Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
Кіріспе
I тарау Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу себептері
1.2. Теңгені жасау
II тарау Қазақстан Республикасының Үлттық валютасы .
теңгені енгізу
2.1. Алтын күміс ақша . байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі
2.2. Теңгеміздің тағдыры
III тарау Қазақстан Республикасының теңгені құнсыздануына жол бермеу саясаты
3.1. Инфляцияға қарсы саясат
3.2. 2003.2004 жылдардағы инфляцияның өсуі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
I тарау Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу себептері
1.2. Теңгені жасау
II тарау Қазақстан Республикасының Үлттық валютасы .
теңгені енгізу
2.1. Алтын күміс ақша . байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі
2.2. Теңгеміздің тағдыры
III тарау Қазақстан Республикасының теңгені құнсыздануына жол бермеу саясаты
3.1. Инфляцияға қарсы саясат
3.2. 2003.2004 жылдардағы инфляцияның өсуі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Өзімнің жұмысымды мен "Қазақстан республикасының ұлттық валютасының нығайту проблемасы" туралы тақырыпта жазып отырмын. Осы тақырыпты тандап алған себебім, ең біріншіден, теңге - бұл Г.А. Марченко мырза айтқандай "тәуелсіздіктің тұмары". Яғни, ұлттық валюта - әр елдің тарихында маңызды орын алатын және мемлекеттің экономикалық егемендігінің көрсеткіші болып отыр. Ұлттық валютаның енгізілуі нарықтық экономикаға көшуге бағытталған түрлі структуралық өзгерістердің бірі. Осы сәтте, бар жетістіктері мен қиыншылықтарын, теңгенің енгізілуінің алдында, оған артқан үміттерінің ақталғаны немесе ақталмағанын атап көрсеткім келді.
Жалпы айтқанда, ақша - бұл ежелден келе жатқан тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Олар адам арасындағы өндіріс кезінде белгілі бір экономикалық қатынастардың көрсеткіші ретінде саналады. Ғасырлар бойы адам өркениетінің дамуымен қатар, ақша қатынастары мен жүйесі үнемі дамып келеді және олардың бүгінгі қалпы да біткен іс емес. Теңге де дамып келе жатқан валюта.
Жалпы айтқанда, ақша - бұл ежелден келе жатқан тауар өндірісінің дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Олар адам арасындағы өндіріс кезінде белгілі бір экономикалық қатынастардың көрсеткіші ретінде саналады. Ғасырлар бойы адам өркениетінің дамуымен қатар, ақша қатынастары мен жүйесі үнемі дамып келеді және олардың бүгінгі қалпы да біткен іс емес. Теңге де дамып келе жатқан валюта.
1. А.Ағыбаев, Ғ.Баймұрзин «Теңгенің құнтұрақтылығы үшін», //Халық кеңесі - 1994, ІЗқаңтар, №6(622), 36.
2. Ә.Алдаберген «Ақаш, күміс ақша - байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі», //Егемен Қазақстан - 2004 мамыр,№15, 66.
3. Айгазин, Искаков «Инфляция - анализ и прогназирование», //Экономика и статистика-2001 қаңтар, 21-236.6.
4. М.Абдуллаұлы, //Қазақ елі - 2004,18тамыз, №32,76.
5. Х.Ғабжалелов «Теңге», Алматы - 2003, 4-1 Об.б.
6. Д.Мәжитов «Ақша айналысы - экономиканың айнасы», //Егемен Қазақстан - 2004, 19мамыр, 66.
7. Ғ.Мелдеш «Теңгенің құпиясы», //Егемен Қазақстан - 2001 желтоқсан,№50, 36.
8. А.И.Мулюков «Қазаіргі Қазақстандағы инвляциялық процестердің
,/І
көздерің, //Экономикалық шолу - 2004, 33-37 б.б.
9. М.Мұқаштегі «Қаржы саясаты»,//Алматы ақшамы - 2002, бшілде, №74,16.
10. Ә.Оралбай «Теңге тойы», //Егемен Қазақстан - 1994, 12қаңтар, №8(20646), 16.
11. М.С.Саниев «Ақша, несие, банқтер», Алматы - 2001,6-196.6.
12. Ө.К.Шеденов «Жалпы экономикалық теория», Алматы - Ақтөбе,
«:'І
2002ж.143б.
2. Ә.Алдаберген «Ақаш, күміс ақша - байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі», //Егемен Қазақстан - 2004 мамыр,№15, 66.
3. Айгазин, Искаков «Инфляция - анализ и прогназирование», //Экономика и статистика-2001 қаңтар, 21-236.6.
4. М.Абдуллаұлы, //Қазақ елі - 2004,18тамыз, №32,76.
5. Х.Ғабжалелов «Теңге», Алматы - 2003, 4-1 Об.б.
6. Д.Мәжитов «Ақша айналысы - экономиканың айнасы», //Егемен Қазақстан - 2004, 19мамыр, 66.
7. Ғ.Мелдеш «Теңгенің құпиясы», //Егемен Қазақстан - 2001 желтоқсан,№50, 36.
8. А.И.Мулюков «Қазаіргі Қазақстандағы инвляциялық процестердің
,/І
көздерің, //Экономикалық шолу - 2004, 33-37 б.б.
9. М.Мұқаштегі «Қаржы саясаты»,//Алматы ақшамы - 2002, бшілде, №74,16.
10. Ә.Оралбай «Теңге тойы», //Егемен Қазақстан - 1994, 12қаңтар, №8(20646), 16.
11. М.С.Саниев «Ақша, несие, банқтер», Алматы - 2001,6-196.6.
12. Ө.К.Шеденов «Жалпы экономикалық теория», Алматы - Ақтөбе,
«:'І
2002ж.143б.
Мазмұны
Кіріспе
I тарау Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу себептері
1.2. Теңгені жасау
II тарау Қазақстан Республикасының Үлттық валютасы -
теңгені енгізу
2.1. Алтын күміс ақша - байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі
2.2. Теңгеміздің тағдыры
III тарау Қазақстан Республикасының теңгені құнсыздануына жол бермеу
саясаты
3.1. Инфляцияға қарсы саясат
3.2. 2003-2004 жылдардағы инфляцияның өсуі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өзімнің жұмысымды мен "Қазақстан республикасының ұлттық валютасының
нығайту проблемасы" туралы тақырыпта жазып отырмын. Осы тақырыпты тандап
алған себебім, ең біріншіден, теңге - бұл Г.А. Марченко мырза айтқандай
"тәуелсіздіктің тұмары". Яғни, ұлттық валюта - әр елдің тарихында маңызды
орын алатын және мемлекеттің экономикалық егемендігінің көрсеткіші болып
отыр. Ұлттық валютаның енгізілуі нарықтық экономикаға көшуге бағытталған
түрлі структуралық өзгерістердің бірі. Осы сәтте, бар жетістіктері мен
қиыншылықтарын, теңгенің енгізілуінің алдында, оған артқан үміттерінің
ақталғаны немесе ақталмағанын атап көрсеткім келді.
Жалпы айтқанда, ақша - бұл ежелден келе жатқан тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Олар адам арасындағы
өндіріс кезінде белгілі бір экономикалық қатынастардың көрсеткіші ретінде
саналады. Ғасырлар бойы адам өркениетінің дамуымен қатар, ақша қатынастары
мен жүйесі үнемі дамып келеді және олардың бүгінгі қалпы да біткен іс емес.
Теңге де дамып келе жатқан валюта.
I тарау. Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу себептері
Теңгенің енгізу себептеріне тоқталсам, әрине сол кездегі тарихи
жағдайларға назар аудару керек. 1991 жылдың желтоқсанында Совет Одағы
ыдырағаннан кейін, Қазақстан басқа да ТМД елдері секілді "рубль аумағында"
қала берген. 1992 жылы 200, 500, 1000 рубль купюралары шығарылды. Олардың
эмитенті ретінде әлі КСРО Мембанкі болып көрсетілген еді. 1992 жылдың мамыр
айында ресей купюрасы 5000 рублы, кейінірек 10 000 және 50 000 рублы
шығарылды.
Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тыс мемлекеттерде 1961- 1991
жылдары шығарылған кеңестік ақша, Ресейдің Орталық Банкімен шығарылған 1992
жылғы кеңестік ақша үлгісіндегі және 1992-1993 жылғы ресей ақшалары
айналымда жүрген.
* Бірақ, Қазақстан Үкіметі және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі,
Ресейдің рубліне толығымен сенбей, 1991 жылдың соңында өзінің валютасы мен
бағалы қағаздар шығару мәселесін қарастырды.
1992 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасының Президентінің "Ұлттық
Банк пен "Манат ауласын" құру туралы" және "Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Ұлттық Банқінің баспа фабриқасын құру туралы" Жарлықтары
(құпиялы түрде) шықты. 1993 жылдың сәуір айында "Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі туралы" және "Банк және Банктіқ қызметі туралы" заңдар
қабылданды. Осы заңцар оЪйынша Үлттық Банк еркін ақша-қредит саясатын
жүргізу, ақша шығару, оны сақтау, жою, инқассация фунқцияларын иеленді.
Сондай-ақ, осы зандарға сәйқес ешқандай ортақ валюта бірліғі
жайында айтылған жоқ. Осындай шаралар, республиқада үлттық валютаны енгізу
мүмқіндіғі дайындалып отырғанын көрсетеді.
I тарау Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы 1.1. Теңгенің енгізілу
себептері
Теңгенің енгізу себептеріне тоқталсам, әрине сол кездегі тарихи жағдайларға
назар аудару керек. 1991 жылдың желтоқсанында Совет Одағы ыдырағаннан
кейін, Қазақстан басқа да ТМД елдері секілді "рублы аумағында" қала берген.
1992 жылы 200, 500, 1000 рублы купюралары шығарылды. Олардың эмитенті
ретінде әлі КСРО Мембанкі болып көрсетілген еді. 1992 жылдың мамыр айында
ресей купюрасы 5000 рублы, кейінірек 10 000 және 50 000 рублы шығарылды.
Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тыс мемлекеттерде 1961-
1991 жылдары шығарылған кеңестік ақша, Ресейдің Орталық Банкімен
шығарылған 1992 жылғы кеңестік ақша үлгісіндегі және 1992-1993 жылғы
ресей ақшалары айналымда жүрген.
* Бірақ, Қазақстан Үкіметі және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі,
Ресейдің рубліне толығымен сенбей, 1991 жылдың соңында өзінің валютасы мен
бағалы қағаздар шығару мәселесін қарастырды.
1992 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасының Президентінің "Ұлттық
Банк пен "Манат ауласын" құру туралы" және "Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Ұлттық Банқінің баспа фабриқасын құру туралы" Жарлықтары
(құпиялы түрде) шықты. 1993 жылдың сәуір айында "Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі туралы" және "Банк және Банктіқ қызметі туралы" заңдар
қабылданды. Осы заңцар оЪйынша Үлттық Банк еркін ақша-қредит саясатын
жүргізу, ақша шығару, оны сақтау, жою, инқассация фунқцияларын иеленді.
Сондай-ақ, осы зандарға сәйқес ешқандай ортақ валюта бірліғі
жайында айтылған жоқ. Осындай шаралар, республиқада үлттық валютаны енгізу
мүмқіндіғі дайындалып отырғанын көрсетеді.
5
1993 жылдың 23 шілде күні Ресейдің Орталық Банкі 1961-1992 жылғы кеңестік
ақша үлгілері мен 5000, 10 000 мыңдық 1992 жылғы ресей рублыдерін
айналымнан шығару туралы хабарлады. Ресейдегі ақша реформасы ТМД елдері мен
Қазақстанға ескі үлгідегі ақшаның ағылуына, соның салдарынан инфляцияның
өсуіне және өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты, және жаңа ресей
рублыдеріне ескі ақшаны айырбастауға рұқсат берілмеді. Ресейдің Орталық
Банкі мен Қаржы министрлігінің басшылары ТМД елдерінің өз валютасын
енгізіуін қолдады.2 Қазақстан Үкіметі рублы аумағын сақтағысы келді,
бірақ Ресей Үкіметі Қазақстаннан алтын валюталы резервтердің бәрін !*есей
қарамағына беру және ресей рублыдерімен қамтамасыз еткені үшін Қазақстанның
мемлекеттік қарызы деп санауды талап етті. Осындай талаптар Қазақстан үшін
жарамсыз еді. Сондықтан өзінің валютасын енгізу қажет еді. 1993 жылы 3
қараша айында ҚР Президентінің Жарлығы бойынша үлттық валютаны енгізу
комиссиясы реЪми түрде қүрылды. Оның қүрамына: ҚР премыер-министрі
ІС.А.Терещенко, ҚР вице-президенті Е.М.Асанбаев, Премыер-Министрдің алғашқы
Орынбасары Д.Х.Сембаев, Үлттық Банктің төрағасы Г.Б. Байназаров, қаржы
министрі Е.Ж Дербесов, экономика министрі Б.И. Ізтілеуов кірді. Олар валюта
режимін, бастапқы валюта курсын, енгізілу уақытын және т.б. сұрақтарды
қарастырды. Теңгенің айырбас курсын тандағанда реттелетін қалқыма, сондай-
ақ, жартылай айырбасталатын валюта курсына тоқталды. Үлттық валюта - теңге
-1993 жылдың 15 қараша күні бүкіл Қазақстан территориясына ресми түрде
енгізілді. Есқі ақшаның жаңа теңгелерге айырбастау 1993 жылдың 15 қараша
күнінің ертеңгі сағат 8-00-ден басталып, 20 қарашаның кешкі сағат 20-00-де
аяқталған еді. Айырбас 1:500 қатынасындай жүргізілді. Айырбастаудың
нәтижесінде 951 млрд. кеңестік рублы алынды. 18 қараша күнінен бастап,
теңге Қазақстан территориясында айналымда жүретін жалгыз төлем құралына
айналды. 3
6
1.2, Тецгені жасау
Үлттық валютаның атауын ортағасыр тарихынан алған (Қыпшақтар щусында "таңға
(теңге)" деген айырбастау манаттары қолданыста жүрген).
1992 жылы Қазақстанда шетел фирмалар саны өсті. Соның ішінде "Харрисон және
ұлдары" фирмасы да болды. Олар теңгені жасауға өзінің көмегін ұхынды.
Қазақстан дизайнерлері мен суретшілері ағылшын фирмасына өзінің үлгілерін
көрсетіп, бірігіп жұмысқа кірісті. Теңгенің алғашқы үлгілерінде қазақ
ұлттық ою-өрнектерінен басқа, ешқандай портреттер болған жоқ. Бірақ,
ағылшын әксперттері ақша бетінде портреттер болу керек, өйткені баспаның
ерекше техникасына байланысты ондай ақшаларды қолдан жасауға қиын болады
деп сендірген.
Арнайы құрылған топ мүмкін болатын барлық портреттерді қарастырып,
тандаған. Сөйтіп, теңғенің беткі жағында Қазақстан
тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бейнесін, ал артқы
^
жағында Қазақстанға тән табиғи және сәулет өнерінің әлементтерін
бейнелеуг-е шешім қабылданған.
Банкноттардың беткі жағында (аверс) :
• 9-10 ғ. Отырарда (Оңтүстік Қазақстан) өмір сүрғен атақты философ, ақын
Абу Насыр Әл-Фарабидің (1 теңғе);
• сазғер Сүйінбайдың (3 теңғе);
• күйші Қ^рманғазының (5 теңғе);
е
• тарихшы, демократ-Шоқан Уәлихановтың (10 теңғе);
• ақын, ұлы ойшыл Ұлы Абай Құнанбаевтың (20 теңғе);
• мемлекет қайраткері Әбілхайыр ханның (50 теңғе);
• саясаткер және дипломат - Абылай ханның (100 теңғе) портреттерін салу
қабылданды.
Бас дизайнердің бірі Тимур Сулейменовтың айтуы бойынша ағылшындар өздерінің
үлғілерін ұсынған еді, бірақ қазақтар оны
7
к,абылдаған жоқ. Одан басқа Ағымсалы Дүзелханов, Хайролла Ғабжалелов,
Меңдібай Әлин дизайн-суретшілер еңбек етті. 4
Алғашқы дизайнерлер 200 теңгеге дейін ақшаның нұсқасын ойлап тапқан,
кейінгі үлкенірек номиналда теңгені Ұлттық Банк суретшілері ойлап тапқан.
Бүгінгі күні теңге 500, 1000, 2000, 5000 және 10 000 номиналда шығарылады.
Ал 100- ге дейінгілер тиын түрінде ғана айналымда қолданылып жүр
(1,5,10,20,50,100).
І Ұлыбритания суретшілері гилыош деп аталатын арнайы портреттерді
бедерлеуді дайындаған және осыған авторлық құқық алған. "Харрисон және
үлдары" фирмасы теңге банкноттарын істегені үшін Үлыбритания патшайымынан,
ең жақсы әкспорттық өнім үшін, "Алтын Белгі" сыйлығын алды.
Қазақстандық теңге пайдаланған қорғау әлементтеріне, техникалық әдістерге
қарай бүгінгі күні қолданыста жүрген дүниежүзілік валюталарымен сапасы
жагынан бір қатарда тур.
Алғашқы майдалау монетелары- тиындар қагаз түрінде болған. (2,5,10,20,50).
Жалпы, үлттық валютаны қабылдағанда дизайнды жасау және баспаға шығару бір
уақытта және қысқа мерзімде істелген еді. Тиындардағы негізгі әлементтер -
ұлттық ою-өрнектер, жануар мен құстардың ірафикалық бейнелері, киіз үйдің
құрамдас бөліктері болып табылады.
8
II тарау Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы -
теңгенің енгізілуі
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы Қазақстан Республикасы ұлттық
валютасын енгізу туралы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабынан және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 29 қазандағы қаулысына сәйкес
қаулы етемін:
1. Қазақстан Республикасының аумағында 1993 жылғы 15
қарашадан сағат 08.00-ден бастап (жергілікті уақыт) Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасы - теңге айналысқа енгізілсін.
2. 1993 жылғы 18 қарашадан сағат 08.00-ден бастап (жерғілікті уақыт)
теңге Қазақстан Республикасындағы бірден-бір заңды төлем құралына
айналды. Теңғе 100 тиыннан тұрады. Қазақстан
^еспубликасында қолдағы ақша банкноттар мен монеталар түрінде •айналыста
болады.
3. Теңгені Қазақстан Республикасының аумағында меншік
нысандарына қарамастан барлық жеке және заңды тұлғалар төлемдердің барлық
түрінде, соңдай-ақ ешқандай шектеусіз салымдар мен шоттарға қосу үшін
банктер қабылдауға міндетгі.
4. Осы Жарлық қол қойылған сәттен бастап күшіне енеді.
10
ҚР Президент! Н.Назарбаев
Алматы, 1997ж., қарашаның 13-і.
Қазақстанның тәуелсіздігіне 14 жыл. Ғасырға бергісіз деп жатырмыз. Өз
жеріне еге болған ел мемлекеттік рәміздерін, ұлттық белгілерін енгізіді.
Республикамыз Әнұранын, Көк байрағын, Елтаңбасын сайлады. Тек бір ғана ақау
- сауда саттық айырбасы, экономикамыздың бір өлшемі ұлттық валютаның
қолданысқа ендіру барысында көбімізге беймәлімдеу тежеу "қол-аяқты" орап,
матап жатты. Мұлдайда еліне, іргесін бекіткен жаңа мемлекетке шын жаны ашар
жандар қажет-ақ екен. Құдайға шүкір, ондайлар табыла кетті. Тецге дүниеге
цалай келді?
Кез-келген мемлекет өзінің ақшасын ерекше құлия түрінде
г
жасайды. Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялағанға дейін де Әнұраны,
Гербі, Туы болған. Бірақ мұның бәрі СССР деген алып мемлекеттің тасасында
қалатын да, ал рублы деген ақша өз үстемдігін үнсіз жүргізіп отырды. Тіпті,
"міне, біз- дербес елміз" деп жүргеннің өзінде, Ресей рублы барынша қоқан-
лоққы жасады.
Ресей Қазақстанға 1 рублыді беріп, 65 копеекті қайтып алатын. Ресей тел
экономикасын ныгайтуға бағытталған өз жолын таңдады да рублы аймағы қасқара
берді. 1992 жылы Қазақстаннан басқа төлем құралы ретінде рублыді екі-ақ
мемлекет - Ресей мен Тәжікістан пайдаланды. Сонымен қатар, ресейліктер таяу
уақытта кеңес сомының орнына ресейлік рублы болады деп ескертті. Сонымен,
рублы аймағын бөлу бастамасы Ресейден шықты. Қанша тырысқанмен, ұлттық
валютаны енгізу шышайы қажеттілік болды.
і Қазақстан етек-жеңін жиып, Елтаңба мен Туга конкурс жариялаған кезде, осы
теңгені жасау жөнінде ой келді. Теңге жобасын
11
жандандыру үшін " Қазақстан дизайн орталығы" құрылып, Хайролла Ғабжалелов
осы құрылымның бас директоры болды.
Теңгенің авторлары көп. Бірінші кезекте бұл - Қазақстанның Президент!, ол
1992 жылы еліміз рублы аймағындаң болған кезде өз валютамызды енгізу
туралы күрделі саяси шешім қабылдады. Қазақстандық қолма-қол ақшаларды
экономистер, банкирлер, Ұлыбританиядағы банкнот фабрикасының басқарушылары
және басқа да мамандар, ағылшын оюшылары да жасады.
Тіңгенің ә дегеннен қазақ арыстарынын басталмады. Түрлі бағытты ұстанды.
Қазақстанның бұрынғы және қазірғі архитектурасын, табиғатын, тұлғалардың
бейнелерін кескіндеді. Жоғарғы Кеңестің басшылары Ерік Асанбаев пен Сауық
Текежановтар портретке тоқтау керек деп кеңес айтты. Түлғаларының елі,
жері, жүзі айқындалып болғанда, оны әскиздерімен дайын нұсқалары Елбасыға
көрсетілді. Президент келісімін берді. Бұл 1992 жылдың 27 тамызы болатын.
Англияда ақша жасайтын " Наггіззоп апё 8опз Ілтііесі " фирмасының өкілдері
теңгенің дүниеғе келуіне қол жұмсасты. Дизайнерлері салған әскизді
тамашалап, мақтағанмен ақша жасаудың машақаты жетіп артылды. Алғашқы
әскиздер олардың технолоғияларынан өтпеғендіктен,
бәрін басынан бастауға тура келді. Әрбір деталы қайта сызылып, әрбір
іг , . . .
~~
штрихты металлоформаға келтірілді. Әитеуір теңғенщ әталлон үлғісш
жасалынып, ол Қазақстанға құпия түрде алып келінді, Президентке көрсетілді.
Елбасының ризашылығымен қазақтың ақшасы 30 наурызға дейін Қазақстанға
келетін бол сын деп нақты тапсырма берілді.
Ақшаны жаппай шығаруға қажеттіліғі туғанда, тағы бір проблема кесе-көлденең
тұра қалды. 1 теңгелік 3, 5, 10, 20, 50, 100 теңгелік
номиналдан Қазақстанға қанша ақша керек? Ешкім білмейді. Ақшаны
о
талайдан бері шығарып жүрғен фирма емес пе! 17 млн. халқы бар Қазақстанға
мұнша ақша керек деп есеп-қисапқа жүғінғен экономистері ел өндірісін, тауар
айналымын және басқа да мәселелерді есептеді.
*
12
Теңге ә дегеннен инфляцияға уліырады. Оның да себебі бар.
Англиядан бері келерде Наггіззопз апсі зопз Ыітііесі фирмасының өкілдері
теңгенің бағамын немістің маркасымен тепе-тең күйде ұстаса, инфляцияға
үшырамайды деп кеңес айтқан. Ал, мүнда теңге әбден дайын болғанда, Ораз
Жандосов бастаған жаңашыл топ Біз неміс маркасын қайтеміз, Ресей рублыімен
есеп айырыссақ та жетедің деп, ақшаны шығарудың бас-қасында жүрген адам
сияқты жалаулатқаны бар. Не керек 1 теңгеміз Ресейдің 500 рубліне теңеледі
де алғашқы инфляцияға үліырайды. Кейін 200, 500, 1000, 2000 теңге шығаруға
тура келді. 1992 жылдың қарашасында басталған теңге шығару 1993 жылдың
сәуірінде аяқталды. Деғенмен, Қазақстанның үтқан жері де аз емес. Басқа
мемлекеттер зайчик, купон шығарып, екі әуреге түсіп жатқанда, біз үлттық
валютамызды бірақ процеспен шығардық. Сонымен, кеңес
{;
сомдарын шығаруды тоқтатқан кезде өз ақшамыз бізде дайын болды.
Ұлттық қаржы жүйесінің қалыптасуы басталды. Үлттық банкке (әірнеше ірі
міндеттер тұрды. Төл валютамызды енгізуге дайындық басталды. Ол өз
кезегінде ұлттық төлем жүйесін қүруды және халықаралық банк жүйесіне кіруді
жорамалдады. Болашақ валютаның инфрақұрылымын даярлау өз кезегінде
валютаның өзін құруға, валюта биржасын үЛымдастыруға, мәдениет сарайын,
банкнот фабрикасын, алтын-валюталық резервтерге арналған мемлекеттік
қойманы салуға бөлінді. Сол кезде тіпті мектеп оқушыларышың кәмелеттік
аттестаттарын шығаратын фабрика да болған жоқ. Бұрын бәрі де, шетел
державалары елшілерінің сенім грамоталарына дейін Мәскеуден әкелінетін.
Ордендерді, медалыдарды, офицердің иығына тағылатын жүлдызшаларды
әзірлейтін жер болмады. Бәрінен де нолыден, не матерриалдық не ғылыми
базасыз, не ақшасыз, не қызметкерлерсіз құруға тура келді.
Жү,мысты Үлттық банк бастаған мемлекеттік банк жүйесін құрудан бастады.
Банк аппаратында 1992 жыл 200-250 адам болатын.
13
Көптеген жақсы мамандар сол кезге дейін жалақысы әжептәуір коммерциялық
құрылымдарға кетіп қалды. Ұлттық банк қуаты аз, залапды, материалдық базасы
нашар мемлекеттік мекеме болды.1993 жылдың аяқ шенінде банкте 800-ден астам
адам қалды. Халықаралық қатынастар жөніндегі, валюталық және көптеген басқа
департаменттер
құрылды. І^
Екі жыл бойы басқа мемлекеттердің орталық банктерін қалай
ұйымдастырғанын мұқият зерттеді. Еуропаның және АҚШ-тың банкирлерімен
кездесулер өткізілді. АҚШ-тағы Федералдық резерв банкінің басшысы үш рет
келді. АҚШ-қа білімін жетілдіру үшін бір топ мамандар жіберілді. Біз
үйреніп алуға асықтық, себебі шетелдік іс-тәжірибені асықпай игеруге мүлде
уақыт болмады.
Қазақстанның банк жүйесі шын мәнісінде жаңадан құрылды. 1992 жылы Ресейден
кейін екінші болып валюта биржасын ұйымдастырды. Аптасына бір рет сауда-
саттық ұйымдастырылып отырды, оның •қорытындылары Сұхбат газетінде
жарияланды. Сөйтіп қоғамды банк аясында не болып жатқанын хабарланып
отырды. Сонымен қатар, Үлттық банктің баспасөз орталығы арқылы
республиканың барлық бұқаралық ақпараттар құралдарымен (БАҚ) байланыс жолға
қойылды.
Қағидалы жаңа негізде басқарудың жоғарыдан томен құрылымы мен коммерциялық
банктер арнайы қадағалау органын құрды. Еліміздің бас банкісінің
материалдық базасын нығайтуға коп күш жұмсалды. Ұлттық банк төртінші
буынды, ескірген компыютерлерді пайдаланатын. Оның орнына 55 Пентиумды
сатып алды. Ақшаны қайта санау үшін техника жетіспеді. Автопарк толығымен
тозған болатын.
Осымен бір мезетте сол кезенде Үлттық банктің алдында тұрған негізгі
міндеттерді шешуге дайындалды. Алтын-валюталық резервті құру үшін алтын мен
күміс сатып алына бастады. Мәселен, Жоғарғы Кеңестің іссапарлық шығындары
үшін валюта Сыртқыэкономбанктен сатып алынды.
14
Жұмыстың бәрі академик Тәкежановтың күш-жігерінің арқасында әзірленген
арнаулы бағдарлама бойынша іске асты. Барлық алтын қазушы кәсіпорындар
Ұлттық банкке алтын бере бастады. Марқұм Сауық Темірбайүлының осынау идеясы
дұрыс та дер кезінде болды.
Алтын-валюталық қорды қүру бағдарламасы бойынша Үлттық банк алтын өндіруді
қаржыландыруға және несиелеуге кірісті. Сол сәтте айрыкдіа бага түзілімі
қолданылды, бірақ та біздің бағалар әлемдік бағаларға жуық еді. Лондондық
түсті металдар биржасындағы алтын мен күмістің бағаларын белгілі болды.
Ұлттық банктің бір қызметкерін Ұлыбританиядағы Ротшилыд банкісіне
аттандырып, оқытылды.
Сол кезде алтын өндіру жылына алты-жеті тонна шегінде тербелетін . Күмісті
республика жылына 600 тоннаға жуық өндіретін. М"еталды қайта сату
мақсатында сатып алынатын. Екі жыл ішінде алтын өндірісі 12 тоннаға жетті,
бағалы металдардың арнаулы қоймасы қүрылды. Алдымен ол Алматыда орналасты,
сонан соң бағалы металдардың көлемдері өскен кезді астаналық облыстың бір
ауданында жаңа пана - жайды таңдап алуға тура келді.
Күмісті Соломон бразерс атты қоймадан алынды да жұмыс істесуғе келісім -
шарт жасасқан Кредит свис банкісіне аударылды. Металдар жеткілікті және
күмісті сатқан жөн.
Сол уақытта Қазақстанның елдік дәрғейі томен еді. Бізді ешкім білмейтін
және бағалы металдар рыноғында ешкім күткен жоқ. Сонымен бірғе елімізде
бірде бір әлемдік дәрғейлі банк жоқ. Сондықтын да күмісті лондондық
биржадағы халықаралық баға бойынша, мәміле қүнғі түрақталым бойынша сатуға
ұйғарылды. Сөйтіп Қазақстан тұңғыш
болып Еуропаға терезе ашты, әлемдік рынокқа шықты, 30 тонна күміс
$
сатып алғаш рет үш миллион АҚШ долларын алды. Швейцарлықтар
тауарды қатты бағалағанын атап өту керек. Металл мамандар торт ондық деп
атайтындай аса таза болып шықты.Яғни күмістегі бөтен қоспалар пайыздың
мыңнан бір бөліғі болды. Ал банктер сапасы томен
15
металды қабылдайтынын айту керек. Содан кейін Үкіметтің келісімімен бірнеше
рет осындай мәміле жасасты.
Қазіргі таңда Ұлттық банк күмісті сатып алмайтынын, алтын -валюталық
резервті ішінара алтынмен ұстайды. Тек валютамен мемлекеттің ақшасын
ұстауға болмайды, өйткені бүкіл әлемде инфляция Зкүріп, бағамдары ауысып
жатады. Ал алтынның бағасы соңғы кезде көтеріліп келеді.
Бүгінгі күні біздің елімізді металл рыногында жақсы біледі. Қазақстан
тәуелсіздігінің сонау алғашқы жылдарынан біз күміспен белсенді түрде сауда
жасаймыз. Осы қаражат есебінен Ұлттық банк бағалы қағаздарды шығару
жөніндегі кәсіпорын құрды. Бағалы металды сатқаннан түскен пайда теңгені
жасауға және мәнет сарайына техниканы сатып алуға әрі төлем жүйесін
ұйымдастыруға кетті. Бірақта басында ол Ұлттық банк шеңберінде құрылды. Сол
кезде екінші деңгейлі банктер қаражат жетіспеушілігінен бүгінгі деңгейде
жұмыс істей алмады.
Мемлекет басшысы еліміздің бюджетіне қатер төніп тұрғанын түсініп,
филиалдар торабын аудан деңгейінде қалпына келтіру және есептесу-кассалық
орталықтар арқылы төлем жүйесін құру туралы
шешім қабылдады. Ал Жоғарғы Кеңес бүткіл аудаңцық банктердің
и
ғимараттарын Ұлттық банкке қайтару туралы шешім шығарды. 1992 жылы жарты
жыл ішінде екі жүзден астам филиалды қүруға, кадрларды тірқеуге, техникамен
жарақтандыруға, ғимараттарды жөндеуге тура келді.
Сонымен, Ұлттық банктің өз ақшасы мен материалдық базасы пайда болды. Өз
ақша нарыщнамамыз қү,рыла бастады. Егер бүрын ңесиелік ресурстарды Ресейден
сатып алуға тура келсе, енді Ұлттық банк өзінің ақша ресурстарымен жүлмыс
істеді. Коммерциялық банктер жер-жерде Ұлттық банк есеп-кассалық
орталықтарында шоттар ашты. Олардың қызметіне бақылауды жүзеге асыру
мүмкіндігі пайда болды.
16
Тұңғыш рет Қазақстан тарихында ақша аукциондары ұйымдастырылды,
коммерциялық банктерге ақша сатылды. Банктік қадағалау жұмысы істей
бастады, екінші деңгелі банктердің Ұлттық банк алдындағы есептемесі
заңцастырылды. Теңге енгізілгеннен кейін ақша рыногы дербес, банкаралық
болды, валюта биржасы Үлттық банктен бөлінді.
1993 жылы наурызда ҚР-ның Үлттық банк, банктер және қызмет туралы Заңы
қабылданды. Жаңадан заң қабылданған соң халықаралық банк жүйесімен бірігу
үрдісі басталды. 1993 жылы банк дамыған елдер -АҚШ, Англия және басқа да
мемлекеттердің банктерінде 14 коршотқа ие болды. Біздің ірі коммерциялық
банктеріміз де шетел банктерінде коршоттар аша бастады.
Мемлекет басшысы ұлттық валютаны енгізу үшін жауапкершілікті вице-президент
Ерік Мағзұмұлы Асанбаевқа жүктелді, ол мемлекет басшылығында экономикалық
мәселелер бөлігіне жауап берді.
ы
2.1. Алтын күміс ақша — байлықтың, тарихтың, мәдениеттің
көзі.
Егемен еліміздің тәуелсіздігінің төл белгілерінің бірі - ұлттық валюта
болса, мемлекетімізде қаржылық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік беретін
Ақша сарайының болуы бір ғанибет. Ұлттық валюта монеталарын әзірлейтін
Қазақстанның теңге сарайында басылып шыға бастаған ақшамыз ерекше және
тарихи дерек көзіне айналды. Кәсіпорын әлемдегі танымал теңге сарайлары
қатарында "ргооі" жогары сапалы алтын мен күмістен коллекциялақ монеталарын
шығарады. Олар бізге
,:•
зиялы тұлғалардың тұтас бір кескін-келбетін, саналуан тарихи
ескерткіштердің өшпес бейнесін жеткізді, халықтың тұрмыс-тіршілігін көз
алдымызға елестетеді.
Мемлекеттің тарихи оқиғаларын, мәдени ескерткіштерді, көрнекті
қайраткерлерді есте қалдыру, мерейтой күндерін, мәдениет пен
17
спорттағы жетістіктерді атап өту үшін әр түрлі маталл ақшалар шығарылуда.
Соның кейбіреулерін мысалға алсақ: Абай Құнанбайұлының 150 жылдығы
құрметіне арналған ескерткіш күміс ақшалар басылып шығарылғанын айтуға
болады, онда ұлы Абайдың аса көрнеқті әдеби мұраларын бүкіл әлемге
таныстыру мақсатында оның шығармаларына қатысты Ана, Медресе,
Бүркітші, Махаббат, Көш атты бес күміс ақша жарыққа шықты.
Қазақстанны петрогливтерің сериясында біздің заманымызға ғасырлар
қойнауынан жеткен жартастағы беинелерге арналған Көк тәңірі, Ұмай,
Белгі, түркі әскерің деп аталатын күміс ақшалар шықты.
Қазақстанны қызыл кітабың сериясында Барыс, Сайғқақ, Арқар,
Дуадақ атты Қазақстанда сирек кездесетін және жойылып бара жатқан
жануарларға арналған күміс ақша шықты.
Қолдпнбалы қол өнерің сериясында Нарқобыз, Домбыра, Аса таяқ сияқты
қазақтың ежелгі үлттық аспаптапрын насихаттаушы, ' олардың қасиеттерін
бүкіл әлемғе танымал ететін күміс ақшалар жарық көрді.
Архитектуралық және тарихи ескерткіштер сериясында
І •
Түркістан қаласының 1500 жылдығына арналған номиналы 500 теңғелік, ргооҒ
сапасымен мерейтойлық алтын монеталар, номиналы 100 теңгелік, ргооің
сапасымен мерейтойлық күміс монеталар айналысқа шығарылды. Мүлда
Қазақстанның ең көне қалаларының бірі Түркістан қаласы, онда өмір сүрғен
атақты ойшыл-теолог Қожа Ахмет Яссуидың кесенесі бейнеленғен. Сонымен қатар
Бабажи-Хатун кесенесі, Айша бибі кесенесі бейнеленғен ескерткіш күміс
монеталары шығарылды.
Қазақстан монеталары жөнінде тағы бір ғажайып коллекция жайлы айтып өткен
жөн. Инвестициялық монеталар, бұл 1000, 2500, 5000 және 10000 теңғе
қүлындағы төрт алтын монетадан тұратын Жібек жолы жинақтамасы.
18
Ерекше айта кететін жай, инвистициялық алтын монеталарды осы уақытқа дейін
Канада, Австрия, АҚШ, Австралия, Қытай шығарып келсе, 1996 жылдан бастап
осы елдердің қатарына алтыншы болып Қазақстан Республикасы енді.
і
Мерейтойлық, ескерткіш және коллекциялық монеталардың барлық түрін таратуға
әксклюзивтік құқыққа біздің елде тек ҚР Ұлттық банкі және оның облыс
орталықтарындағығы филиалдары ғана ие. Осы бағытта Ұлттық банктің Қостанай
филиалы алтын және күміс монеталарды тарату және насихатту бойынша белсенді
жұмыс жүргізуде. Мысалы, 1997 жылдан бастап филиал әр түрлі қүндағы алтын
ақшалардан - 200, күміс ақшалардан - 1300, коллекциялық жинақтар мен
монеталардан 9000-нан астам данасын таратты.
Ерекше мақтанышпен, әрі орынды айтатын мәселе- Қазақстанның 2006 жылы
өтетін футбол кубогына спорт тематикасына арналған монета жасап шығаруы
арнайы тапсырмаға ие болуы. Бұл отандастарымыз үшін ең жоғары бага, әрі
биік мәртебе.
Қазақстанның өз жерінің табиғат қойнауынан алтын шығарып, онымен қымбат
металдар рыногын үйымдастыруға қатысуы- оған болашақта қызметін жаңа
бағытта қүруға маңызды бағыт- бағдар сілтейді.
Жоғары айтылғанды қорытындылай келе, Үлттық банктің алтын, күміс ақшалары
жисаң байлық, зерттесең тарих мәдениет көзі, ал біреуге сыйласаң қү-нды
сйылық.
С
2.2. Теңгеміздің тағдыры.
Әрбір елдің егемендігінің, тәуелсіздіғінің бір белгісі - үлттық ақша. Сол
ақша - теңғеміз біздің ел тәуелсіздікке қол жеткізғен соң екі жылдан кейін
ғана - 1993 жылы 15 қарашада айналымға қосылды. Ресейдің қүлсыз ақшасынан
екі жыл бойы айрылмауымыздың зардабына
19
жүрт куә. Бірақ төл валютамыз да табанын нық баса алмай, қатты
құнсызданғанғаны да шындық.
Ресей біздің республиканы сом аймағынан шығуға мәжбүр ететін саясат
жүргізді. Оның бірі - 1993 жылы маусымда Ресейдің жаңа рублінің енгізілуі,
1993 жылғы шілде-тамызда Ресейде ақша реформасының жүзеге асуы еді. Соның
нәтижесінде кеңестік сом кәдеге жарамай қалды, Қазақстанға басқа
республикалардан ескі ақша бақылаусыз ағылды да, елдің қаржы жүйесі
қожырап, инфляция күн санап өсті, халықтың түрмыс деңгейі барынша нашарлап
қетті.
Жаңа сом аймағына қіруге Ресей қойған талап Қазақстан үшін мейлінше
қолайсыз болды, Қазақстанның негізгі экономиқалық мүдделеріне қысым жасады,
үлттық егемендіқті белгілі мөлшерде шеқтеу талап етілді. Солардың ішінде,
біріншіден, біздің алтын-валюта резервімізді Ресейдің басқаруына беру,
еқіншіден, Қазақстанды Ресей сомымен қамтамасыз етқенде, ол ақша Ресей
алдындағы біздің борыш іболып есептеледі деген талаптар болды. Ресей сомын
өз валютамыз ретінде пайдалану дербес ақша-несие саясатын жүргізу
мүмкіндігін қатты шеқтейтін еді және қолдағы бар ақшаға байланысты орын
алған мәселелердің одан әрі шиеленісу қаупін төндірді. Осының бәрі біртұтас
сом аймағын сақтаудан Қазақстан алатын пайданы мүмкін етпейтін еді. Айта
кету кереқ, сол қезде Қазақстан үшін сом аймағында қалу тиімді болатын.
Өйтқені бұл қалыптасқан әқономикалық байланыстардың сақталуына мүмқіндік
жасайтын еді, одан басқа, қөптеғен қазақстандық
қәсіпорындар сол қезде де, осы қүнғе дейін де Ресеймен технолоғиялық
г
т,
жағынан байланысты болатын. Сондай-ақ біртүтас қаржы кеңістігін сақтауда
пайдалы еді. Мұны қазіргі кезде валюта жүйесін жақындастыру, валюталық
реттеу, валюталық бақылау жұмысын үйлестіру туралы жүргізіліп жатқан
келіссөлдер растайды.
Біздің ел үшін үлттық валюта енғеннен қейінғі алғашқы екі жыл өте ауыр
болды. Қазақстан әқономиқасы бағаны ырқымен жіберуғе және
20
өндірістің құлдырауына байланысты (Ішкі жалпы өнімнің 1993 жылғы төмендеуі-
9,2%, 1994 жылы-12,6%) инфляция бой бермей кетті (1993 жылы-2165%, 1994
жылы-1158%). Мемлекет тарапынан берілетін дотация мен субсидия тоқтатылды.
Импорттық тауарларға қанағаттандырылмаған сұранымның елеулі көлемі, сондай-
ақ сыртқы сауданың ырқымен жіберілуі Қазақстанға әкелінетін импорт тауарлар
көлемінің өсуін туындатты және оның әкспорт көлемінен көп болуы шет ел
валютасына сұранымды арттырды, яғни оның бағамының артуына соқтырды.
Теңгені енгізуге байланысты есептер жасалған кезде, ұлттық валютаның
түрақтылығына әсерін тигізуі мүмкін факторлардың бәрі де, соның ішінде бага
мен сыртқы базардың ырықтылығы да есепке алынған болатын. 1993-1994 жылдары
Қазақстанда болған экономикалық жағдайда теңге бағамының айтарлықтай
төмендеуі күтілген болатын.
Кейінгі жылдары да теңгенің АҚШ долларына қатысты құнсыздауының айтарлықтай
төмендегенін айтуға болады, мәселен 1995 жылы теңге бағамы 17,9 пайыз, 1996
жылы-15,4%, 1999 жылы-2,8%
5 •
•г'
томен деді.
Егер Қазақстан 1998 жылғы Ресейдегі тамыз дағдарысынан кейін бірден теңге
бағамын еркін қалыптасуға көшірғен болса, бұл Қазақстан экономикасына және
теңгенің бағамына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
I тарау Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу себептері
1.2. Теңгені жасау
II тарау Қазақстан Республикасының Үлттық валютасы -
теңгені енгізу
2.1. Алтын күміс ақша - байлықтың, тарихтың, мәдениеттің көзі
2.2. Теңгеміздің тағдыры
III тарау Қазақстан Республикасының теңгені құнсыздануына жол бермеу
саясаты
3.1. Инфляцияға қарсы саясат
3.2. 2003-2004 жылдардағы инфляцияның өсуі
Қорытынды
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
Кіріспе
Өзімнің жұмысымды мен "Қазақстан республикасының ұлттық валютасының
нығайту проблемасы" туралы тақырыпта жазып отырмын. Осы тақырыпты тандап
алған себебім, ең біріншіден, теңге - бұл Г.А. Марченко мырза айтқандай
"тәуелсіздіктің тұмары". Яғни, ұлттық валюта - әр елдің тарихында маңызды
орын алатын және мемлекеттің экономикалық егемендігінің көрсеткіші болып
отыр. Ұлттық валютаның енгізілуі нарықтық экономикаға көшуге бағытталған
түрлі структуралық өзгерістердің бірі. Осы сәтте, бар жетістіктері мен
қиыншылықтарын, теңгенің енгізілуінің алдында, оған артқан үміттерінің
ақталғаны немесе ақталмағанын атап көрсеткім келді.
Жалпы айтқанда, ақша - бұл ежелден келе жатқан тауар өндірісінің
дамуындағы бірден-бір шарт және өнім болып табылады. Олар адам арасындағы
өндіріс кезінде белгілі бір экономикалық қатынастардың көрсеткіші ретінде
саналады. Ғасырлар бойы адам өркениетінің дамуымен қатар, ақша қатынастары
мен жүйесі үнемі дамып келеді және олардың бүгінгі қалпы да біткен іс емес.
Теңге де дамып келе жатқан валюта.
I тарау. Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы
1.1. Теңгенің енгізілу себептері
Теңгенің енгізу себептеріне тоқталсам, әрине сол кездегі тарихи
жағдайларға назар аудару керек. 1991 жылдың желтоқсанында Совет Одағы
ыдырағаннан кейін, Қазақстан басқа да ТМД елдері секілді "рубль аумағында"
қала берген. 1992 жылы 200, 500, 1000 рубль купюралары шығарылды. Олардың
эмитенті ретінде әлі КСРО Мембанкі болып көрсетілген еді. 1992 жылдың мамыр
айында ресей купюрасы 5000 рублы, кейінірек 10 000 және 50 000 рублы
шығарылды.
Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тыс мемлекеттерде 1961- 1991
жылдары шығарылған кеңестік ақша, Ресейдің Орталық Банкімен шығарылған 1992
жылғы кеңестік ақша үлгісіндегі және 1992-1993 жылғы ресей ақшалары
айналымда жүрген.
* Бірақ, Қазақстан Үкіметі және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі,
Ресейдің рубліне толығымен сенбей, 1991 жылдың соңында өзінің валютасы мен
бағалы қағаздар шығару мәселесін қарастырды.
1992 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасының Президентінің "Ұлттық
Банк пен "Манат ауласын" құру туралы" және "Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Ұлттық Банқінің баспа фабриқасын құру туралы" Жарлықтары
(құпиялы түрде) шықты. 1993 жылдың сәуір айында "Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі туралы" және "Банк және Банктіқ қызметі туралы" заңдар
қабылданды. Осы заңцар оЪйынша Үлттық Банк еркін ақша-қредит саясатын
жүргізу, ақша шығару, оны сақтау, жою, инқассация фунқцияларын иеленді.
Сондай-ақ, осы зандарға сәйқес ешқандай ортақ валюта бірліғі
жайында айтылған жоқ. Осындай шаралар, республиқада үлттық валютаны енгізу
мүмқіндіғі дайындалып отырғанын көрсетеді.
I тарау Теңгенің пайда болуы мен қалыптасуы 1.1. Теңгенің енгізілу
себептері
Теңгенің енгізу себептеріне тоқталсам, әрине сол кездегі тарихи жағдайларға
назар аудару керек. 1991 жылдың желтоқсанында Совет Одағы ыдырағаннан
кейін, Қазақстан басқа да ТМД елдері секілді "рублы аумағында" қала берген.
1992 жылы 200, 500, 1000 рублы купюралары шығарылды. Олардың эмитенті
ретінде әлі КСРО Мембанкі болып көрсетілген еді. 1992 жылдың мамыр айында
ресей купюрасы 5000 рублы, кейінірек 10 000 және 50 000 рублы шығарылды.
Сөйтіп, Ресей Федерациясында және одан тыс мемлекеттерде 1961-
1991 жылдары шығарылған кеңестік ақша, Ресейдің Орталық Банкімен
шығарылған 1992 жылғы кеңестік ақша үлгісіндегі және 1992-1993 жылғы
ресей ақшалары айналымда жүрген.
* Бірақ, Қазақстан Үкіметі және Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесі,
Ресейдің рубліне толығымен сенбей, 1991 жылдың соңында өзінің валютасы мен
бағалы қағаздар шығару мәселесін қарастырды.
1992 жылдың мамыр айында Қазақстан Республикасының Президентінің "Ұлттық
Банк пен "Манат ауласын" құру туралы" және "Қазақстан Республикасының
Мемлекеттік Ұлттық Банқінің баспа фабриқасын құру туралы" Жарлықтары
(құпиялы түрде) шықты. 1993 жылдың сәуір айында "Қазақстан Республикасының
Ұлттық Банкі туралы" және "Банк және Банктіқ қызметі туралы" заңдар
қабылданды. Осы заңцар оЪйынша Үлттық Банк еркін ақша-қредит саясатын
жүргізу, ақша шығару, оны сақтау, жою, инқассация фунқцияларын иеленді.
Сондай-ақ, осы зандарға сәйқес ешқандай ортақ валюта бірліғі
жайында айтылған жоқ. Осындай шаралар, республиқада үлттық валютаны енгізу
мүмқіндіғі дайындалып отырғанын көрсетеді.
5
1993 жылдың 23 шілде күні Ресейдің Орталық Банкі 1961-1992 жылғы кеңестік
ақша үлгілері мен 5000, 10 000 мыңдық 1992 жылғы ресей рублыдерін
айналымнан шығару туралы хабарлады. Ресейдегі ақша реформасы ТМД елдері мен
Қазақстанға ескі үлгідегі ақшаның ағылуына, соның салдарынан инфляцияның
өсуіне және өмір сүру деңгейінің төмендеуіне әкеп соқты, және жаңа ресей
рублыдеріне ескі ақшаны айырбастауға рұқсат берілмеді. Ресейдің Орталық
Банкі мен Қаржы министрлігінің басшылары ТМД елдерінің өз валютасын
енгізіуін қолдады.2 Қазақстан Үкіметі рублы аумағын сақтағысы келді,
бірақ Ресей Үкіметі Қазақстаннан алтын валюталы резервтердің бәрін !*есей
қарамағына беру және ресей рублыдерімен қамтамасыз еткені үшін Қазақстанның
мемлекеттік қарызы деп санауды талап етті. Осындай талаптар Қазақстан үшін
жарамсыз еді. Сондықтан өзінің валютасын енгізу қажет еді. 1993 жылы 3
қараша айында ҚР Президентінің Жарлығы бойынша үлттық валютаны енгізу
комиссиясы реЪми түрде қүрылды. Оның қүрамына: ҚР премыер-министрі
ІС.А.Терещенко, ҚР вице-президенті Е.М.Асанбаев, Премыер-Министрдің алғашқы
Орынбасары Д.Х.Сембаев, Үлттық Банктің төрағасы Г.Б. Байназаров, қаржы
министрі Е.Ж Дербесов, экономика министрі Б.И. Ізтілеуов кірді. Олар валюта
режимін, бастапқы валюта курсын, енгізілу уақытын және т.б. сұрақтарды
қарастырды. Теңгенің айырбас курсын тандағанда реттелетін қалқыма, сондай-
ақ, жартылай айырбасталатын валюта курсына тоқталды. Үлттық валюта - теңге
-1993 жылдың 15 қараша күні бүкіл Қазақстан территориясына ресми түрде
енгізілді. Есқі ақшаның жаңа теңгелерге айырбастау 1993 жылдың 15 қараша
күнінің ертеңгі сағат 8-00-ден басталып, 20 қарашаның кешкі сағат 20-00-де
аяқталған еді. Айырбас 1:500 қатынасындай жүргізілді. Айырбастаудың
нәтижесінде 951 млрд. кеңестік рублы алынды. 18 қараша күнінен бастап,
теңге Қазақстан территориясында айналымда жүретін жалгыз төлем құралына
айналды. 3
6
1.2, Тецгені жасау
Үлттық валютаның атауын ортағасыр тарихынан алған (Қыпшақтар щусында "таңға
(теңге)" деген айырбастау манаттары қолданыста жүрген).
1992 жылы Қазақстанда шетел фирмалар саны өсті. Соның ішінде "Харрисон және
ұлдары" фирмасы да болды. Олар теңгені жасауға өзінің көмегін ұхынды.
Қазақстан дизайнерлері мен суретшілері ағылшын фирмасына өзінің үлгілерін
көрсетіп, бірігіп жұмысқа кірісті. Теңгенің алғашқы үлгілерінде қазақ
ұлттық ою-өрнектерінен басқа, ешқандай портреттер болған жоқ. Бірақ,
ағылшын әксперттері ақша бетінде портреттер болу керек, өйткені баспаның
ерекше техникасына байланысты ондай ақшаларды қолдан жасауға қиын болады
деп сендірген.
Арнайы құрылған топ мүмкін болатын барлық портреттерді қарастырып,
тандаған. Сөйтіп, теңғенің беткі жағында Қазақстан
тарихында ерекше орын алатын тұлғалардың бейнесін, ал артқы
^
жағында Қазақстанға тән табиғи және сәулет өнерінің әлементтерін
бейнелеуг-е шешім қабылданған.
Банкноттардың беткі жағында (аверс) :
• 9-10 ғ. Отырарда (Оңтүстік Қазақстан) өмір сүрғен атақты философ, ақын
Абу Насыр Әл-Фарабидің (1 теңғе);
• сазғер Сүйінбайдың (3 теңғе);
• күйші Қ^рманғазының (5 теңғе);
е
• тарихшы, демократ-Шоқан Уәлихановтың (10 теңғе);
• ақын, ұлы ойшыл Ұлы Абай Құнанбаевтың (20 теңғе);
• мемлекет қайраткері Әбілхайыр ханның (50 теңғе);
• саясаткер және дипломат - Абылай ханның (100 теңғе) портреттерін салу
қабылданды.
Бас дизайнердің бірі Тимур Сулейменовтың айтуы бойынша ағылшындар өздерінің
үлғілерін ұсынған еді, бірақ қазақтар оны
7
к,абылдаған жоқ. Одан басқа Ағымсалы Дүзелханов, Хайролла Ғабжалелов,
Меңдібай Әлин дизайн-суретшілер еңбек етті. 4
Алғашқы дизайнерлер 200 теңгеге дейін ақшаның нұсқасын ойлап тапқан,
кейінгі үлкенірек номиналда теңгені Ұлттық Банк суретшілері ойлап тапқан.
Бүгінгі күні теңге 500, 1000, 2000, 5000 және 10 000 номиналда шығарылады.
Ал 100- ге дейінгілер тиын түрінде ғана айналымда қолданылып жүр
(1,5,10,20,50,100).
І Ұлыбритания суретшілері гилыош деп аталатын арнайы портреттерді
бедерлеуді дайындаған және осыған авторлық құқық алған. "Харрисон және
үлдары" фирмасы теңге банкноттарын істегені үшін Үлыбритания патшайымынан,
ең жақсы әкспорттық өнім үшін, "Алтын Белгі" сыйлығын алды.
Қазақстандық теңге пайдаланған қорғау әлементтеріне, техникалық әдістерге
қарай бүгінгі күні қолданыста жүрген дүниежүзілік валюталарымен сапасы
жагынан бір қатарда тур.
Алғашқы майдалау монетелары- тиындар қагаз түрінде болған. (2,5,10,20,50).
Жалпы, үлттық валютаны қабылдағанда дизайнды жасау және баспаға шығару бір
уақытта және қысқа мерзімде істелген еді. Тиындардағы негізгі әлементтер -
ұлттық ою-өрнектер, жануар мен құстардың ірафикалық бейнелері, киіз үйдің
құрамдас бөліктері болып табылады.
8
II тарау Қазақстан Республикасының Ұлттық валютасы -
теңгенің енгізілуі
Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы Қазақстан Республикасы ұлттық
валютасын енгізу туралы.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 78-бабынан және Қазақстан
Республикасы Жоғарғы Кеңесінің 1993 жылғы 29 қазандағы қаулысына сәйкес
қаулы етемін:
1. Қазақстан Республикасының аумағында 1993 жылғы 15
қарашадан сағат 08.00-ден бастап (жергілікті уақыт) Қазақстан
Республикасының ұлттық валютасы - теңге айналысқа енгізілсін.
2. 1993 жылғы 18 қарашадан сағат 08.00-ден бастап (жерғілікті уақыт)
теңге Қазақстан Республикасындағы бірден-бір заңды төлем құралына
айналды. Теңғе 100 тиыннан тұрады. Қазақстан
^еспубликасында қолдағы ақша банкноттар мен монеталар түрінде •айналыста
болады.
3. Теңгені Қазақстан Республикасының аумағында меншік
нысандарына қарамастан барлық жеке және заңды тұлғалар төлемдердің барлық
түрінде, соңдай-ақ ешқандай шектеусіз салымдар мен шоттарға қосу үшін
банктер қабылдауға міндетгі.
4. Осы Жарлық қол қойылған сәттен бастап күшіне енеді.
10
ҚР Президент! Н.Назарбаев
Алматы, 1997ж., қарашаның 13-і.
Қазақстанның тәуелсіздігіне 14 жыл. Ғасырға бергісіз деп жатырмыз. Өз
жеріне еге болған ел мемлекеттік рәміздерін, ұлттық белгілерін енгізіді.
Республикамыз Әнұранын, Көк байрағын, Елтаңбасын сайлады. Тек бір ғана ақау
- сауда саттық айырбасы, экономикамыздың бір өлшемі ұлттық валютаның
қолданысқа ендіру барысында көбімізге беймәлімдеу тежеу "қол-аяқты" орап,
матап жатты. Мұлдайда еліне, іргесін бекіткен жаңа мемлекетке шын жаны ашар
жандар қажет-ақ екен. Құдайға шүкір, ондайлар табыла кетті. Тецге дүниеге
цалай келді?
Кез-келген мемлекет өзінің ақшасын ерекше құлия түрінде
г
жасайды. Қазақстанның өз тәуелсіздігін жариялағанға дейін де Әнұраны,
Гербі, Туы болған. Бірақ мұның бәрі СССР деген алып мемлекеттің тасасында
қалатын да, ал рублы деген ақша өз үстемдігін үнсіз жүргізіп отырды. Тіпті,
"міне, біз- дербес елміз" деп жүргеннің өзінде, Ресей рублы барынша қоқан-
лоққы жасады.
Ресей Қазақстанға 1 рублыді беріп, 65 копеекті қайтып алатын. Ресей тел
экономикасын ныгайтуға бағытталған өз жолын таңдады да рублы аймағы қасқара
берді. 1992 жылы Қазақстаннан басқа төлем құралы ретінде рублыді екі-ақ
мемлекет - Ресей мен Тәжікістан пайдаланды. Сонымен қатар, ресейліктер таяу
уақытта кеңес сомының орнына ресейлік рублы болады деп ескертті. Сонымен,
рублы аймағын бөлу бастамасы Ресейден шықты. Қанша тырысқанмен, ұлттық
валютаны енгізу шышайы қажеттілік болды.
і Қазақстан етек-жеңін жиып, Елтаңба мен Туга конкурс жариялаған кезде, осы
теңгені жасау жөнінде ой келді. Теңге жобасын
11
жандандыру үшін " Қазақстан дизайн орталығы" құрылып, Хайролла Ғабжалелов
осы құрылымның бас директоры болды.
Теңгенің авторлары көп. Бірінші кезекте бұл - Қазақстанның Президент!, ол
1992 жылы еліміз рублы аймағындаң болған кезде өз валютамызды енгізу
туралы күрделі саяси шешім қабылдады. Қазақстандық қолма-қол ақшаларды
экономистер, банкирлер, Ұлыбританиядағы банкнот фабрикасының басқарушылары
және басқа да мамандар, ағылшын оюшылары да жасады.
Тіңгенің ә дегеннен қазақ арыстарынын басталмады. Түрлі бағытты ұстанды.
Қазақстанның бұрынғы және қазірғі архитектурасын, табиғатын, тұлғалардың
бейнелерін кескіндеді. Жоғарғы Кеңестің басшылары Ерік Асанбаев пен Сауық
Текежановтар портретке тоқтау керек деп кеңес айтты. Түлғаларының елі,
жері, жүзі айқындалып болғанда, оны әскиздерімен дайын нұсқалары Елбасыға
көрсетілді. Президент келісімін берді. Бұл 1992 жылдың 27 тамызы болатын.
Англияда ақша жасайтын " Наггіззоп апё 8опз Ілтііесі " фирмасының өкілдері
теңгенің дүниеғе келуіне қол жұмсасты. Дизайнерлері салған әскизді
тамашалап, мақтағанмен ақша жасаудың машақаты жетіп артылды. Алғашқы
әскиздер олардың технолоғияларынан өтпеғендіктен,
бәрін басынан бастауға тура келді. Әрбір деталы қайта сызылып, әрбір
іг , . . .
~~
штрихты металлоформаға келтірілді. Әитеуір теңғенщ әталлон үлғісш
жасалынып, ол Қазақстанға құпия түрде алып келінді, Президентке көрсетілді.
Елбасының ризашылығымен қазақтың ақшасы 30 наурызға дейін Қазақстанға
келетін бол сын деп нақты тапсырма берілді.
Ақшаны жаппай шығаруға қажеттіліғі туғанда, тағы бір проблема кесе-көлденең
тұра қалды. 1 теңгелік 3, 5, 10, 20, 50, 100 теңгелік
номиналдан Қазақстанға қанша ақша керек? Ешкім білмейді. Ақшаны
о
талайдан бері шығарып жүрғен фирма емес пе! 17 млн. халқы бар Қазақстанға
мұнша ақша керек деп есеп-қисапқа жүғінғен экономистері ел өндірісін, тауар
айналымын және басқа да мәселелерді есептеді.
*
12
Теңге ә дегеннен инфляцияға уліырады. Оның да себебі бар.
Англиядан бері келерде Наггіззопз апсі зопз Ыітііесі фирмасының өкілдері
теңгенің бағамын немістің маркасымен тепе-тең күйде ұстаса, инфляцияға
үшырамайды деп кеңес айтқан. Ал, мүнда теңге әбден дайын болғанда, Ораз
Жандосов бастаған жаңашыл топ Біз неміс маркасын қайтеміз, Ресей рублыімен
есеп айырыссақ та жетедің деп, ақшаны шығарудың бас-қасында жүрген адам
сияқты жалаулатқаны бар. Не керек 1 теңгеміз Ресейдің 500 рубліне теңеледі
де алғашқы инфляцияға үліырайды. Кейін 200, 500, 1000, 2000 теңге шығаруға
тура келді. 1992 жылдың қарашасында басталған теңге шығару 1993 жылдың
сәуірінде аяқталды. Деғенмен, Қазақстанның үтқан жері де аз емес. Басқа
мемлекеттер зайчик, купон шығарып, екі әуреге түсіп жатқанда, біз үлттық
валютамызды бірақ процеспен шығардық. Сонымен, кеңес
{;
сомдарын шығаруды тоқтатқан кезде өз ақшамыз бізде дайын болды.
Ұлттық қаржы жүйесінің қалыптасуы басталды. Үлттық банкке (әірнеше ірі
міндеттер тұрды. Төл валютамызды енгізуге дайындық басталды. Ол өз
кезегінде ұлттық төлем жүйесін қүруды және халықаралық банк жүйесіне кіруді
жорамалдады. Болашақ валютаның инфрақұрылымын даярлау өз кезегінде
валютаның өзін құруға, валюта биржасын үЛымдастыруға, мәдениет сарайын,
банкнот фабрикасын, алтын-валюталық резервтерге арналған мемлекеттік
қойманы салуға бөлінді. Сол кезде тіпті мектеп оқушыларышың кәмелеттік
аттестаттарын шығаратын фабрика да болған жоқ. Бұрын бәрі де, шетел
державалары елшілерінің сенім грамоталарына дейін Мәскеуден әкелінетін.
Ордендерді, медалыдарды, офицердің иығына тағылатын жүлдызшаларды
әзірлейтін жер болмады. Бәрінен де нолыден, не матерриалдық не ғылыми
базасыз, не ақшасыз, не қызметкерлерсіз құруға тура келді.
Жү,мысты Үлттық банк бастаған мемлекеттік банк жүйесін құрудан бастады.
Банк аппаратында 1992 жыл 200-250 адам болатын.
13
Көптеген жақсы мамандар сол кезге дейін жалақысы әжептәуір коммерциялық
құрылымдарға кетіп қалды. Ұлттық банк қуаты аз, залапды, материалдық базасы
нашар мемлекеттік мекеме болды.1993 жылдың аяқ шенінде банкте 800-ден астам
адам қалды. Халықаралық қатынастар жөніндегі, валюталық және көптеген басқа
департаменттер
құрылды. І^
Екі жыл бойы басқа мемлекеттердің орталық банктерін қалай
ұйымдастырғанын мұқият зерттеді. Еуропаның және АҚШ-тың банкирлерімен
кездесулер өткізілді. АҚШ-тағы Федералдық резерв банкінің басшысы үш рет
келді. АҚШ-қа білімін жетілдіру үшін бір топ мамандар жіберілді. Біз
үйреніп алуға асықтық, себебі шетелдік іс-тәжірибені асықпай игеруге мүлде
уақыт болмады.
Қазақстанның банк жүйесі шын мәнісінде жаңадан құрылды. 1992 жылы Ресейден
кейін екінші болып валюта биржасын ұйымдастырды. Аптасына бір рет сауда-
саттық ұйымдастырылып отырды, оның •қорытындылары Сұхбат газетінде
жарияланды. Сөйтіп қоғамды банк аясында не болып жатқанын хабарланып
отырды. Сонымен қатар, Үлттық банктің баспасөз орталығы арқылы
республиканың барлық бұқаралық ақпараттар құралдарымен (БАҚ) байланыс жолға
қойылды.
Қағидалы жаңа негізде басқарудың жоғарыдан томен құрылымы мен коммерциялық
банктер арнайы қадағалау органын құрды. Еліміздің бас банкісінің
материалдық базасын нығайтуға коп күш жұмсалды. Ұлттық банк төртінші
буынды, ескірген компыютерлерді пайдаланатын. Оның орнына 55 Пентиумды
сатып алды. Ақшаны қайта санау үшін техника жетіспеді. Автопарк толығымен
тозған болатын.
Осымен бір мезетте сол кезенде Үлттық банктің алдында тұрған негізгі
міндеттерді шешуге дайындалды. Алтын-валюталық резервті құру үшін алтын мен
күміс сатып алына бастады. Мәселен, Жоғарғы Кеңестің іссапарлық шығындары
үшін валюта Сыртқыэкономбанктен сатып алынды.
14
Жұмыстың бәрі академик Тәкежановтың күш-жігерінің арқасында әзірленген
арнаулы бағдарлама бойынша іске асты. Барлық алтын қазушы кәсіпорындар
Ұлттық банкке алтын бере бастады. Марқұм Сауық Темірбайүлының осынау идеясы
дұрыс та дер кезінде болды.
Алтын-валюталық қорды қүру бағдарламасы бойынша Үлттық банк алтын өндіруді
қаржыландыруға және несиелеуге кірісті. Сол сәтте айрыкдіа бага түзілімі
қолданылды, бірақ та біздің бағалар әлемдік бағаларға жуық еді. Лондондық
түсті металдар биржасындағы алтын мен күмістің бағаларын белгілі болды.
Ұлттық банктің бір қызметкерін Ұлыбританиядағы Ротшилыд банкісіне
аттандырып, оқытылды.
Сол кезде алтын өндіру жылына алты-жеті тонна шегінде тербелетін . Күмісті
республика жылына 600 тоннаға жуық өндіретін. М"еталды қайта сату
мақсатында сатып алынатын. Екі жыл ішінде алтын өндірісі 12 тоннаға жетті,
бағалы металдардың арнаулы қоймасы қүрылды. Алдымен ол Алматыда орналасты,
сонан соң бағалы металдардың көлемдері өскен кезді астаналық облыстың бір
ауданында жаңа пана - жайды таңдап алуға тура келді.
Күмісті Соломон бразерс атты қоймадан алынды да жұмыс істесуғе келісім -
шарт жасасқан Кредит свис банкісіне аударылды. Металдар жеткілікті және
күмісті сатқан жөн.
Сол уақытта Қазақстанның елдік дәрғейі томен еді. Бізді ешкім білмейтін
және бағалы металдар рыноғында ешкім күткен жоқ. Сонымен бірғе елімізде
бірде бір әлемдік дәрғейлі банк жоқ. Сондықтын да күмісті лондондық
биржадағы халықаралық баға бойынша, мәміле қүнғі түрақталым бойынша сатуға
ұйғарылды. Сөйтіп Қазақстан тұңғыш
болып Еуропаға терезе ашты, әлемдік рынокқа шықты, 30 тонна күміс
$
сатып алғаш рет үш миллион АҚШ долларын алды. Швейцарлықтар
тауарды қатты бағалағанын атап өту керек. Металл мамандар торт ондық деп
атайтындай аса таза болып шықты.Яғни күмістегі бөтен қоспалар пайыздың
мыңнан бір бөліғі болды. Ал банктер сапасы томен
15
металды қабылдайтынын айту керек. Содан кейін Үкіметтің келісімімен бірнеше
рет осындай мәміле жасасты.
Қазіргі таңда Ұлттық банк күмісті сатып алмайтынын, алтын -валюталық
резервті ішінара алтынмен ұстайды. Тек валютамен мемлекеттің ақшасын
ұстауға болмайды, өйткені бүкіл әлемде инфляция Зкүріп, бағамдары ауысып
жатады. Ал алтынның бағасы соңғы кезде көтеріліп келеді.
Бүгінгі күні біздің елімізді металл рыногында жақсы біледі. Қазақстан
тәуелсіздігінің сонау алғашқы жылдарынан біз күміспен белсенді түрде сауда
жасаймыз. Осы қаражат есебінен Ұлттық банк бағалы қағаздарды шығару
жөніндегі кәсіпорын құрды. Бағалы металды сатқаннан түскен пайда теңгені
жасауға және мәнет сарайына техниканы сатып алуға әрі төлем жүйесін
ұйымдастыруға кетті. Бірақта басында ол Ұлттық банк шеңберінде құрылды. Сол
кезде екінші деңгейлі банктер қаражат жетіспеушілігінен бүгінгі деңгейде
жұмыс істей алмады.
Мемлекет басшысы еліміздің бюджетіне қатер төніп тұрғанын түсініп,
филиалдар торабын аудан деңгейінде қалпына келтіру және есептесу-кассалық
орталықтар арқылы төлем жүйесін құру туралы
шешім қабылдады. Ал Жоғарғы Кеңес бүткіл аудаңцық банктердің
и
ғимараттарын Ұлттық банкке қайтару туралы шешім шығарды. 1992 жылы жарты
жыл ішінде екі жүзден астам филиалды қүруға, кадрларды тірқеуге, техникамен
жарақтандыруға, ғимараттарды жөндеуге тура келді.
Сонымен, Ұлттық банктің өз ақшасы мен материалдық базасы пайда болды. Өз
ақша нарыщнамамыз қү,рыла бастады. Егер бүрын ңесиелік ресурстарды Ресейден
сатып алуға тура келсе, енді Ұлттық банк өзінің ақша ресурстарымен жүлмыс
істеді. Коммерциялық банктер жер-жерде Ұлттық банк есеп-кассалық
орталықтарында шоттар ашты. Олардың қызметіне бақылауды жүзеге асыру
мүмкіндігі пайда болды.
16
Тұңғыш рет Қазақстан тарихында ақша аукциондары ұйымдастырылды,
коммерциялық банктерге ақша сатылды. Банктік қадағалау жұмысы істей
бастады, екінші деңгелі банктердің Ұлттық банк алдындағы есептемесі
заңцастырылды. Теңге енгізілгеннен кейін ақша рыногы дербес, банкаралық
болды, валюта биржасы Үлттық банктен бөлінді.
1993 жылы наурызда ҚР-ның Үлттық банк, банктер және қызмет туралы Заңы
қабылданды. Жаңадан заң қабылданған соң халықаралық банк жүйесімен бірігу
үрдісі басталды. 1993 жылы банк дамыған елдер -АҚШ, Англия және басқа да
мемлекеттердің банктерінде 14 коршотқа ие болды. Біздің ірі коммерциялық
банктеріміз де шетел банктерінде коршоттар аша бастады.
Мемлекет басшысы ұлттық валютаны енгізу үшін жауапкершілікті вице-президент
Ерік Мағзұмұлы Асанбаевқа жүктелді, ол мемлекет басшылығында экономикалық
мәселелер бөлігіне жауап берді.
ы
2.1. Алтын күміс ақша — байлықтың, тарихтың, мәдениеттің
көзі.
Егемен еліміздің тәуелсіздігінің төл белгілерінің бірі - ұлттық валюта
болса, мемлекетімізде қаржылық саясатты дербес жүргізуге мүмкіндік беретін
Ақша сарайының болуы бір ғанибет. Ұлттық валюта монеталарын әзірлейтін
Қазақстанның теңге сарайында басылып шыға бастаған ақшамыз ерекше және
тарихи дерек көзіне айналды. Кәсіпорын әлемдегі танымал теңге сарайлары
қатарында "ргооі" жогары сапалы алтын мен күмістен коллекциялақ монеталарын
шығарады. Олар бізге
,:•
зиялы тұлғалардың тұтас бір кескін-келбетін, саналуан тарихи
ескерткіштердің өшпес бейнесін жеткізді, халықтың тұрмыс-тіршілігін көз
алдымызға елестетеді.
Мемлекеттің тарихи оқиғаларын, мәдени ескерткіштерді, көрнекті
қайраткерлерді есте қалдыру, мерейтой күндерін, мәдениет пен
17
спорттағы жетістіктерді атап өту үшін әр түрлі маталл ақшалар шығарылуда.
Соның кейбіреулерін мысалға алсақ: Абай Құнанбайұлының 150 жылдығы
құрметіне арналған ескерткіш күміс ақшалар басылып шығарылғанын айтуға
болады, онда ұлы Абайдың аса көрнеқті әдеби мұраларын бүкіл әлемге
таныстыру мақсатында оның шығармаларына қатысты Ана, Медресе,
Бүркітші, Махаббат, Көш атты бес күміс ақша жарыққа шықты.
Қазақстанны петрогливтерің сериясында біздің заманымызға ғасырлар
қойнауынан жеткен жартастағы беинелерге арналған Көк тәңірі, Ұмай,
Белгі, түркі әскерің деп аталатын күміс ақшалар шықты.
Қазақстанны қызыл кітабың сериясында Барыс, Сайғқақ, Арқар,
Дуадақ атты Қазақстанда сирек кездесетін және жойылып бара жатқан
жануарларға арналған күміс ақша шықты.
Қолдпнбалы қол өнерің сериясында Нарқобыз, Домбыра, Аса таяқ сияқты
қазақтың ежелгі үлттық аспаптапрын насихаттаушы, ' олардың қасиеттерін
бүкіл әлемғе танымал ететін күміс ақшалар жарық көрді.
Архитектуралық және тарихи ескерткіштер сериясында
І •
Түркістан қаласының 1500 жылдығына арналған номиналы 500 теңғелік, ргооҒ
сапасымен мерейтойлық алтын монеталар, номиналы 100 теңгелік, ргооің
сапасымен мерейтойлық күміс монеталар айналысқа шығарылды. Мүлда
Қазақстанның ең көне қалаларының бірі Түркістан қаласы, онда өмір сүрғен
атақты ойшыл-теолог Қожа Ахмет Яссуидың кесенесі бейнеленғен. Сонымен қатар
Бабажи-Хатун кесенесі, Айша бибі кесенесі бейнеленғен ескерткіш күміс
монеталары шығарылды.
Қазақстан монеталары жөнінде тағы бір ғажайып коллекция жайлы айтып өткен
жөн. Инвестициялық монеталар, бұл 1000, 2500, 5000 және 10000 теңғе
қүлындағы төрт алтын монетадан тұратын Жібек жолы жинақтамасы.
18
Ерекше айта кететін жай, инвистициялық алтын монеталарды осы уақытқа дейін
Канада, Австрия, АҚШ, Австралия, Қытай шығарып келсе, 1996 жылдан бастап
осы елдердің қатарына алтыншы болып Қазақстан Республикасы енді.
і
Мерейтойлық, ескерткіш және коллекциялық монеталардың барлық түрін таратуға
әксклюзивтік құқыққа біздің елде тек ҚР Ұлттық банкі және оның облыс
орталықтарындағығы филиалдары ғана ие. Осы бағытта Ұлттық банктің Қостанай
филиалы алтын және күміс монеталарды тарату және насихатту бойынша белсенді
жұмыс жүргізуде. Мысалы, 1997 жылдан бастап филиал әр түрлі қүндағы алтын
ақшалардан - 200, күміс ақшалардан - 1300, коллекциялық жинақтар мен
монеталардан 9000-нан астам данасын таратты.
Ерекше мақтанышпен, әрі орынды айтатын мәселе- Қазақстанның 2006 жылы
өтетін футбол кубогына спорт тематикасына арналған монета жасап шығаруы
арнайы тапсырмаға ие болуы. Бұл отандастарымыз үшін ең жоғары бага, әрі
биік мәртебе.
Қазақстанның өз жерінің табиғат қойнауынан алтын шығарып, онымен қымбат
металдар рыногын үйымдастыруға қатысуы- оған болашақта қызметін жаңа
бағытта қүруға маңызды бағыт- бағдар сілтейді.
Жоғары айтылғанды қорытындылай келе, Үлттық банктің алтын, күміс ақшалары
жисаң байлық, зерттесең тарих мәдениет көзі, ал біреуге сыйласаң қү-нды
сйылық.
С
2.2. Теңгеміздің тағдыры.
Әрбір елдің егемендігінің, тәуелсіздіғінің бір белгісі - үлттық ақша. Сол
ақша - теңғеміз біздің ел тәуелсіздікке қол жеткізғен соң екі жылдан кейін
ғана - 1993 жылы 15 қарашада айналымға қосылды. Ресейдің қүлсыз ақшасынан
екі жыл бойы айрылмауымыздың зардабына
19
жүрт куә. Бірақ төл валютамыз да табанын нық баса алмай, қатты
құнсызданғанғаны да шындық.
Ресей біздің республиканы сом аймағынан шығуға мәжбүр ететін саясат
жүргізді. Оның бірі - 1993 жылы маусымда Ресейдің жаңа рублінің енгізілуі,
1993 жылғы шілде-тамызда Ресейде ақша реформасының жүзеге асуы еді. Соның
нәтижесінде кеңестік сом кәдеге жарамай қалды, Қазақстанға басқа
республикалардан ескі ақша бақылаусыз ағылды да, елдің қаржы жүйесі
қожырап, инфляция күн санап өсті, халықтың түрмыс деңгейі барынша нашарлап
қетті.
Жаңа сом аймағына қіруге Ресей қойған талап Қазақстан үшін мейлінше
қолайсыз болды, Қазақстанның негізгі экономиқалық мүдделеріне қысым жасады,
үлттық егемендіқті белгілі мөлшерде шеқтеу талап етілді. Солардың ішінде,
біріншіден, біздің алтын-валюта резервімізді Ресейдің басқаруына беру,
еқіншіден, Қазақстанды Ресей сомымен қамтамасыз етқенде, ол ақша Ресей
алдындағы біздің борыш іболып есептеледі деген талаптар болды. Ресей сомын
өз валютамыз ретінде пайдалану дербес ақша-несие саясатын жүргізу
мүмкіндігін қатты шеқтейтін еді және қолдағы бар ақшаға байланысты орын
алған мәселелердің одан әрі шиеленісу қаупін төндірді. Осының бәрі біртұтас
сом аймағын сақтаудан Қазақстан алатын пайданы мүмкін етпейтін еді. Айта
кету кереқ, сол қезде Қазақстан үшін сом аймағында қалу тиімді болатын.
Өйтқені бұл қалыптасқан әқономикалық байланыстардың сақталуына мүмқіндік
жасайтын еді, одан басқа, қөптеғен қазақстандық
қәсіпорындар сол қезде де, осы қүнғе дейін де Ресеймен технолоғиялық
г
т,
жағынан байланысты болатын. Сондай-ақ біртүтас қаржы кеңістігін сақтауда
пайдалы еді. Мұны қазіргі кезде валюта жүйесін жақындастыру, валюталық
реттеу, валюталық бақылау жұмысын үйлестіру туралы жүргізіліп жатқан
келіссөлдер растайды.
Біздің ел үшін үлттық валюта енғеннен қейінғі алғашқы екі жыл өте ауыр
болды. Қазақстан әқономиқасы бағаны ырқымен жіберуғе және
20
өндірістің құлдырауына байланысты (Ішкі жалпы өнімнің 1993 жылғы төмендеуі-
9,2%, 1994 жылы-12,6%) инфляция бой бермей кетті (1993 жылы-2165%, 1994
жылы-1158%). Мемлекет тарапынан берілетін дотация мен субсидия тоқтатылды.
Импорттық тауарларға қанағаттандырылмаған сұранымның елеулі көлемі, сондай-
ақ сыртқы сауданың ырқымен жіберілуі Қазақстанға әкелінетін импорт тауарлар
көлемінің өсуін туындатты және оның әкспорт көлемінен көп болуы шет ел
валютасына сұранымды арттырды, яғни оның бағамының артуына соқтырды.
Теңгені енгізуге байланысты есептер жасалған кезде, ұлттық валютаның
түрақтылығына әсерін тигізуі мүмкін факторлардың бәрі де, соның ішінде бага
мен сыртқы базардың ырықтылығы да есепке алынған болатын. 1993-1994 жылдары
Қазақстанда болған экономикалық жағдайда теңге бағамының айтарлықтай
төмендеуі күтілген болатын.
Кейінгі жылдары да теңгенің АҚШ долларына қатысты құнсыздауының айтарлықтай
төмендегенін айтуға болады, мәселен 1995 жылы теңге бағамы 17,9 пайыз, 1996
жылы-15,4%, 1999 жылы-2,8%
5 •
•г'
томен деді.
Егер Қазақстан 1998 жылғы Ресейдегі тамыз дағдарысынан кейін бірден теңге
бағамын еркін қалыптасуға көшірғен болса, бұл Қазақстан экономикасына және
теңгенің бағамына ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz