Экономикалық ресурстар және өндіріс факторлары
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ... ... ..5
1.1 Экономикалық ресурстар түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Өндіріс және өндіріс шығындарының классификациясы ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕГІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ 13
2.1 Өндірістік фактор ретіндегі еңбек ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Еңбек нарығындағы және өндірістегі фирманың іс.әрекеті және еңбек ресурстарына деген сұранысы мен ұсынысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
III ЕЛIМIЗДIҢ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ... ... ..5
1.1 Экономикалық ресурстар түсінігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Өндіріс және өндіріс шығындарының классификациясы ... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕГІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ 13
2.1 Өндірістік фактор ретіндегі еңбек ресурстары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
2.2 Еңбек нарығындағы және өндірістегі фирманың іс.әрекеті және еңбек ресурстарына деген сұранысы мен ұсынысын талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..16
III ЕЛIМIЗДIҢ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...29
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты. Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi.
Әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек рыногында еңбек сұранысын мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Өндірістегі кәсiпорын пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс факторларын қолданады. Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ адамға байланысты болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-экономикалық рынок деп аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр сүруi үшiн белгiлi бiр қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса, бiреулерiнiкi аз. Ал кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз.
Әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын, қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек рыногында еңбек сұранысын мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Өндірістегі кәсiпорын пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс факторларын қолданады. Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ адамға байланысты болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-экономикалық рынок деп аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр сүруi үшiн белгiлi бiр қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса, бiреулерiнiкi аз. Ал кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз.
1. Н.Ә. Назарбаев. Қазақстан – 2030. Қазақстан халқына Жолдауы.
2. “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
3. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
4. В.В.Бочкаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
5. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
6. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
7. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
8. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
9. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
10. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
11. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
12. Ю. К. Шокоманов Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходной период // Вестник КазНУ, Серия экономическая, №4, 2001 г. - с. 38-44.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2006г.
14. “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” Стратегия. – Алматы, 2003 ж.
15. «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // Бердибек Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
2. “Қазақстан Республикасындағы еңбек туралы”: Қазақстан Республикасының 1999 жылғы 10 желтоқсанындағы заңы // Егемен Қазақстан, 1999 ж., 24 желтоқсан.
3. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998. – 184 с.
4. В.В.Бочкаров Корпоративные финансы. – СПб: Питер, 2002. – 544 с.
5. Мамыров Н.Қ., Есенғалиева Қ.С., Тлеужанова М.А. Микроэкономика / Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2000 ж. – 420 бет.
6. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
7. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. – Москва, - 2000 г.
8. Мейiрбеков А.Қ., Әлiмбетова Қ.Ә. Кәсiпорын экономикасы: Оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2003. – 252 бет.
9. Любушкин Н.П. Анализ финансово-экономической деятельности предприятия. Учебное пособие для вузов. – Москва, 2000г.
10. Мұхамедиев Б.М. Микроэкономика: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университетi, 2003. – 219 б.
11. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
12. Ю. К. Шокоманов Состояние и перспективы экономического развития Казахстана в переходной период // Вестник КазНУ, Серия экономическая, №4, 2001 г. - с. 38-44.
13. Статистический ежегодник. Алматы. – 2006г.
14. “Қазақстан Республикасының Индустриялы-инновациялы дамуының 2003-2015 жылдарға арналған ұзақ мерзiмдi стратегиясы” Стратегия. – Алматы, 2003 ж.
15. «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане» // Бердибек Сапарбаев, РЦБК, №4, 2007 г.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ... ... ..5
1.1 Экономикалық ресурстар түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өндіріс және өндіріс шығындарының классификациясы
... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕГІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ 13
2.1 Өндірістік фактор ретіндегі еңбек ресурстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Еңбек нарығындағы және өндірістегі фирманың іс-әрекеті және еңбек
ресурстарына деген сұранысы мен ұсынысын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
III ЕЛIМIЗДIҢ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң
нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi.
Әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн
тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға
өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар
арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты
өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек
қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi
жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек рыногында еңбек сұранысын
мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып
табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Өндірістегі кәсiпорын пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс
факторларын қолданады. Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы,
яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ
адамға байланысты болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-
экономикалық рынок деп аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр
сүруi үшiн белгiлi бiр қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса,
бiреулерiнiкi аз. Ал кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын
еңбек рыногы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының
негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан,
сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың
реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген
сұранысына байланысты болып отыр. Яғни, нарықтық экономикалық өндірістегі
әрбір кәсіпорын және фирмалар еңбек ресурстарын пайдаланылады. Еңбек
ресурстары басқа өндірістік ресурстар секілді кәсіпорынның шығындары, оның
ішінде айнымалы шығындардың негізін құрайды. Сондықтан бүгінгі нарықтық
жағдайда кәсіпорын өзінің өндірісіне қажетті еңбек күшінің көлемін нақты
анықтауы керек. Өйткені еңбек күшінің де шекті пайдалылық теориясына
бағынатындығын білеміз.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Өндірістегі енбек
ресурстары” деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң халқының
тұрмыс деңгейi сол елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып табылады. Ал
халықтың тұрмыс жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi адамдар санына,
олардың жұмыспен қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар жалақы және
осыларды реттеп отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс берушiлерге
байланысты. Ал халықтың еңбекпен айналысуы үшін ең бастысы экономикада
өндірістік орындар, кәсіпорындар мен фирмалардың еңбекке деген сұранысы
болуы керек.
Мен бұл тақырыпты жазудағы мақсатым мен мiндеттерiм келесiдей:
• Жалпы экономикалық ресурстары мен ондағы өндіріс факторларын талдау;
• Өндірістік фактор ретінде еңбек ресурстарын жан-жақты талдау және
оларға деген сұраныс пен еңбек ресурстары туралы мағлұмат беру болып
табылады;
• Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау
болып табылады.
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық ресурстар түсінігі
Кез-келген қоғамда белгілі бір игіліктерді алу үшін қолданылатын
ресурстар шектеулуіне байланысты олардың жетіспеушілігін байқауға болады.
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамдар таңдауға мәжбүр.
Экономика – шектеулі ресурстарды орынды пайдаланылатын ғылым деп
атауға болады. Бір тармағы микроэкономика – үй шаруашылығы, фирмалар,
салалар сияқты кіші бірліктерден экономикалық іс-әрекетін зерттейді. Үй
шаруашылығына ортақ меншігі барн табыстарын қосып, бірлесіп шешім
қабылдайтын адамдар тобы жатады. Үй шаруашылығы бір индивидумнан да тұрады.
Экономика көп тауарлар мен қатар тауарлардың альтернативті құны басқа
тауарлардың қолданбаған кей сандарын алу мүмкіндігімен анықталады. Ол
ақшалай бағалануы мүмкін. Айталық бір жылдың ішінде экономика өндіріле
алатын тауарлар мен қызметтердің бірлескен жиынтығы өндірістік мүмкіндіктер
жиынтығы деп аталады. Егер экономикада тек екі тауар ғана өндірілетін болса
– мысалы, А тауары және В тауары, онда өндірістік мүмкіндіктер жиынтығының
диаграммасы келесі суреттегідей болады
А тауары
. с
в
. а
В тауары
Сурет-1 - Өндірістік мүмкіндіктер жиынтығы
Мұнда а тауар бірлестігі өндірістік мүмкіндіктер жиынтығының ішінде
жатыр, оны жүзеге асыруға болады. в тауарды да өндіруге болады. Ол а тауар
бірлестігіне қарағанда қоғамға қалаулы, себебі онда А және В тауарлары саны
артық. Ал с жиынтығы жүзеге асырылмайды, себебі қоғамның Ажәне В өнімдері
санын өндіруге потенциялы мен экономикалық ресурстары жетпейді. Яғни, осы
жерден келіп экономиканың басты сұрағы экономикалық ресурстардың шектеулігі
туындайды.
Сонымен қатар өндірістік мүмкіндіктер қисығы бойымен де жылжып,
қоғамға ен тиімді негізде де өнім өндіруге болады. бұл өз кезегінде
экономикалық шектеулі ресурстарды үнемді пайдалануға септігін тигізеді.
Яғни, өндіруші бір өнімді өндіру үшін өндіріс факторларын қолданғанда,
олардың әрқайсысын қолдану мөлшерін әр түрлі көлемде пайдалана алады.
Мысалы, еңбек ресурстарын немесе өндіірс машиналарын немесе өнім өндіргенде
темірдін орнына альюминийді қолдану.
Өндіріс теориясында экономикалық ресурстардың алатын орны ерекше.
Экономикалық ресурстар өз кезегінде келесі көздерден құралады:
• Ақша және капитал ресурстары;
• Еңбек ресурстары;
• Өндірістік құралдар ресурстары;
• Табиғат ресурстары, олар сарқылатын және сарқылмайтын, қалпына келетін
және қалпына келмейтін ресурстарға жіктеледі;
Экономикада осы ресурстардың үйлесімді әрекеті негізінде өнім
өндіріледі, яғни ұсыныс пайда болады.
1.2 Өндіріс және өндіріс шығындарының классификациясы
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың
шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған
еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің
қандайына болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп
тұжырымдалады. Өткен еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде -
өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін,
оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі
айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген
өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған
ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің (
еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет
болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер
жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің
негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін
сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік
процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше
негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс
шарттары көрсетілмейді.
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы
оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан
көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең
мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы
тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне
бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі
болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе
өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің
шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын
шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-
біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Осы уақыт мерзімінде Өндіріске
тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар
көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар
Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді
немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады.
Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің
өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи,
жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде
осыдан бұрын маусымдық немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар –
жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге,
дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек
ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының
құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар
мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштаьында шығындардың динамикасын екі
қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін
факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың
қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату,
жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді
көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс
дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып
табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып
табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері,
автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру
тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың
төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай
өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады.
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады,
яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі
көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн
формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде
өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі
материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар
жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға
қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік
шығындарды жатқызуға болады.
Тікелей шығындар Үстеме
шығындар
Сурет-2 - Өндірістік және өндірістік емес шығындар
Тікелей және жанама шығындар
Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты шығындар
келесі екі топқа тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар нақты шығарылған өнімнің түріне байланысты. Ол
өнімнің өзіндік құнына тікелей апарылады. Бұл шығындарды өнім өндіруге
қаншалықты қажеттігін және оның құрамын алдын-ала толық анықтауға мүмкіндік
болады. Тікелей шығындарға жататындар: шикізат шығындары, өндірістік
жұмысшылардың жалақысы мен материалдар, яғни бұлар бастапқы шығындар болып
табылады.
Жанама шығындар жалпы өнеркәсіптегі бірнеше өнім түрлеріне қатысты
шығындар. Бұл шығындарға әдеттегідей өндірістік үстеме шығындар жатады,
яғни ол шығындарды бір өнім түріне тікелей апаруға келмейтін, сондықтан бұл
шығындардың жалпы қосындысын белгілі бір арнайы қойылымдар арқылы
шығарылған өнімнің өзіндік құнына қосады.
ІІ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕГІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ
2.1 Өндірістік фактор ретіндегі еңбек ресурстары
Әдетте экономикада өндірістің үш факторын бөліп айтады. Олар: еңбек,
капитал және жер. Мұнда еңбек белгілі бір пайдалылыққа, нәтижеге
мақсатталған адам қызметі, іс-қимылы. Капитал материалдық өнімдерді
өндіруге қажетті жинақталған жабдықтар қоры. Жер бұл өндіріс заты, адам
кәдесіне пайдаланылатын табиғаттың сыйы болып табылады.
Фирма пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс факторларын қолданады.
Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы
өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ адамға байланысты
болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-экономикалық рынок деп
аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр сүруi үшiн белгiлi бiр
қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса, бiреулерiнiкi аз. Ал
кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз. Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк
мәселелердi шешiп отыратын еңбек рыногы болып табылады.
Бiзге белгiлi экономикада екi мерзiм қарастырылады және осы екi
мезгiлде фирмалардың iс-әрекетi де әр түрлi болып келедi. Себебi бiз айтып
отырған еңбек (L) негiзгi екi өндiрiс факторының (K,L) бiрi болып табылады.
Қысқа мерзiмдi кезеңде фирма тек бiр факторды ғана өзгерте алады, ал
ұзақ мерзiмдi кезеңде - өндiрiстiң барлық факторларын өзгертуге мүмкiндiгi
бар. Фирма қысқа мерзiмдi кезеңде негiзiнен еңбектi өзгертуге икемдi
болады.
Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң
көп бөлiгiн алады. Еңбек рыногында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
екiншi жағы оны сатып алады. Сондықтан жұмыс күшi деген ұғымға тоқталайық.
Жұмыс күшi дегенiмiз адамның физикалық және ой қабiлетi, осы қабiлетiн ол
материалды қжәне рухани игiлiктердi өндiруге пайдаланады. “Жұмыс күшi”
деген ұғым тек экономикада жалданып жұмыс iстеп жүргендердiң нақтылы
еңбекте пайдаланатын қабiлеттерi. Жұмыс күшiнiң еңбекке деген қабiлетi әр
түрлi болады, алайда еңбк кезiнде оның барлығы бiрдей қолданылмайды.
Сондықтан, жұмыс күшiнiң нақтылы еңбекке қажет қабiлеттерi бағаланады,
белгiлi кәсiп жасауға жұмсалынған жұмыс iстеу қабiлеттерi өмiрге,
тiршiлiкке қажет заттарға айырбсталады. Демек, еңбек рыногы дегенiмiз
“жұмыс iстеп жүрген” жұмыс күшi рыногы.
Еңбек рыногы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн ең кем дегенде оның
құрылымында мына бөлiктер болуы қажет:
• Еңбек рыногының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсiподағы, жұмыс берушiлер, яғни фирмалар; мемлекет және оның
органдары) ;
• Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс, оның бағасы,
бәсекелестiк) ;
• Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң
нормалары;
• Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
• Рынок инфрақұрылымы
Еңбек рыногының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне деген
сұраныс пен оның ұсынысын теңестiруге, адамдардың еңбекке және қызмет түрiн
еркiн таңдау құқығын iс жүзiнде асыруға, белгiлi әлеуметтiк қорғау жүйесiн
құруға бағытталады.
Еңбек рыногының екi түрiн көрсетуге болады:
• Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен
толтырады. Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атайды.
• Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
кейде iшкi рынок деп атайды.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Фирмадағы орындалатын
жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi, осыған орай қанша
жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi мәселе болып келедi.
Оны келесi суреттен, яғни (а) сурет нанға деген сұраныс пен ұсыныс және
оның бағасы, (б) сурет сол нан заводында iстейтiн жұмысшылар саны мен
олардың еңбекақысының сұранысы мен ұсынысы келтiрiлген.
Нан ұсыныс ұсыныс
бағасы
P w
сұраныс
сұраныс
0 Q Нан саны
0 L Нан заводында
жұмыс iстеушiлер саны
Сурет-1 – Нан өндiру мен оның бағасының және нан пiсiрушiлердiң
сұранысы мен ұсыныс қисығы
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың нан заводы бар
деп алайық. Фирма әр күн сайын нан шығарып, оны сатуға рынокқа алып шығуы
керек. Ол үшiн фирма белгiлi бiр жұмыс күшiн қолданады. Бәсекелiк нарық
болғандықтан бiзге белгiлi фирма өнiм бағасы мен жалақы мөлшерiн берiлген
деп бiледi. Барлық фирманың мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз.
Фирма пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық
шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң
шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
2.2 Еңбек нарығындағы және өндірістегі фирманың іс-әрекеті және еңбек
ресурстарына деген сұранысы мен ұсынысын талдау
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Фирмадағы орындалатын
жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi, осыған орай қанша
жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi мәселе болып келедi.
Оны келесi суреттен, яғни (а) сурет алмаға деген сұраныс пен ұсыныс және
оның бағасы, (б) сурет сол алманы жинайтын жұмысшылар саны мен олардың
еңбекақысының сұранысы мен ұсынысы келтiрiлген.
Алма ұсыныс ұсыныс
бағасы
P w
сұраныс
сұраныс
0 Q Алма көлемi 0
L Алма жинаушылар
саны
Сурет-1 – Алма мен оның бағасының және алма жинаушылардың сұранысы мен
ұсыныс қисығы
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың алма бағы бар
деп алайық. Фирма әр апта сайын алмаларды жинап оны сатуға рынокқа алып
шығуы керек. Ол үшiн фирма белгiлi бiр жұмыс күшiн қолданады. Бәсекелiк
нарық болғандықтан бiзге белгiлi фирма өнiм бағасы мен жалақы мөлшерiн
берiлген деп бiледi. Барлық фирманың мақсаты пайданы максималдау екенiн
бiлемiз. Фирма пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен
жиынтық шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және
еңбектiң шектi өнiмдiлiгi деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ... ... ..5
1.1 Экономикалық ресурстар түсінігі
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Өндіріс және өндіріс шығындарының классификациясы
... ... ... ... ... ... ...7
ІІ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕГІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ 13
2.1 Өндірістік фактор ретіндегі еңбек ресурстары
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13
2.2 Еңбек нарығындағы және өндірістегі фирманың іс-әрекеті және еңбек
ресурстарына деген сұранысы мен ұсынысын талдау
... ... ... ... ... ... ... ... ... ...16
III ЕЛIМIЗДIҢ ЕҢБЕК НАРЫҒЫНЫҢ ДАМУ МӘСЕЛЕЛЕРI МЕН ОНЫ ШЕШУ ЖОЛДАРЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... .23
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..27
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
КIРIСПЕ
Қазақстан Республикасы XXI ғасырға күрделi өзгерiстермен аяқ басты.
Бұл мәселенiң өзектiлiгi әлемдiк экономикалық қауымдастықта елiмiздiң
нарықтық бағытта дамушы ел деп танылуымен арта түстi.
Әрбiр елдiң экономикасы халықтың әлеуметтiк жағдайын көтеру үшiн
тұрақты экономикалық өсудi қажет етедi. Елiмiздiң нарықтық экономикаға
өтуiне байланысты еңбек рыногының қатынастары күрделене түсуде.
Еңбек рыногы экономикасы еңбек рыногы қалай ұйымдастырылғанын,
қызметiн және оның нәтижесiн зерттейтiн, жұмыс берушiлер мен жұмыс алушылар
арасындағы қатынпастардың әр түрлi факторлардың әсет етуiне байланысты
өзгеруi, жалақы, баға, пайда және мемлекет саясатының әлеуметтiк-еңбек
қатынастарына тиетiн ықпалын зерттейтiн ңылыми сала.
Бәрiмiзге белгiлi, елiмiз экономикасының егемендiк алғаннан берi
жекешелендiру саясатының жаппай жүруi, яғни еңбек рыногында еңбек сұранысын
мемлекеттiк салалармен қатар, рыноктың қызмет етуiнiң басты көрiнiсi болып
табылатын жек кәсiпорындар мен фирмалар қалыптастыратын болады.
Өндірістегі кәсiпорын пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс
факторларын қолданады. Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы,
яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ
адамға байланысты болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-
экономикалық рынок деп аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр
сүруi үшiн белгiлi бiр қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса,
бiреулерiнiкi аз. Ал кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз.
Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк мәселелердi шешiп отыратын
еңбек рыногы болып табылады. Осыған орай, бүгiнгi таңда жұмыс орындарының
негiзгi бөлiгiн құрап отырған кәсiпорындар мен фирмалар болғандықтан,
сондай-ақ рыноктық қатынастардың күрделене түсуiне байланысты олардың
реттелiп отыруы адамның еңбек ұсынысы мен фирмалардың еңбекке деген
сұранысына байланысты болып отыр. Яғни, нарықтық экономикалық өндірістегі
әрбір кәсіпорын және фирмалар еңбек ресурстарын пайдаланылады. Еңбек
ресурстары басқа өндірістік ресурстар секілді кәсіпорынның шығындары, оның
ішінде айнымалы шығындардың негізін құрайды. Сондықтан бүгінгі нарықтық
жағдайда кәсіпорын өзінің өндірісіне қажетті еңбек күшінің көлемін нақты
анықтауы керек. Өйткені еңбек күшінің де шекті пайдалылық теориясына
бағынатындығын білеміз.
Сондықтан мен курстық жұмысымның тақырыбын “Өндірістегі енбек
ресурстары” деп алдым. Бұл тақырыптың өзектiлiгi бүгiнде елдiң халқының
тұрмыс деңгейi сол елдiң даму нәтижесiнiң көрсеткiшi болып табылады. Ал
халықтың тұрмыс жағдайы тiкелей елдегi еңбекке қабiлеттi адамдар санына,
олардың жұмыспен қамтамасыз етiлу деңгейiне, сонымен қатар жалақы және
осыларды реттеп отыратын еңбек одақтары мен ұйымдарына, жұмыс берушiлерге
байланысты. Ал халықтың еңбекпен айналысуы үшін ең бастысы экономикада
өндірістік орындар, кәсіпорындар мен фирмалардың еңбекке деген сұранысы
болуы керек.
Мен бұл тақырыпты жазудағы мақсатым мен мiндеттерiм келесiдей:
• Жалпы экономикалық ресурстары мен ондағы өндіріс факторларын талдау;
• Өндірістік фактор ретінде еңбек ресурстарын жан-жақты талдау және
оларға деген сұраныс пен еңбек ресурстары туралы мағлұмат беру болып
табылады;
• Жалақы және жұмысбастылық және олардың өзара байланысын қарастыру,
сонымен қатар елiмiздегi жұмысбастылық пен жалақы деңгейiн талдау
болып табылады.
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ РЕСУРСТАР ЖӘНЕ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ
1.1 Экономикалық ресурстар түсінігі
Кез-келген қоғамда белгілі бір игіліктерді алу үшін қолданылатын
ресурстар шектеулуіне байланысты олардың жетіспеушілігін байқауға болады.
Өздерінің қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін адамдар таңдауға мәжбүр.
Экономика – шектеулі ресурстарды орынды пайдаланылатын ғылым деп
атауға болады. Бір тармағы микроэкономика – үй шаруашылығы, фирмалар,
салалар сияқты кіші бірліктерден экономикалық іс-әрекетін зерттейді. Үй
шаруашылығына ортақ меншігі барн табыстарын қосып, бірлесіп шешім
қабылдайтын адамдар тобы жатады. Үй шаруашылығы бір индивидумнан да тұрады.
Экономика көп тауарлар мен қатар тауарлардың альтернативті құны басқа
тауарлардың қолданбаған кей сандарын алу мүмкіндігімен анықталады. Ол
ақшалай бағалануы мүмкін. Айталық бір жылдың ішінде экономика өндіріле
алатын тауарлар мен қызметтердің бірлескен жиынтығы өндірістік мүмкіндіктер
жиынтығы деп аталады. Егер экономикада тек екі тауар ғана өндірілетін болса
– мысалы, А тауары және В тауары, онда өндірістік мүмкіндіктер жиынтығының
диаграммасы келесі суреттегідей болады
А тауары
. с
в
. а
В тауары
Сурет-1 - Өндірістік мүмкіндіктер жиынтығы
Мұнда а тауар бірлестігі өндірістік мүмкіндіктер жиынтығының ішінде
жатыр, оны жүзеге асыруға болады. в тауарды да өндіруге болады. Ол а тауар
бірлестігіне қарағанда қоғамға қалаулы, себебі онда А және В тауарлары саны
артық. Ал с жиынтығы жүзеге асырылмайды, себебі қоғамның Ажәне В өнімдері
санын өндіруге потенциялы мен экономикалық ресурстары жетпейді. Яғни, осы
жерден келіп экономиканың басты сұрағы экономикалық ресурстардың шектеулігі
туындайды.
Сонымен қатар өндірістік мүмкіндіктер қисығы бойымен де жылжып,
қоғамға ен тиімді негізде де өнім өндіруге болады. бұл өз кезегінде
экономикалық шектеулі ресурстарды үнемді пайдалануға септігін тигізеді.
Яғни, өндіруші бір өнімді өндіру үшін өндіріс факторларын қолданғанда,
олардың әрқайсысын қолдану мөлшерін әр түрлі көлемде пайдалана алады.
Мысалы, еңбек ресурстарын немесе өндіірс машиналарын немесе өнім өндіргенде
темірдін орнына альюминийді қолдану.
Өндіріс теориясында экономикалық ресурстардың алатын орны ерекше.
Экономикалық ресурстар өз кезегінде келесі көздерден құралады:
• Ақша және капитал ресурстары;
• Еңбек ресурстары;
• Өндірістік құралдар ресурстары;
• Табиғат ресурстары, олар сарқылатын және сарқылмайтын, қалпына келетін
және қалпына келмейтін ресурстарға жіктеледі;
Экономикада осы ресурстардың үйлесімді әрекеті негізінде өнім
өндіріледі, яғни ұсыныс пайда болады.
1.2 Өндіріс және өндіріс шығындарының классификациясы
Өнімді өндіруге жұмсалған шығындар мен құрал-жабдықтардың
шығындарынан тұрады. Ал соңғыларда, өз уақытында, соларды жасауға жұмсалған
еңбек шығындары болып табылған. Сондықтан экономикалық теорияда өнімнің
қандайына болмасын жанды және зат түріндегі еңбек жұмсалады деп
тұжырымдалады. Өткен еңбек білім, информация түрінде жинақталады.
Фирма өндіретін өнім белгілі бір түрде – зат немесе құн түрінде -
өндіріс нәтижесін, яғни оның тиімділігін құрайды. Өндірістің нәтижелерін,
оларды жасауға жұмсалған шығындармен салыстырғанда, өндіріс тиімділігі
айқындалады.
Өнімділік – осы жүйенің берілген уақыт мерзімінде өндірген
өнімдерінің сол мерзімде жасалған немесе өндірілген өнімдер үшін тұтынылған
ресурстардың санына арақатынасы. Егер ресурстардың аталаған бір түрінің (
еңбек, капитал, қуат, ақпарат, материалдар) өнімділігін есептеу қажет
болса, онда бұл есеп өнімділікьің жеке көрсеткіші болып табылады. Мысалы:
ЕӨ = Өнім көлемі Тірі еңбек шығындары
Басқа да көп түсініктер сияқты, өнімділік тиімділіктің көрсеткіштер
жүйесін құруымен бірге көптеген сан көрсеткіштермен белгіленеді.
Өнімділіктің тар және кең мағынасы болады. Оның тар мағынасында өндірістің
негізгі мақсатына көзқарас бағытынан өндірістік процестің тиімділігін
сипататйтын, бір көрсеткіш түсініледі. Негізгі мақсат осы өндірістік
процестен тыс өткізілуге тағайындалған өнімдермен және бір немесе бірнеше
негізгі ресурстардың арасалмағы түрін алады. Бұндай көрсеткіште өндіріс
шарттары көрсетілмейді.
Кәсіпорындардың мәселелері өнімділік өскен сайын бір көрсеткіш арқылы
оның іс-әрекетінің тиімділігіне баға беру қиындай түседі, сондықтан
көрсеткіштер жүйесін қолдануға көшкен ыңғайлы болады, яғни өнімділікті кеең
мағынада түсінуге.
Өнімділікті өлшеудің негізгі екі тобы бар:
Біріншіге, өнімділіктің статикалық коэффиценттері жатады. Бұл жабайы
тілмен айтсақ, белгілі уақыт мерзімінде жасалған шығындардың өлшеміне
бөлінген өнімнің өлшемі.
Екіншіге, өнімділіктің динамикалық индексі жатады. Бұл өткен
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффицентіне бөлінген, белгілі
мерзімдегі өнімділіктің статикалық коэффиценті. көрсеткіштері
Топтардың әрқайсысының ішінде өнімділіктің өлшеуіштерінің үш типі
болады: жеке, факторлық, көпфакторлық және жиынтық факторлық немесе
өнімділіктің жалпы көрсеткіштері. Өлшеуіштердің әрқайсысы өнімнің
шығындарға қатынасын сипаттайды, бірақ олар бөлгіште есепке алынатын
шығындардың элементтерінің саны немесе ресурстардың түрлері жағынан бір-
біріне ұқсамайды. Оны келесі суреттен көре аламыз:
Осы уақыт мерзімінде Өндіріске
тартылған ресурстар
пайдаланалған ресурстар
көлемін көрсетеді
көлемін көрсетеді
Сурет-1 - Өнімділікке байланысты шығындар
Экономикада өнімділікті жоғарлату басқару процесіне және өнімді
немесе еңбекті өзгерту процестеріне кірісудің нәтижесі болып табылады.
Төменде аталған жағдайлардың жеке біреуі орын алса, онда өнімділік өседі.
1. Өнім көбейеді, шығындар азаяды;
2. Өнім көбейеді, шығындар өзгермейді;
3. Өнім көбейеді, шығындар өседі, бірақ шығындардың өсу қарқыны өнімнің
өсу қарқынынан төмен болады.
4. Өнім көлемі өзгермейді, шыығндар төмендейді;
5. Өнім азаяды, шығындар төмендейді, бірақ шығындардың төмендеу қарқыны
жоғары болады.
Кейбір салаларда өндіріс шығындарының айырмашылықтары табиғи,
жаратылыс жағдайлармен байланысты болады. Бұған мысал болатын – біздің елде
осыдан бұрын маусымдық немесе аймақтық бағалардың болғаны.
Басқа салаларда шығындардың айырмашылығы дүниеге әкелетін жағдайлар –
жаңа бұйымдарды, технологияларды енгізу, ұйымдық формаларды құру, өндіруге,
дамытуға және сапалық жетілдіруге бағытталған жағдайлар енгізу, еңбек
ресурстарының сапасы мен мамандану дәрежесі. Өндіріс шығындарының
құрылымында ресурстардың қандай түрінің басым болуына байланысты салалар
мына түрлерге бөлінеді: еңбек сіңіргіш, материал сіңіргіш, қуат сіңіргіш.
Бүгінгі заманда салалар масштаьында шығындардың динамикасын екі
қарама-қарсы тенденциялардың сайысы белгілейді.
Біріншісі, өндіріс шығындарын өсіреді. Осы жағдайға әкелетін
факторларға:
• Тұтынудың өсуі осы себепті өндірістің жекеленуін көздеу;
• Шығарылымдардың ассортиментінің жиі-жиі өзгертіліп тұруы, алмастырудың
қажеттігі;
• НИОКР шығындарының өсуі, қызметкерлердің білім дәрежесін жоғарылату,
жарнама шығындары.
Екіншісі, жаңа технологиялардың алдымен ресурстарды үнемдеуді
көздейтінімен байланысты.
Қазіргі заманда ілгері дамыған елдерде көп өнімдер бойынша өндіріс
дәрежесінің дамығаны соншама, тіпті оны одан әрі өсіру тиімді емес болып
табылады. Бұл жағдайларда өндірісті сапа жағынан жетілдіру мақсатты болып
табылады.
Осымен қатар, бүгінгі кәсіпорындардың шығындарының өзгерістері,
автоматтанған өндірістер санының өсуімен де байланысты. Автоматтандыру
тұрақты шығындардың және инвестициялардың өсуіне және өзгермелі шығындардың
төмендеуіне әкеліп соғады. Өндіріс шығындары құрылымындағы осындай
өзгерістер өндіріс қуаттарын толық пайдалануға ынталандырады.
Әрбір рыноктағы кәсіпорын келесідей шешім қабылдауға ынталы болады,
яғни жоғары пайданы қамтамасыз ету. Осы шартты орындауда негізгі
көрсеткіштің бірі шығындарды азайту болып табылады.
Шығындар – белгілі бір мақсатта пайдаланылған ресурстар көлемінің
ақшалай көрінісі. Шығындар деп тек қарапайым шығындар емес, нарықта құн
формасын алған ресурстар шығындары аталады. Шығындар деген, нәтижесінде
өнім өндіріп өткізілген өндірістік ресурстарды пайдаланудың ақшалай
көрінісі. Өндіріс шығындарын жіктеп бөлудің бірнеше жолдары бар.
Шығынның мақсаты – шығындардың жеке-жеке өлшенуіне байланысты кез-
келген қызмет түрі болып табылады.
Қорларды бағалау үшін шығындарды жіктеу
Өнім шығындары дайын өнім өндірумен байланысты. Бұл шығындарға негізгі
материалдар, негізгі еңбек шығындары және өндірістік жанама шығындар
жатады.
Мерзім шығындары сол кезеңде ғана пайда болып, қалдық құнға
қосылмайтын шығындарды айтамыз. Бұл шығындарға сату және административтік
шығындарды жатқызуға болады.
Тікелей шығындар Үстеме
шығындар
Сурет-2 - Өндірістік және өндірістік емес шығындар
Тікелей және жанама шығындар
Өнімнің өндірістік өзіндік құнына қосылуына байланысты шығындар
келесі екі топқа тікелей және жанама болып бөлінеді.
Тікелей шығындар нақты шығарылған өнімнің түріне байланысты. Ол
өнімнің өзіндік құнына тікелей апарылады. Бұл шығындарды өнім өндіруге
қаншалықты қажеттігін және оның құрамын алдын-ала толық анықтауға мүмкіндік
болады. Тікелей шығындарға жататындар: шикізат шығындары, өндірістік
жұмысшылардың жалақысы мен материалдар, яғни бұлар бастапқы шығындар болып
табылады.
Жанама шығындар жалпы өнеркәсіптегі бірнеше өнім түрлеріне қатысты
шығындар. Бұл шығындарға әдеттегідей өндірістік үстеме шығындар жатады,
яғни ол шығындарды бір өнім түріне тікелей апаруға келмейтін, сондықтан бұл
шығындардың жалпы қосындысын белгілі бір арнайы қойылымдар арқылы
шығарылған өнімнің өзіндік құнына қосады.
ІІ ӨНДІРІС ФАКТОРЛАРЫ ЖӘНЕ ӨНДІРІСТЕГІ ЕҢБЕК РЕСУРСТАРЫ
2.1 Өндірістік фактор ретіндегі еңбек ресурстары
Әдетте экономикада өндірістің үш факторын бөліп айтады. Олар: еңбек,
капитал және жер. Мұнда еңбек белгілі бір пайдалылыққа, нәтижеге
мақсатталған адам қызметі, іс-қимылы. Капитал материалдық өнімдерді
өндіруге қажетті жинақталған жабдықтар қоры. Жер бұл өндіріс заты, адам
кәдесіне пайдаланылатын табиғаттың сыйы болып табылады.
Фирма пайда табу мақсатында әр түрлi өндiрiс факторларын қолданады.
Солардың iшiнде еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы
өнiмнiң көп бөлiгiн құрайды. Еңбек, сондай-ақ адамға байланысты
болғандықтан, еңбек рыногы күрделi әлеуметтiк-экономикалық рынок деп
аталады. Өйткенi қазiргi заманда адмзат өзiнiң өмiр сүруi үшiн белгiлi бiр
қызметтер iстейдi. Бiреулерiнiң жалақысы көп болса, бiреулерiнiкi аз. Ал
кейбiреулерi мүлдем жұмыссыз. Осындай жағдайларды реттеп, әлеуметтiк
мәселелердi шешiп отыратын еңбек рыногы болып табылады.
Бiзге белгiлi экономикада екi мерзiм қарастырылады және осы екi
мезгiлде фирмалардың iс-әрекетi де әр түрлi болып келедi. Себебi бiз айтып
отырған еңбек (L) негiзгi екi өндiрiс факторының (K,L) бiрi болып табылады.
Қысқа мерзiмдi кезеңде фирма тек бiр факторды ғана өзгерте алады, ал
ұзақ мерзiмдi кезеңде - өндiрiстiң барлық факторларын өзгертуге мүмкiндiгi
бар. Фирма қысқа мерзiмдi кезеңде негiзiнен еңбектi өзгертуге икемдi
болады.
Еңбек - өндiрiстiң негiзгi факторы, яғни жұмысшы күшi жалпы өнiмнiң
көп бөлiгiн алады. Еңбек рыногында жұмыс күшi бiр жағынан сатылады, ал
екiншi жағы оны сатып алады. Сондықтан жұмыс күшi деген ұғымға тоқталайық.
Жұмыс күшi дегенiмiз адамның физикалық және ой қабiлетi, осы қабiлетiн ол
материалды қжәне рухани игiлiктердi өндiруге пайдаланады. “Жұмыс күшi”
деген ұғым тек экономикада жалданып жұмыс iстеп жүргендердiң нақтылы
еңбекте пайдаланатын қабiлеттерi. Жұмыс күшiнiң еңбекке деген қабiлетi әр
түрлi болады, алайда еңбк кезiнде оның барлығы бiрдей қолданылмайды.
Сондықтан, жұмыс күшiнiң нақтылы еңбекке қажет қабiлеттерi бағаланады,
белгiлi кәсiп жасауға жұмсалынған жұмыс iстеу қабiлеттерi өмiрге,
тiршiлiкке қажет заттарға айырбсталады. Демек, еңбек рыногы дегенiмiз
“жұмыс iстеп жүрген” жұмыс күшi рыногы.
Еңбек рыногы пайда болуы және iск кiрiсуi үшiн ең кем дегенде оның
құрылымында мына бөлiктер болуы қажет:
• Еңбек рыногының субъектiлерi (жалданған еңбеккерлер және олардың
кәсiподағы, жұмыс берушiлер, яғни фирмалар; мемлекет және оның
органдары) ;
• Рынок механизмi (жұмыс күшiне деген сұраныс пен ұсыныс, оның бағасы,
бәсекелестiк) ;
• Субъектiлер қабылдаған экономикалық бағдарламалар, шешiмдер мен заң
нормалары;
• Жұмыссыздық және оған байланысты әлеуметтiк төлемдер;
• Рынок инфрақұрылымы
Еңбек рыногының жоғарыда аталған бөлiктерi бiрлесiп жұмыс күшiне деген
сұраныс пен оның ұсынысын теңестiруге, адамдардың еңбекке және қызмет түрiн
еркiн таңдау құқығын iс жүзiнде асыруға, белгiлi әлеуметтiк қорғау жүйесiн
құруға бағытталады.
Еңбек рыногының екi түрiн көрсетуге болады:
• Бiрiншiсi жұмыс күшiнiң территория жүзiнде жылжуға бейiмделген, яғни
жұмыс орындарын еңбеккерлермен фирма арасында ауыстыру жолымен
толтырады. Мұндай рынокты сыртқы рынок деп атайды.
• Екiншiсi еңбеккерлердiң фирма iшiнде жылжуына бейiмделген. Бұл рынокты
кейде iшкi рынок деп атайды.
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Фирмадағы орындалатын
жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi, осыған орай қанша
жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi мәселе болып келедi.
Оны келесi суреттен, яғни (а) сурет нанға деген сұраныс пен ұсыныс және
оның бағасы, (б) сурет сол нан заводында iстейтiн жұмысшылар саны мен
олардың еңбекақысының сұранысы мен ұсынысы келтiрiлген.
Нан ұсыныс ұсыныс
бағасы
P w
сұраныс
сұраныс
0 Q Нан саны
0 L Нан заводында
жұмыс iстеушiлер саны
Сурет-1 – Нан өндiру мен оның бағасының және нан пiсiрушiлердiң
сұранысы мен ұсыныс қисығы
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың нан заводы бар
деп алайық. Фирма әр күн сайын нан шығарып, оны сатуға рынокқа алып шығуы
керек. Ол үшiн фирма белгiлi бiр жұмыс күшiн қолданады. Бәсекелiк нарық
болғандықтан бiзге белгiлi фирма өнiм бағасы мен жалақы мөлшерiн берiлген
деп бiледi. Барлық фирманың мақсаты пайданы максималдау екенiн бiлемiз.
Фирма пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен жиынтық
шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және еңбектiң
шектi өнiмдiлiгi деген ұғымдар қалыптасады.
2.2 Еңбек нарығындағы және өндірістегі фирманың іс-әрекеті және еңбек
ресурстарына деген сұранысы мен ұсынысын талдау
Еңбек нарығы басқа нарықтар сияқты сұраныс пен ұсыныс арқылы
реттеледi. Жұмыс күшiне сұранысты фирма анықтайды. Фирмадағы орындалатын
жұмыстар көлемi мен сапасына қандай факторлар әсер етедi, осыған орай қанша
жұмыс күшiн жалдау керек екенiн анықтау өте күрделi мәселе болып келедi.
Оны келесi суреттен, яғни (а) сурет алмаға деген сұраныс пен ұсыныс және
оның бағасы, (б) сурет сол алманы жинайтын жұмысшылар саны мен олардың
еңбекақысының сұранысы мен ұсынысы келтiрiлген.
Алма ұсыныс ұсыныс
бағасы
P w
сұраныс
сұраныс
0 Q Алма көлемi 0
L Алма жинаушылар
саны
Сурет-1 – Алма мен оның бағасының және алма жинаушылардың сұранысы мен
ұсыныс қисығы
Бәсекелiк фирманың пайдасын максималдау үшiн фирманың алма бағы бар
деп алайық. Фирма әр апта сайын алмаларды жинап оны сатуға рынокқа алып
шығуы керек. Ол үшiн фирма белгiлi бiр жұмыс күшiн қолданады. Бәсекелiк
нарық болғандықтан бiзге белгiлi фирма өнiм бағасы мен жалақы мөлшерiн
берiлген деп бiледi. Барлық фирманың мақсаты пайданы максималдау екенiн
бiлемiз. Фирма пайдасы өнiмдi немесе қызметтi сатудан түскен түсiм мен
жиынтық шығындардың айырмасына тең. Осыдан барып өндiрiстiк функция және
еңбектiң шектi өнiмдiлiгi деген ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz