Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Құқық туралы негізгі теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Құқық жүйесі, құрылымы, қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ бөлім Құқық шығармашылығының түсінігі, түрлері, қызметі ... ... ... 24
2.1 Құқық шығармашылығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Нормативтік актілердің заңды күшінің уақыты, кеңістігі және адамдарды камтуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Қазақстан Республикасының құқық шығармашылық қызметі ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
І бөлім. Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Құқық туралы негізгі теориялар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Құқық жүйесі, құрылымы, қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
ІІ бөлім Құқық шығармашылығының түсінігі, түрлері, қызметі ... ... ... 24
2.1 Құқық шығармашылығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Нормативтік актілердің заңды күшінің уақыты, кеңістігі және адамдарды камтуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...25
2.3 Қазақстан Республикасының құқық шығармашылық қызметі ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..34
Құқық қоғамды реттеп, басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал; құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық –қоғамның экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы, мазмұны мен нысаны, сайып келгенде, қоғамның экономикалық, мәдени-рухани сипатына байланысты. К.Маркс «Гота программасына сын» деген еңбегінде: «Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес» – деді.
Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады. Бұл процесте заңға көп күрделі талаптар қойылады. Заң неғұрлым мазмұны жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ойы мен негізгі мүдделерін терең қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан-жақты талқылауға көпшілік халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың талқылауына түседі. Заң қабылдайтын орган – Парламент көпшіліктің ұсыныстарына жіті көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзіне асады. Заң жобасы туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек қойылмайды.
Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады. Бұл процесте заңға көп күрделі талаптар қойылады. Заң неғұрлым мазмұны жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ойы мен негізгі мүдделерін терең қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан-жақты талқылауға көпшілік халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың талқылауына түседі. Заң қабылдайтын орган – Парламент көпшіліктің ұсыныстарына жіті көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзіне асады. Заң жобасы туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек қойылмайды.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. Алматы, 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
3. Бейсенова А., Біржанова К. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негіздерін оқып үйренушілерге көмек. Алматы: Жеті Жарғы, 2007.
4. Теория государства и права. /Под ред. Профессора М.Н.Марченко.2009 г.
5. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
6. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет пен құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
7. А.С. Ибраева, Н.С. Ибраев Теория государства и права: учебное пособие.- Алматы, «Жеті жарғы», 2003, - 65-71стр.
8. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 2003 ж.
9. А. Жакупова «Конституция – основа развития государства» // Заң және заман.-2009ж. № 12-17б.
10. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2010 ж.-№25-3-5 б.
11. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң.-2010 ж.-№31.-26-28б.
12. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-14б.
13. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 2009ж.,-26-32б.
14. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2009ж.,-112-116б.
15. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң.-2009ж.-№5.-31-33б.
16. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 2009ж.,-124-127б.
17. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-11б.
18. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Алматы, 1998ж.
19. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және құқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2009 ж.,-10-14б.
20. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Құқықтық сана мен құқықтық шығармашылықтың мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2008ж.,-№13-30-34б.
21. С.Д. Баққұлов Құқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2009ж.,-28б.
2. Қазақстан Республикасы Конституциясының түсіндірме сөздігі.
3. Бейсенова А., Біржанова К. Қазақстан Республикасы мемлекет және құқық негіздерін оқып үйренушілерге көмек. Алматы: Жеті Жарғы, 2007.
4. Теория государства и права. /Под ред. Профессора М.Н.Марченко.2009 г.
5. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет және құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1997.
6. Сапаргалиев Г.С., Ибраева А.С. Мемлекет пен құқық теориясы. Алматы: Жеті Жарғы, 1998.
7. А.С. Ибраева, Н.С. Ибраев Теория государства и права: учебное пособие.- Алматы, «Жеті жарғы», 2003, - 65-71стр.
8. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 2003 ж.
9. А. Жакупова «Конституция – основа развития государства» // Заң және заман.-2009ж. № 12-17б.
10. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2010 ж.-№25-3-5 б.
11. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң.-2010 ж.-№31.-26-28б.
12. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-14б.
13. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 2009ж.,-26-32б.
14. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2009ж.,-112-116б.
15. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң.-2009ж.-№5.-31-33б.
16. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 2009ж.,-124-127б.
17. Н.Ә. Назарбаев «Қазақтан өз дамуындағы жаңа серпіліс жасау қарсаңында»: Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә. Назарбаев Қазақстан халқына жолдауы .- Астана, 2006ж.,-9-11б.
18. Н.Ә. Назарбаев «Қазақстан – 2030» Алматы, 1998ж.
19. Н.Дулатов, С. Амандықова, А. Турлаев Мемлекет және құқық негіздері: Фолиант.- Астана, 2009 ж.,-10-14б.
20. Н. Елікбаев, М. Нуршаев «Құқықтық сана мен құқықтық шығармашылықтың мәдениеттің жаңа сатысы» // Заң.-2008ж.,-№13-30-34б.
21. С.Д. Баққұлов Құқық негіздері: оқулық.-Алматы, 2009ж.,-28б.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Құқық туралы негізгі теориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Құқық жүйесі, құрылымы,
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ бөлім Құқық шығармашылығының түсінігі, түрлері, қызметі ... ... ... 24
2.1 Құқық шығармашылығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Нормативтік актілердің заңды күшінің уақыты, кеңістігі және адамдарды
камтуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..25
3. Қазақстан Республикасының құқық шығармашылық
қызметі ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
Кіріспе
Құқық қоғамды реттеп, басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық –қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде, қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К.Маркс Гота программасына сын деген еңбегінде:
Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес – деді.
Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді
өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады.
Бұл процесте заңға көп күрделі талаптар қойылады. Заң неғұрлым мазмұны
жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ойы мен негізгі мүдделерін терең
қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық
мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі
артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан-жақты талқылауға көпшілік
халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық
мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың
талқылауына түседі. Заң қабылдайтын орган – Парламент көпшіліктің
ұсыныстарына жіті көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият
тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның
қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзіне асады. Заң жобасы
туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек
қойылмайды. Мұндай ұсыныстар тиісті мемлекеттік органдарда жан-жақты
қаралады. Заң жобасын ұсынудың ерекше түрі бар, оны депутаттар тобы мен
мемлекеттің Үкіметі ғана жасай алады. Олардың ұсынған заң жобалары
Парламенттің талқылауына түседі. Заңға тәуелді нормативтік актілер де
осылай жан-жақты талқылаудан өтіп барып қабылданады.
І бөлім. Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі
1.1 Құқық туралы негізгі теориялар
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымын күн тәртібінен түскен емес.
Бұл мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның
диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы көзқарас та, пікірлер де
әртүрлі болды. Құқық туралы негізгі теориялар: табиғи, тарихи, реалистік,
социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.
Табиғи теория – бұл теорияның мазмұны көне дәуірде қалыптасқан.
Теорияның мазмұны – адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты
құқықтары. Табиғи құқықтарын ешкім шектей немесе жоя алмайды – деп
түсіндірген. Цицерон – табиғи бостандыққа, құқыққа қарсы келетін
мемлекеттік заң болуға тиіс емес – деген. Табиғи теорияны орта ғасырлардың
ғалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. өте жақсы
дамытқан. Дамыған елдерде табиғи әлеуметтік норма мен құқықты бір-біріне
қарсы қоюдың негізі жоқ. Олар қоғамды бірігіп басқарады.
Тарихи теория – бұл теорияның өкілдері құқық адамдардың рухани сана-
сезімінің даму процесінен өмірге келіп, қалыптасады деп түсіндіреді. Оған
мемлекеттің қатысы жоқ – деп уағыздаған. Адамдар субъективтік жолмен табиғи
бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек қоғамның даму процесінен
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалардың шығуын тездету
керек деп түсінген. Бұл теорияның – өкілдері: Густав Гуго, Карл Савиньи,
Фридрих Пухта, Штиль т.б.
Реалистік теория – құқықтың дамуы[1] өзінің эволюциялық ішкі себептері
арқылы өзгеріп, ескеріп, жаңарып жатады. Оның дамуына сыртқы жағдайлардың
әсері мол болады – деп уағыздаған. Бұл теорияны құқықтың бірлігін, дамуын,
оның мемлекетпен байланысын, субъектілердің құқықғының міндеттері болатын
және мемлекеттің бақылауын қостайды.
Әлеуметтік теория – XX ғасырда қалыптасқан теория. Бұл теория құқықтық
қатынасты, адамдардың құқықтық тәртібін жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеуді
жақтайды. Өкілдері Эрлих, Леон Дюги, С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич, Р.Паунд.
Құқықтың әлеуметтік мазмұнын зерттеуге көңіл бөледі, құқықтық мемлекетті
жақтайды.
Нормативтік теория – құқық әлеуметтік өмірдің сыртқы қарым- қатынасын
реттеп, басқарып, адамдардың мүдде-мақсатын орындау деп түсінеді. Заң
ғылымы құқықтың жеке өзін саясат пен идеологияға қоспай зерттеуді жақтайды.
Құқықтың белгі-нышандарын жақсы зерттеуді, құқықтық мемлекетті жақтады.
Нормативтік актілерді жоғарыдан төмен қарай сатылап зерттеуді, бақылауды
ұсынады. Бұл теорияның, әкілдері: Р.Штаммлер, Г.Кельзен, П.И.Новгородцев.
Психологиялық теория – XX ғасырдың басында жақсы дамыған теория.
Теорияның негізгі мазмұны: құқық адамдардың психикасының ішкі құрылысында
қалыптасып, олардың сыртқы іс-әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі
сана-сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс-әрекетінің байланысын
Петрижицкий этикалық сана деп атайды. Бұл теория құқықты екі түрге бөледі:
жеке тұлғалық (автономдық) және оң жағымды (позитивтік). Жеке тұлғалық
құқық – жеке адамның ішкі ұятынан қалыптасатын елегізу, қатты қиналу. Оң
жағымды позитивтік құқық – басқа адамның беделіне, абыройына сенушіліктен
қалыптасатын психикалық көзқарас.
Материалистік теория – құқық саяси-экономикалық үстемдік жүргізетін
таптың мүдде-мақсатын қорғайтын нормативтік актілердің жиынтығы. Құқықтың
мазмұны екі элементтен тұрады – деп түсіндіреді: экономикалық базис пен
үстемдік таптың мүддесі.
Бұл теорияның тарихи даму процесін үш кезеңге бөлуге болады: Бірінші
кезеңі – Марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі және оның қоғам дамуындағы
маңызы; екінші кезеңі – құқықтың болашағына марксизмнің көзқарасы; үшінші
кезеңі – марксистік көзқарасты бұрмалау.
Бірінші кезеңде марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі дұрыс еді –
құқықтың экономикалық базиспен және таптық күреспен тығыз байланысты болуы.
Екінші кезеңде – буржуазиялық мемлекет пен құқық теориясының мазмұнын бір
жақты зерттеп, оның прогрестік рөлін, маңызын дұрыс түсінбеді. Қоғамның
болашағын құқықтық мемлекетпен байланыстырмады. Үшінші кезеңде одағының
басшылары марксизмнің мазмұнын сорақы түрде бұрмалап, өздерінің әкімшілік-
әміршілік, тоталитарлық саясатын қорғау үшін пайдаланды.
Марксизм жай теория қалпында қалмай, оны социалистік мемлекеттердің
басшылары субъективтік жолмен ондаған жылдар социализм моделіне айналдыруға
тырысып бақты. Бірақ одан ешқандай нәтиже болмады.
Жоғарыда көрсетілген құқық теорияларының жеке алғанда дұрысы да, бұрысы
да баршылық. Бірақ барлығының мазмұнын біріктіргенде бірнеше дұрыс
қорытынды тұжырымдар шығаруға болады:
- құқық әлеуметтік құбылыс, онсыз дамыған қоғам болашақ емес;
- құқық қоғамдық және жеке адамдардың мүдде-мақсатын қорғайтын негізгі
құрал;
- құқық жеке адамның меншігін қорғайтын негізгі күш;
- құқық мемлекетті қалыптастырған және оның бақылауындағы қоғамдық
тәртіпті қорғайтын құрал.
Сонымен құқық жеке тұлғалардың экономикалық, саяси, әлеуметтік т.б.
бостандығын, теңдігін қорғайтын негізгі құрал. Құқық қоғамның объективтік
дамуын қамтамасыз етіп, өндіріс пен сұраныстың ара қатынасын реттейтін
негізгі күш-құрал.
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп, басқарып отырды. Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқықпен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл жерде
қайталап өтейік, құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының
негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің
қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы, қайшылықтарды реттеп,
қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі. Бұл объективтік
даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
- ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Осы күрес –
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
құқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның сан қырлы
түсінігі, сан қырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны сан қырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты[2] зертегенде бір-екі қырынан
мазмұнын анықтап, әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы,
Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттік – деді, орта ғасырдың ғалымдары
– құқық діни норма, Ж.Ж.Руссо – құкық қоғамдық билік – деп түсіндірді. Осы
пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ құқықтың мазмұны, түсінігі –
адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні,
маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша
көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік
мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ. Қоғам
өмірін құқық арқылы реттеу процесінде әр түрлі құқықтық қатынастар туады,
яғни қоғам мүшелері, мемлекеттік мекемелер, қоғамдық ұйымдар құқықтық
нормалардың талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-қатынастарға түсіп,
заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады. Құқықтық қатынастар
қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бұлар: әкімшілік, қаржы,
мүліктік, отбасы, еңбектік, процессуалдық т.б. Мемлекетке қажетті қоғамдық
тәртіп құқықтық қатынастар негізінде ғана орнай алады. Бұл – құқықтық
қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты.
Біз жоғарыда құқықтың түсінігін және мазмұнын нормативтік тұрғыдан
қарастырып келдік. Бұл құқықтың түсінігінің, мазмұнының негізгі бағыты.
Өмір тәжірибесінде біраз ғалымдар құқықтың мазмұнын кеңейтілген түрде
зерттеп, түсінігін сол көлемде береді. Олардың қосымша зерттеген
мәселелері: құқықтық қатынас, құқықтық сана, субъективтік құқық, құқықты
қолдану, құқықты бұзушылық және жауапкершілік. Міне осы мәселелердің бәрін
олар құқықтың мазмұнына жатқызады. Біздіңше бұл дұрыс пікір. Өйткені осы
қатынастардың бәрі де құқықтық нормалармен реттеліп, шешімін тауып жатады.
Екінші олардың кеңірек зерттеген мәселесі – құқық пен заңның, бостандық пен
құқықтың арақатынасы және айырмашылығы. Құқықтық норма мәселені абстрактік
түрде қарастырып, іс-әрекетті кеңірек қамтиды, ал заң нақты түрде бір
немесе бірнеше мәселені қамтиды. Адамдардың бостандығы мен құқықтарын бөліп
қарауға болмайды – деп түсіндіреді. Бұл пікір де дұрыс, бірақ ғылыми
зерттеуде оларды жеке бөліп қарастырған жөн – анализ, синтез әдісімен
зерттелсе, қорытынды тұжырым дұрыс болады.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі – қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақыр заман болар еді. Бұл пікірді – заңды көзқарас деп айтады. Екіншісі –
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді заңды нигилизм деп айтады. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып, құқықтың қоғам даму
процесіндегі рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми қорытынды
тұжырымдар жасалды. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық-прогрестік жолмен
дамып, XIX-XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын делелдеп,
қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші
негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Қоғамның объективтік тарихи даму процесі құқықтың маңызы мен рөлі туралы
заңды көзқарас пікірінің дұрыс екенін дәлелдеп отыр. Заңды нигилизм пікірін
қазір ешкім қолдамайды.
Құқық философиялық категория. Сондықтан оның мазмұнын, өмірге келуін,
дамуын түсінуде әртүрлі пікірлер бар. Бірақ құқықтық нормаларды
пайдалануда, сол арқылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүдде-мақсаттарды іске
асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдардың іс-
әрекетінде, жұмысында ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың,
ұйымдардың іс-әрекетінің, жұмыстарының құқық арқылы басталуы, құқық арқылы
дамуы, құқық арқылы орындалуы. Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде
нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс
қалыптасуы, қарым-қатынастардың жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың
құндылығы – қоғамдық масштабта барлық құбылыстардың шешуші негізі болуында.
Бұл ғылыми қорытынды пікірді барлық мемлекеттердің және адам қоғамының
миллиондаған жылдар тарихы толық дәлелдеп отыр.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден,
құқық деген – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға
сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету
бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқықғы.
Заңды тұлғалардың (мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың) да
құқықтық мүмкіндіктері болады. Бұл көрсетілген жағдайларда құқық түсінігі
субъективтік мағынада қолданылады.
Екіншіден, құқық деген – құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, олардың қалыптасуы, жүзеге
асырылуы диалектикалық процесс арқылы жүріп жатады. Мысалы, Қазақстанда
мемлекеттік құқық туралы Конституцияның 4-бабында былай делінген:
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сай
келетін заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілері болып табылады.
Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Мысалы, конституциялық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық
құқық, еңбек құқықғы, қылмыстық құқық, отбасы құқықғы т.б.
Төртіншіден, құқық термині субъективтік құқық пен объективтік
құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Мысалы, құқық жүйелері мен
құқықтық жүйе.
Сонымен, құқық терминінің көптеген мәні бар, оны зерттеушілердің
көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға болмайды.
Негізінен, құқықты таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда
кең орын алып келді. Марксистік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды
тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша
құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп мүдделерін қорғайтын құрал
болып саналады. Өйткені адам тарихында болған қоғамдардың бәрінде де таптық
мүддеге қоса құқық жалпы қоғамдық мүдде-мақсатты да реттеп, басқарып
отырады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың
еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан
мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік
тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.
Қоғамның диалектикалық даму процесінде қарым-қатынастарды дұрыс реттеп,
басқарып, дағдарысқа ұшыратпау үшін мемлекет пен құқық объективтік жолмен
өмірге келді. Бұл қоғамның прогрестік жолмен дамуының нәтижесі. Құқық
адамдардың, ұйымдардың іс-әрекетімен тығыз байланысты, олардың
бостандығының шеңберін, мүдде-мақсаттарының орындалу шеңберін анықтап,
реттеп басқарып отырады. Құқықтық норманың қалыптасуы үш кезеңнен тұрады:
мүдде, қатынас, норма. Құқықтың негізгі үш тірегі бар: имандылық, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет. Құқық имандылықтан нәр
алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе,
соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып
келгенде қоғамның экономикалық, рухани, мәдени сипатына байланысты.
Құқықтың дамуына күресімен бірге саяси-әлеуметтік ұлттық қатынастар,
идеология, қоғамның мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді. К.Маркс Гота
программасына сын деген еңбегінде: Құқық ешуақытта да экономикалық
құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ
емес,[3] – деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының экономикалық
мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы болмақ. Қоғам өмірін
құқық арқылы реттеу процесінде әртүрлі құқықтық қатынастар туады, яғни
қоғам мүшелері, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер құқықтық нормалардың
талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-қатынастарға түсіп, заңда
көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп
ережелерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ
мазмұндары біреу-ақ.
Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды ретгеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара қатынасын
реттеп, басқарып отыру;
- халықаралық қатынастарды реттеп, басқару.
Құқықтың екі түрлі ғылыми түсінігі болады: біріншісі – құқықтың
объективтік түсінігі қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі – құқықтың субъективтік түсінігі объективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап, бекіту.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әртүрлі мүдде-мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-
басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың бостандығының іс-әрекетінің деңгейін,
шеңберін норма арқылы анықтап отыру;
3. Адамдардың, ұйымдардың ара қатынасындағы келіспеушілікті шешудің,
реттеудің негізгі түрлерін белгілеп отыру;
4. Мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен нормативтік актілерінің
орындалуын бақылап отыру.
Құқықтың мазмұны дегеніміз – қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып
отыратын нормативтік актілердің ішкі құрылысы.
Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, іс жүзінде қатынастардың
субъектілері нақты белгілі болмағандықтан, теңдік нормалар да абстракты
түрде жазылады. Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа
тартылуы керек. Міне осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы
басталады.
Құқық-үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бұл
мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат.
Құқықтың негізгі белгі-нышандары:
1. Құқықтық нормаларды мемлекеттік органдар ресми түрде қалыптастырады;
әлеуметтік нормалардың басқа түрлерін қоғамдық ұйымдар қабылдайды,
мемлекеттің оған қатысы жоқ.
2. Құқықтық нормалардың мемлекеттің барлық аумағына, барлық халықтарына
және барлық ұйымдарға заңды күші болады.
3. Құқықтық нормалар жеке адамдардың және қоғамдық мүдде-мақсаттарды
қамтиды; басқа нормалар жеке ұйымдардың, бірлестіктердің мақсатын қамтиды.
4. Құқықтық нормалардың орындалуын мемлекеттік органдар бақылап
отырады; басқа нормаларға мемлекеттің қатысы жоқ, олардың орындалуын
ұйымдар, бірлестіктер бақылайды.
Сонымен, құқық дегеніміз адам мен қоғамның объективтік құрылысымен
байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды
реттейтін, ресми құжаттарда формальды түрде анықталған, мемлекеттің күшімен
қамтамасыз етілетін нормалардың жиынтығы.
Қоғамньщ өмірінде белсенді жұмыс атқаратын құқықтың функциялары. Оның
бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау.
Өйткені мемлекеттің жұмысының мазмұны, бағыты нормативтік актілерде
көрсетіліп, анықталып отырады. Құқықтың негізгі функцияларының түрлері:
1. Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлеуметтік,
мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық т.б. функциялары болады.
2. Мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы
болады: заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау.
Құқықтың бұл екі топтағы функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес
келеді. Сонымен бірге құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы
қарым-қатынастарды дұрыс реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың
байланысын бақылап, қорғап отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың
өзіне тән екі функциясы болады: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл
функция екі әдіс-тәсілмен орындалады: біріншісі – құқықтық нормада
қатынастың орындалу жолдарын, бағытын көрсету; екіншісі – нормативтік
актіде субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Бұл
функцияның әдіс-тәсілдері;
- қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
- құқықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателіктері үшін субъектілерді жауапқа тарту. Құқықтың
функциясы дегеніміз – адамдардың іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне
нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқылы қатынастардың
дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
1.3 Құқық жүйесі, құрылымы, қағидалары
Заң ғылымында қабылданған қағида бойынша құқықтың салаларға бөлінуінің
негізін құқықтық реттеудің пәні және құқықтық реттеудің әдістемелері
құрайды. Бұл негіздер барлық құқық салаларына тән.
Құқықтық реттеудің пәні дегеніміз құқық нормаларының біртекті қоғамдық
қатынастарды реттеуі. Құқықтық жүйе әр түрлі, әр топтағы құқықтық
нормалардың өзіне ғана тән құқықтық реттеу пәнін қалыптастырады. Яғни,
құқықтық нормалардың топтасуы, бірігуі, соның нәтижесінде бір құқықтық
саланы құрауы құқықтық реттеудін пәніне құрайды. Мысалы, әкімшілік құқық
саласы әкімшілік сияқты құқық нормаларының жиынтығы, біртекті қоғамдық
қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық біртекті мүліктік және мүліктік емес
қоғамдық қатынастарды реттеу функциясын атқаратын. Экологиялық құқықтық
пәні эқологиялық құқық нормаларының табиғатты, қоршаған ортаны ластаудан
қорғауда біртекті қоғамдық қатынастарды реттейді және қорғайды.
Құқықтық реттеудің тәсілі дегеніміз құқық нормаларының қоғамдық
қатынастарға әсер ететін тәсіл, амалдардың жиынтығы. Мұны қалай түсінеміз?
Мысалы, кейбір құқық нормалары қоғамдық қатынастарды реттеуде заңның
негізінде бір мемлекеттік органға билік жүргізуді жүктейді. Бұл тәсіл билік
жүргізу тәсілі деп аталады. (метод властвования). Негізінде бұл тәсіл
әкімшілік құқық[4] саласында пайдаланылады, атқарушы — орындаушы органдар
мен сот, прокуратураны да қамтиды. Ал, азаматтық құқықтық реттеу
әдістемесіне диспозитивтік, яғни тең құқықлық сипат тән. Азаматтық құқықтық
қатынасқа түскен субъектілерге заң шеңберінде тең құқықлық және бір-біріне
өз еріктерімен қатынасқа түсуге құқық береді.
Құқықтық жүйе негізінде құқық нормаларынан, құқықтық институттардан
және құқықтық салалардан тұрады.
1) Құқықтық нормалар — құқық институттарын құрайды;
2) Құқықтық институттар дегеніміз арнайы айшықталған қоғамдық
қатынастарды реттейтін біртекті, біркелкі нормалардың жиынтығы. Мысалы,
азаматтық құқық саласындағы меншік құқық институты немесе мәміле,
міндеттемелік институттары. Қылмыстық құқықтағы жаза институты және т.б.
Басқа құқық салалары да осындай көптеген институттардан қалыптасады.
3) Құқық саласы дегеніміз біртекті құқықтық нормалардан қалыптасқан
және қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын реттейтін нормалардың
жиынтығы. Құқық нормалары мен институттар негізінде құқық салаларын
қалыптастырады.
Сурет 1. Құқық жүйесі
Құқық салалары материалдық және процессуалдық болып көрінеді.
Материалдық құқыққа конституциялық, әкімшілік, азаматтық, отбасы, еңбек,
қылмыстық сияқты құқық салалары жатады.
Процессуалдық құқық мемлекет бекіткен, қабылдаған материалдық құқық
нормаларын қолданудың, іс жүзіне асырудың арнайы тәртіптерін бекітеді. Оған
азаматтық іс жүргізу құқық, қылмыстық іс жүргізу құқық жатады.
Жеке құқық деген адамдар мен ұйымдардың мүдделерін қамтамасыз ету
мақсатында қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жүйесі. Оның
құрамына азаматтық, отбасы, еңбек тұрғын үй сияқты құқық салалары қіреді.
Жеке құқық негізінде тұлғалардың жеке корпоративтік мүдделерін
қанағаттандыру мақсатын көздейді, тең құқықлық негізінде диспозитивтік
нормалармен реттеледі және құқықтық қатынастар жасалған шарттар негізінде
қалыптасады.
Жариялық құқық — жалпы мүдде мақсатында мемлекеттік билік пен
басқарудың қызметтерін іс жүзіне асырудағы тәртібін бекітетін нормалар
жүйесі. Бұл құқық саласына қонституциялық, әқімшілік, азаматтық және
қылмыстық іс жүргізу құқықтары жатады. Жариялық құқық қоғамдық, мемлекеттік
мүдделерді қанағаттандырады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
І бөлім. Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі
... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Құқық туралы негізгі теориялар
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Құқық жүйесі, құрылымы,
қағидалары ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...16
ІІ бөлім Құқық шығармашылығының түсінігі, түрлері, қызметі ... ... ... 24
2.1 Құқық шығармашылығының түсінігі мен мазмұны ... ... ... ... ... ... ... .24
2.2 Нормативтік актілердің заңды күшінің уақыты, кеңістігі және адамдарды
камтуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ..25
3. Қазақстан Республикасының құқық шығармашылық
қызметі ... ... ... ... ..27
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 32
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... 34
Кіріспе
Құқық қоғамды реттеп, басқарудағы негізгі құрал; құқық қоғамдағы
бостандықты, әділеттікті теңдікті, адамгершілікті қалыптастыратын негізгі
құрал; құқық мемлекеттік билікті, қоғамның саяси-экономикалық, мәдени-
әлеуметтік даму процесінің даму бағыттарын анықтап отыратын негізгі құрал;
құқық қоғамдағы заңдылықты, тәртіпті бақылап отыратын негізгі құрал; құқық
мемлекеттің ішкі-сыртқы істердегі егемендігін қамтамасыз ететін негізгі
құрал т.б. Бұл пікірді жалғастыра беруге болады. Құқық –қоғамның
экономикалық базисінің үстіндегі қондырма. Оның қоғамдағы мәні, маңызы,
мазмұны мен нысаны, сайып келгенде, қоғамның экономикалық, мәдени-рухани
сипатына байланысты. К.Маркс Гота программасына сын деген еңбегінде:
Құқық ешуақытта да экономикалық құрылыстан және қоғамның соған сәйкес
мәдени дамуынан жоғары бола алмақ емес – деді.
Қоғамды басқаруда мемлекет пен құқық сан алуан нормативтік актілерді
өмірге әкеліп, ескіргенін жаңартып, кемшіліктері болса толықтырып отырады.
Бұл процесте заңға көп күрделі талаптар қойылады. Заң неғұрлым мазмұны
жағынан өмір талаптарына сәйкес, халықтың ойы мен негізгі мүдделерін терең
қамтыса, нысаны жағынан да әбден жетілсе соғұрлым ол тәуелсіз демократиялық
мемлекет құру күресіне тиянақты үлесін молынан қосады, заңның беделі
артады. Сол себепті заң жобасын жасауға оны жан-жақты талқылауға көпшілік
халықтың, қоғам ұйымдарының белсене қатысуы біздің жалпы халықтық
мемлекетімізде заңдылыққа айналды. Өте маңызды заң жобалары халықтың
талқылауына түседі. Заң қабылдайтын орган – Парламент көпшіліктің
ұсыныстарына жіті көңіл бөледі, оның тұрақты комиссияларында мұқият
тексеріліп, Парламентке арналған ұсыныстар алынады. Демократияның
қағидалары осылайша заң қабылдау саласында іс жүзіне асады. Заң жобасы
туралы пікір айтуда азаматтарға, олардың қоғамдық ұйымдарына шек
қойылмайды. Мұндай ұсыныстар тиісті мемлекеттік органдарда жан-жақты
қаралады. Заң жобасын ұсынудың ерекше түрі бар, оны депутаттар тобы мен
мемлекеттің Үкіметі ғана жасай алады. Олардың ұсынған заң жобалары
Парламенттің талқылауына түседі. Заңға тәуелді нормативтік актілер де
осылай жан-жақты талқылаудан өтіп барып қабылданады.
І бөлім. Құқық туралы жалпы түсінік, құқық жүйесі
1.1 Құқық туралы негізгі теориялар
Қазіргі заманда да бұл мәселе заң ғылымын күн тәртібінен түскен емес.
Бұл мәселемен толып жатқан ғалымдар, теориялар шұғылдануда. Қоғамның
диалектикалық даму процесіне сәйкес құқық туралы көзқарас та, пікірлер де
әртүрлі болды. Құқық туралы негізгі теориялар: табиғи, тарихи, реалистік,
социологиялық, нормативтік, психологиялық, материалистік теориялар.
Табиғи теория – бұл теорияның мазмұны көне дәуірде қалыптасқан.
Теорияның мазмұны – адамдардың табиғи және мемлекеттің өмірімен байланысты
құқықтары. Табиғи құқықтарын ешкім шектей немесе жоя алмайды – деп
түсіндірген. Цицерон – табиғи бостандыққа, құқыққа қарсы келетін
мемлекеттік заң болуға тиіс емес – деген. Табиғи теорияны орта ғасырлардың
ғалымдары: Локк, Руссо, Монтескье, Гольбах, Радищев т.б. өте жақсы
дамытқан. Дамыған елдерде табиғи әлеуметтік норма мен құқықты бір-біріне
қарсы қоюдың негізі жоқ. Олар қоғамды бірігіп басқарады.
Тарихи теория – бұл теорияның өкілдері құқық адамдардың рухани сана-
сезімінің даму процесінен өмірге келіп, қалыптасады деп түсіндіреді. Оған
мемлекеттің қатысы жоқ – деп уағыздаған. Адамдар субъективтік жолмен табиғи
бостандықтар мен құқықтарды жоя алмайды, тек қоғамның даму процесінен
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормалардың шығуын тездету
керек деп түсінген. Бұл теорияның – өкілдері: Густав Гуго, Карл Савиньи,
Фридрих Пухта, Штиль т.б.
Реалистік теория – құқықтың дамуы[1] өзінің эволюциялық ішкі себептері
арқылы өзгеріп, ескеріп, жаңарып жатады. Оның дамуына сыртқы жағдайлардың
әсері мол болады – деп уағыздаған. Бұл теорияны құқықтың бірлігін, дамуын,
оның мемлекетпен байланысын, субъектілердің құқықғының міндеттері болатын
және мемлекеттің бақылауын қостайды.
Әлеуметтік теория – XX ғасырда қалыптасқан теория. Бұл теория құқықтық
қатынасты, адамдардың құқықтық тәртібін жан-жақты ғылыми тұрғыдан зерттеуді
жақтайды. Өкілдері Эрлих, Леон Дюги, С.М.Муромцев, Г.Н.Шершеневич, Р.Паунд.
Құқықтың әлеуметтік мазмұнын зерттеуге көңіл бөледі, құқықтық мемлекетті
жақтайды.
Нормативтік теория – құқық әлеуметтік өмірдің сыртқы қарым- қатынасын
реттеп, басқарып, адамдардың мүдде-мақсатын орындау деп түсінеді. Заң
ғылымы құқықтың жеке өзін саясат пен идеологияға қоспай зерттеуді жақтайды.
Құқықтың белгі-нышандарын жақсы зерттеуді, құқықтық мемлекетті жақтады.
Нормативтік актілерді жоғарыдан төмен қарай сатылап зерттеуді, бақылауды
ұсынады. Бұл теорияның, әкілдері: Р.Штаммлер, Г.Кельзен, П.И.Новгородцев.
Психологиялық теория – XX ғасырдың басында жақсы дамыған теория.
Теорияның негізгі мазмұны: құқық адамдардың психикасының ішкі құрылысында
қалыптасып, олардың сыртқы іс-әрекетіне, жұмысына әсер етуі. Адамның ішкі
сана-сезімі мен сыртқы тәртібінің, мінезінің, іс-әрекетінің байланысын
Петрижицкий этикалық сана деп атайды. Бұл теория құқықты екі түрге бөледі:
жеке тұлғалық (автономдық) және оң жағымды (позитивтік). Жеке тұлғалық
құқық – жеке адамның ішкі ұятынан қалыптасатын елегізу, қатты қиналу. Оң
жағымды позитивтік құқық – басқа адамның беделіне, абыройына сенушіліктен
қалыптасатын психикалық көзқарас.
Материалистік теория – құқық саяси-экономикалық үстемдік жүргізетін
таптың мүдде-мақсатын қорғайтын нормативтік актілердің жиынтығы. Құқықтың
мазмұны екі элементтен тұрады – деп түсіндіреді: экономикалық базис пен
үстемдік таптың мүддесі.
Бұл теорияның тарихи даму процесін үш кезеңге бөлуге болады: Бірінші
кезеңі – Марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі және оның қоғам дамуындағы
маңызы; екінші кезеңі – құқықтың болашағына марксизмнің көзқарасы; үшінші
кезеңі – марксистік көзқарасты бұрмалау.
Бірінші кезеңде марксизмнің құқықтың мазмұнын түсінуі дұрыс еді –
құқықтың экономикалық базиспен және таптық күреспен тығыз байланысты болуы.
Екінші кезеңде – буржуазиялық мемлекет пен құқық теориясының мазмұнын бір
жақты зерттеп, оның прогрестік рөлін, маңызын дұрыс түсінбеді. Қоғамның
болашағын құқықтық мемлекетпен байланыстырмады. Үшінші кезеңде одағының
басшылары марксизмнің мазмұнын сорақы түрде бұрмалап, өздерінің әкімшілік-
әміршілік, тоталитарлық саясатын қорғау үшін пайдаланды.
Марксизм жай теория қалпында қалмай, оны социалистік мемлекеттердің
басшылары субъективтік жолмен ондаған жылдар социализм моделіне айналдыруға
тырысып бақты. Бірақ одан ешқандай нәтиже болмады.
Жоғарыда көрсетілген құқық теорияларының жеке алғанда дұрысы да, бұрысы
да баршылық. Бірақ барлығының мазмұнын біріктіргенде бірнеше дұрыс
қорытынды тұжырымдар шығаруға болады:
- құқық әлеуметтік құбылыс, онсыз дамыған қоғам болашақ емес;
- құқық қоғамдық және жеке адамдардың мүдде-мақсатын қорғайтын негізгі
құрал;
- құқық жеке адамның меншігін қорғайтын негізгі күш;
- құқық мемлекетті қалыптастырған және оның бақылауындағы қоғамдық
тәртіпті қорғайтын құрал.
Сонымен құқық жеке тұлғалардың экономикалық, саяси, әлеуметтік т.б.
бостандығын, теңдігін қорғайтын негізгі құрал. Құқық қоғамның объективтік
дамуын қамтамасыз етіп, өндіріс пен сұраныстың ара қатынасын реттейтін
негізгі күш-құрал.
1.2 Құқықтың түсінігі және мазмұны
Құқық әлеуметтік нормалардың ерекше жүйесі болып, мемлекетпен бірге
өмірге келіп, қоғамды реттеп, басқарып отырды. Олар қоғамның, объективтік
даму процесінің талабына сәйкес қалыптасты. Бірақ әр елдің ерекшеліктеріне
сәйкес құқықпен мемлекеттің нысаны әртүрлі, мазмұны бірдей болды. Бұл жерде
қайталап өтейік, құқық пен мемлекеттің өмірге келуінің, қалыптасуының
негізгі объективтік заңдары: қосымша өнімнің пайда болуы, жеке меншіктің
қалыптасуы, таптардың арасында күрестің басталуы, қайшылықтарды реттеп,
қоғамды басқару үшін құқық пен мемлекеттің өмірге келуі. Бұл объективтік
даму процесі қоғамның алдына бірнеше талаптар қойды:
- қоғамның әкімшілік-территориясында тұрақты тәртіп қалыптастыру қажет
болды;
- қоғам бірнеше тапқа, топқа бөлініп, олардың арасында қайшылықтар
басталып, оны реттеп, қоғамды басқару керек болды;
- ру мен тайпалардың, мемлекеттік бірлестіктердің арасындағы
қайшылықтар күреске айналып, күрес соғысты өмірге әкелді. Осы күрес –
қайшылықтарды бейбітшілік жолмен шешіп, реттеу қажет болды.
Қоғамның объективтік даму процесінің бұл талаптарын іске асыру үшін
құқықтық нормаларды қарқынды, сапалы дамытып, қарым-қатынастарды тағы басқа
құбылыстарды реттеу жұмыстары басталып, қоғамның жақсы дамуына жағдай
жасалды.
Енді құқықтың түсінігіне және мазмұнына келсек, оның сан қырлы
түсінігі, сан қырлы мазмұны бар деуге болады. Ол қоғаммен бірге
диалектикалық даму процесінде болғандықтан оның мазмұны сан қырлы бағытта
дамып, байып отырды. Ғалымдар құқықты[2] зертегенде бір-екі қырынан
мазмұнын анықтап, әр түрлі қорытынды тұжырым жасап отырды. Мысалы,
Аристотель құқықты саяси шындық, әділеттік – деді, орта ғасырдың ғалымдары
– құқық діни норма, Ж.Ж.Руссо – құкық қоғамдық билік – деп түсіндірді. Осы
пікірлердің бәрі дұрыс.
Құқық адамдардың өмірімен тығыз байланыста дамиды: олардың бостандығын
қалыптастырады, мінез-құлқына, іс-әрекетіне, тәртібіне, сана-сезіміне жан-
жақты әсер етеді, мүдде-мақсаттарының іске асуына қолайлы жағдай, қамқорлық
жасап қорғайды. Адамдардың жекелік топтық және қоғамдық қарым-қатынастарын
реттеп, басқарып отырады. Осы тұрғыдан алсақ құқықтың мазмұны, түсінігі –
адам қоғамын басқарудағы құқықтық нормалардың ішкі тұрақты, сапалы мәні,
маңызы. Бұл түсініктемеде құқықтың құндылығын, маңыздылығын айрықша
көрсетіп отыр. Бұл түсініктеме дұрыс бірақ жеткіліксіз.
Құқықтың нормалары қоғам дамуының саяси-экономикалық, мәдени-әлеуметтік
мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы әсері мол болмақ. Қоғам
өмірін құқық арқылы реттеу процесінде әр түрлі құқықтық қатынастар туады,
яғни қоғам мүшелері, мемлекеттік мекемелер, қоғамдық ұйымдар құқықтық
нормалардың талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-қатынастарға түсіп,
заңда көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады. Құқықтық қатынастар
қоғам өмірінің негізгі салаларын қамтиды, бұлар: әкімшілік, қаржы,
мүліктік, отбасы, еңбектік, процессуалдық т.б. Мемлекетке қажетті қоғамдық
тәртіп құқықтық қатынастар негізінде ғана орнай алады. Бұл – құқықтық
қоғамдық қатынастарды реттеудегі көздейтін басты мақсаты.
Біз жоғарыда құқықтың түсінігін және мазмұнын нормативтік тұрғыдан
қарастырып келдік. Бұл құқықтың түсінігінің, мазмұнының негізгі бағыты.
Өмір тәжірибесінде біраз ғалымдар құқықтың мазмұнын кеңейтілген түрде
зерттеп, түсінігін сол көлемде береді. Олардың қосымша зерттеген
мәселелері: құқықтық қатынас, құқықтық сана, субъективтік құқық, құқықты
қолдану, құқықты бұзушылық және жауапкершілік. Міне осы мәселелердің бәрін
олар құқықтың мазмұнына жатқызады. Біздіңше бұл дұрыс пікір. Өйткені осы
қатынастардың бәрі де құқықтық нормалармен реттеліп, шешімін тауып жатады.
Екінші олардың кеңірек зерттеген мәселесі – құқық пен заңның, бостандық пен
құқықтың арақатынасы және айырмашылығы. Құқықтық норма мәселені абстрактік
түрде қарастырып, іс-әрекетті кеңірек қамтиды, ал заң нақты түрде бір
немесе бірнеше мәселені қамтиды. Адамдардың бостандығы мен құқықтарын бөліп
қарауға болмайды – деп түсіндіреді. Бұл пікір де дұрыс, бірақ ғылыми
зерттеуде оларды жеке бөліп қарастырған жөн – анализ, синтез әдісімен
зерттелсе, қорытынды тұжырым дұрыс болады.
Қоғамның тарихи объективтік даму процесінде құқықтың маңызы туралы екі
пікір бар: біріншісі – қоғамның дамуын басқарып, реттеп отырушы негізгі
әлеуметтік факторлардың бірі құқық. Онсыз қоғам дағдарысқа ұшырап әлдеқашан
ақыр заман болар еді. Бұл пікірді – заңды көзқарас деп айтады. Екіншісі –
бірінші пікірге қарсы пікір. Қоғамның дамуында құқықтың ешқандай рөлі,
маңызы жоқ деп түсіндіреді. Бұл пікірді заңды нигилизм деп айтады. Нигилизм
қоғамда қабылдаған, бүкіл адамға пайдалы нормаларды, жағымды мұраларды
жоққа шығарып мойындамау.
Заңды көзқарас көне дәуірден қалыптасып, құқықтың қоғам даму
процесіндегі рөлін, маңызын жан-жақты зерттеп, бірнеше ғылыми қорытынды
тұжырымдар жасалды. Құқық қоғаммен бірге эволюциялық-прогрестік жолмен
дамып, XIX-XX ғасырларда өзінің тарихи процесте құндылығын делелдеп,
қазіргі заманда құқық мемлекетпен бірге қоғам дамуын басқарып, реттеуші
негізгі әлеуметтік факторлардың бірі екеніне ешкім күмән келтірмейді.
Қоғамның объективтік тарихи даму процесі құқықтың маңызы мен рөлі туралы
заңды көзқарас пікірінің дұрыс екенін дәлелдеп отыр. Заңды нигилизм пікірін
қазір ешкім қолдамайды.
Құқық философиялық категория. Сондықтан оның мазмұнын, өмірге келуін,
дамуын түсінуде әртүрлі пікірлер бар. Бірақ құқықтық нормаларды
пайдалануда, сол арқылы қарым-қатынастарды реттеуде, мүдде-мақсаттарды іске
асыруда, орындауда адамдардың, бірлестіктердің, қоғамдық ұйымдардың іс-
әрекетінде, жұмысында ғажап бірлестік бар. Мұның себебі адамдардың,
ұйымдардың іс-әрекетінің, жұмыстарының құқық арқылы басталуы, құқық арқылы
дамуы, құқық арқылы орындалуы. Құқықтың мазмұнын түсінуде қоғам көлемінде
нақты бірліктің болуы. Бұл бірлестіктің анықтылығы қоғамдық тәртіптің дұрыс
қалыптасуы, қарым-қатынастардың жақсы реттеліп, орындалуы. Құқықтың
құндылығы – қоғамдық масштабта барлық құбылыстардың шешуші негізі болуында.
Бұл ғылыми қорытынды пікірді барлық мемлекеттердің және адам қоғамының
миллиондаған жылдар тарихы толық дәлелдеп отыр.
Заң ғылымында құқық термині бірнеше мағынада қолданылады. Біріншіден,
құқық деген – ресми түрде танылған жеке және заңды тұлғалардың заңға
сүйене отырып, әрекет жасау мүмкіндігі. Мысалы, азаматтардың еңбек ету
бостандығы, білім алу, меншік иесі болу, кәсіпкерлікпен шұғылдану құқықғы.
Заңды тұлғалардың (мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың) да
құқықтық мүмкіндіктері болады. Бұл көрсетілген жағдайларда құқық түсінігі
субъективтік мағынада қолданылады.
Екіншіден, құқық деген – құқық нормаларының жүйеге келтірілген
жиынтығы. Бұл объективтік мағынадағы құқық, олардың қалыптасуы, жүзеге
асырылуы диалектикалық процесс арқылы жүріп жатады. Мысалы, Қазақстанда
мемлекеттік құқық туралы Конституцияның 4-бабында былай делінген:
Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық Конституциясының, соған сай
келетін заңдардың, өзге де нормативтік-құқықтық актілері болып табылады.
Үшіншіден, құқық термині оқу пәнін білдіретін ұғым ретінде
қолданылады. Мысалы, конституциялық құқық, әкімшілік құқық, азаматтық
құқық, еңбек құқықғы, қылмыстық құқық, отбасы құқықғы т.б.
Төртіншіден, құқық термині субъективтік құқық пен объективтік
құқықтың жиынтығы ретінде де қолданылады. Мысалы, құқық жүйелері мен
құқықтық жүйе.
Сонымен, құқық терминінің көптеген мәні бар, оны зерттеушілердің
көзқарасы бір жерден шығып, бір текті болады деп айтуға болмайды.
Негізінен, құқықты таптық және жалпы әлеуметтік тұрғыдан түсіндіру ғылымда
кең орын алып келді. Марксистік ілім құқықты, оған байланысты құбылыстарды
тек таптық тұрғыдан ғана зерттейді. Ал өркениеттік тұрғыдағы ілім бойынша
құқық қоғамдағы барлық адамдардың еркін білдіріп мүдделерін қорғайтын құрал
болып саналады. Өйткені адам тарихында болған қоғамдардың бәрінде де таптық
мүддеге қоса құқық жалпы қоғамдық мүдде-мақсатты да реттеп, басқарып
отырады.
Қазіргі замандағы өркениетті мемлекеттерде құқық барлық азаматтардың
еркін білдіретін саяси құралға айнала бастағанын мойындау керек. Қазақстан
мемлекетінде қалыптасып келе жатқан құқыққа да осындай жалпы әлеуметтік
тұрғыдан қарау шындыққа сай келеді десек қателеспейміз.
Қоғамның диалектикалық даму процесінде қарым-қатынастарды дұрыс реттеп,
басқарып, дағдарысқа ұшыратпау үшін мемлекет пен құқық объективтік жолмен
өмірге келді. Бұл қоғамның прогрестік жолмен дамуының нәтижесі. Құқық
адамдардың, ұйымдардың іс-әрекетімен тығыз байланысты, олардың
бостандығының шеңберін, мүдде-мақсаттарының орындалу шеңберін анықтап,
реттеп басқарып отырады. Құқықтық норманың қалыптасуы үш кезеңнен тұрады:
мүдде, қатынас, норма. Құқықтың негізгі үш тірегі бар: имандылық, қоғамның
әлеуметтік-экономикалық жағдайы және мемлекет. Құқық имандылықтан нәр
алады, неғұрлым құқықтың нормалары имандылық шарттарына сәйкес келсе,
соғұрлым олардың сапасы да, абыройы да жоғары болады.
Құқықтың таптық мәні, қоғамдағы рөлі, мазмұны мен нысаны, сайып
келгенде қоғамның экономикалық, рухани, мәдени сипатына байланысты.
Құқықтың дамуына күресімен бірге саяси-әлеуметтік ұлттық қатынастар,
идеология, қоғамның мәдени өсу дәрежесі де үлкен әсер етеді. К.Маркс Гота
программасына сын деген еңбегінде: Құқық ешуақытта да экономикалық
құрылыстан және қоғамның соған сәйкес мәдени дамуынан жоғары бола алмақ
емес,[3] – деген. Құқықтың нормалары қоғам дамуының экономикалық
мұқтаждарына неғұрлым сай келсе, соғұрлым пайдалы болмақ. Қоғам өмірін
құқық арқылы реттеу процесінде әртүрлі құқықтық қатынастар туады, яғни
қоғам мүшелері, мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер құқықтық нормалардың
талаптарын іс жүзіне асыру үшін өзара қарым-қатынастарға түсіп, заңда
көрсетілген міндеттерді орындауға тиісті болады.
Құқық – мемлекет шығарған немесе бекіткен, орындалуы мемлекеттік
аппараттың күшімен қамтамасыз етіліп отыратын жалпыға бірдей тәртіп
ережелерінің (нормалардың) жиынтығы. Құқықтың түсініктері бірнеше, бірақ
мазмұндары біреу-ақ.
Құқықтың мазмұнының негізгі элементтері:
- қоғамның және адамдардың мүдде-мақсатын қорғау, орындау;
- қарым-қатынастарды ретгеп, басқару;
- қоғамды дағдарысқа ұшыратпай, экономикалық, саяси әлеуметтік,
мәдениеттік т.б. бағытын дамытып, нығайту;
- мемлекеттік органдардың, қоғамдық ұйымдардың құзыретін, ара қатынасын
реттеп, басқарып отыру;
- халықаралық қатынастарды реттеп, басқару.
Құқықтың екі түрлі ғылыми түсінігі болады: біріншісі – құқықтың
объективтік түсінігі қоғамның объективтік дамуына сәйкес жаңа қатынастардың
қалыптасуы; екіншісі – құқықтың субъективтік түсінігі объективтік
қалыптасқан қатынастарды реттейтін, басқаратын нормативтік актілерді
уақытында қабылдап, бекіту.
Құқықтың негізгі қағидалары:
1. Қоғамдағы әртүрлі мүдде-мақсаттарды нормативтік жүйемен реттеп-
басқару;
2. Адамдардың, ұйымдардың бостандығының іс-әрекетінің деңгейін,
шеңберін норма арқылы анықтап отыру;
3. Адамдардың, ұйымдардың ара қатынасындағы келіспеушілікті шешудің,
реттеудің негізгі түрлерін белгілеп отыру;
4. Мемлекеттік органның қабылдаған, бекіткен нормативтік актілерінің
орындалуын бақылап отыру.
Құқықтың мазмұны дегеніміз – қоғамдағы қатынастарды реттеп, басқарып
отыратын нормативтік актілердің ішкі құрылысы.
Құқықтық теңдік жалпылама түрде айтылады, іс жүзінде қатынастардың
субъектілері нақты белгілі болмағандықтан, теңдік нормалар да абстракты
түрде жазылады. Құқықты дұрыс орындамаса кінәлі субъектілер жауапқа
тартылуы керек. Міне осы кезеңнен бастап заңның кезеңі, мемлекеттің жұмысы
басталады.
Құқық-үстем таптың және қоғамның заңға айналдырылған мүддесі. Бұл
мүддені заңға айналдырушы және оны орындаушы мемлекеттік аппарат.
Құқықтың негізгі белгі-нышандары:
1. Құқықтық нормаларды мемлекеттік органдар ресми түрде қалыптастырады;
әлеуметтік нормалардың басқа түрлерін қоғамдық ұйымдар қабылдайды,
мемлекеттің оған қатысы жоқ.
2. Құқықтық нормалардың мемлекеттің барлық аумағына, барлық халықтарына
және барлық ұйымдарға заңды күші болады.
3. Құқықтық нормалар жеке адамдардың және қоғамдық мүдде-мақсаттарды
қамтиды; басқа нормалар жеке ұйымдардың, бірлестіктердің мақсатын қамтиды.
4. Құқықтық нормалардың орындалуын мемлекеттік органдар бақылап
отырады; басқа нормаларға мемлекеттің қатысы жоқ, олардың орындалуын
ұйымдар, бірлестіктер бақылайды.
Сонымен, құқық дегеніміз адам мен қоғамның объективтік құрылысымен
байланысты тұлғаның бостандығын білдіретін, қоғамдық қатынастарды
реттейтін, ресми құжаттарда формальды түрде анықталған, мемлекеттің күшімен
қамтамасыз етілетін нормалардың жиынтығы.
Қоғамньщ өмірінде белсенді жұмыс атқаратын құқықтың функциялары. Оның
бағыттары толып жатыр. Ең күрделі бағыты мемлекетпен бірлесіп жұмыс жасау.
Өйткені мемлекеттің жұмысының мазмұны, бағыты нормативтік актілерде
көрсетіліп, анықталып отырады. Құқықтың негізгі функцияларының түрлері:
1. Қоғамның әр саласына сәйкес құқықтың экономикалық, әлеуметтік,
мәдениеттік, тәрбиелік, экологиялық, қаржылық т.б. функциялары болады.
2. Мемлекеттік биліктің үш түріне сәйкес құқықтың да үш функциясы
болады: заң шығару, заңды орындау, заңды қорғау.
Құқықтың бұл екі топтағы функциялары мемлекеттің функцияларымен сәйкес
келеді. Сонымен бірге құқықтың өзіне тән екі міндеттері болады: қоғамдағы
қарым-қатынастарды дұрыс реттеп, орындалуын тездету және қатынастардың
байланысын бақылап, қорғап отыру. Міне осы міндеттерге сәйкес құқықтың
өзіне тән екі функциясы болады: реттеу және қорғау.
Құқықтың реттеу функциясы – нормативтік актілер арқылы қоғамдық
қатынастардың байланысын, орындалу жолдарын, бағыттарын анықтап отыру. Бұл
функция екі әдіс-тәсілмен орындалады: біріншісі – құқықтық нормада
қатынастың орындалу жолдарын, бағытын көрсету; екіншісі – нормативтік
актіде субъектілерге толық бостандық беру, дұрыс орындалу бағытын көрсету.
Құқықтың қорғау функциясы – нормативтік актілердің қоғамдағы қарым-
қатынасқа ықпалын, әсерін күшейту, жаман қатынастарға тыйым салу. Бұл
функцияның әдіс-тәсілдері;
- қоғамдағы қатынастардың дұрыс орындалуын бақылау;
- құқықты нормада тыйым салудың себептерін көрсету;
- жауапкершіліктің түрін көрсету;
- жасаған қателіктері үшін субъектілерді жауапқа тарту. Құқықтың
функциясы дегеніміз – адамдардың іс-әрекетіне, мінезіне, тәртібіне
нормативтік актілердің жасайтын ықпалы мен әсері, сол арқылы қатынастардың
дұрыс, уақытында орындалуын қамтамасыз ету.
1.3 Құқық жүйесі, құрылымы, қағидалары
Заң ғылымында қабылданған қағида бойынша құқықтың салаларға бөлінуінің
негізін құқықтық реттеудің пәні және құқықтық реттеудің әдістемелері
құрайды. Бұл негіздер барлық құқық салаларына тән.
Құқықтық реттеудің пәні дегеніміз құқық нормаларының біртекті қоғамдық
қатынастарды реттеуі. Құқықтық жүйе әр түрлі, әр топтағы құқықтық
нормалардың өзіне ғана тән құқықтық реттеу пәнін қалыптастырады. Яғни,
құқықтық нормалардың топтасуы, бірігуі, соның нәтижесінде бір құқықтық
саланы құрауы құқықтық реттеудін пәніне құрайды. Мысалы, әкімшілік құқық
саласы әкімшілік сияқты құқық нормаларының жиынтығы, біртекті қоғамдық
қатынастарды реттейді. Азаматтық құқық біртекті мүліктік және мүліктік емес
қоғамдық қатынастарды реттеу функциясын атқаратын. Экологиялық құқықтық
пәні эқологиялық құқық нормаларының табиғатты, қоршаған ортаны ластаудан
қорғауда біртекті қоғамдық қатынастарды реттейді және қорғайды.
Құқықтық реттеудің тәсілі дегеніміз құқық нормаларының қоғамдық
қатынастарға әсер ететін тәсіл, амалдардың жиынтығы. Мұны қалай түсінеміз?
Мысалы, кейбір құқық нормалары қоғамдық қатынастарды реттеуде заңның
негізінде бір мемлекеттік органға билік жүргізуді жүктейді. Бұл тәсіл билік
жүргізу тәсілі деп аталады. (метод властвования). Негізінде бұл тәсіл
әкімшілік құқық[4] саласында пайдаланылады, атқарушы — орындаушы органдар
мен сот, прокуратураны да қамтиды. Ал, азаматтық құқықтық реттеу
әдістемесіне диспозитивтік, яғни тең құқықлық сипат тән. Азаматтық құқықтық
қатынасқа түскен субъектілерге заң шеңберінде тең құқықлық және бір-біріне
өз еріктерімен қатынасқа түсуге құқық береді.
Құқықтық жүйе негізінде құқық нормаларынан, құқықтық институттардан
және құқықтық салалардан тұрады.
1) Құқықтық нормалар — құқық институттарын құрайды;
2) Құқықтық институттар дегеніміз арнайы айшықталған қоғамдық
қатынастарды реттейтін біртекті, біркелкі нормалардың жиынтығы. Мысалы,
азаматтық құқық саласындағы меншік құқық институты немесе мәміле,
міндеттемелік институттары. Қылмыстық құқықтағы жаза институты және т.б.
Басқа құқық салалары да осындай көптеген институттардан қалыптасады.
3) Құқық саласы дегеніміз біртекті құқықтық нормалардан қалыптасқан
және қоғамдық қатынастардың белгілі бір саласын реттейтін нормалардың
жиынтығы. Құқық нормалары мен институттар негізінде құқық салаларын
қалыптастырады.
Сурет 1. Құқық жүйесі
Құқық салалары материалдық және процессуалдық болып көрінеді.
Материалдық құқыққа конституциялық, әкімшілік, азаматтық, отбасы, еңбек,
қылмыстық сияқты құқық салалары жатады.
Процессуалдық құқық мемлекет бекіткен, қабылдаған материалдық құқық
нормаларын қолданудың, іс жүзіне асырудың арнайы тәртіптерін бекітеді. Оған
азаматтық іс жүргізу құқық, қылмыстық іс жүргізу құқық жатады.
Жеке құқық деген адамдар мен ұйымдардың мүдделерін қамтамасыз ету
мақсатында қоғамдық қатынастарды реттейтін нормалардың жүйесі. Оның
құрамына азаматтық, отбасы, еңбек тұрғын үй сияқты құқық салалары қіреді.
Жеке құқық негізінде тұлғалардың жеке корпоративтік мүдделерін
қанағаттандыру мақсатын көздейді, тең құқықлық негізінде диспозитивтік
нормалармен реттеледі және құқықтық қатынастар жасалған шарттар негізінде
қалыптасады.
Жариялық құқық — жалпы мүдде мақсатында мемлекеттік билік пен
басқарудың қызметтерін іс жүзіне асырудағы тәртібін бекітетін нормалар
жүйесі. Бұл құқық саласына қонституциялық, әқімшілік, азаматтық және
қылмыстық іс жүргізу құқықтары жатады. Жариялық құқық қоғамдық, мемлекеттік
мүдделерді қанағаттандырады, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz