Құқық шығармашылық
Кіріспе
1 Құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Құқық шығармашылықтың түсінігі мен туындауы
1.2 Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық түсінігі
1.3 Құқық шығармашылықтың субъектілері мен олардың құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы құқық шығармашылықты
қорғаудың реттеу жолдары
2.1 Құқық шығармашылық туралы заңның құқықтық табиғаты
2.2 Бұзылған құқық шығармашылықты қорғаудың тәсілдері
2.3 Құқық шығармашылықты қорғау ұйымдары
3 Құқық шығармашылықты қорғауды халықаралық шарттық түрде реттеу
3.1 Құқық шығармашылықтың халықаралық құқықтағы
даму тенденциялары
3.2 Құқық шығармашылықтың халықаралық және аумақтық
қайнар көздеріне шолу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
1 Құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Құқық шығармашылықтың түсінігі мен туындауы
1.2 Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық түсінігі
1.3 Құқық шығармашылықтың субъектілері мен олардың құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы құқық шығармашылықты
қорғаудың реттеу жолдары
2.1 Құқық шығармашылық туралы заңның құқықтық табиғаты
2.2 Бұзылған құқық шығармашылықты қорғаудың тәсілдері
2.3 Құқық шығармашылықты қорғау ұйымдары
3 Құқық шығармашылықты қорғауды халықаралық шарттық түрде реттеу
3.1 Құқық шығармашылықтың халықаралық құқықтағы
даму тенденциялары
3.2 Құқық шығармашылықтың халықаралық және аумақтық
қайнар көздеріне шолу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Екі жүз жылдан астам тарихы бар құқық шығармашылықтың әлемдік жүйесі дамуы мен өркендеуіне халықаралық қатынастардың қарқынды дамуы мен құқық саласында соңғы он жеті жылда жаңа мемлекеттердің (соның ішінде Қазақстан Республикасының) пайда болуы едәуір әсер етті.
Құқық шығармашылық туралы заңнамамен реттелетін құқықтық қатынастар жеке азаматтық қатынастар шеңберінен шығады және өзіне қойылатын мәдени-ағартушылық қасиеттегі талаптар мен құқықтармен өзгеше көріністе болады.
Осыған сәйкес, диплом жұмысының тақырыбы «Құқық шығармашылықты қорғаудың халықаралық құқықтық аспектілері» болып табылады.
Құқық шығармашылық субъектілері арасындағы құқықтық қатынастарын азаматтық-құқықтық реттеу мәселесіне көптеген ғалым-заңгерлердің еңбектері арналған. Қазақстандық заңгерлердің ішінен Абдуразаков М.Г., Басин Ю.Г., Искакова С.О., Ихсанов Е.Б., Каудыров Т.Е., Оразалинов С.Ш., Сулейменов М.К., Тілеужанова А.И. ерекше атап өтуге болады. Шетелдік, оның ішінде орыс ғалымдарының да бұл салаға сіңірген еңбегі зор. Олар: Банхаев Ф.Е., Борохович Л., Гаврилов Э.П., Диденко А.Г., Дозорцев В.А., Ионас В.Я., Кекух-Луцк Б.Ф., Кириллова М.Я., Козырев А.К., Майков А.Н., Савельева И.В. және т.с.с. белді заңгерлер. Ал өзге шетел құқықтанушыларынан Алан Латман, Вальтер М.М., Жан Муане, Карлос Брага, Строуэл А., Стюарт С.М. бұл тақырыпты түбегейлі зерттеген. Құқық шығармашылықты халықаралық дейгейде қорғауға қатысты мәліметтерді Богуславский М.М., Гаврилов В. В., Звеков В.П., Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н., М.А. Сарсембаев сияқты ғалымдарды халықаралық жеке құқық бойынша жазылған еңбектерінде таба аламыз.
Жоғарыда аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында құқық шығармашылықтың құқықтық негізін қалыптастыруға мүмкіндік туындады. Бірақ осы саладағы кейбір сұрақтар түпкілікті зерттелмеген. Атап өтсем, Қазақстан Республикасында құқық шығармашылық субъектілері мен объектілерінің жекеленген түрлерінің өзара байланысы мен оларға тән белгілерін сипаттау, осы тұлғалардың құқық субъектілігінің көлемін белгілеу, құқық шығармашылықты қорғаудың әдіс-тәсілдеріне қатысты мәселелер өте аз зерттелген.
Құқық шығармашылық туралы заңнамамен реттелетін құқықтық қатынастар жеке азаматтық қатынастар шеңберінен шығады және өзіне қойылатын мәдени-ағартушылық қасиеттегі талаптар мен құқықтармен өзгеше көріністе болады.
Осыған сәйкес, диплом жұмысының тақырыбы «Құқық шығармашылықты қорғаудың халықаралық құқықтық аспектілері» болып табылады.
Құқық шығармашылық субъектілері арасындағы құқықтық қатынастарын азаматтық-құқықтық реттеу мәселесіне көптеген ғалым-заңгерлердің еңбектері арналған. Қазақстандық заңгерлердің ішінен Абдуразаков М.Г., Басин Ю.Г., Искакова С.О., Ихсанов Е.Б., Каудыров Т.Е., Оразалинов С.Ш., Сулейменов М.К., Тілеужанова А.И. ерекше атап өтуге болады. Шетелдік, оның ішінде орыс ғалымдарының да бұл салаға сіңірген еңбегі зор. Олар: Банхаев Ф.Е., Борохович Л., Гаврилов Э.П., Диденко А.Г., Дозорцев В.А., Ионас В.Я., Кекух-Луцк Б.Ф., Кириллова М.Я., Козырев А.К., Майков А.Н., Савельева И.В. және т.с.с. белді заңгерлер. Ал өзге шетел құқықтанушыларынан Алан Латман, Вальтер М.М., Жан Муане, Карлос Брага, Строуэл А., Стюарт С.М. бұл тақырыпты түбегейлі зерттеген. Құқық шығармашылықты халықаралық дейгейде қорғауға қатысты мәліметтерді Богуславский М.М., Гаврилов В. В., Звеков В.П., Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н., М.А. Сарсембаев сияқты ғалымдарды халықаралық жеке құқық бойынша жазылған еңбектерінде таба аламыз.
Жоғарыда аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында құқық шығармашылықтың құқықтық негізін қалыптастыруға мүмкіндік туындады. Бірақ осы саладағы кейбір сұрақтар түпкілікті зерттелмеген. Атап өтсем, Қазақстан Республикасында құқық шығармашылық субъектілері мен объектілерінің жекеленген түрлерінің өзара байланысы мен оларға тән белгілерін сипаттау, осы тұлғалардың құқық субъектілігінің көлемін белгілеу, құқық шығармашылықты қорғаудың әдіс-тәсілдеріне қатысты мәселелер өте аз зерттелген.
13. Абдреев Н. Юридическое лицо, как субъект авторского права. //Фемида, 2004, №7. – 35-36 беттер
14. Абдуразаков М.Г. Борьба с нарушителями на потребительском рынке. //ИС: Авторское право и смежные права. – Алматы, 2000, №1. – 39 бет
15. Абуова Р.Ж. Авторский договор в гражданском праве. /Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 2002. – 29 бет
16. Айдарбеков Б. Доверено управлять. //А.: Юридическая газета, 2005, 25 ноября. – 2 бет
17. Амангельды А. Эволюция формирования юридической сущности понятия «авторское право» //Фемида, 2008, №8 (152). – 16-17 беттер
18. Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторское право. – М.: Наука, 1957. – 369 бет
19. Богуславский М.М. Проблемы авторского права в международных отношениях. – М.: Наука, 1973. – 305 бет
20. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. – М.: Юристъ, 1999. – 408 бет
21. Вальтер М.М. Связь и сопоставление Римской конвенции, договора ВОИС по исполнениям и фонограммам (ДВИФ) и Соглашения по аспектам прав интеллектуальной собственности, связанным с торговлей (соглашения ТРИПС); развитие и возможное совершенствование охраны смежных прав, признаваемых Римской ковенцией //Бюллетень по авторскому праву, 2000, том XXXIV, №3. – 28-40 беттер
22. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. – М.: Юридическая литература, 1985. – 466 бет
23. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник /Под ред. Е.А. Васильева. – М.: Международные отношения, 1993. – 571 бет
24. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – А.: Жеті жарғы, 2000. – 726 бет
25. Гордон М.В. Советское авторское право. –М.: Наука, 1955. – 576 бет
26. Дозорцев В.А. Проблемы современного авторского права. – Свердловск: Свердловский юридический институт, 1980. – 378 бет
27. Дозорцев В.А. Исключительные права и их развитие /Права на результаты интеллектуальной деятельности. Сборник нормативных актов. – М.: ДЕ-ЮРЕ, 1994. – 619 бет
28. Дюма Р. Литературная и художественная собственность. Авторское право Франции: перевод с французского языка. – М.: Международные отношения, 1989. – 233 бет
29. Жан Муанэ. Частное копирование в сравнительном праве Франции. Тэзисы доклада на семинаре по смежному праву. – М.: Международные отношения, 1996. – 187 бет
30. Зенин И.А. Интеллектуальная собственность и ноу-хау: Учебно-практическое пособие. – М.: Юристъ, 2001. – 223 бет
14. Абдуразаков М.Г. Борьба с нарушителями на потребительском рынке. //ИС: Авторское право и смежные права. – Алматы, 2000, №1. – 39 бет
15. Абуова Р.Ж. Авторский договор в гражданском праве. /Автореферат диссертации на соискание ученой степени к.ю.н. – Алматы, 2002. – 29 бет
16. Айдарбеков Б. Доверено управлять. //А.: Юридическая газета, 2005, 25 ноября. – 2 бет
17. Амангельды А. Эволюция формирования юридической сущности понятия «авторское право» //Фемида, 2008, №8 (152). – 16-17 беттер
18. Антимонов Б.С., Флейшиц Е.А. Авторское право. – М.: Наука, 1957. – 369 бет
19. Богуславский М.М. Проблемы авторского права в международных отношениях. – М.: Наука, 1973. – 305 бет
20. Богуславский М.М. Международное частное право: Учебник. – М.: Юристъ, 1999. – 408 бет
21. Вальтер М.М. Связь и сопоставление Римской конвенции, договора ВОИС по исполнениям и фонограммам (ДВИФ) и Соглашения по аспектам прав интеллектуальной собственности, связанным с торговлей (соглашения ТРИПС); развитие и возможное совершенствование охраны смежных прав, признаваемых Римской ковенцией //Бюллетень по авторскому праву, 2000, том XXXIV, №3. – 28-40 беттер
22. Гаврилов Э.П. Советское авторское право. – М.: Юридическая литература, 1985. – 466 бет
23. Гражданское и торговое право капиталистических государств: Учебник /Под ред. Е.А. Васильева. – М.: Международные отношения, 1993. – 571 бет
24. Гражданский кодекс Республики Казахстан (Особенная часть). Комментарий. М.К.Сулейменов, Ю.Г.Басин. – А.: Жеті жарғы, 2000. – 726 бет
25. Гордон М.В. Советское авторское право. –М.: Наука, 1955. – 576 бет
26. Дозорцев В.А. Проблемы современного авторского права. – Свердловск: Свердловский юридический институт, 1980. – 378 бет
27. Дозорцев В.А. Исключительные права и их развитие /Права на результаты интеллектуальной деятельности. Сборник нормативных актов. – М.: ДЕ-ЮРЕ, 1994. – 619 бет
28. Дюма Р. Литературная и художественная собственность. Авторское право Франции: перевод с французского языка. – М.: Международные отношения, 1989. – 233 бет
29. Жан Муанэ. Частное копирование в сравнительном праве Франции. Тэзисы доклада на семинаре по смежному праву. – М.: Международные отношения, 1996. – 187 бет
30. Зенин И.А. Интеллектуальная собственность и ноу-хау: Учебно-практическое пособие. – М.: Юристъ, 2001. – 223 бет
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 50 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе
1. Құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы
1. Құқық шығармашылықтың түсінігі мен туындауы
2. Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық түсінігі
3. Құқық шығармашылықтың субъектілері мен олардың құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы құқық шығармашылықты
қорғаудың реттеу жолдары
1. Құқық шығармашылық туралы заңның құқықтық табиғаты
2. Бұзылған құқық шығармашылықты қорғаудың тәсілдері
3. Құқық шығармашылықты қорғау ұйымдары
3 Құқық шығармашылықты қорғауды халықаралық шарттық түрде реттеу
3.1 Құқық шығармашылықтың халықаралық құқықтағы
даму тенденциялары
3.2 Құқық шығармашылықтың халықаралық және аумақтық
қайнар көздеріне шолу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Екі жүз жылдан астам тарихы бар құқық шығармашылықтың әлемдік жүйесі
дамуы мен өркендеуіне халықаралық қатынастардың қарқынды дамуы мен құқық
саласында соңғы он жеті жылда жаңа мемлекеттердің (соның ішінде Қазақстан
Республикасының) пайда болуы едәуір әсер етті.
Құқық шығармашылық туралы заңнамамен реттелетін құқықтық қатынастар
жеке азаматтық қатынастар шеңберінен шығады және өзіне қойылатын мәдени-
ағартушылық қасиеттегі талаптар мен құқықтармен өзгеше көріністе болады.
Осыған сәйкес, диплом жұмысының тақырыбы Құқық шығармашылықты
қорғаудың халықаралық құқықтық аспектілері болып табылады.
Құқық шығармашылық субъектілері арасындағы құқықтық қатынастарын
азаматтық-құқықтық реттеу мәселесіне көптеген ғалым-заңгерлердің еңбектері
арналған. Қазақстандық заңгерлердің ішінен Абдуразаков М.Г., Басин Ю.Г.,
Искакова С.О., Ихсанов Е.Б., Каудыров Т.Е., Оразалинов С.Ш., Сулейменов
М.К., Тілеужанова А.И. ерекше атап өтуге болады. Шетелдік, оның ішінде
орыс ғалымдарының да бұл салаға сіңірген еңбегі зор. Олар: Банхаев Ф.Е.,
Борохович Л., Гаврилов Э.П., Диденко А.Г., Дозорцев В.А., Ионас В.Я., Кекух-
Луцк Б.Ф., Кириллова М.Я., Козырев А.К., Майков А.Н., Савельева И.В. және
т.с.с. белді заңгерлер. Ал өзге шетел құқықтанушыларынан Алан Латман,
Вальтер М.М., Жан Муане, Карлос Брага, Строуэл А., Стюарт С.М. бұл
тақырыпты түбегейлі зерттеген. Құқық шығармашылықты халықаралық дейгейде
қорғауға қатысты мәліметтерді Богуславский М.М., Гаврилов В. В., Звеков
В.П., Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н., М.А. Сарсембаев сияқты
ғалымдарды халықаралық жеке құқық бойынша жазылған еңбектерінде таба
аламыз.
Жоғарыда аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы
саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында құқық шығармашылықтың
құқықтық негізін қалыптастыруға мүмкіндік туындады. Бірақ осы саладағы
кейбір сұрақтар түпкілікті зерттелмеген. Атап өтсем, Қазақстан
Республикасында құқық шығармашылық субъектілері мен объектілерінің
жекеленген түрлерінің өзара байланысы мен оларға тән белгілерін сипаттау,
осы тұлғалардың құқық субъектілігінің көлемін белгілеу, құқық
шығармашылықты қорғаудың әдіс-тәсілдеріне қатысты мәселелер өте аз
зерттелген.
1Құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Құқық шығармашылықтың түсінігі мен туындауы
Құқық шығармашылықты ғылым, өнер мен мәдениет туындыларын пайдалану
бойынша қатынастарды реттейтін ішкі мемлекеттік және халықаралық нормалар
жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Тар мағынада құқық шығармашылық – ғылым, өнер мен мәдениет туындыларын
ойлап табушысының құқықтары. Олар осы туындылардың пайда болуымен туындайды
және туынды объективті нысанда болу тиіс.
Құқық шығармашылықтың заңды мәнінің жайлы бірнеше көзқарастар сан
ғасырлар бойы қалыптасып келген:
1. Әдеби меншіктің болуын жоққа шығару. Құқық шығармашылық
артықшылықтарға негізделеді (оның жақтаушылары – Локре, Ренуар,
Гербер, В. Спасович). В. Спасовичтің айтыунша:Азаматтық құқық
жүйесінде құқық шығармашылық ең ыңғайсыз, ерекше бөлім, оның қай
салаға жатқызудың өзі күрделі мәселе болып табылады. Бұл – мүліктік
құқық, бірақ оның жеке сипаты бар, ол міндеттемелерден туындамайды,
бірақ заттық құқық та болып табылмайды.[1]
2. Ғалымдардың екінші тобы құқық шығармашылықты заттық емес, мүліктік
құқықтырға жатқызу дұрыс деп санаған (неміс заңгерлері О. Вехтер, Ю.
Иолли, Р. Клостерман, орыс ғалымы Г.Ф. Шершеневич).
3. Ғалымдардың үшінші тобы құқық шығармашылықты адамның айырылмас
құқығы ретінде қарастырған (неміс заңгерлері Блунчи, Дан. Р. Гарум,
Г. Безелер). Бұл ғалымдар құқық шығармашылықты меншік құқығымен де,
мүліктік құқықпен де байланыстырмады, оны мүліктік емес құқық деп
санады.
4. Ғалымдардың төртінші тобы құқық шығармашылықты меншік құқығы ретінде
таныды (неміс заңгерлері В. Крамер, А. Фолькман, Л. Гейдеман).
Құқық шығармашылықтың құқықтық мәнінің қазіргі заманғы түсінігі
жоғарыда аталған көзқарастардың жиынтығынан тұрады деп айтуға болады. Бірақ
ғалымдардың қай тобы қазіргі кездегі құқықта қалыптасқын құқық
шығармашылықтың құқықтық мәніне жақын болды деген сұраққа жауап беретін
болсам, менің ойымша, бұл – құқық шығармашылықты құқық мүліктік және
жеке құқықтарынан тұратын интеллектуалды меншік құқығының ерекше түрі деп
тұжырымдаған заңгерлердің көзқарастары.[2]
Құқық шығармашылықтың негізгі функциялары – шығармашылық туындыларын
кең қолдануына жағдай жасау және туындыларды шығару қызметін жақсарту болып
табылады.
Құқық құқықпен реттелетін қатынастарға Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 2-бабындағы негізгі қағидалар қолданылады, олар:
- реттелетін қатынастардың қатысушыларының теңдігі;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- шарт еркіндігі;
- жеке істерге басқа біреудің араласуына жол бермеу;
- азаматтық құқықтардың кедергісіз жүзеге асырылуы;
- азаматтық құқықтардың қалпына келуін қамтамасыз ету және олардың сотта
қорғалуы.
Құқық шығармашылық қағидалары, сонымен қатар, осы салада жазылған заң
әдебиеттерінде қалыптасқанымен, әлі толық жүйелендірілмеген. Бұл
қағидаларға төмендегілерді жатқызуға болады:
- құқық мүдделері мен қоғам мүдделерінің сәйкес келуі;
- шығармашылықтың еркіндігі;
- құқық құқықтары мен мүдделерінің қорғалуы;
- құқық шығармашылықтың тек сол туынды авторының артында танылуы;[3]
- құқық туындыны шығаруда моральдік және материалдық мүдделілігі;
- шығармашылық еңбегіне ақының сапасы мен санына сәйкес төленуі;
- тараптардың жазбаны басылымға беруге дайындық кезінде ұйымдастырушылық
шығармашылығы;
- шығармаға қол сұқпаушылық.[4]
Азаматтық заңнаманың нормаларынан басқа, құқық шығармашылық арнайы
заңмен реттеледі. 1996 жылы 10 маусымда Қазақстан Республикасының Құқық
шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Бұл Қазақстандағы құқық шығармашылықтың дамуының жаңа сатысы
және құқық қатынастарды реттеудің негізі болып табылады. Бұл Заңға соңғы
өзгерістер мен толықтырулар 2007 жылы 7 шілдеде енгізілді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі мен 1996 жылғы Құқық
шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңға сәйкес құқық айрықша
құқықтары танылады. Құқық шығармашылықтың айрықша құқықтары – ол авторға
немесе басқа құқық құқыққа ие тұлғаға өз туындыларын кез-келген тәсілмен
қолдануды рұқсат ету немесе тыйым салу құқығы деп түсіндіріледі. Айрықша
құқық мәні – ол құқықтарды алғашқы кезде сол құқыққа ие тұлғаның жүзеге
асыра алатындығында. Сонымен қатар, айрықша құқық ішкі заңнама нормаларына
сәйкес пайда болады, ал басқа мемлекет аумағында тұлғаның құқық
шығармашылықтары тек халықаралық келісімдерге сәйкес танылады. Яғни құқық
шығармашылықтың ерекшелігі – оның аумақтық сипаты болады.
Сонымен әдебиет, ғылым, өнер және ғылыми-техникалық шығармашылық
туындылары құқық шығармашылықтың ортақ ерекшелікке ие – олар аумақтық
сипатта болады, яғни бір мемлекетте оның заңдары сәйкес пайда болып, сол
мемлекеттің аумағында ғана әрекет етеді. Халықаралық жеке құқық
көзқарасынан, бұл – оның басқы азаматтық құқықтардан негізгі айырмашылығы
болып табылады. Мысалы, егер тұлға бір мемлекетте оның заңдарына сәйкес
меншік иесі болып табылса, ол сол меншікке басқа мемлекетте де ие болып
табылады.
Ал қарастырылып отырған құқықтардың аумақтық сипаты бойынша, егер бір
мемлекетте әдеби туынды жарияланса, ол басқа мемлекетте де құқық
келісімінсіз және оған ешқандай қаламақы төленбей жариялана немесе аударыла
алады. [5]
1.2 Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық түсінігі
Құқық шығармашылық шығармашылық қызметтің қорытындылары болып
табылатын және белгілі бір объективті нысанда болатын ғылым, әдебиет және
өнер туындыларын қорғайды.
Құқық шығармашылықты зерттеушілердің бірі М.В. Гордон: Егер белгілі
құқық шығармашылық қызметінің қорытындысы ретінде шығарма шықпаса, құқық
шығармашылық туындамайды – деп көрсеткен.[6]
Қазіргі кезде құқық шығармашылық объектісі ретінде шығарма түсінігінің
заңды анықтамасы құқық заңнамада жоқ.
Осы тұрғыда, яғни құқық шығармашылық объектілері аясындағы халықаралық
конвенцияларға назар аударатын болсақ, 1886 жылғы Берн конвенциясына
сәйкес, әдебиет және көркем туындылар термині қандай әдіспен және қандай
нысанда көрініс табатындығына қарамастан, әдебиет, ғылым және өнер
аяларындағы барлық туындыларды қамтиды. Осындай норма санаткерлік меншік
құқығының сауда-саттық аспектілерін қарастыратын 1994 жылғы ТРИПС Келісімі
мен 1996 жылғы Дүниежүзілік Интеллектуалдық Меншік Ұйымының
Келісімшартында да қарастырылған.
1952 жылғы Женева конвенциясының мазмұнына сәйкес, құқық шығармашылық
объектілері ретінде әдебиет, ғылым және өнер туындылары, соның ішінде:
жазбаша, музыкалық драмалық және киномотографиялық, көркемсурет, мүсіндеме
және гравюра туындылары танылады.
Құқық шығармашылық объектісіне тоқталған кезде туындылар деген ұғым
негізгі болып табылады. Кез келген құбылыстың, көріністің объектісін
анықтау үшін оның өзіне тән белгілерін анықтап алу қажет, олар жайлы
толығырақ айтып кетейін.
Ең алдымен, туындының мақсаты білім тарату мен эстэтикалық ләззат беру
болып табылатын әдебиет және өнер саласына қатысты болуы тиіс; дәл осы
қасиетімен ол басқа адамның материалдық қажеттіліктерін өтеуге арналған жай
немесе қолөнер туындыларынан ерекшеленеді.
Құқық шығармашылық объектісінің келесі белгісі – туынды белгілі бір
объективті нысанда болуы тиіс. Бұл талаптың қойылу себебі – құқық ой,
көзқарастары қолжазба, ноталық жазба, сурет, магнитті пленка және т.с.с.
материалдық объект түрінде болмағанша, олар ой нысанында қала береді.
Туынды қайтарымсыз қоғамдық пайдалануға арналмаған айырбастық
құндылыққа ие болу тиіс; сол себепті заңдар, үкімет бұйрықтары, халықаралық
трактаттар, сот шешімдері құқық шығармашылық объектісі болмайды.
Туынды өнертабыс нәтижесі болуы тиіс, және де өзінде құқық жеке
даралығы белгісін жинақтауы тиіс.[7]
Құқық шығармашылық мәселесіне арналған заң әдебиеттерінде туынды
түсінігінің әр түрлі анықтамалары бар. Мысалы, туынды деп, құқық
шығармашылық қызметі нәтижесінде пайда болған көзқарастар, ой жиынтығын
атаған.[8]
ТМД-ның бірқатар мемлекеттерінде жүзеге асырылатын құқық шығармашылық
туралы заң әдебиеттеріне сай, туынды – ең алдымен шығармашылық қызмет
нәтижесі ретінде құқық шығармашылықтың объектісі болып табылады.[9]
Сонымен, туынды деп – белгілі бір объективтік, түсінуге болатындай,
қолайлы нысанда болатын интеллектуалдық (әдеби, көркем және ғылыми) құқық
өнертабыс нәтижесін атауға болады.
Өнертабыс деп – тұлғаның өзінің жеке дара тұлға ретінде танытатындай
және жаңа, бұрын-соңды болмаған нәтиже туындататындай рухани,
интеллектуалдық қызметің нәтижесін түсінуге болады.[10]
Жоғарыда бірнеше рет аталған Берн конвенциясы қабылданғаннан бері
бірнеше рет қайта қараулар мен өзгертілер енгізуден өтті, бұған себеп
болып, құқық шығармашылығы құқықтарын қорғау жүйесін күшейту мен қоғам
дамуымен пайда болатын жаңа объетілерге сәйкестендіріп заңнамаларды жаңарту
табылады.
Берн конвенциясы үш негізгі қағидаға негізделеді:
біріншіден, ұлттық режим қағидасы, ол бойынша конвенцияның кез-келген
мүше-мемлекетінде пайда болған өнер туындысына басқа мүше- мемлекеттер
территориясында өз еліндегідей қорғау жүзеге асырылуы тиіс;
екіншіден, автоматты түрде қорғау қағидасы, ол бойынша қорғау туындыға
қатысты тіркеу немесе дипонирлеу сияқтыформалдық әрекеттерге байланыссыз
жүзеге асады;
үшіншіден, қорғаудың тәуелсіздігі қағидасы, ол бойынша, құқық
шығармашылықтың қорғалуы туындылардың шығу елдерінде олардың қорғалу-
қорғалмауына байланыссыз жүзеге асырылады.
Қазақстан территориясында 1996 жылдың 10 маусымынан бері жүзеге асып
келе жатқан Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңы Берн
конвенциясының барлық негізгі қағидаларын өзіне жинап отыр.
Қазақстандағы құқық шығармашылық пен сабақтас құқықтың қорғау
объектісі болып олардың жүзеге асу әдістері мен нысандарына байланыссыз
барлық әдебиет, ғылым және өнер туындылары танылады.
Құқық шығармашылық және сабақтас құқық туралы Қазақстан Республикасы
Заңының Құқық шығармашылық объектісі. Жалпы ережелер атты 6-бабының 1-
тармағында былай делінген: Құқық шығармашылық туындының мақсаты мен
маңыздылығына, сондай-ақ берілу әдісі мен нысанына қарамастан, шығармашылық
еңбектің нәтижесі болып ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.
Туынды оның құндылығы мен қасиеттеріне де, қолданылу аяларына да
байланыссыз түрде қорғалуы тиіс, себебі туындыларды жүзеге асыру
мақсаттарының оларды қорғауға еш қатысы жоқ.
Туынды құқық құқықпен қорғалу үшін, ол оригиналды болуы тиіс. Яғни,
туындының идеясы, мазмұны түпкілікті жаңа болуы міндетті емес, ең бастысы,
оларды құқық жеткізу нысаны жаңаша болуы тиіс. Әр адамның кез-келген затқа
өзінің жеке субъективтік көзқарасы болатындықтан, туындыны қорғау оның
көркемдік сипатына да байланысты емес.
Туындының қорғалуға жататын заңды маңызы бар элементтерінің қатарына
оның бейнесі мен тілін жатқызуға болады. Заң ғылымында туындының мазмұнын
сипаттайтын бейнелік құрылымын – ішкі нысан деп, ал оның тілін – сыртқы
нысан деп атайды. Негізінен, туындының негізгі бейнесін басқа жаңа туынды
жасауға пайдалануға болады деп есептелінеді, бірақ ол үшін туындының сыртқы
нысанын ауыстырып, және де оған құқық келісімін алу қажет. Осындай туынды
туындылар да құқық құқықпен міндетті түрде қорғалады және олар автормен
жасалатын келісімшарт арқылы рәсімделеді.
Құқық шығармашылық объектісі ретіндегі туындылар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 971-бабының 2-тармағы және 1996 жылғы
Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 6-бабының 2-
тармағында көрсетілген нысандарда болу керек: жазбаша, ауызша, дыбыс-
бейнежазба, бейнелеу, көлемді-кеңістікті. Сол себептен объективтіі нысан
мен шығармашылық қасиет құқық шығармашылық объектісінің белгілері болып
табылады.
Өзге жағынан қарасақ, құқық құқыққа нұқсан келтіру объектісі ретінде
заттық нысан емес, шығармашылық қызмет нәтижесінің мазмұны танылады.[11]
Құқық құқықпен қандай нақты туындылар түрлері реттеледі, яғни құқық
шығармашылық объектілері нелер деген сауалға Құқық шығармашылық және
сабақтас құқықтар туралы Заңның 7-бабы құқық шығармашылық объектілерінің
келесідей бөлектелген түрлерін көрсетеді:
- әдеби туындылар;
- драмалық және музыкалық драмалық туындылар;
- сценарий туындылары;
- хореография және понтамима туындылары;
- мәтіні бар немесе мәтіні жоқ музыкалық туындылар;
- дыбыс-бейнежазба туындылары (кино-теле және бейнефильмдер, диафильмдер
және басқа бейне және телетуындылар);
- мүсіндеме, кескіндеме, графика және бейнелеу өнерінің басқа да
туындылары;
- сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ туындылары;
- суретке түсіру туындылары және суретке түсіруге орайлас әдістермен
жасалған туындылар;
- карталар, жоспарлар, нобайлар, безендірулер және географияға,
топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемді туындылар;
- ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар;
- өзге де туындылар.
ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған
бағдарламалардың (соның ішінде операциялық жүйелердің) бастапқы мәтіні мен
объектілік кодты қоса алғанда, кез-келген тілде және кез-келген нысанда
жасалуы мүмкін барлық түріне қолданылады.
Құқық шығармашылық объектілеріне сондай-ақ мыналар да жатады:
1) туынды шығармалар (аудармалар, өңделген дүниелер,
аннотациялар, рефераттар, түйіндер, шолулар,
инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және басқа да ғылым,
әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер);
2) жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары)
және материалдарының іріктелуі және (немесе) орналасуы
жағынан шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын
басқа да құрама туындылар.
Туынды және құрама шығармалар, өздерінің негізге алынған немесе
өздеріне енген туындылардың құқық шығармашылық объектілері болу-болмауына
қарамастан, құқық құқықпен қорғалады.
Туынды немесе құрама туындыларды құрастырған кезде мынаны ескерген
жөн: оригиналды жеке дара дүниеге келген туындының құқық шығармашылығыы
оларды тек өз қалауы бойынша қолданатын болса, туындыны туындыларды
құрастыру және пайдалану үшін олар негізделген туындылар құқық
шығармашылығының рұқсаты қажет. Негізінен, заңнама оригинал авторымен оның
еңбектерінің нәтижесін пайдалана отырып, жаңа туынды жасауға рұқсат ететін
келісімшарт жасасуды талап етеді, немесе кем дегенде, негізгі туынды авторы
құқықтарының толық жүзеге асуы және тиісті сыйақы сомасы төленуі қамтамасыз
етілуі қажет.
Яғни, авторға өз туындысына қатысты туындыны кез-келген нысанда және
кез-келген тәсілмен қолдануына құқықтары тиесілі.[12]
Сонымен, құқық құқықпен қорғалатын барлық туындыларды 2 топқа бөлуге
болады:
1. Дербес не алғашқы туындылар – басқа туындының элементтерінсіз пайда
болған туындылар.
2. Тәуелді не туынды туындылар – бұрын боған туынды негізінде пайда
болған туындылар (жинақтар, аудармалар, өңдеулер т.б.).[13] Бұл
жағдайда түпнұсқа туындылардың құқық шығармашылықтың сақталу керек.
Жоғарыда аталған Заңның 8-бабында құқық шығармашылықтың объектілері
болмайтын туындылар қарастырылған, оларға:
1) ресми құжаттар мен олардың ресми аудармалары;
2) мемлекеттік рәміздер мен белгілер. Оларды шығару немесе басқаша
орындау мемлекеттің айрықша құқықтары болып табылады;
3) халық шығармашылығының туындылары. Өйткені олар ұлттық мәдениеттің
маңызды элементі ретінде қорғалады, сондай-ақ халық шығармашылығының
туындылары бүкіл этникалық қоғамдастық иелігінде;
4) ақпараттық сипаттағы оқиғалар мен фактілер туралы хабарлар. Өйткені
олар тек оқиға мен фактінің көрінісі.
Осы аталғандармен қатар, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
971-бабының 4-тармағы құқық шығармашылық идеялар, концепциялар, қағидалар,
тәсілдер, жүйелер, процестер, ашулар және фактілерге таралмайды деп
бекітеді.
Бұл тұрғыда, яғни, құқық шығармашылық объектілері болмайтын туындылар
туралы 1952 жылғы Женева конвенциясында да, 1994 жылғы ТРИПС Келісімінде
де, 1996 жылғы ДИМҰ келісімшартында да, 1886 жылғы Берн конвенциясы 2-
бабының 8-тармағында да: көрсетілетін қорғау күн жаңалықтарына немесе жай
пресс-жаңалық сипатына ие болатын әртүрлі оқиғалар туралы хабарламаларға
таралмайды делінген. Сондай-ақ, осы Берн конвенциясының 2bis-бабының 1-
тармағында саяси сөздер мен сот процесі барысында сөйленетін сөздерді Кеңес
мүше-мемлекеттерінің заңнамасының негізінде және олардың қалауы бойынша
жартылай немесе толық түрде қорғаудан алып тастауға рұқсат беріледі
делінген.
Шығармашылық қызметтің көпшілік туындылары материалдық нысанда өмір
сүреді: кітаптар, суреттер, мүсіндер немесе фотосуреттер. Бірақ,
туындылардың кейбір түрлері, мысалға музыка немесе сахналық әрекеттер, олар
нота немесе текст түрінде қағаз бетіне түспесе де, түскенге дейін де деөмір
сүре алады. Яғни, құқық шығармашылық идеялардың өзін емес, олардың жүзеге
асу нысандарын қорғайды.
Идеялар туындыға айналған сәттен бастап, сөздердің, ноталардың немесе
белгілердің орналасуымен сипатталатын нысандарын құқық -құқықтық қорғау
пайда болады. Олай болса, құқық шығармашылық көркем туындылар құқық
шығармашылықтың н осы туындыларды көшіріп алушылардан, яғни, құқық
оригиналды дүниесі болатын нысанды пайдаланушылардан қоғайды.[14]
Құқық шығармашылық объектілерінің нысандарына байланысты 1886 жылғы
Берн конвенциясы 2-бабының 2-тармағында Кеңес мүше-мемлекеттері
заңнамаларының белгілі бір материалдық нысанда бекітілмеген әдебиет және
көркем туындылардың немесе олардың жекелеген категорияларының қорғалуға
жатпайтындығын бекіту құқығы бар делінген.
1952 жылғы Женева конвенцияның 4bis-бабының 1-тармағында құқық
шығармашылық объектілері алғашқы нысанда да, туындының оригиналынан
туындайтын басқа да нысандарда да қорғала береді делінген.
1994 жылғы ТРИПС Келісімі 9-бабының 2-тармағы және 1996 жылғы ДИМҰ
келісімшартының 2-бабы бойынша Құқық шығармашылық нормаларымен қорғау
идеялар, процедуралар, тәсілдер немесе математикалық концепцияларға емес,
олардың жүзеге асу нысандарына таралады деп қарастырады.
Бұған байланысты, Қақақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 971-бабы
мен Құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 6-бабы бойынша құқық
шығармашылық мынандай белгілі бір объективтік нысанда жүзеге асатын: 1)
жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты); 2)
ауызша (көпшілік алдында айтушылық, көпшілік алдында орындаушылық және сол
сияқты); 3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттік,
оптикалық және сол сияқты); 4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар,
сызба, кино, телебейне- немесе фотокадрлар және сол сияқты); 5) көлемді
-кеңістікті (мүсін, үлгі, макет, ғимарат және сол сияқты) жарияланған
туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да таралады.
Шетелдік заңнамалармен қоғамда жарық көрмеген туындылар да, яғни
жарияланбаған туындылар да қорғалуға жатады. Осы тұрғыда заңнама туындыны
жариялау деп – құқық келісімімен жариялау, көпшілік алдында орындау,
қандай да болмасын өзге бір әдіспен эфирге беру арқылы туындыны жалпы
көпшілікке алғаш рет жеткізетін іс-әрекетті жүзеге асыруды атайды.[15]
Жарыққа шығарылған туындылар ретінде 1886 жылғы Берн конвенциясы 3-
бабы және 1994 жылғы ТРИПС келісімі мен 1996 жылғы ДИМҰ келісім шартының
мазмұны даналарды жасап шығару әдісіне байланыссыз автор келісімімен
шығарылған туындылар танылады, бірақ, бұл даналар туындының сипатына
байланысты көрермендердің талаптарын қанағаттандыра алатын көлемде
айналымға түсуі тиіс деп атап өтеді. Сонымен қатар, жарыққа шығару болып
драмалық, музыкалық-драмалық немесе киномотографиялық туындыларды ұсыну,
музыкалық туындыларды орындау, әдебиет туындыларын халық алдында оқу,
әдебиет немесе көркемөнер туындыларын хабарлау немесе эфирге беру, өнер
туындысын жария ету мен архитектура туындыларын салу, құру танылмайды деп
қарастырылған.
Жарыққа шығару ретінде 1952 жылғы Женева конвенцияның 2, 4-
баптарында оқуға немесе басқалай түрде көруге болатын туынды даналарын
материалдық нысанда шығару және халық арасында тарату қарастырылған.
Ал Құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 5-бабына сәйкес,
құқық құқық: 1) құқық шығармашылығының немесе олардың құқық
мұрагерлерінің азаматтығына қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында
жарияланған не жарияланбаған, бірақ қандай болсын объективтік нысандағы
туындыларға; 2) жарияланған не жарияланбаған, бірақ Қазақстан
Республикасынан тыс жерлердегі қандай да болсын объективті нысандағы
туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары құқық
шығармашылығы және олардың құқық мұрагерлері деп танылады; 3) жарияланған
не жарияланбаған, бірақ Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі қандай да
болсын объективті нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес басқа мемлекеттердің
азаматтары құқық шығармашылығы (олардың құқық мұрагерлері) деп танылады.
Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш жарияланған күннен
кейінгі отыз күн ішінде Қазақстан Республикасының аумағында жарияланса, ол
Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады.
Қорытындылай келе, құқық шығармашылық объектілерінің келесідей ерекше
белгілерін атап өтейін:
- қорғаудың шектелген мерзімі;
- аумақтық әрекет ету сипаты;
- ерекше мазмұны;
- шығармашылық қызмет нәтижелігі;
- айрықша құқық шығармашылықтың бөлінбестігі.[16]
Шығармашылық қызметке үнемі стимул беріп отыру – прогрестің бірден-бір
итермелеуші күші десек қателеспеспіз. Осы процестегі құқық шығармашылықтың
ролі Берн конвенциясына жасалатын түсініктемелерде көрініс табады.
Құқық шығармашылық даму процесінде маңызды орынға ие болады. Тәжірибе
көрсеткендей, ұлттық мәдени мұрағаттың байлығы әдеби және көркем
туындыларға көрсетілетін қорғау дәрежесіне тікелей бағынышты. Бұл дәреже
неғұрлым жоғары болған сайын, құқық шығармашылығы үшін стимул да көбейе
түседі; интеллектуалдық туындылар неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым ол
елдің беделі жоғары болады; неғұрлым әдебиет және көркем туындылар саны көп
болған сайын, кітап шығару, үн-жазба және басқа да өндірістерді дамыта түсу
мүмкіншілігі жоғарлайды. Қорыта айтқанда, интеллектуалдық шығармашылықты
дамыта түсу әлеуметтік, экономикалық және мәдени дамудың алғышарттарының
бірі екендігі сөзсіз болып табылады.
1.3 Құқық шығармашылықтың субъектілері мен олардың
құқықтары
Заңнамада құқық шығармашылықтың субъектілері жайында нақты анықтама
жоқ. Бірақ жалпы айтатын болсақ, құқық шығармашылық субъектілері –
шығармашылық қызмет нәтижесі ретіндегі туындыларға жеке мүліктік емес және
мүліктік құқықтарға белгілі бір көлемде ие болатын жеке және заңды
тұлғалар, сонымен қатар осы құқықтарды пайдалынуға алушы – тұтынушылар
болып табылады.
Құқық шығармашылықтың пайда болу негіздеріне қарай субъектілерді екі
топқа бөлуге болады:
1) Алғашқы субъектілер – туындының шығу фактісіне байланысты туындайтын
құқық құқықтарға ие болатын автор. Сонымен қатар осы топқа
туындының шығу сәтінен бастап, осы туындыға заңмен құқық
шығармашылықтары танылатын тұлғалар, мысалы, дыбыс-бейне жазу
туындыларын дайындаушылар, жинақтар, энциклопедиялар, газет-
журналдарды және т.б. басылымдарды жарыққа шығаратын баспагерлер
жатады.
2) Туынды субъектілер – құқық шығармашылықтың алғашқы субъектісінен әр
түрлі негіздерге байланысты өткен және сол құқық шығармашылықты
иеленген тұлғалар. Мысалы, шарт бойынша құқықтарды иеленуші, мұрагер
не мирасқор, құқық сұрауы бойынша мүліктік емес құқықтарды
қорғалуды жүзеге асыратын тұлға немесе ұйым.[17]
Құқық шығармашылықты толық көлемде тек құқық шығармашылықтың алғашқы
субъектілері, яғни туындының авторы иеленеді. Ал құқық шығармашылықтың
туынды субъектілері белгілі көлемде құқық шығармашылықтың бөліктерін
иелене алады.
Заңи тұлғалар туындыны пайдалануға мүліктік құқыққа ие болады. Оларға
баспа ұйымы, фонограмма өндіруші, эфирлік және кабельдік хабар тарату
ұйымын жатқызуға болады. Сонымен қатар, құқық шығармашылықты басқару
тапсырылған ұйым деген ұғым бар. Бұл ұйым құқық шығармашылықты
қолданушылармен құқық иеленушілер атынан лицензиялық шарт жасасады, сыйақы
мөлшерін белгілеп, өндіріп, құқық иеленушілер арасында бөледі. Құқық
сыйақының белгілі бір бөлігін шығындарды өтеу үшін алады.[18]
Автор дегеніміз – шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға.
Құқық шығармашылықты иеленушіге Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің жалпы бөлімінің ережелері оның әрекет және құқық қабілеттілігіне
қатысты қолданылады. 14 жастан 18 жасқа дейінгі құқық шығармашылығы өздері
шығарған интеллектуалдық меншік объектісімен өз бетінше бұйрық ету құқығы
бар. 14 жасқа дейінгі кәмелет жасына толмаған құқық шығармашылығыдың орнына
бұл құқықты олардың ата-аналары, асырап алушылары мен қамқоршылары жүзеге
асырады.
Құқық азаматтығына байланысты да құқық шығармашылықтың танылу
мәселесі де реттеледі. Қазақстан Республикасының Азаматтарының жарияланған
немесе жарияланбаған, қандай да болсын объективті нысандағы туындыларға
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де танылады. Шетел құқық
шығармашылықтың олардың жарияланған не жарияланбаған, бірақ қандай да
болсын объективті нысандағы туындыларға Қазақстан Республикасының
аумағындағы туындыларына танылады. Шетел құқық шығармашылығының
республикадан тыс жердегі туындыларға құқық құқығы халықаралық
келісімшарттарға сәйкес қорғалады.
1996 жылғы Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының
5-бабының 3-тармағына сәйкес жарияланған не жарияданбаған, бірақ Қазақстан
Республикасынан тыс жерлерде қандай да болсын объективті нысандағы
туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарына сәйкес басқа мемлекеттердің азаматтары құқық шығармашылығы деп
танылады.
Тең құқық шығармашылығымен шығарылған туынды Қазақстан Республикасында
қорғалады, егер тең құқық шығармашылығыдың біреуі Қазақстан Республикасының
азаматы болып табылса.
Екі не одан да көп тұлғалардың бірігіп, шығармашылық ету арқылы
туындының шығуы кезінде оның бірнеше алғашқы құқық иеленушілері болуы
мүмкін. Осындай қатынастар тең құқық деп танылады және Қазақстан
Республикасының Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы заңының
10-бабымен реттеледі. Құқық құқықтар туындының біртұтас болуына немесе
әрқайсысы өз алдына жеке мәнге ие бөлімдерден тұратындығына қарамастан, тең
құқық шығармашылығыға тиесілі болады.
Бірлескен шығармашылық қатысушылық әр құқық қосқан үлесімен
анықталады. Авторға туындыны шығару кезінде қатысу арқылы үлес қоспаған,
бірақ техникалық көмек көрсеткен тұлғалар тең құқық шығармашылығы деп
танылады. Тұлғалардың тең құқық шығармашылығы деп танылуы туындыны шығару
кезіндегі жұмыстардың қай сатысында қатысқандығына да байланысты емес.
Туындыны бірігіп шығару кезіндегі қатынастар арнайы рәсімдеуді талап
етпейді. Бірақ кейбір заңгерлер құқық шығармашылығы арасындағы келісімді
тең құқық тың қажетті талабы деп есептейді.[19]
Мысалы, тең құқық қа туындыған құқық құқықтар ортақ, сондықтан бірде-
біреуі қалған тең құқық шығармашылығыдың келісімінсіз туындыға құқық
шығармашылықты жүзеге асыра алмайды.
Қазақстан Республикасының заңнамасы тең құқық тың 2 түрін көрсетеді:
1) Дербес тең құқық – жеке мәнге ие және туындының басқа бөлімдерінен
тәуелсіз қолданыла алатын бөлімдерге тең құқық .
2) Біртұтас тең құқық – бірнеше тұлғалардың бірлескен еңбегімен
жасалып, тең құқық шығармашылығыдың біреуі құрастырған бөлінбейтін
бөлімдерге тең құқық .
Шартты түрде құқық құқықтар жиынтығын негізгі екі топқа бөліп
қарастыруға болады:
2. құқық шығармашылығыдың жеке мүліктік емес құқықтары (батыстық
әдебиеттердегі терминология бойынша – моральдық құқықтар – moral
rights);
3. мүліктік құқықтар.[20]
Құқық жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарына Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 977-978-баптары және 1996 жылғы Құқық
шығармашылық пен сабақтас құқықтары туралы Қазақстан Республикасының
Заңының 15-16-баптары қолданылады.
Жеке мүліктік емес құқықтар, оның мүліктік құқығына қарамастан,
авторға тиесілі болады және оның мүліктік құқығы басқа тұлғаның
шығармашылық қызметінің нәтижелеріне ауысқан жағдайда өзінде сақталып
қалады. Кейбір мемлекеттердің заңнамаларында жеке мүліктік емес құқықтар
моральдық құқықтар деп аталады. [21]
Берн конвенциясына қатысушы мемлекеттер құқық шығармашылығыға мынандай
құқықтарды табыс етуді міндеттенетіндігі туралы айтылады:
4. туындыға құқық құқығы;
5. туындының құрылысы мен құрамын құқық намысы мен репутациясына нұқсан
келтіретіндей кез-келген түрде өзгертуге қарсылық білдіре алу құқығы.
Бұл құқықтар құқық негізгі мүліктік құқықтарымен байланысты болмауы
тиіс және де автор өз құқықтарын басқа тұлғаларға берген жағдайда да
сақталады.[22]
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша туынды авторының
төмендегідей жеке мүліктік емес құқықтары бар:
- туынды авторы ретінде танылу және тануды талап ету құқығы (құқық тың
құқығы);
- туындыны өз атымен, бүркеншек атпен немесе жасырын атпен пайдалану
құқығы (құқық атқа құқық);
- өз туындысына өзгерістер мен толықтырулар енгізуге және басқа
тұлғалардың оның келісімінсіз өзгерістер мен толықтырулар енгізілуінен
туындыны қорғау құқығы (туындыға қол сұқпаушылық құқығы);
- халыққа жария ету құқығы;
- туындыны халыққа тарату туралы шешімінен бас тарту құқығы (кері
қайтарып алу құқығы).
Құқық шығармашылықтың пайда болғанын тану үшін ешқандай тіркеудің
қажеті жоқ. Тұлғаны автор деп тану үшін туындының нысаны да, мақсаты мен
құндылығы да қажет емес. Бірақ автор өз құқықтары туралы жариялау үшін
ескертпелік маркировканы, яғни әрбір туынды данасында орналасатын және
негізгі үш элеметтен тұратын құқық шығармашылықты қорғау белгісін
пайдалануға құқылы:
- қоршауға алынған латынша С әрпі – ©;
- айрықша құқық құқықтар иесінің есімі (атауы);
- туындының алғаш жарияланған жылы.
Қоршауға алынған латынша С әрпі – © – бұл ағылшынның құқық
шығармашылықты білдіретін copyright терминінің алғашқы әрпі. Құқық
шығармашылықты қорғау белгісі құқықтардың тиесілігін белгілеу үшін ғана
көрсетіледі; құқық шығармашылығы болу құқығын тануға copyright белгісін
қою басқа дәлелдемелер жоқ кезде ғана әсер ете алады.[23]
Сонымен қатар, жеке мүліктік емес құқықтардың айырылмастығы туралы
айтқанда, оның мерзімсіз екенін де айта кету керек. Яғни қандай да бір
мерзімге байланысты шектеулер тек мүліктік құқықтарға қатысты белгіленуі
мүмкін.
Құқық шығармашылық объектісін оның иесінің өз қалауы бойынша кез-
келген әдіспен пайдалану мүліктік құқығы шығармашылық қызмет нәтижесіне
айрықша құқық болып табылады.
Шығармашылық қызмет нәтижесіне құқық заттық емес, айрықша сипатта
болады. В.А. Дозорцев Интеллектуалдық қызмет нәтижесіне құқық атты
нормативті актілер жинағының алғысөзінде былай дейді:Айрықша құқық
дегеніміз – материалды емес объектіге абсолютті құқық. Айрықша құқық
материалды емес объектілерге меншік құқығы материалды объектілерге
атқаратын қызметті атқарады.
2 Қазақстан Республикасындағы құқық шығармашылықты
қорғаудың реттеу жолдары
1. Құқық шығармашылық туралы заңның құқықтық табиғаты
Қазақстанда құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы және осы салада
шетел азаматтарының жағдайы құқық шығармашылық саласындағы заңнама, құқық
мүдделерін жан-жақты қорғауды қамтамасыз ету қажеттігінен туындады. Бұл өз
сипатын, авторға заңмен берілетін жеке мүліктік құқықтар ретінде және
мемлекеттің шығармашылық еңбек жемісін пайдалану жағдайын анықтаудан
табады.
Мұндай қорғау шетел азаматтарының құқық көлемі Қазақстан
Республикасының әрекеттегі заңнамасымен анықталады. Айтып кететін нәрсе,
біздің Республика Әдебиет және сурет туындыларын қорғау жөніндегі Берн
конвенциясының қатысушысы болып табылады, сонымен қатар құқық шығармашылық
және сабақтас құқық туралы заңы бар. Бүгінгі таңда құқық шығармашылықты қ
қатынастар 1999 жылдың 1 шілдеден әрекет ететін Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлімі) Интеллектуалдық меншік құқығы V
бөлімімен және Халықаралық жеке құқық (62-тарау 7-параграф) VII бөлімімен
реттеледі. Сонымен қатар, Республика аумағына құқық шығармашылық туралы
Дүниежүзілік конвенция өз күшін таратады.
Егеменді, тәуелсіз мемлекет бола отырып, Қазақстан Республикасы басқа
мемлекеттермен барлық салаларда, соның ішінде құқық шығармашылық саласында
қатынастарды дамыту үстінде. Мұнда туындайтын сұрақ – Қазақстан
Республикасында шетелдіктердің құқық шығармашылықтары , біздің азаматтардың
және шет елдегі заңды тұлғаларымыздың құқық шығармашылықтары қалай
реттелетіні жөніндегі сұрақ. Қазақстан Республикасында шетелдіктерге
қатысты айтсақ, құқық шығармашылық объектілеріне қойылатын талаптар,
Қазақстан Республикасының азаматтарына да, шетелдіктерге де теңдей
таралады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес құқық
шығармашылық шығармашылық қызмет нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет
және өнер туындыларына олардың бағытына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ
оларды білдіру әдісі мен нысанына қарамастан қолданылады. Бірақ оларды
қайта шығару әдісіне байланысты артықшылығы:
- ресми құжаттар (заңдар, сот шешімдері, заң шығару, әкімшілік, сот және
дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер), сондай-ақ олардың ресми
аудармалары;
- мемлекеттік рәміздер мен белгілер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша
белгілері және өзге де мемлекеттік рәміздер мен белгілер);
- халық шығармашылығының туындылары;
- ақпараттық сипаттағы оқиғалар мен фактілер туралы хабарлар.[24]
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес авторға жеке және мүліктік
құқықтар комплексі беріледі, оның негізгісі құқық қа құқық, ол дегеніміз,
тек туындыны шығарушы өзін автор деп санауға құқығы бар. Авторда оның
есіміне құқығы бар, 1996 жылы Қазақстан Республикасының Құқық шығармашылық
және сабақтас құқықтар туралы Заңының 15-бабының 1(3)-тармағына сәйкес
құқық туынды пайдаланылған кез-келген жағдайда оның даналарына құқық шын
есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және соны талап ету
немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырын есім атау құқығы
бар. Қандай жағдайларда болмасын, бір автормен шығарылған туынды, басқа
біреудің туындысы ретінде болмайды және осы туындыға қол сұғуға жол бермеу
қамтамасыз етіледі, яғни оның мазмұны өзгерілмейді. Авторға, заңмен рұқсат
етілген тәсілдермен өз туындысын жариялауға, қайта шығаруға және таратуға
құқығы берілген. Әр басылып шыққан туынды құқық келісімінсіз басқа тілге
аударыла алады, бірақ туындының мағынасы мен бүтіндігі сақталуы жөнінде
авторды ескерту керек. Қазақстан Республикасының құқық шығармашылық
саласындағы заңнаманың ерекшеліктерін қысқаша сипаттағаннан кейін, енді осы
салада Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының жағдайын
қарастырамыз.
Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық қорғалуын, оны
шығарушысының азаматтығына байланысты қамтамасыз ету 1996 жылы Қазақстан
Республикасының Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының
5-бабы мен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 980-бабына сәйкес
реттеледі.
Құқықтық қорғалу көлеміне қарай туындыны екі категорияға бөлеміз.
Бірінші категорияда құқық шығармашылық таралады:
1) құқық шығармашылығының немесе олардың құқық мұрагерлерінің
азаматтығына қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында
жарияланған не жарияланбаған, бірақ қандай болсын объективті нысандағы
туындыларға;
2) жарияланған не жарияланбаған, бірақ Қазақстан Республикасынан тыс
жерлердегі қандай да болсын объективті нысандағы туындыларға
қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары құқық
шығармашылығы және олардың құқық мұрагерлері деп танылады.[25] Содан
кейін шетел элементі бар құқықтық қатынастарды құқық шығармашылықты
қорғау мәселесін бастауы біздің заң бойынша аумақтық қағида болады.
Әдебиетте, шетел құқық шығармашылығының Қазақстан Республикасының
аумағындағы жарияланбаған туындыларды құқықтық қорғаудың уақытша және
шартты сипаты көрсетілген. Егер мұндай туынды алғаш рет Қазақстаннан тыс
жерлерде жарияланса (жарыққа шықса), онда біздің елмен қорғалуы жойылуы
мүмкін, ал жариялану фактісі халықаралық шарттардың ережелерімен
анықталады. Жариялау (жарыққа шығару) дегеніміз – белгісіз тұлғалар
шеңберінде қандай да болсын тәсілмен (басып шығару, көпшілік үшін орындау,
радио, теледидар және т.б. арқылы) тарату.[26] Жарыққа шығару – бұл кітап
шығару да, пьеса қойылымы да, теледидар арқылы тарату да, көрмеге шығару
да.
1996 жылы Қазақстан Республикасының Құқық және сабақтас құқықтар
туралы Заңда :Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш
жарияланған күннен кейінгі отыз күн ішінде Қазақстан Республикасының
аумағында жарияланса, ол Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады
деген ереже қарастырылған.
Қазақстан Республикасында құқық қорғалуға алыну үшін Қазақстан
Республикасында туынды жазылған тілде немесе аударылған тілде жариялануы
қажет емес. Заң туындының міндетті түрде түпнұсқа басып шығарылуын қорғау
талабы ретінде қоймайды. Туынды бір тілде жазылуы мүмкін (мысалы, шет ел
авторының ана тілінде), бірақ Қазақстан Республикасы аумағында алғаш рет
жарыққа қазақ тілінде шығады және оған Қазақстан Республикасының құқық
құқығы таралады. Егер шетел авторының туындысы немесе аудармасы Қазақстан
Республикасында түпнұсқа тілде алғаш рет жарыққа шықса, онда ол кейін
шетелде басып шығарыла алады. Қазақстан Республикасында басылып шығарылған
туындының кейін шет елде шығуы, Қазақстан Республикасында шетел авторына
берілген қорғауды тоқтатуға әкелмейді.
Қазақстан Республикасының аумағында шетел авторының туындысы, кез-
келген басқа да объективті нысанда (мысалы, жазба, кино, үнтаспасы) бола
алады. Қазақстан Республикасының аумағында шетел авторының туындысы
объективті нысанда болып табылса, барлық жағдайларда мұндай туындыға қорғау
беріледі.
Қазақстан Республикасында алғаш жарияланған шетел авторының туындысы,
сол уақытта басқа мемлекетте қорғалуы да мүмкін. Мұндай жағдай Қазақстандық
заңнамаға сәйкес бірінші жариялануы мен соған ұқсас сол не өзге елдің ішкі
заңнамасы немесе халықаралық конвенциясына сәйкес жариялануы арасында
болатын айырмашылықтарға байланысушы мемлекеттің азаматының Қазақстан
Республикасында алғаш орындалатын музыкалық туындысына 1996 жылғы Құқық
шығармашылық және сабақтас құқықтар туыралы Заңының 5-бабының 7-
тармақшасындағы әрекеттер таралады, сонымен қатар, туынды жарияланбаған
ретінде Берн конвенциясына мүше-мемлекеттердің бәрінде қорғалады. Бұл Берн
конвенциясы бойынша туындының алғаш орындалуы емес, туындының басылып шығуы
жарияланған болып есептелетіндігімен байланысты.
Қарастырылған ережелер толығымен азаматтығы жоқ тұлғалардың да құқық
шығармашылықтары на қолданылады, себебі 1996 жылғы Қазақстан
Республикасының Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының
5-бабында, шетел мемлекетінің азаматына құқық шығармашылықты тану емес,
авторға оның азаматтығына байланысты емес құқық шығармашылықты тану
туралы айтылған. Яғни тек Қазақстан Республикасының азаматтары емес,
сонымен қатар шетелдіктер және азаматтығы жоқ тұлғалар автор бола алады.
Қазақстан Республикасында жарыққа шыққан шетел құқық шығармашылығының
туындыларының Қазақстан Республикасында қорғаудың құқықтық режимі. 1996
жылғы Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының 5-бабы
бойынша Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер жарияланған не
жарияланбаған, бірақ қандай да болсын объективті нысандағы туындыларға
Қазақстан Республикасының аумағында құқық шығармашылықты пайдаланады.
Сол себептен осы туындыларға қатысты шетелдіктерге ұлттық режим
ұсынылады. Бұл шетелдік құқық құқық көлемі Қазақстан Республикасының
құқығымен анықталатындығын білдіреді. Сондықтан шетелдік авторға өзі
азаматы болып табылатын елдің заңына сәйкес тиесілі құқық көлемі маңызды
емес. Шетелдікке біздің заңнамамен қарастырылған құқықтар беріледі. Мысалы,
егер Қазақстандық заңнамамен белгілі бір жағдайларда туындыны құқық
келісімінсіз және құқық сыйақы төлемей пайдалану рұқсат етілсе, бірақ
міндетті түрде құқық есімі көрсетілу тиіс, онда мұндай ережелер
шетелдіктердің туындыларына да таралады.[27]
Шетел құқық шығармашылығының туындылары бұдан бұрын шетелде
жарияланбаса және орындалмаған болса, ұлттық режим қағидасы Қазақстанда
көпшілік алдында орындауға да қатысты қолданылады.[28]
Мұндай туындыларды қорғау мерзіміне қатысты құқық шығармашылықтың
әрекет ету мерзімі туралы Қазақстандық заңнаманың ережелері қолданылады.
Яғни кейбір еледердегідей мерзім туынды жарияланған күннен бастап емес,
туынды авторының қайтыс болғаннан кейінгі келесі жылының бірінші қаңтарынан
бастап есептеледі. Аталған туындыларға құқық шығармашылықты мұраға қалдыру
жайында айтатын болсақ, онда құқық құқықтар мұрагерлерге олардың
азаматтығына қарамастан танылады. Құқық мұрагерлері осындай жағдайларға
қолданылатын коллизиялық нормаларға сәйкес заңнама негізінде анықталады.
Мұрагерлердің құқықтарының көлемі Қазақстанның құқығы бойынша
анықталады (мысалы, құқық мұрагерлеріне төленетін ганорардың мөлшері).
Сондықтан, шетелдік және азаматтығы жоқ құқық шығармашылығыдың мұрагерлері
Қазақстан Республикасында біздің азаматтардың мұрагерлеріне берілген құқық
шығармашылықты пайдаланады.
Сонымен қатар, туындының қоғамдық игілікке өтуі туралы айтып кету
керек. Туындыға құқық шығармашылықтың әрекет ету мерзімінің өтуі олардың
қоғамдық игілікке өтуін білдіреді. Қазақстан Республикасы аумағында ешқашан
қорғауға алынбаған туындыларды қоғамдық игілікке өтті деп саналады. Мұндай
туындылар кез-келген тұлғамен құқық сыйақы төлемей еркін қолданылады,
бірақ құқық құқығы, есімі, аталу құқығы және құқық беделін қорғау
құқығының сақталуы міндетті. Қазақстан Республикасы аумағында
шетелдіктердің және азаматтығы жоқ тұлғалардың құқық шығармашылықтары
қорғалатындықтан, оларға Қазақстан азаматтарына сияқты сотта қорғалу құқығы
да қамтамасыз етіледі.
Шетелде жарыққа шыққан шетел құқық шығармашылығының қорғалатын және
қорғалмайтын туындыларының Қазақстан Республикасындағы құқықтық режимі.
Құқық шығармашылық шетедіктерге алғаш шетелде жарыққа шыққан туындыларға
Қазақстан Республикасы қатысатын халықаралық шарттар немесе халықаралық
келісімдерге сәйкес танылады.[29] Дегенмен мұндай құқықтар Қазақстан
Республикасының құқық құқығы туралы заңнаманың нормалары шеңберінде ғана
жүзеге асырылады, яғни шетелдіктерге келісім бойынша Қазақстан азаматтарына
қарағанда құқықтар шағын көлемде берілуі мүмкін, бірақ біздің құқық
шығармашылығыға қолданылатын біздің заңнамада көрсетілген құқықтардан басқа
және үлкен көлемде берілмейді.
Келісім күші тарайтын туындыларды пайдалану үшін құқық сыйақы біздің
Республикада қолданылатын қағидалардан басқа қағидалармен анықталмайды
(мысалы, әдебиет туындыларына қатысты гонорар ставкасы бойынша емес,
сатылған даналарды санына байланысты).
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан құқық шығармашылық туралы Бүкіләлемдік
конвенцияның қатысушысы болып табылады. Кез-келген конвенцияға қатысудың
нәтижесі – біздің Республиканың азаматтарының құқықтары барлық басқа
конвенцияға қатысушы елдерде қорғалады, ал осы елдердің азаматтарының
олардың туындыларына қатысты құқықтары біздің елдің аумағында
қорғалатындығын білдіреді.
Халықаралық келісімдердің күші тарайтын шетел құқық шығармашылығының
туындылары қорғалатын туындылар деп аталады. Шетел құқық шығармашылығының
туындысының қорғалуы – біздің Республикада алғаш жарияланған туындының
авторы сияқты құқықтарға ие және сондай міндеттерге ие құқық туындысының
қорғалуы дегенді білдіреді (мысалы, туындыны пайдаланғаны үшін сыйақыны
талап ету, есімі мен құқық қа мүліктік құқықтары бұзылғаны үшін тоқтату
шараларын талап ету).
Мұндай туындылардың режимі келесідей жағдайлармен сипатталады:
1) құқық құқыққа иеленушінің келісімінсіз туынды аударылмайды және
Қазақстан Республикасында басылып шықпайды;
2) осы құқықты иеленушінің келісімінсіз қысқартулар немесе басқа да
өзгерістер жасалмайды;
3) туындыны пайдаланудың әр түрлері Қазақстан Республикасында жарияланбаған
драмалық туындыны орындау, туындының аудармасын теледидар мен радио
арқылы хабарлау құқық иеленушінің келісімімен ғана болады.
Бұл тек жалпы жағдайлары, себебі қорғалатын туындылардың режимі
халықаралық келісімдер және Қазақстанның ішкі заң ережелерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
1. Құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы
1. Құқық шығармашылықтың түсінігі мен туындауы
2. Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық түсінігі
3. Құқық шығармашылықтың субъектілері мен олардың құқықтары
2 Қазақстан Республикасындағы құқық шығармашылықты
қорғаудың реттеу жолдары
1. Құқық шығармашылық туралы заңның құқықтық табиғаты
2. Бұзылған құқық шығармашылықты қорғаудың тәсілдері
3. Құқық шығармашылықты қорғау ұйымдары
3 Құқық шығармашылықты қорғауды халықаралық шарттық түрде реттеу
3.1 Құқық шығармашылықтың халықаралық құқықтағы
даму тенденциялары
3.2 Құқық шығармашылықтың халықаралық және аумақтық
қайнар көздеріне шолу
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер
Кіріспе
Екі жүз жылдан астам тарихы бар құқық шығармашылықтың әлемдік жүйесі
дамуы мен өркендеуіне халықаралық қатынастардың қарқынды дамуы мен құқық
саласында соңғы он жеті жылда жаңа мемлекеттердің (соның ішінде Қазақстан
Республикасының) пайда болуы едәуір әсер етті.
Құқық шығармашылық туралы заңнамамен реттелетін құқықтық қатынастар
жеке азаматтық қатынастар шеңберінен шығады және өзіне қойылатын мәдени-
ағартушылық қасиеттегі талаптар мен құқықтармен өзгеше көріністе болады.
Осыған сәйкес, диплом жұмысының тақырыбы Құқық шығармашылықты
қорғаудың халықаралық құқықтық аспектілері болып табылады.
Құқық шығармашылық субъектілері арасындағы құқықтық қатынастарын
азаматтық-құқықтық реттеу мәселесіне көптеген ғалым-заңгерлердің еңбектері
арналған. Қазақстандық заңгерлердің ішінен Абдуразаков М.Г., Басин Ю.Г.,
Искакова С.О., Ихсанов Е.Б., Каудыров Т.Е., Оразалинов С.Ш., Сулейменов
М.К., Тілеужанова А.И. ерекше атап өтуге болады. Шетелдік, оның ішінде
орыс ғалымдарының да бұл салаға сіңірген еңбегі зор. Олар: Банхаев Ф.Е.,
Борохович Л., Гаврилов Э.П., Диденко А.Г., Дозорцев В.А., Ионас В.Я., Кекух-
Луцк Б.Ф., Кириллова М.Я., Козырев А.К., Майков А.Н., Савельева И.В. және
т.с.с. белді заңгерлер. Ал өзге шетел құқықтанушыларынан Алан Латман,
Вальтер М.М., Жан Муане, Карлос Брага, Строуэл А., Стюарт С.М. бұл
тақырыпты түбегейлі зерттеген. Құқық шығармашылықты халықаралық дейгейде
қорғауға қатысты мәліметтерді Богуславский М.М., Гаврилов В. В., Звеков
В.П., Лунц Л.А., Марышева Н.И., Садиков О.Н., М.А. Сарсембаев сияқты
ғалымдарды халықаралық жеке құқық бойынша жазылған еңбектерінде таба
аламыз.
Жоғарыда аталған ғалымдардың және басқа да заңгер-зерттеушілердің осы
саладағы атқарған зор еңбектерінің арқасында құқық шығармашылықтың
құқықтық негізін қалыптастыруға мүмкіндік туындады. Бірақ осы саладағы
кейбір сұрақтар түпкілікті зерттелмеген. Атап өтсем, Қазақстан
Республикасында құқық шығармашылық субъектілері мен объектілерінің
жекеленген түрлерінің өзара байланысы мен оларға тән белгілерін сипаттау,
осы тұлғалардың құқық субъектілігінің көлемін белгілеу, құқық
шығармашылықты қорғаудың әдіс-тәсілдеріне қатысты мәселелер өте аз
зерттелген.
1Құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы
1.1 Құқық шығармашылықтың түсінігі мен туындауы
Құқық шығармашылықты ғылым, өнер мен мәдениет туындыларын пайдалану
бойынша қатынастарды реттейтін ішкі мемлекеттік және халықаралық нормалар
жиынтығы ретінде анықтауға болады.
Тар мағынада құқық шығармашылық – ғылым, өнер мен мәдениет туындыларын
ойлап табушысының құқықтары. Олар осы туындылардың пайда болуымен туындайды
және туынды объективті нысанда болу тиіс.
Құқық шығармашылықтың заңды мәнінің жайлы бірнеше көзқарастар сан
ғасырлар бойы қалыптасып келген:
1. Әдеби меншіктің болуын жоққа шығару. Құқық шығармашылық
артықшылықтарға негізделеді (оның жақтаушылары – Локре, Ренуар,
Гербер, В. Спасович). В. Спасовичтің айтыунша:Азаматтық құқық
жүйесінде құқық шығармашылық ең ыңғайсыз, ерекше бөлім, оның қай
салаға жатқызудың өзі күрделі мәселе болып табылады. Бұл – мүліктік
құқық, бірақ оның жеке сипаты бар, ол міндеттемелерден туындамайды,
бірақ заттық құқық та болып табылмайды.[1]
2. Ғалымдардың екінші тобы құқық шығармашылықты заттық емес, мүліктік
құқықтырға жатқызу дұрыс деп санаған (неміс заңгерлері О. Вехтер, Ю.
Иолли, Р. Клостерман, орыс ғалымы Г.Ф. Шершеневич).
3. Ғалымдардың үшінші тобы құқық шығармашылықты адамның айырылмас
құқығы ретінде қарастырған (неміс заңгерлері Блунчи, Дан. Р. Гарум,
Г. Безелер). Бұл ғалымдар құқық шығармашылықты меншік құқығымен де,
мүліктік құқықпен де байланыстырмады, оны мүліктік емес құқық деп
санады.
4. Ғалымдардың төртінші тобы құқық шығармашылықты меншік құқығы ретінде
таныды (неміс заңгерлері В. Крамер, А. Фолькман, Л. Гейдеман).
Құқық шығармашылықтың құқықтық мәнінің қазіргі заманғы түсінігі
жоғарыда аталған көзқарастардың жиынтығынан тұрады деп айтуға болады. Бірақ
ғалымдардың қай тобы қазіргі кездегі құқықта қалыптасқын құқық
шығармашылықтың құқықтық мәніне жақын болды деген сұраққа жауап беретін
болсам, менің ойымша, бұл – құқық шығармашылықты құқық мүліктік және
жеке құқықтарынан тұратын интеллектуалды меншік құқығының ерекше түрі деп
тұжырымдаған заңгерлердің көзқарастары.[2]
Құқық шығармашылықтың негізгі функциялары – шығармашылық туындыларын
кең қолдануына жағдай жасау және туындыларды шығару қызметін жақсарту болып
табылады.
Құқық құқықпен реттелетін қатынастарға Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 2-бабындағы негізгі қағидалар қолданылады, олар:
- реттелетін қатынастардың қатысушыларының теңдігі;
- меншікке қол сұқпаушылық;
- шарт еркіндігі;
- жеке істерге басқа біреудің араласуына жол бермеу;
- азаматтық құқықтардың кедергісіз жүзеге асырылуы;
- азаматтық құқықтардың қалпына келуін қамтамасыз ету және олардың сотта
қорғалуы.
Құқық шығармашылық қағидалары, сонымен қатар, осы салада жазылған заң
әдебиеттерінде қалыптасқанымен, әлі толық жүйелендірілмеген. Бұл
қағидаларға төмендегілерді жатқызуға болады:
- құқық мүдделері мен қоғам мүдделерінің сәйкес келуі;
- шығармашылықтың еркіндігі;
- құқық құқықтары мен мүдделерінің қорғалуы;
- құқық шығармашылықтың тек сол туынды авторының артында танылуы;[3]
- құқық туындыны шығаруда моральдік және материалдық мүдделілігі;
- шығармашылық еңбегіне ақының сапасы мен санына сәйкес төленуі;
- тараптардың жазбаны басылымға беруге дайындық кезінде ұйымдастырушылық
шығармашылығы;
- шығармаға қол сұқпаушылық.[4]
Азаматтық заңнаманың нормаларынан басқа, құқық шығармашылық арнайы
заңмен реттеледі. 1996 жылы 10 маусымда Қазақстан Республикасының Құқық
шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Қазақстан Республикасының Заңы
қабылданды. Бұл Қазақстандағы құқық шығармашылықтың дамуының жаңа сатысы
және құқық қатынастарды реттеудің негізі болып табылады. Бұл Заңға соңғы
өзгерістер мен толықтырулар 2007 жылы 7 шілдеде енгізілді.
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексі мен 1996 жылғы Құқық
шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңға сәйкес құқық айрықша
құқықтары танылады. Құқық шығармашылықтың айрықша құқықтары – ол авторға
немесе басқа құқық құқыққа ие тұлғаға өз туындыларын кез-келген тәсілмен
қолдануды рұқсат ету немесе тыйым салу құқығы деп түсіндіріледі. Айрықша
құқық мәні – ол құқықтарды алғашқы кезде сол құқыққа ие тұлғаның жүзеге
асыра алатындығында. Сонымен қатар, айрықша құқық ішкі заңнама нормаларына
сәйкес пайда болады, ал басқа мемлекет аумағында тұлғаның құқық
шығармашылықтары тек халықаралық келісімдерге сәйкес танылады. Яғни құқық
шығармашылықтың ерекшелігі – оның аумақтық сипаты болады.
Сонымен әдебиет, ғылым, өнер және ғылыми-техникалық шығармашылық
туындылары құқық шығармашылықтың ортақ ерекшелікке ие – олар аумақтық
сипатта болады, яғни бір мемлекетте оның заңдары сәйкес пайда болып, сол
мемлекеттің аумағында ғана әрекет етеді. Халықаралық жеке құқық
көзқарасынан, бұл – оның басқы азаматтық құқықтардан негізгі айырмашылығы
болып табылады. Мысалы, егер тұлға бір мемлекетте оның заңдарына сәйкес
меншік иесі болып табылса, ол сол меншікке басқа мемлекетте де ие болып
табылады.
Ал қарастырылып отырған құқықтардың аумақтық сипаты бойынша, егер бір
мемлекетте әдеби туынды жарияланса, ол басқа мемлекетте де құқық
келісімінсіз және оған ешқандай қаламақы төленбей жариялана немесе аударыла
алады. [5]
1.2 Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық түсінігі
Құқық шығармашылық шығармашылық қызметтің қорытындылары болып
табылатын және белгілі бір объективті нысанда болатын ғылым, әдебиет және
өнер туындыларын қорғайды.
Құқық шығармашылықты зерттеушілердің бірі М.В. Гордон: Егер белгілі
құқық шығармашылық қызметінің қорытындысы ретінде шығарма шықпаса, құқық
шығармашылық туындамайды – деп көрсеткен.[6]
Қазіргі кезде құқық шығармашылық объектісі ретінде шығарма түсінігінің
заңды анықтамасы құқық заңнамада жоқ.
Осы тұрғыда, яғни құқық шығармашылық объектілері аясындағы халықаралық
конвенцияларға назар аударатын болсақ, 1886 жылғы Берн конвенциясына
сәйкес, әдебиет және көркем туындылар термині қандай әдіспен және қандай
нысанда көрініс табатындығына қарамастан, әдебиет, ғылым және өнер
аяларындағы барлық туындыларды қамтиды. Осындай норма санаткерлік меншік
құқығының сауда-саттық аспектілерін қарастыратын 1994 жылғы ТРИПС Келісімі
мен 1996 жылғы Дүниежүзілік Интеллектуалдық Меншік Ұйымының
Келісімшартында да қарастырылған.
1952 жылғы Женева конвенциясының мазмұнына сәйкес, құқық шығармашылық
объектілері ретінде әдебиет, ғылым және өнер туындылары, соның ішінде:
жазбаша, музыкалық драмалық және киномотографиялық, көркемсурет, мүсіндеме
және гравюра туындылары танылады.
Құқық шығармашылық объектісіне тоқталған кезде туындылар деген ұғым
негізгі болып табылады. Кез келген құбылыстың, көріністің объектісін
анықтау үшін оның өзіне тән белгілерін анықтап алу қажет, олар жайлы
толығырақ айтып кетейін.
Ең алдымен, туындының мақсаты білім тарату мен эстэтикалық ләззат беру
болып табылатын әдебиет және өнер саласына қатысты болуы тиіс; дәл осы
қасиетімен ол басқа адамның материалдық қажеттіліктерін өтеуге арналған жай
немесе қолөнер туындыларынан ерекшеленеді.
Құқық шығармашылық объектісінің келесі белгісі – туынды белгілі бір
объективті нысанда болуы тиіс. Бұл талаптың қойылу себебі – құқық ой,
көзқарастары қолжазба, ноталық жазба, сурет, магнитті пленка және т.с.с.
материалдық объект түрінде болмағанша, олар ой нысанында қала береді.
Туынды қайтарымсыз қоғамдық пайдалануға арналмаған айырбастық
құндылыққа ие болу тиіс; сол себепті заңдар, үкімет бұйрықтары, халықаралық
трактаттар, сот шешімдері құқық шығармашылық объектісі болмайды.
Туынды өнертабыс нәтижесі болуы тиіс, және де өзінде құқық жеке
даралығы белгісін жинақтауы тиіс.[7]
Құқық шығармашылық мәселесіне арналған заң әдебиеттерінде туынды
түсінігінің әр түрлі анықтамалары бар. Мысалы, туынды деп, құқық
шығармашылық қызметі нәтижесінде пайда болған көзқарастар, ой жиынтығын
атаған.[8]
ТМД-ның бірқатар мемлекеттерінде жүзеге асырылатын құқық шығармашылық
туралы заң әдебиеттеріне сай, туынды – ең алдымен шығармашылық қызмет
нәтижесі ретінде құқық шығармашылықтың объектісі болып табылады.[9]
Сонымен, туынды деп – белгілі бір объективтік, түсінуге болатындай,
қолайлы нысанда болатын интеллектуалдық (әдеби, көркем және ғылыми) құқық
өнертабыс нәтижесін атауға болады.
Өнертабыс деп – тұлғаның өзінің жеке дара тұлға ретінде танытатындай
және жаңа, бұрын-соңды болмаған нәтиже туындататындай рухани,
интеллектуалдық қызметің нәтижесін түсінуге болады.[10]
Жоғарыда бірнеше рет аталған Берн конвенциясы қабылданғаннан бері
бірнеше рет қайта қараулар мен өзгертілер енгізуден өтті, бұған себеп
болып, құқық шығармашылығы құқықтарын қорғау жүйесін күшейту мен қоғам
дамуымен пайда болатын жаңа объетілерге сәйкестендіріп заңнамаларды жаңарту
табылады.
Берн конвенциясы үш негізгі қағидаға негізделеді:
біріншіден, ұлттық режим қағидасы, ол бойынша конвенцияның кез-келген
мүше-мемлекетінде пайда болған өнер туындысына басқа мүше- мемлекеттер
территориясында өз еліндегідей қорғау жүзеге асырылуы тиіс;
екіншіден, автоматты түрде қорғау қағидасы, ол бойынша қорғау туындыға
қатысты тіркеу немесе дипонирлеу сияқтыформалдық әрекеттерге байланыссыз
жүзеге асады;
үшіншіден, қорғаудың тәуелсіздігі қағидасы, ол бойынша, құқық
шығармашылықтың қорғалуы туындылардың шығу елдерінде олардың қорғалу-
қорғалмауына байланыссыз жүзеге асырылады.
Қазақстан территориясында 1996 жылдың 10 маусымынан бері жүзеге асып
келе жатқан Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңы Берн
конвенциясының барлық негізгі қағидаларын өзіне жинап отыр.
Қазақстандағы құқық шығармашылық пен сабақтас құқықтың қорғау
объектісі болып олардың жүзеге асу әдістері мен нысандарына байланыссыз
барлық әдебиет, ғылым және өнер туындылары танылады.
Құқық шығармашылық және сабақтас құқық туралы Қазақстан Республикасы
Заңының Құқық шығармашылық объектісі. Жалпы ережелер атты 6-бабының 1-
тармағында былай делінген: Құқық шығармашылық туындының мақсаты мен
маңыздылығына, сондай-ақ берілу әдісі мен нысанына қарамастан, шығармашылық
еңбектің нәтижесі болып ғылым, әдебиет және өнер туындыларына қолданылады.
Туынды оның құндылығы мен қасиеттеріне де, қолданылу аяларына да
байланыссыз түрде қорғалуы тиіс, себебі туындыларды жүзеге асыру
мақсаттарының оларды қорғауға еш қатысы жоқ.
Туынды құқық құқықпен қорғалу үшін, ол оригиналды болуы тиіс. Яғни,
туындының идеясы, мазмұны түпкілікті жаңа болуы міндетті емес, ең бастысы,
оларды құқық жеткізу нысаны жаңаша болуы тиіс. Әр адамның кез-келген затқа
өзінің жеке субъективтік көзқарасы болатындықтан, туындыны қорғау оның
көркемдік сипатына да байланысты емес.
Туындының қорғалуға жататын заңды маңызы бар элементтерінің қатарына
оның бейнесі мен тілін жатқызуға болады. Заң ғылымында туындының мазмұнын
сипаттайтын бейнелік құрылымын – ішкі нысан деп, ал оның тілін – сыртқы
нысан деп атайды. Негізінен, туындының негізгі бейнесін басқа жаңа туынды
жасауға пайдалануға болады деп есептелінеді, бірақ ол үшін туындының сыртқы
нысанын ауыстырып, және де оған құқық келісімін алу қажет. Осындай туынды
туындылар да құқық құқықпен міндетті түрде қорғалады және олар автормен
жасалатын келісімшарт арқылы рәсімделеді.
Құқық шығармашылық объектісі ретіндегі туындылар Қазақстан
Республикасының Азаматтық кодексінің 971-бабының 2-тармағы және 1996 жылғы
Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 6-бабының 2-
тармағында көрсетілген нысандарда болу керек: жазбаша, ауызша, дыбыс-
бейнежазба, бейнелеу, көлемді-кеңістікті. Сол себептен объективтіі нысан
мен шығармашылық қасиет құқық шығармашылық объектісінің белгілері болып
табылады.
Өзге жағынан қарасақ, құқық құқыққа нұқсан келтіру объектісі ретінде
заттық нысан емес, шығармашылық қызмет нәтижесінің мазмұны танылады.[11]
Құқық құқықпен қандай нақты туындылар түрлері реттеледі, яғни құқық
шығармашылық объектілері нелер деген сауалға Құқық шығармашылық және
сабақтас құқықтар туралы Заңның 7-бабы құқық шығармашылық объектілерінің
келесідей бөлектелген түрлерін көрсетеді:
- әдеби туындылар;
- драмалық және музыкалық драмалық туындылар;
- сценарий туындылары;
- хореография және понтамима туындылары;
- мәтіні бар немесе мәтіні жоқ музыкалық туындылар;
- дыбыс-бейнежазба туындылары (кино-теле және бейнефильмдер, диафильмдер
және басқа бейне және телетуындылар);
- мүсіндеме, кескіндеме, графика және бейнелеу өнерінің басқа да
туындылары;
- сәулет, қала құрылысы және бау-саябақ туындылары;
- суретке түсіру туындылары және суретке түсіруге орайлас әдістермен
жасалған туындылар;
- карталар, жоспарлар, нобайлар, безендірулер және географияға,
топография мен басқа ғылымдарға қатысты үш өлшемді туындылар;
- ЭЕМ-ге арналған бағдарламалар;
- өзге де туындылар.
ЭЕМ-ге арналған бағдарламаларды қорғау ЭЕМ-ге арналған
бағдарламалардың (соның ішінде операциялық жүйелердің) бастапқы мәтіні мен
объектілік кодты қоса алғанда, кез-келген тілде және кез-келген нысанда
жасалуы мүмкін барлық түріне қолданылады.
Құқық шығармашылық объектілеріне сондай-ақ мыналар да жатады:
1) туынды шығармалар (аудармалар, өңделген дүниелер,
аннотациялар, рефераттар, түйіндер, шолулар,
инсценировкалар, музыкалық өңдеулер және басқа да ғылым,
әдебиет пен өнер шығармаларын өңдеулер);
2) жинақтар (энциклопедиялар, антологиялар, деректер базалары)
және материалдарының іріктелуі және (немесе) орналасуы
жағынан шығармашылық еңбектің нәтижесі болып табылатын
басқа да құрама туындылар.
Туынды және құрама шығармалар, өздерінің негізге алынған немесе
өздеріне енген туындылардың құқық шығармашылық объектілері болу-болмауына
қарамастан, құқық құқықпен қорғалады.
Туынды немесе құрама туындыларды құрастырған кезде мынаны ескерген
жөн: оригиналды жеке дара дүниеге келген туындының құқық шығармашылығыы
оларды тек өз қалауы бойынша қолданатын болса, туындыны туындыларды
құрастыру және пайдалану үшін олар негізделген туындылар құқық
шығармашылығының рұқсаты қажет. Негізінен, заңнама оригинал авторымен оның
еңбектерінің нәтижесін пайдалана отырып, жаңа туынды жасауға рұқсат ететін
келісімшарт жасасуды талап етеді, немесе кем дегенде, негізгі туынды авторы
құқықтарының толық жүзеге асуы және тиісті сыйақы сомасы төленуі қамтамасыз
етілуі қажет.
Яғни, авторға өз туындысына қатысты туындыны кез-келген нысанда және
кез-келген тәсілмен қолдануына құқықтары тиесілі.[12]
Сонымен, құқық құқықпен қорғалатын барлық туындыларды 2 топқа бөлуге
болады:
1. Дербес не алғашқы туындылар – басқа туындының элементтерінсіз пайда
болған туындылар.
2. Тәуелді не туынды туындылар – бұрын боған туынды негізінде пайда
болған туындылар (жинақтар, аудармалар, өңдеулер т.б.).[13] Бұл
жағдайда түпнұсқа туындылардың құқық шығармашылықтың сақталу керек.
Жоғарыда аталған Заңның 8-бабында құқық шығармашылықтың объектілері
болмайтын туындылар қарастырылған, оларға:
1) ресми құжаттар мен олардың ресми аудармалары;
2) мемлекеттік рәміздер мен белгілер. Оларды шығару немесе басқаша
орындау мемлекеттің айрықша құқықтары болып табылады;
3) халық шығармашылығының туындылары. Өйткені олар ұлттық мәдениеттің
маңызды элементі ретінде қорғалады, сондай-ақ халық шығармашылығының
туындылары бүкіл этникалық қоғамдастық иелігінде;
4) ақпараттық сипаттағы оқиғалар мен фактілер туралы хабарлар. Өйткені
олар тек оқиға мен фактінің көрінісі.
Осы аталғандармен қатар, Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің
971-бабының 4-тармағы құқық шығармашылық идеялар, концепциялар, қағидалар,
тәсілдер, жүйелер, процестер, ашулар және фактілерге таралмайды деп
бекітеді.
Бұл тұрғыда, яғни, құқық шығармашылық объектілері болмайтын туындылар
туралы 1952 жылғы Женева конвенциясында да, 1994 жылғы ТРИПС Келісімінде
де, 1996 жылғы ДИМҰ келісімшартында да, 1886 жылғы Берн конвенциясы 2-
бабының 8-тармағында да: көрсетілетін қорғау күн жаңалықтарына немесе жай
пресс-жаңалық сипатына ие болатын әртүрлі оқиғалар туралы хабарламаларға
таралмайды делінген. Сондай-ақ, осы Берн конвенциясының 2bis-бабының 1-
тармағында саяси сөздер мен сот процесі барысында сөйленетін сөздерді Кеңес
мүше-мемлекеттерінің заңнамасының негізінде және олардың қалауы бойынша
жартылай немесе толық түрде қорғаудан алып тастауға рұқсат беріледі
делінген.
Шығармашылық қызметтің көпшілік туындылары материалдық нысанда өмір
сүреді: кітаптар, суреттер, мүсіндер немесе фотосуреттер. Бірақ,
туындылардың кейбір түрлері, мысалға музыка немесе сахналық әрекеттер, олар
нота немесе текст түрінде қағаз бетіне түспесе де, түскенге дейін де деөмір
сүре алады. Яғни, құқық шығармашылық идеялардың өзін емес, олардың жүзеге
асу нысандарын қорғайды.
Идеялар туындыға айналған сәттен бастап, сөздердің, ноталардың немесе
белгілердің орналасуымен сипатталатын нысандарын құқық -құқықтық қорғау
пайда болады. Олай болса, құқық шығармашылық көркем туындылар құқық
шығармашылықтың н осы туындыларды көшіріп алушылардан, яғни, құқық
оригиналды дүниесі болатын нысанды пайдаланушылардан қоғайды.[14]
Құқық шығармашылық объектілерінің нысандарына байланысты 1886 жылғы
Берн конвенциясы 2-бабының 2-тармағында Кеңес мүше-мемлекеттері
заңнамаларының белгілі бір материалдық нысанда бекітілмеген әдебиет және
көркем туындылардың немесе олардың жекелеген категорияларының қорғалуға
жатпайтындығын бекіту құқығы бар делінген.
1952 жылғы Женева конвенцияның 4bis-бабының 1-тармағында құқық
шығармашылық объектілері алғашқы нысанда да, туындының оригиналынан
туындайтын басқа да нысандарда да қорғала береді делінген.
1994 жылғы ТРИПС Келісімі 9-бабының 2-тармағы және 1996 жылғы ДИМҰ
келісімшартының 2-бабы бойынша Құқық шығармашылық нормаларымен қорғау
идеялар, процедуралар, тәсілдер немесе математикалық концепцияларға емес,
олардың жүзеге асу нысандарына таралады деп қарастырады.
Бұған байланысты, Қақақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 971-бабы
мен Құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 6-бабы бойынша құқық
шығармашылық мынандай белгілі бір объективтік нысанда жүзеге асатын: 1)
жазбаша (қолжазба, машинкаға басылған, нотаға жазылған және сол сияқты); 2)
ауызша (көпшілік алдында айтушылық, көпшілік алдында орындаушылық және сол
сияқты); 3) үнжазба немесе бейнежазба (механикалық, сандық, магниттік,
оптикалық және сол сияқты); 4) бейнелеу (сурет, нобай, көркемсурет, жоспар,
сызба, кино, телебейне- немесе фотокадрлар және сол сияқты); 5) көлемді
-кеңістікті (мүсін, үлгі, макет, ғимарат және сол сияқты) жарияланған
туындыларға да, жарияланбаған туындыларға да таралады.
Шетелдік заңнамалармен қоғамда жарық көрмеген туындылар да, яғни
жарияланбаған туындылар да қорғалуға жатады. Осы тұрғыда заңнама туындыны
жариялау деп – құқық келісімімен жариялау, көпшілік алдында орындау,
қандай да болмасын өзге бір әдіспен эфирге беру арқылы туындыны жалпы
көпшілікке алғаш рет жеткізетін іс-әрекетті жүзеге асыруды атайды.[15]
Жарыққа шығарылған туындылар ретінде 1886 жылғы Берн конвенциясы 3-
бабы және 1994 жылғы ТРИПС келісімі мен 1996 жылғы ДИМҰ келісім шартының
мазмұны даналарды жасап шығару әдісіне байланыссыз автор келісімімен
шығарылған туындылар танылады, бірақ, бұл даналар туындының сипатына
байланысты көрермендердің талаптарын қанағаттандыра алатын көлемде
айналымға түсуі тиіс деп атап өтеді. Сонымен қатар, жарыққа шығару болып
драмалық, музыкалық-драмалық немесе киномотографиялық туындыларды ұсыну,
музыкалық туындыларды орындау, әдебиет туындыларын халық алдында оқу,
әдебиет немесе көркемөнер туындыларын хабарлау немесе эфирге беру, өнер
туындысын жария ету мен архитектура туындыларын салу, құру танылмайды деп
қарастырылған.
Жарыққа шығару ретінде 1952 жылғы Женева конвенцияның 2, 4-
баптарында оқуға немесе басқалай түрде көруге болатын туынды даналарын
материалдық нысанда шығару және халық арасында тарату қарастырылған.
Ал Құқық және сабақтас құқықтар туралы Заңның 5-бабына сәйкес,
құқық құқық: 1) құқық шығармашылығының немесе олардың құқық
мұрагерлерінің азаматтығына қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында
жарияланған не жарияланбаған, бірақ қандай болсын объективтік нысандағы
туындыларға; 2) жарияланған не жарияланбаған, бірақ Қазақстан
Республикасынан тыс жерлердегі қандай да болсын объективті нысандағы
туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары құқық
шығармашылығы және олардың құқық мұрагерлері деп танылады; 3) жарияланған
не жарияланбаған, бірақ Қазақстан Республикасынан тыс жерлердегі қандай да
болсын объективті нысандағы туындыларға қолданылады және Қазақстан
Республикасының халықаралық шарттарына сәйкес басқа мемлекеттердің
азаматтары құқық шығармашылығы (олардың құқық мұрагерлері) деп танылады.
Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш жарияланған күннен
кейінгі отыз күн ішінде Қазақстан Республикасының аумағында жарияланса, ол
Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады.
Қорытындылай келе, құқық шығармашылық объектілерінің келесідей ерекше
белгілерін атап өтейін:
- қорғаудың шектелген мерзімі;
- аумақтық әрекет ету сипаты;
- ерекше мазмұны;
- шығармашылық қызмет нәтижелігі;
- айрықша құқық шығармашылықтың бөлінбестігі.[16]
Шығармашылық қызметке үнемі стимул беріп отыру – прогрестің бірден-бір
итермелеуші күші десек қателеспеспіз. Осы процестегі құқық шығармашылықтың
ролі Берн конвенциясына жасалатын түсініктемелерде көрініс табады.
Құқық шығармашылық даму процесінде маңызды орынға ие болады. Тәжірибе
көрсеткендей, ұлттық мәдени мұрағаттың байлығы әдеби және көркем
туындыларға көрсетілетін қорғау дәрежесіне тікелей бағынышты. Бұл дәреже
неғұрлым жоғары болған сайын, құқық шығармашылығы үшін стимул да көбейе
түседі; интеллектуалдық туындылар неғұрлым көп болған сайын, соғұрлым ол
елдің беделі жоғары болады; неғұрлым әдебиет және көркем туындылар саны көп
болған сайын, кітап шығару, үн-жазба және басқа да өндірістерді дамыта түсу
мүмкіншілігі жоғарлайды. Қорыта айтқанда, интеллектуалдық шығармашылықты
дамыта түсу әлеуметтік, экономикалық және мәдени дамудың алғышарттарының
бірі екендігі сөзсіз болып табылады.
1.3 Құқық шығармашылықтың субъектілері мен олардың
құқықтары
Заңнамада құқық шығармашылықтың субъектілері жайында нақты анықтама
жоқ. Бірақ жалпы айтатын болсақ, құқық шығармашылық субъектілері –
шығармашылық қызмет нәтижесі ретіндегі туындыларға жеке мүліктік емес және
мүліктік құқықтарға белгілі бір көлемде ие болатын жеке және заңды
тұлғалар, сонымен қатар осы құқықтарды пайдалынуға алушы – тұтынушылар
болып табылады.
Құқық шығармашылықтың пайда болу негіздеріне қарай субъектілерді екі
топқа бөлуге болады:
1) Алғашқы субъектілер – туындының шығу фактісіне байланысты туындайтын
құқық құқықтарға ие болатын автор. Сонымен қатар осы топқа
туындының шығу сәтінен бастап, осы туындыға заңмен құқық
шығармашылықтары танылатын тұлғалар, мысалы, дыбыс-бейне жазу
туындыларын дайындаушылар, жинақтар, энциклопедиялар, газет-
журналдарды және т.б. басылымдарды жарыққа шығаратын баспагерлер
жатады.
2) Туынды субъектілер – құқық шығармашылықтың алғашқы субъектісінен әр
түрлі негіздерге байланысты өткен және сол құқық шығармашылықты
иеленген тұлғалар. Мысалы, шарт бойынша құқықтарды иеленуші, мұрагер
не мирасқор, құқық сұрауы бойынша мүліктік емес құқықтарды
қорғалуды жүзеге асыратын тұлға немесе ұйым.[17]
Құқық шығармашылықты толық көлемде тек құқық шығармашылықтың алғашқы
субъектілері, яғни туындының авторы иеленеді. Ал құқық шығармашылықтың
туынды субъектілері белгілі көлемде құқық шығармашылықтың бөліктерін
иелене алады.
Заңи тұлғалар туындыны пайдалануға мүліктік құқыққа ие болады. Оларға
баспа ұйымы, фонограмма өндіруші, эфирлік және кабельдік хабар тарату
ұйымын жатқызуға болады. Сонымен қатар, құқық шығармашылықты басқару
тапсырылған ұйым деген ұғым бар. Бұл ұйым құқық шығармашылықты
қолданушылармен құқық иеленушілер атынан лицензиялық шарт жасасады, сыйақы
мөлшерін белгілеп, өндіріп, құқық иеленушілер арасында бөледі. Құқық
сыйақының белгілі бір бөлігін шығындарды өтеу үшін алады.[18]
Автор дегеніміз – шығармашылық еңбегімен туынды жасаған жеке тұлға.
Құқық шығармашылықты иеленушіге Қазақстан Республикасы Азаматтық
кодексінің жалпы бөлімінің ережелері оның әрекет және құқық қабілеттілігіне
қатысты қолданылады. 14 жастан 18 жасқа дейінгі құқық шығармашылығы өздері
шығарған интеллектуалдық меншік объектісімен өз бетінше бұйрық ету құқығы
бар. 14 жасқа дейінгі кәмелет жасына толмаған құқық шығармашылығыдың орнына
бұл құқықты олардың ата-аналары, асырап алушылары мен қамқоршылары жүзеге
асырады.
Құқық азаматтығына байланысты да құқық шығармашылықтың танылу
мәселесі де реттеледі. Қазақстан Республикасының Азаматтарының жарияланған
немесе жарияланбаған, қандай да болсын объективті нысандағы туындыларға
Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде де танылады. Шетел құқық
шығармашылықтың олардың жарияланған не жарияланбаған, бірақ қандай да
болсын объективті нысандағы туындыларға Қазақстан Республикасының
аумағындағы туындыларына танылады. Шетел құқық шығармашылығының
республикадан тыс жердегі туындыларға құқық құқығы халықаралық
келісімшарттарға сәйкес қорғалады.
1996 жылғы Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының
5-бабының 3-тармағына сәйкес жарияланған не жарияданбаған, бірақ Қазақстан
Республикасынан тыс жерлерде қандай да болсын объективті нысандағы
туындыларға қолданылады және Қазақстан Республикасының халықаралық
шарттарына сәйкес басқа мемлекеттердің азаматтары құқық шығармашылығы деп
танылады.
Тең құқық шығармашылығымен шығарылған туынды Қазақстан Республикасында
қорғалады, егер тең құқық шығармашылығыдың біреуі Қазақстан Республикасының
азаматы болып табылса.
Екі не одан да көп тұлғалардың бірігіп, шығармашылық ету арқылы
туындының шығуы кезінде оның бірнеше алғашқы құқық иеленушілері болуы
мүмкін. Осындай қатынастар тең құқық деп танылады және Қазақстан
Республикасының Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы заңының
10-бабымен реттеледі. Құқық құқықтар туындының біртұтас болуына немесе
әрқайсысы өз алдына жеке мәнге ие бөлімдерден тұратындығына қарамастан, тең
құқық шығармашылығыға тиесілі болады.
Бірлескен шығармашылық қатысушылық әр құқық қосқан үлесімен
анықталады. Авторға туындыны шығару кезінде қатысу арқылы үлес қоспаған,
бірақ техникалық көмек көрсеткен тұлғалар тең құқық шығармашылығы деп
танылады. Тұлғалардың тең құқық шығармашылығы деп танылуы туындыны шығару
кезіндегі жұмыстардың қай сатысында қатысқандығына да байланысты емес.
Туындыны бірігіп шығару кезіндегі қатынастар арнайы рәсімдеуді талап
етпейді. Бірақ кейбір заңгерлер құқық шығармашылығы арасындағы келісімді
тең құқық тың қажетті талабы деп есептейді.[19]
Мысалы, тең құқық қа туындыған құқық құқықтар ортақ, сондықтан бірде-
біреуі қалған тең құқық шығармашылығыдың келісімінсіз туындыға құқық
шығармашылықты жүзеге асыра алмайды.
Қазақстан Республикасының заңнамасы тең құқық тың 2 түрін көрсетеді:
1) Дербес тең құқық – жеке мәнге ие және туындының басқа бөлімдерінен
тәуелсіз қолданыла алатын бөлімдерге тең құқық .
2) Біртұтас тең құқық – бірнеше тұлғалардың бірлескен еңбегімен
жасалып, тең құқық шығармашылығыдың біреуі құрастырған бөлінбейтін
бөлімдерге тең құқық .
Шартты түрде құқық құқықтар жиынтығын негізгі екі топқа бөліп
қарастыруға болады:
2. құқық шығармашылығыдың жеке мүліктік емес құқықтары (батыстық
әдебиеттердегі терминология бойынша – моральдық құқықтар – moral
rights);
3. мүліктік құқықтар.[20]
Құқық жеке мүліктік емес және мүліктік құқықтарына Қазақстан
Республикасының Азаматтық Кодексінің 977-978-баптары және 1996 жылғы Құқық
шығармашылық пен сабақтас құқықтары туралы Қазақстан Республикасының
Заңының 15-16-баптары қолданылады.
Жеке мүліктік емес құқықтар, оның мүліктік құқығына қарамастан,
авторға тиесілі болады және оның мүліктік құқығы басқа тұлғаның
шығармашылық қызметінің нәтижелеріне ауысқан жағдайда өзінде сақталып
қалады. Кейбір мемлекеттердің заңнамаларында жеке мүліктік емес құқықтар
моральдық құқықтар деп аталады. [21]
Берн конвенциясына қатысушы мемлекеттер құқық шығармашылығыға мынандай
құқықтарды табыс етуді міндеттенетіндігі туралы айтылады:
4. туындыға құқық құқығы;
5. туындының құрылысы мен құрамын құқық намысы мен репутациясына нұқсан
келтіретіндей кез-келген түрде өзгертуге қарсылық білдіре алу құқығы.
Бұл құқықтар құқық негізгі мүліктік құқықтарымен байланысты болмауы
тиіс және де автор өз құқықтарын басқа тұлғаларға берген жағдайда да
сақталады.[22]
Қазақстан Республикасының заңнамасы бойынша туынды авторының
төмендегідей жеке мүліктік емес құқықтары бар:
- туынды авторы ретінде танылу және тануды талап ету құқығы (құқық тың
құқығы);
- туындыны өз атымен, бүркеншек атпен немесе жасырын атпен пайдалану
құқығы (құқық атқа құқық);
- өз туындысына өзгерістер мен толықтырулар енгізуге және басқа
тұлғалардың оның келісімінсіз өзгерістер мен толықтырулар енгізілуінен
туындыны қорғау құқығы (туындыға қол сұқпаушылық құқығы);
- халыққа жария ету құқығы;
- туындыны халыққа тарату туралы шешімінен бас тарту құқығы (кері
қайтарып алу құқығы).
Құқық шығармашылықтың пайда болғанын тану үшін ешқандай тіркеудің
қажеті жоқ. Тұлғаны автор деп тану үшін туындының нысаны да, мақсаты мен
құндылығы да қажет емес. Бірақ автор өз құқықтары туралы жариялау үшін
ескертпелік маркировканы, яғни әрбір туынды данасында орналасатын және
негізгі үш элеметтен тұратын құқық шығармашылықты қорғау белгісін
пайдалануға құқылы:
- қоршауға алынған латынша С әрпі – ©;
- айрықша құқық құқықтар иесінің есімі (атауы);
- туындының алғаш жарияланған жылы.
Қоршауға алынған латынша С әрпі – © – бұл ағылшынның құқық
шығармашылықты білдіретін copyright терминінің алғашқы әрпі. Құқық
шығармашылықты қорғау белгісі құқықтардың тиесілігін белгілеу үшін ғана
көрсетіледі; құқық шығармашылығы болу құқығын тануға copyright белгісін
қою басқа дәлелдемелер жоқ кезде ғана әсер ете алады.[23]
Сонымен қатар, жеке мүліктік емес құқықтардың айырылмастығы туралы
айтқанда, оның мерзімсіз екенін де айта кету керек. Яғни қандай да бір
мерзімге байланысты шектеулер тек мүліктік құқықтарға қатысты белгіленуі
мүмкін.
Құқық шығармашылық объектісін оның иесінің өз қалауы бойынша кез-
келген әдіспен пайдалану мүліктік құқығы шығармашылық қызмет нәтижесіне
айрықша құқық болып табылады.
Шығармашылық қызмет нәтижесіне құқық заттық емес, айрықша сипатта
болады. В.А. Дозорцев Интеллектуалдық қызмет нәтижесіне құқық атты
нормативті актілер жинағының алғысөзінде былай дейді:Айрықша құқық
дегеніміз – материалды емес объектіге абсолютті құқық. Айрықша құқық
материалды емес объектілерге меншік құқығы материалды объектілерге
атқаратын қызметті атқарады.
2 Қазақстан Республикасындағы құқық шығармашылықты
қорғаудың реттеу жолдары
1. Құқық шығармашылық туралы заңның құқықтық табиғаты
Қазақстанда құқық шығармашылықтың жалпы сипаттамасы және осы салада
шетел азаматтарының жағдайы құқық шығармашылық саласындағы заңнама, құқық
мүдделерін жан-жақты қорғауды қамтамасыз ету қажеттігінен туындады. Бұл өз
сипатын, авторға заңмен берілетін жеке мүліктік құқықтар ретінде және
мемлекеттің шығармашылық еңбек жемісін пайдалану жағдайын анықтаудан
табады.
Мұндай қорғау шетел азаматтарының құқық көлемі Қазақстан
Республикасының әрекеттегі заңнамасымен анықталады. Айтып кететін нәрсе,
біздің Республика Әдебиет және сурет туындыларын қорғау жөніндегі Берн
конвенциясының қатысушысы болып табылады, сонымен қатар құқық шығармашылық
және сабақтас құқық туралы заңы бар. Бүгінгі таңда құқық шығармашылықты қ
қатынастар 1999 жылдың 1 шілдеден әрекет ететін Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің (Ерекше бөлімі) Интеллектуалдық меншік құқығы V
бөлімімен және Халықаралық жеке құқық (62-тарау 7-параграф) VII бөлімімен
реттеледі. Сонымен қатар, Республика аумағына құқық шығармашылық туралы
Дүниежүзілік конвенция өз күшін таратады.
Егеменді, тәуелсіз мемлекет бола отырып, Қазақстан Республикасы басқа
мемлекеттермен барлық салаларда, соның ішінде құқық шығармашылық саласында
қатынастарды дамыту үстінде. Мұнда туындайтын сұрақ – Қазақстан
Республикасында шетелдіктердің құқық шығармашылықтары , біздің азаматтардың
және шет елдегі заңды тұлғаларымыздың құқық шығармашылықтары қалай
реттелетіні жөніндегі сұрақ. Қазақстан Республикасында шетелдіктерге
қатысты айтсақ, құқық шығармашылық объектілеріне қойылатын талаптар,
Қазақстан Республикасының азаматтарына да, шетелдіктерге де теңдей
таралады. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексіне сәйкес құқық
шығармашылық шығармашылық қызмет нәтижесі болып табылатын ғылым, әдебиет
және өнер туындыларына олардың бағытына, мазмұны мен маңызына, сондай-ақ
оларды білдіру әдісі мен нысанына қарамастан қолданылады. Бірақ оларды
қайта шығару әдісіне байланысты артықшылығы:
- ресми құжаттар (заңдар, сот шешімдері, заң шығару, әкімшілік, сот және
дипломатиялық сипаттағы өзге де мәтіндер), сондай-ақ олардың ресми
аудармалары;
- мемлекеттік рәміздер мен белгілер (жалаулар, елтаңбалар, ордендер, ақша
белгілері және өзге де мемлекеттік рәміздер мен белгілер);
- халық шығармашылығының туындылары;
- ақпараттық сипаттағы оқиғалар мен фактілер туралы хабарлар.[24]
Қазақстан Республикасының заңына сәйкес авторға жеке және мүліктік
құқықтар комплексі беріледі, оның негізгісі құқық қа құқық, ол дегеніміз,
тек туындыны шығарушы өзін автор деп санауға құқығы бар. Авторда оның
есіміне құқығы бар, 1996 жылы Қазақстан Республикасының Құқық шығармашылық
және сабақтас құқықтар туралы Заңының 15-бабының 1(3)-тармағына сәйкес
құқық туынды пайдаланылған кез-келген жағдайда оның даналарына құқық шын
есімінің орнына лақап есімін (бүркеншік есімін) көрсету және соны талап ету
немесе есімін көрсетуден бас тарту құқығы, яғни жасырын есім атау құқығы
бар. Қандай жағдайларда болмасын, бір автормен шығарылған туынды, басқа
біреудің туындысы ретінде болмайды және осы туындыға қол сұғуға жол бермеу
қамтамасыз етіледі, яғни оның мазмұны өзгерілмейді. Авторға, заңмен рұқсат
етілген тәсілдермен өз туындысын жариялауға, қайта шығаруға және таратуға
құқығы берілген. Әр басылып шыққан туынды құқық келісімінсіз басқа тілге
аударыла алады, бірақ туындының мағынасы мен бүтіндігі сақталуы жөнінде
авторды ескерту керек. Қазақстан Республикасының құқық шығармашылық
саласындағы заңнаманың ерекшеліктерін қысқаша сипаттағаннан кейін, енді осы
салада Қазақстан Республикасындағы шетел азаматтарының жағдайын
қарастырамыз.
Құқық шығармашылық объектілерінің құқықтық қорғалуын, оны
шығарушысының азаматтығына байланысты қамтамасыз ету 1996 жылы Қазақстан
Республикасының Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының
5-бабы мен Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 980-бабына сәйкес
реттеледі.
Құқықтық қорғалу көлеміне қарай туындыны екі категорияға бөлеміз.
Бірінші категорияда құқық шығармашылық таралады:
1) құқық шығармашылығының немесе олардың құқық мұрагерлерінің
азаматтығына қарамастан, Қазақстан Республикасының аумағында
жарияланған не жарияланбаған, бірақ қандай болсын объективті нысандағы
туындыларға;
2) жарияланған не жарияланбаған, бірақ Қазақстан Республикасынан тыс
жерлердегі қандай да болсын объективті нысандағы туындыларға
қолданылады және Қазақстан Республикасының азаматтары құқық
шығармашылығы және олардың құқық мұрагерлері деп танылады.[25] Содан
кейін шетел элементі бар құқықтық қатынастарды құқық шығармашылықты
қорғау мәселесін бастауы біздің заң бойынша аумақтық қағида болады.
Әдебиетте, шетел құқық шығармашылығының Қазақстан Республикасының
аумағындағы жарияланбаған туындыларды құқықтық қорғаудың уақытша және
шартты сипаты көрсетілген. Егер мұндай туынды алғаш рет Қазақстаннан тыс
жерлерде жарияланса (жарыққа шықса), онда біздің елмен қорғалуы жойылуы
мүмкін, ал жариялану фактісі халықаралық шарттардың ережелерімен
анықталады. Жариялау (жарыққа шығару) дегеніміз – белгісіз тұлғалар
шеңберінде қандай да болсын тәсілмен (басып шығару, көпшілік үшін орындау,
радио, теледидар және т.б. арқылы) тарату.[26] Жарыққа шығару – бұл кітап
шығару да, пьеса қойылымы да, теледидар арқылы тарату да, көрмеге шығару
да.
1996 жылы Қазақстан Республикасының Құқық және сабақтас құқықтар
туралы Заңда :Егер туынды Қазақстан Республикасынан тыс жерлерде алғаш
жарияланған күннен кейінгі отыз күн ішінде Қазақстан Республикасының
аумағында жарияланса, ол Қазақстан Республикасында жарияланды деп саналады
деген ереже қарастырылған.
Қазақстан Республикасында құқық қорғалуға алыну үшін Қазақстан
Республикасында туынды жазылған тілде немесе аударылған тілде жариялануы
қажет емес. Заң туындының міндетті түрде түпнұсқа басып шығарылуын қорғау
талабы ретінде қоймайды. Туынды бір тілде жазылуы мүмкін (мысалы, шет ел
авторының ана тілінде), бірақ Қазақстан Республикасы аумағында алғаш рет
жарыққа қазақ тілінде шығады және оған Қазақстан Республикасының құқық
құқығы таралады. Егер шетел авторының туындысы немесе аудармасы Қазақстан
Республикасында түпнұсқа тілде алғаш рет жарыққа шықса, онда ол кейін
шетелде басып шығарыла алады. Қазақстан Республикасында басылып шығарылған
туындының кейін шет елде шығуы, Қазақстан Республикасында шетел авторына
берілген қорғауды тоқтатуға әкелмейді.
Қазақстан Республикасының аумағында шетел авторының туындысы, кез-
келген басқа да объективті нысанда (мысалы, жазба, кино, үнтаспасы) бола
алады. Қазақстан Республикасының аумағында шетел авторының туындысы
объективті нысанда болып табылса, барлық жағдайларда мұндай туындыға қорғау
беріледі.
Қазақстан Республикасында алғаш жарияланған шетел авторының туындысы,
сол уақытта басқа мемлекетте қорғалуы да мүмкін. Мұндай жағдай Қазақстандық
заңнамаға сәйкес бірінші жариялануы мен соған ұқсас сол не өзге елдің ішкі
заңнамасы немесе халықаралық конвенциясына сәйкес жариялануы арасында
болатын айырмашылықтарға байланысушы мемлекеттің азаматының Қазақстан
Республикасында алғаш орындалатын музыкалық туындысына 1996 жылғы Құқық
шығармашылық және сабақтас құқықтар туыралы Заңының 5-бабының 7-
тармақшасындағы әрекеттер таралады, сонымен қатар, туынды жарияланбаған
ретінде Берн конвенциясына мүше-мемлекеттердің бәрінде қорғалады. Бұл Берн
конвенциясы бойынша туындының алғаш орындалуы емес, туындының басылып шығуы
жарияланған болып есептелетіндігімен байланысты.
Қарастырылған ережелер толығымен азаматтығы жоқ тұлғалардың да құқық
шығармашылықтары на қолданылады, себебі 1996 жылғы Қазақстан
Республикасының Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының
5-бабында, шетел мемлекетінің азаматына құқық шығармашылықты тану емес,
авторға оның азаматтығына байланысты емес құқық шығармашылықты тану
туралы айтылған. Яғни тек Қазақстан Республикасының азаматтары емес,
сонымен қатар шетелдіктер және азаматтығы жоқ тұлғалар автор бола алады.
Қазақстан Республикасында жарыққа шыққан шетел құқық шығармашылығының
туындыларының Қазақстан Республикасында қорғаудың құқықтық режимі. 1996
жылғы Құқық шығармашылық және сабақтас құқықтар туралы Заңының 5-бабы
бойынша Қазақстан Республикасындағы шетелдіктер жарияланған не
жарияланбаған, бірақ қандай да болсын объективті нысандағы туындыларға
Қазақстан Республикасының аумағында құқық шығармашылықты пайдаланады.
Сол себептен осы туындыларға қатысты шетелдіктерге ұлттық режим
ұсынылады. Бұл шетелдік құқық құқық көлемі Қазақстан Республикасының
құқығымен анықталатындығын білдіреді. Сондықтан шетелдік авторға өзі
азаматы болып табылатын елдің заңына сәйкес тиесілі құқық көлемі маңызды
емес. Шетелдікке біздің заңнамамен қарастырылған құқықтар беріледі. Мысалы,
егер Қазақстандық заңнамамен белгілі бір жағдайларда туындыны құқық
келісімінсіз және құқық сыйақы төлемей пайдалану рұқсат етілсе, бірақ
міндетті түрде құқық есімі көрсетілу тиіс, онда мұндай ережелер
шетелдіктердің туындыларына да таралады.[27]
Шетел құқық шығармашылығының туындылары бұдан бұрын шетелде
жарияланбаса және орындалмаған болса, ұлттық режим қағидасы Қазақстанда
көпшілік алдында орындауға да қатысты қолданылады.[28]
Мұндай туындыларды қорғау мерзіміне қатысты құқық шығармашылықтың
әрекет ету мерзімі туралы Қазақстандық заңнаманың ережелері қолданылады.
Яғни кейбір еледердегідей мерзім туынды жарияланған күннен бастап емес,
туынды авторының қайтыс болғаннан кейінгі келесі жылының бірінші қаңтарынан
бастап есептеледі. Аталған туындыларға құқық шығармашылықты мұраға қалдыру
жайында айтатын болсақ, онда құқық құқықтар мұрагерлерге олардың
азаматтығына қарамастан танылады. Құқық мұрагерлері осындай жағдайларға
қолданылатын коллизиялық нормаларға сәйкес заңнама негізінде анықталады.
Мұрагерлердің құқықтарының көлемі Қазақстанның құқығы бойынша
анықталады (мысалы, құқық мұрагерлеріне төленетін ганорардың мөлшері).
Сондықтан, шетелдік және азаматтығы жоқ құқық шығармашылығыдың мұрагерлері
Қазақстан Республикасында біздің азаматтардың мұрагерлеріне берілген құқық
шығармашылықты пайдаланады.
Сонымен қатар, туындының қоғамдық игілікке өтуі туралы айтып кету
керек. Туындыға құқық шығармашылықтың әрекет ету мерзімінің өтуі олардың
қоғамдық игілікке өтуін білдіреді. Қазақстан Республикасы аумағында ешқашан
қорғауға алынбаған туындыларды қоғамдық игілікке өтті деп саналады. Мұндай
туындылар кез-келген тұлғамен құқық сыйақы төлемей еркін қолданылады,
бірақ құқық құқығы, есімі, аталу құқығы және құқық беделін қорғау
құқығының сақталуы міндетті. Қазақстан Республикасы аумағында
шетелдіктердің және азаматтығы жоқ тұлғалардың құқық шығармашылықтары
қорғалатындықтан, оларға Қазақстан азаматтарына сияқты сотта қорғалу құқығы
да қамтамасыз етіледі.
Шетелде жарыққа шыққан шетел құқық шығармашылығының қорғалатын және
қорғалмайтын туындыларының Қазақстан Республикасындағы құқықтық режимі.
Құқық шығармашылық шетедіктерге алғаш шетелде жарыққа шыққан туындыларға
Қазақстан Республикасы қатысатын халықаралық шарттар немесе халықаралық
келісімдерге сәйкес танылады.[29] Дегенмен мұндай құқықтар Қазақстан
Республикасының құқық құқығы туралы заңнаманың нормалары шеңберінде ғана
жүзеге асырылады, яғни шетелдіктерге келісім бойынша Қазақстан азаматтарына
қарағанда құқықтар шағын көлемде берілуі мүмкін, бірақ біздің құқық
шығармашылығыға қолданылатын біздің заңнамада көрсетілген құқықтардан басқа
және үлкен көлемде берілмейді.
Келісім күші тарайтын туындыларды пайдалану үшін құқық сыйақы біздің
Республикада қолданылатын қағидалардан басқа қағидалармен анықталмайды
(мысалы, әдебиет туындыларына қатысты гонорар ставкасы бойынша емес,
сатылған даналарды санына байланысты).
Жоғарыда айтылғандай Қазақстан құқық шығармашылық туралы Бүкіләлемдік
конвенцияның қатысушысы болып табылады. Кез-келген конвенцияға қатысудың
нәтижесі – біздің Республиканың азаматтарының құқықтары барлық басқа
конвенцияға қатысушы елдерде қорғалады, ал осы елдердің азаматтарының
олардың туындыларына қатысты құқықтары біздің елдің аумағында
қорғалатындығын білдіреді.
Халықаралық келісімдердің күші тарайтын шетел құқық шығармашылығының
туындылары қорғалатын туындылар деп аталады. Шетел құқық шығармашылығының
туындысының қорғалуы – біздің Республикада алғаш жарияланған туындының
авторы сияқты құқықтарға ие және сондай міндеттерге ие құқық туындысының
қорғалуы дегенді білдіреді (мысалы, туындыны пайдаланғаны үшін сыйақыны
талап ету, есімі мен құқық қа мүліктік құқықтары бұзылғаны үшін тоқтату
шараларын талап ету).
Мұндай туындылардың режимі келесідей жағдайлармен сипатталады:
1) құқық құқыққа иеленушінің келісімінсіз туынды аударылмайды және
Қазақстан Республикасында басылып шықпайды;
2) осы құқықты иеленушінің келісімінсіз қысқартулар немесе басқа да
өзгерістер жасалмайды;
3) туындыны пайдаланудың әр түрлері Қазақстан Республикасында жарияланбаған
драмалық туындыны орындау, туындының аудармасын теледидар мен радио
арқылы хабарлау құқық иеленушінің келісімімен ғана болады.
Бұл тек жалпы жағдайлары, себебі қорғалатын туындылардың режимі
халықаралық келісімдер және Қазақстанның ішкі заң ережелерімен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz