Қазақстан Республикасындағы экологиялық мәселелер

I. ЭКОЛОГИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢДАР ЖӘНЕ МАҢЫЗДЫ ҚҰЖАТТАР
І тарау
ІІ . тарау Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелер және оны шешу жолдары
ІІІ тарау Қазақстан Республикасында экологиялық мәселесінің орны
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер тізімі

Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасы халықтарының өмірі мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады.
Осы Заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған ортаны қорғаудың құкықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін белгілейді, сонымен бірге экологиялық қауіпсіздікгі қамтамасыз етуге, шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды әсерін болғызбауға, алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.

Қоршаған ортаны қорғаудың негзгі принциптері

Адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдылығы, халықтың өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына келтіру;
Экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтардағы экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету және бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру;

Қоршаған ортаның экологиялық ахуалы

Қазіргі заманда жер шарындағы халық санының еселеп артуы заңды құбылыс. Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы адамзат қауымының тез көбеюіне қолайлы жағдайлар туғызуда. Бірақ барлық мемлекеттерде халық санының өсуі біркелкі емес. Ол сол елдің әлеуметтік экономикасы мен экологиялық жағдайына тікелей байланысты болып отыр. Ең маңызды факторлар - қоршаған ортаның сапасы. Бұл проблема дүние жүзі халықтарының тағдырына, тұрмыс-салтына, әлеуметтік және демографиялық жағдайларына өз ықпалын тигізуде. Әсіресе әлеуметтік-экологиялық проблемалардың шиеленісе түсуі жер шарының көптеген аймақтарында экологиялық дағдарыс, апат әкелуде. Әлемдік экологиялық проблемалардың құрылымы өте күрделеніп, барлық тіршілік орталарын қамти түсуде.
Қоршаған ортаға қауіпті заттардың қатарына улы заттар, ауыр металдар, нитраттар, нитриттер, пестицидтер, т.б. жатады. Бұл заттар Шығыс Қазақстан аймағында (Өскемен, Риддер, Зырян) шекті рауалы мөлшерден асып кетуде. Кең таралған химиялық заттардың ішінде канцерогендердің өте қауіптісі – бензапирен . Бұл заттармен ластану әсіресе Алматы, Атырау, Теміртау, Жезқазған, Тараз, Шымкент, Қаратау қалаларында байқалып отыр. Бұл заттар адам организміне ауаның құрамы, су және азық-түлік арқылы түседі.

1. Егемен Қазақстан» газеті, 14 қаңтар 2004
2. «ҚазҰТУ хабаршысы, экология сериясы» журналы, №2(15) 2004;
3. «Экология пәні бойынша» СПОӘК, ҚазҰТУ, Алматы,2005
4. «Промышленность Казахстана» журнал, 08.2004;
5. Акбасова А.Ж.,Санкова Т.Ә., «Экология», Алматы, 2003;
6. Высшая школа Казахстана журнал №3. Алматы 2001 год.
7. Вестник «Экологическая версия». Алматы 2000 год.
8. История Казахстана очерк. Алматы 1993 год.

Пән: Экология, Қоршаған ортаны қорғау
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 21 бет
Таңдаулыға:

I. ЭКОЛОГИЯ ТУРАЛЫ ЗАҢДАР ЖӘНЕ МАҢЫЗДЫ ҚҰЖАТТАР

Қоршаған ортаны қорғау туралы заң

Табиғат пен оның байлықтары Қазақстан Республикасы халықтарының өмірі
мен қызметінің, олардың тұрақты әлеуметтік-экономикалық дамуы мен әл-
ауқатын арттырудың табиғи негізі болып табылады.
Осы Заң қазіргі және болашақ ұрпақтардың мүдделері үшін қоршаған
ортаны қорғаудың құкықтық, экономикалық және әлеуметтік негіздерін
белгілейді, сонымен бірге экологиялық қауіпсіздікгі қамтамасыз етуге,
шаруашылық және өзге де қызметтің табиғи экологиялық жүйелерге зиянды
әсерін болғызбауға, алуан түрлілікті сақтау мен табиғатты ұтымды
пайдалануды ұйымдастыруға бағытталған.

Қоршаған ортаны қорғаудың негзгі принциптері

Адамның өмірі мен денсаулығын қорғаудың басымдылығы, халықтың
өмірі, еңбегі мен демалысы үшін қолайлы қоршаған ортаны сақтау және қалпына
келтіру;
Экологиялық жағдайы қолайсыз аумақтардағы экологиялық қауіпсіздікті
қамтамасыз ету және бұзылған табиғи экологиялық жүйелерді қалпына келтіру;

Қоршаған ортаның экологиялық ахуалы

Қазіргі заманда жер шарындағы халық санының еселеп артуы заңды
құбылыс. Ғылыми-техникалық прогрестің дамуы адамзат қауымының тез көбеюіне
қолайлы жағдайлар туғызуда. Бірақ барлық мемлекеттерде халық санының өсуі
біркелкі емес. Ол сол елдің әлеуметтік экономикасы мен экологиялық
жағдайына тікелей байланысты болып отыр. Ең маңызды факторлар - қоршаған
ортаның сапасы. Бұл проблема дүние жүзі халықтарының тағдырына, тұрмыс-
салтына, әлеуметтік және демографиялық жағдайларына өз ықпалын тигізуде.
Әсіресе әлеуметтік-экологиялық проблемалардың шиеленісе түсуі жер шарының
көптеген аймақтарында экологиялық дағдарыс, апат әкелуде. Әлемдік
экологиялық проблемалардың құрылымы өте күрделеніп, барлық тіршілік
орталарын қамти түсуде.
Қоршаған ортаға қауіпті заттардың қатарына улы заттар, ауыр
металдар, нитраттар, нитриттер, пестицидтер, т.б. жатады. Бұл заттар
Шығыс Қазақстан аймағында (Өскемен, Риддер, Зырян) шекті рауалы мөлшерден
асып кетуде. Кең таралған химиялық заттардың ішінде канцерогендердің өте
қауіптісі – бензапирен . Бұл заттармен ластану әсіресе Алматы, Атырау,
Теміртау, Жезқазған, Тараз, Шымкент, Қаратау қалаларында байқалып отыр.
Бұл заттар адам организміне ауаның құрамы, су және азық-түлік арқылы
түседі.

І тарау

Қоршаған орта өндірістік қалдықтар мен автокөлік түтіндерінен
ластанғанда ауыл шаруашылығы өнімдерінің сапасы төмендеп, сол арқылы
адамдардың денсаулығы зардап шегеді. Әсіресе минералды тыңайтқыштар мен
зиянкестерге қарсы қолданылатын пестицидтер жеміс-жидек арқылы адам
организміне нитрат ретінде түседі. Мерзімінен ерте піскен қөкөністерде
(қарбыз, қауық картоп, пияз, сәбіз, орамжапырақ, т.б.) нитраттар көп
болады. Мысалы, май айларында піскен көкөністерде көбінде зиянды заттардың
шекті рауалы мөлшері 2-3 есеге артып кетеді. Сондықтан ерте піскен
көкөністерді пайдаланғанда сақ болған жөн. Нитраттардың мөлшері базарларда
сан-эпидемиялық лабораториялар арқылы тексеріліп отырады. Экологиялық таза
өнімдерге мемлекеттік сапа сертификаты беріледі.
Соңғы жылдары азық-түлік құрамына химиялық бояғыш заттардың қолданылуы
көбейіп, адамдардың уланып қалуы жиі байқалуда. Сондықтан бояғыш заттардың
мөлшері және құрамына қатаң бақылау жасалып отыруы керек.
Адамдардың ауыр металдардан зардап шегуі дүниежүзілік проблема
деңгейінде қалып отыр. Сынап, кадмий, қорғасын, мырыш, т.б. металдар азық-
түлік арқылы адам организміне түсіп, түрлі аурулар әкеледі. Мысалы,
организмде Жапонияда камдий көбейген жағдайда кең тараған итай-итай ауруы
болды. Оның негізгі белгілері - бүйрек қызметінің бұзылып, сүйектің
майысып, кейде қисайып кетуі де мүмкін. Бұл аурумен бір жылдары Жапонияда
3000 адам ауырғаны тіркелген.
Жапонияның Минамата өзені бойындағы тұрғындардың 1956 жылы сынаппен
уланғаны белгілі. Соның әсерінен пайда болған ауру түрін жергілікті жердің
атымен "минамата" деп аталған. Аурудың белгілері -есту, көру және сөйлеу
мүшелері қызметінің бұзылып, адамдардың халінің нашарлап, тіпті өлімге
душар болуы. Оның пайда болу себебі - өндіріс қалдықтары арқылы сынаптың
өзенге көп мөлшерде түсуінен екендігі анықталған.
Этилдендірілген бензинді пайдалану кезіндс адам организіміне түсетін
қорғасын да өте қауіпті.
Қазақстан жағдайында жоғарыдағы ластағыш заттармен қатар радиациялық
ластану жиі байқалады. Радиациялық ластану әсірссе уран шикізатын
өндіретін орындарда болады. Мысалы, Оңтүстік Қазақстан облысындағы
Қызылқұм мен Созақ аудандарында су құрамында шекті рауалы мөлшерден торий
2-400 есе, радий 30 есе артық екендігі тіркелген. Сол сияқты
радионуклеидтердің көбейіп, кетуі Маңғыстау, Алматы, Шығыс Қазақстан,
Қарағанды, Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан облыстарындағы уран кенін
өндіргенде бөлінетін радиактивті қалдықтардың көп жинақталуынан.
Аталған фактілердің бәрі Қазақстанда экологиялық жағдайдың қалыпты
емес екендігін көрсетеді. Оның залалдары тұрғындардың денсаулығының
нашарлауынан көрінеді. Жергілікті жердегі өнеркәсіп орындарының шоғырлануы,
зиянды заттардың шектен тыс көбеюі, атмосфераның ластануы, т.б. экологиялық
жағдайларды нашарлатады.
5.8-кесте
Экологиялық жағдайы нашар аумақтардағы халықтың денсаулығы туралы
деректер
Аймақтар Ауру түрлері
1. Арал өңірі (Қызылорда, Оңтүстік Жүрек, қан қысымы, жұқпалы аурулар,
Қазақстан облыстары) жүйке аурулары, тері аурулары
2. Семей ядролық полигоны аймағы Қатерлі ісік, қаназдық, сәулелік,
(Шығыс Қазақстан, Павлодар, жүйке, сезім, мүшелері, өкпе-тыныс
Карағанды облыстары) жолы аурулары, ақыл-естің ауысуы
3. Солтүстік Қазақстан Жұқпалы аурулар, жүйке аурулары, қан
қысымы, өкпе-тыныс жолдары аурулары
4. Жамбыл, Оңтүстік Қазақстан Жұқпалы аурулар, жүйке аурулары,
облыстары түсік тастау, сүйек, бұлшық ет, туа
біткен кемістік
5. Атырау, Маңғыстау облыстары Жұқпалы өкпе-тыныс жолдары аурулары,
тері жаралары, кембағал балалардың
тууы

Арал теңізінің экологиялық жағдайы мен Каспий теңізі деңгейінің
көтерілуі осы аймақтарда қатерлі ісік, жұқпалы, жүйке, тері, ақыл-естің
ауытқуы сияқты ауруларды өршіте түсуде. Ал полигондар болған жердегі халық
қан аздық, сәуле ауруларынан және қатерлі ісіктен зардап шегіп отыр.
Республиқамызда адам денсаулығын жақсарту мақсатымен қоршаған
ортаның сапасына көңіл бөлініп, көптеген шаралар жүргізілуде. Ең
алдымен, ауаның, судың және азық-түліктің сапасына бақылау жасауды
күшейту іс-шараларынан мемлекеттік мониторинг жүйесі жұмыс істеуде. Оның
мақсаты - адамға қатысты барлық заттардың құрамын сапасын анықтап, баға
беріп, бақылау жасау.

ІІ – тарау
Қазақстанда қалыптасқан экологиялық мәселелер және оны
шешу жолдары

Қазіргі кезеңде адам мен оны қоршаған орта арасындағы қарым-
қатынастың күрделене түскені мәлім. Жер шарындағы халық санының жедел
өсуі мен өндіргіш күштердің күрт дамуы адамның табиғатқа жүргізілетін
ықпалын күшейіті. Әсіресе, XX ғасырдың екінші жартысынан бастап, адам
мен табиғат арасында жаңа жағдай қалыптасты. Адамзат қажетіне керек
шикізатқа сұраныс материалдық өндірістің көлемін арттырды, жер қойнауы мен
мұхит байлығы жедел игеріле бастады. "Табиғатқа бағынбаймыз, оны өз
игілігімізге айналдырып, бермесін тартып аламыз" деген қөзқарас
қалыптасты. Мұның барлығының жер бетіндегі тіршілікке тигізген әсері
табиғаттың өзіне тән құбылыстардан - табиғи өзгеріс пен жел, су
тасқыны, жер сілкінісі әсерінен әлдеқайда асып түсті.
Жер бетіндегі экологиялық жағдайдың өзгеруі, әсіресе, ғылыми-техникалық
өрлеумен тікелей байланысты. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін әлем
елдерінің көбі өнеркәсібін дамыту жолына түсті. Егер соғысқа дейін
дамыған елдер қатары оннан аспайтын болса, соғыс аяқталысымен
индустрияландыру науқаны жаппай етек алды. Өнеркәсіптің дамуы жер
қойнауындағы қазбаларды игеруді ұлғайтты. Өз кезегінде бұл ауаның ластануын
күшейтті. Екіншіден, бұл жылдарды дүниежүзіндегі демографиялыкқ жағдай
да үлкен өзгеріске ұшырады. Жер шары бойынша халық саны тез өсіп кетті.
Халықтардың өсуі туралы әлемдік демографиялық сараптаманы қарап
отырсаңыз, бұған көзіңіз анық жетеді. 1700 жылы әлемде 620 миллион халық
болса, 1850 жылы ол екі есе өсіпті (1.200 млн), яғни халықтың екі есе
көбеюіне бұл тұста 150 жыл керек болған екен. Ал, бұл сан со дан кейінгі
100 жылдықта екі есеге көбейген (2.500 млн.). Ендігі кезекте екі есе өсу
үшін не бәрі 40-ақ жыл керек болды. Халықтың жылдам өсуі табиғатқа деген
"тұтыну қысымын" өсірді. Табиғат өзінен шыққан шығынды қайта қалпына
келтіріп отыратын уақытының мерзімінен жаңылды. Табиғаттың өздігінен
қалпына келуін күтпей-ақ оны жеделдете "қанау" оның жүдеушілігін тудырады.
Үшіншіден, қалалар көбейіп оларда тұратын халык саны артты. XX ғасырдың
басында жалпы халықтың 10 %-і ғана қалада тұрса, ғасыр аяғында бұл 50 %-
ке жуықтады. 2001 жылы Қазақстандағы қала халқы 54 %-ке жетті. Осынша көп
адамның шағын аумаққа жиналуы жерге түсетін салмақты күшейтті, қала мен
қала маңының ластануы ұлғайды.
Адамзаттың өмір сүру жағдайларының жақсаруы, ғылыми-техникалық өрлеу
табиғат пен қоғам арасындағы "алмасусыз" іске асу мүмкін емес. Бұл "алмасу"
сөз жоқ табиғатқа зиян келтіреді. Ал, бұл өз кезегінде адамның
денсаулығына, жер бетіндегі тіршілік дүниесіне келетін зиянға ұласады.
Мәселе - осы зиянды болдырмау, мүмкіндігінше азайта білуде, табиғаттың өз
тіршілігін сақтап, қалпына келтіруіне жағдай жасауда болып отыр. Экология
туралы ғылымның көмегі де осы жерге керек.
Бізде материалдық өндіріске баға берудің екі өлшемі (әлеуметтік,
экономикалық) қалыптасқан. Ал, қазіргі өмір осы өлшемге экологияны да
қосуды қажет етіп отыр. Әрбір салынатын өндіріс орнын әлеуметтік,
экономикалық жағынан дәлелдеумен қатар, оның экологиялық жағдайларын
(келетін зардаптары мен оны болдырмау мүмкіндігін) қоса ескеріп негіздесе,
бұл салада - қазір орын алып отырған қателікке жол берілмес еді.
Осылардың салдарынан Қазақстан қазір экологиялық жағдайы ауыр өлкенің
біріне айналып отыр.
Қазақстанның жері қаншалықты ұланғайыр болса, оның қойнауындағы табиғи
байлық та соншалықты мол, әрі алуан түрлі. Ұлан байтақ өлкенің қысы
Сібірдің кақаған аязындай бет қарыса, жазы орта Азияның аптап ыстығындай ми
қайтнатады. Жер бедері бірде тайгаға ұқсаса, бірде шөлге ауысады. Бірде
жасыл желегі жайқалған ойпаттарға кезіксең, ізінше бұйрат-бұйрат, жал-
жал құмды жоталарға жолығасың. Аспанмен таласқан асқар таулар алыстан
көз тартады. Республиканың солтүстігінен басталатын шетсіз, шексіз
жазық дала Орталық Қазақстанға таяған сайын Сарыарқаның адыр қыраттарына
ұласып, одан әрі оңтүстік пен оңтүстік шығысқа қарай Алтай, Сауыр,
Тарбағатай тауларының сілемдеріне, Жоңғарлар Алатауы мен Тянь-Шаньға иек
артады. Республика аумағын төрт аймаққа - орманды дала, дала, шөлейіт
және шөл – бөлуге болады.
Ежелден мал шаруашылығымен айналысқан ата-бабаларымыз жайылымдарды
маусымның өзгеруіне қарай сауатты пайдаланған. Өмірлік тәжірибе оларды
табиғатты сақтауға үйреткен. Жайлауды тақырлап көшкен ауыл келесі жазда жер
қалпына келіп, шөп жетілгенде ғана қайтып келген. Сондықтан-да ұзақ
ғасырлар бойы топырақ, өсімдік жамылғыларының қалыптасуында үлкен
өзгерістер болмаған. Қазіргі жағдай тіптен басқаша. Онда
пайдаланылған, тапталған, өсімдіктері жаншылған табиғатты қайта
жаңаруына уақыт берілмейді. Шөп жетілмей қылтанақтап шығып келе
жатқанда-ақ оны қайта жаншып таптау етек алған. Бір кездері
игерілместей болған Қазақстанның кең байтақ жері бұл күнде
экономикалық қуатымызды арттырып отырған өндіргіш күштердің өсуінің
арқасында қоршаған орта жағдайлары ескерілмей, аз уақыттың ішінде
экологиялық дағдарыстар аймағына айналды. Бұрынғы Кеңестер одағы
жүргізген солақай саясат та бұған көп ықпал етіп, Қазақстандағы экологиялық
проблемаларды көбейтіп жіберді. Табиғат байлығы ысырап болды. Табиғатқа
деген тұтынушылық көзқарас қалыптасты. Қоғамдық қажеттікті жалғыз ғана
фактор санап, техникалық-экономикалық есепті соған негіздеп құру орын алды.
Ондай жағдайда табиғат дамуының зандары мен экологиялық тепе-теңдік
бұзылатыны айқын. Жедел дамып отырған ғылыми-техникалық өрлеу
адамзаттың тұрмыс жағдайын жақсартуға көмектескенмен, қоғам мен табиғат
сәйкессіздігі коса туатыны да сондықтан. Табиғат кешені құрамындағы
компоненттер өзара тепе-теңдікке, байланысқа негізделген ғой.
Қазақстандағы 182 млн. гектар жайылымның 110 млн. гектары (60 %) әр
түрлі деңгейде зиян шекті. 7 млн. гектар орман жойылып кетті. Оларға
жануарлар мен өсімдіктердің аса бағалы түрлерінің жойылғанын қоссақ
шеккен зиянымыздың орны толмайтынын көреміз. Адамның қолымен жасалған
зиянды іс табиғаттағы зат алмасу мен табиғи компоненттердің байланысына да
әсер етпей қоймайды. Мысалы, орман ағаштарының кесілуі топырақтағы ылғал
мөлшерін кешенді, содан топырақ құнарлығы өзгереді. Соның салдарынан
өсімдіктер тіршілігіне зиян келеді, өсімдік азайған жерде жануарлар да
тұрақтамайды.
Ауыл экологиясының нашарлауы негізінен шаруашылық көзінің қалыптасқан
жүйесінің бұзылуына байланысты болып отыр. Мәселені шешуде Елбасының ауыл
мәселесін күн тәртібіне қоюы халықтың кызу қолдауына ие болып кетті.
Еліміздегі экологиялық дағдарысқа химия, мұнай, металлургия, отын
өнеркәсібінің жедел және көп мөлшерде дамуы да әсерін молайтып отыр. Жыл
сайын Қазақстандағы су қоймаларына химиялық қоспалармен ластанған 6 млрд.
м3 ағын су құйылады, 3 млн тонна зиянды заттар ауа қабатына сіңеді, 200
млн. тонна қатты қалдықтар қоқысқа тасталады. Басқа да шикізат көздерін
игеру ауаны ластаумен қатар жүргізілуде, олардың қатарына мыс, қорғасын,
мырыш, күміс, хромм, ванадий, фосфорит, барит, сурьма, тас көмір, мұнай,
т.б. кен орындары жатады. Ірі өндіріс орны болмаса да Алматыда да ауаның
қалыптан тыс ластануы байқалады. Бұл, әрине, қаланың географиялық
орналасқан орнына байланысты. Онсыз да ауа алмасуы нашар қаланың
құрылыстары оның жолына азын-аулақ бөгет болуда. Мысалы, тау аралық ауа
қозғалысының жолында тұрған аумаққа "Самал" ықшам ауданының салынуы осыны
аңғартады. Оның орнына Фурманов, Достық көшелерінің аралығындағы Медеуден
келетін ауа қозғалысының жолында тұрған осы ауданға үлкен бак, парк жасаса,
ол қаланың өкпесіне айналған болар еді.
Ірі өнеркәсіп орындары шоғырланған, ірі көлік торабы бар облыс
орталықтарының көбінде-ак экологиялық жағдай нашар. 2000 жылы республиканың
19 қаласында жүргізілген атмосфераның ластану мөлшерін анықтайтын
мониторинг қорытындысы бойынша Өскемен (атмосфераның ластану индексі -
17,8), Риддер, Шымкент, Ақтөбе (10,0), Алматы (9,9) қалаларының ауасы өте
лас болды, Республика қалалары бойынша атмосферадағы зиянды шаңдардың
жиынтығы зиянды заттардың шектеулі мөлшерінен орта есеппен 1,2 есе көп.
Ауаның шаңдануының ең көп мөлшері (3-5 РЗШ) Жсзказғанда, Шымкентте,
Ақтауда байқалған. Атырау, Алматы, Балқаш, Семей, Теміртау қалаларында
бұл көрсеткіш 1,3-2- РЗШ-ні құрайды. Ауадағы адам организміне аса қауіпті
улы газдардың мөлшері 1328,2 тонна күкіртсутегінен, 7732,7 тонна аммиактан,
4621,4 тонна қорғасыннан, 1606,6 тонна мышьяктан, 335,6 тонна күкірт
кышқылынан құралады. Бір Қарағанды облысының өндіріс орындары ауаға 1108,1
тонна улы газды таратады екен.
Батыс Қазақстандағы мұнай өңдеуге негізделген өндіріс кешенінің жұмыс
істеуі облыстық қалалардың ауа тазалығына айтарлықтай нұқсан келтірілді.
Каспий суының табиғи құрамы өзгеріске ұшырады. Мұндай жагдай табиғаттың
баска да компоненттерінің сапасына қауіп төндіруде.
Ауаның тазалығын бұлдіруде автокөліктерден бөлінетін зиянды заттардың
үлес салмағы да артуда. Соңғы жылдары автокөліктердің тым көбеюі бұл
проблеманы ушықтыра түсті. Әсіресе, Алматы қаласының автокөліктерінен
бөлінетін зиянды заттардың мөлшері барлық ластанудың 60-70 %-н кұрайды.
Алматы қаласындағы 800-ден астам жанармай станциялары кала тұрғындарын
алаңдатып отыр. Олар орталық көшенің, қаланың көрікті жерлерінен орын
алған. Атмосфераның төменгі қабатында жиналатын өндіріс қалдықтары,
зиянды газдар адам денсаулығына үлкен зиян әкеледі. Осының нәтижесінде
бронхит, өкпе, бронхиялды ентікпе аурулары тым көбейіп кетті. Тыныс
жолдары арқылы қанға тарап, олар қан кұрамындағы гемоглобин мөлшерін
азайтуда.
Адам әрекетінің зиянды әсері атмосфера қабаттарының бірі —
стратосфераға да тиіп жатыр. Атмосфераның бұл бөлігінде жердегі барлық
тіршілікті радиациялық ультракүлгін және инфрақызыл сәулелерден
қорғайтын озон қабаты орналасқан. Соңғы кезде осы озон қабатының бұзыла
бастағаны жөнінде жиі айтылып жүр. Оның бұзылуына тропосфера мен
стратосфера шекарасында ұшатын түрлі ұшақтар санының көбеюі себеп болып
отыр. Олардан бөлінген газдар озон қабатының жұқаруына әсер етеді.
Қазақстан аумағында озон қабатының бұзылуы ғарыш полигоны орналасқан
Орталық Қазақстанда көбірек байқалады. Сол маңайдағы өсімдіктер
дүниесінің құрамындағы - өзгерістер оны мекендейтін қара құйрық, ақ
бөқен етіндегі радиациялық элементтердің шамадан тыс өсуі осыны
дәлелдейді.
Адам әрекеті айрықша әсер еткен табиғи компоненттердің бірі - су
көздері. Адамның суды пайдалану мөлшері бүкіл дүние жүзі бойынша жылма-жыл
артып келеді. Әсіресе, өндірісте, ауыл шаруашылығында су көп
пайдаланылады, Осыған орай, еліміздегі ірі су көздерінің бүгінгі жайы
алаңдаушылық туғызуда. Табиғат қалыптасуы мен дамуының заңдылығын
ескермей, оған араласу, билік жүргізу де өте қауіпті. Мәселен, XX
ғасырдың орта тұсында Қара бұғаз Гол шығанағы Каспий теңізінен бөгетарқылы
бөлініп тасталды. Әлдекімдер Каспий теңізінің суын осы шығанақ жұтып жатыр
деп жорамалдап, сол арқылы теңіз суының төмендеуін тоқтатпақ болды.
Алайда, құрган қалган шығанақтың қоршаған ортаға, халық шаруашылығына
теңіз суының уақытша азаюынан гөрі зияны көбірек тиетінін ешкім ескермеді.
Кейін 25-30 жылдан соң Каспийдің төмендеуі шығанақпен байланысты еместігі,
оның жердің эволюциялық даму заңына катысты екендігі анықталды. Ғасырлық
геологиялық ырғакқа сәйкес әр 50-100 жыл сайын теңіз деңгейінің
көтерілуі немесе қайтуы болып тұратын құбылыс. Құрғап қалған шығанақ
түбінен атмосфераға жыл сайын 120-140 млн. тонна натрий сульфаты тозаңы
көтеріліп, тек Түркменстан мен Қазақстанның ғана емес, сондай-ақ
Ресейдің, Кавказдың, Орта Азияның, Түркияның, Иранның, Қытайдың, Украина
мен Белоруссияның және басқа елдердің жеріне таралды, оны жел көтеріп
мыңдаған шақырымдарға жеткізді. Сөйтіп, шыганақты теңізден белу жөніндегі
ағат шешім халық шаруашылығына, табиғатқа үлкен зиян келтірді.
Нәтижесінде егіндік, шабындық жерлер азайып, ауру, өлім көбейді. Кезекті
геологиялық ырғақтың қайталануына байланысты Каспий деңгейі көтеріліп,
жағалауды су баса бастады. Сөйтіп, шығанақты бөлген бөгетті алып тастау,
теңіз суын қайта босату күн тәртібінде тұрды. Осының бәріне қанша қаражат
жұмсалғанын есептеп көріңіз. Елдің еңбегін еш кетіру деген осы да.

ІІІ тарау
Қазақстан Республикасында экологиялық мәселесінің орны

Эқология қазіргі дәуірде адамзатты толғандырып отырған аса маңызды
проблемаға айналды. Табиғатты, қоршаған ортаны жою арқылы бүкіл қоғамды,
тіршілікті жойып жіберуге болатынын көптеген елдер түсіне бастады.
Біздің өмір сүріп отырған дәуірімізде техникалық құралмен қаруланған
адамның жер шарын аз уақытта айналып өтуі де, құрта салуы да оп-оңай.
Сондықтан әлем халықтары ел тағдырларын экологиямен байланыстырып,
экологиялық апатқа қарсы тұруы қажет. Қазақстан табиғатының өлшеусіз
байлығын игере отырып, бізді қоршаған ортаның бүтіндігін сақтау да
республикада шешуін күтіп тұрған мәселе. Сырт қарағанда, оңай
көрінгенмен, бұл мәселені шешудің күрделілігін де түсінуге болады. Ол
үшін адамның менталитетін, оның моральдық, этикалық дағдыларын өзгерту
керек, табиғат пен адамның арасында жаңа көзқарас қалыптастыру қажет.
Елде жүргізіліп жатқан әлеуметтік-экономикалық өзгерістердің табысты
аяқталуы да, ең алдымен, ұстанған экологиялық саясатқа байланысты. Ол
үшін жердің құнарсыздануы мен жер бедерінің жүдеушілігі (аумақтың 60 %-н
құм баса бастады), су ресурстарын тапшылығы (сумен қамтамасыз етуде
Қазақстан ТМД мемлекет ішінде ең соңғы орында), Арал, Балқаш көлдер
суалуы, Семей ядро полигоны мен басқа да әскери полигондардың, Каспий
жағалауын проблемалары, елді мекендерде ауаның, топырақ пен судың ластану
жағдайлары сияқты маңызды мәселелерді шешу мемлекеттік деңгейде қаралуы
керек. Қазақстан жерінің табиғи байлықтарының аза экономикаға қатты әсер
ететін әлеуметтік шараларды іске асыруға байлау болатыны өзінен өзі
түсінікті.
Бізде бүгінгі экологиялық дағдарысқа ғылыми-техникалық өр кінәлі,
қазіргі даму жағдайларында ол болмай тұрмайды деген жақты пікір
калыптаскан. Ғылым жетістіктері табиғатқа зиян келтіруге арналмаған ғой.
Сонымен бірге ол қоршаған ортаны қорғаудың қалпына келтірудің де тәсілдерін
ашты. Табиғи ресурстарды үнемде мүмкіндік беретін немесе қалдықсыз
технологияны өндіріске енгізілген өндірісті сумен қамтамасыз етудің
қайтымды және тұйық айнаш дарын қолдану (бұл су шығынын қысқартады), жылу
мен энергия дәстүрлі көздерін табиғи көздерімен алмастыру, топырақты таб
тыңайту мен ондағы ылғалдың жиналуын, атмосферадағы газдың тепе-теңдігін
сақтауды қамтамасыз ететін орман алқаптарын сақтау және қалпына келтіру -
міне, экологиялық дағдарыстың бетін қайтар ғылымның берер ақыл-кеңесі
осылар. Ғылыми-техникалық өрлеу қазіргі деңгейі, қуатты
компьютерлердегі талдаудың жүйелілік әдіс үлкен жобалардың моделін
алдын ала талдауға мүмкіндік бер Жобаны іс жүзіне асырмас бұрын оның
табиғатқа тигізетін залалы есептеп, болдырмаудың жолдарын іздестіру
қажет.
Табиғат компоненттері өзара үйлесіммен құралған. Оның даму жолының
өзіндік заңдылығы бар. Қазіргі экологиялық дағдарыстың түпкі себебі осы
заңдылықты білмеуде, түсінбеуде, оған жөнсіз араласуда жатыр. Осыдан
табиғаттың зат және энергия алмасу жүргізу бұзылады. Сондықтан әрбір қоғам
мүшесі табиғат құбылыстың заңдылықтарымен аздап болса да таныс болуы
керек. Экологиядағы сауатсыздықты жою - үкіметіміздің халық арасында
жүргізетін негіз міндетіне айналуға тиіс.
Бүгінгі таңда халыққа экологиялық білім мен тәрбие беру мәселе
мемлекеттік деңгейде кең көтерудің қажеттігі туындап отыр. Экологиялық
білім беру дегеніміз - адамзат қауымының, қоғамның табиғаттың және
қоршаған ортаның үйлесімділігін және оны тиімді пайдаланудың жолдарын
халыққа түсіндіру. Оның ішінде қоршаған орта мен табиғи ресурстарды
тиімді пайдалану арқылы табиғатты аясында білетін, оны бүлінуден қорғайтын,
экологиялық білімі мен мәдениеті жоғары, ізгілікті, адамгершілігі мол жас
ұрпақты тәрбиелеудің маңызы бар. Экологиялық дағдарыстың ұлғайуын мейлінше
тежеу, табиғат пен қоршаған ортаны қорғаудың жолдарын ұғындыру жалпы
халықтың экологиялық сауатын ашу, жастарға үздіксіз білім беру нәтижесінде
ғана іске асады.
Экологиялық білім мен тәрбие беру негізінде жеке адам мен қоғамның
табиғатқа деген оң көзқарасын, экологиялық мәдениетін қалыптастыра аламыз.
Сол арқылы еліміздің халық шаруашылығының әлеуметтік және экономикалық
мәселелерін шешуге көмектесеміз. Экологиялық және табиғатты қорғау
заңдарын ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.