Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
Кіріспе.
І.тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері”.
І1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері.
І2. Сабақтан тыс жұмыстар негізінде оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың мүмкіндіктері.
ІІ.тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың әдістемесі”.
ІІ1. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері.
ІІ2. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың жолдары мен әдіс.тәсілдері.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
І.тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері”.
І1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері.
І2. Сабақтан тыс жұмыстар негізінде оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың мүмкіндіктері.
ІІ.тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың әдістемесі”.
ІІ1. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың өлшемдері мен көрсеткіштері.
ІІ2. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың жолдары мен әдіс.тәсілдері.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Зерттеудің көкейкестілігі. Егеменді ел болып, етек-жеңімізді жинап болған қазіргі шақта халқымызда дені сау,ұлттық сана сезімі оянған рухани бай, ел болашағын ойлайтын, парасатты да саналы, азамат тәрбиелеу бүгінгі ұстаздардың міндеті болып отыр.
Заманымыздағы үздіксіз білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты –жастарды өз бетінше білім алуға үйрету.˝Нағыз білім - өз бетінше оқып алған білім ˝ деп үйретеді халық даналығы. Осыған сәйкес, оқытудың барлық әдістері мен тәсілдерінің түпкі міндеттері оқушыларды өз бетінше оқуға үйрету болып саналатынын әр мұғалім ұдайы есте сақтап, оны әрқашан басшылыққа алып отыруы керек. Бұл тұста физиканы оқыту процесінде де мүмкіндіктер мол, бірақ оған мұғалімнің ұйымдастыру – басшылық ролі әбден қажет.
Білім мен тәрбиені сабақ барысында ұштастыра, бірлікте оқыту әрбір ұстаздың басты міндеті болса, пән мұғалімдері тек сабақта ғана емес, сабақтан тыс уақытта да іздене жүріп, оқушылардың бойына тәрбиенің, ең ізгісін, ең асылын және пәнге деген қызығушылықты арттыруды естен шығармаған жөн.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі басты міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып шәкірттерге терең білім мен тәрбие беру.
Осығын сәйкес "Қазақстан Республикасы мектеп физикасынан білім беру тұжырымдамасының" 4-бөлімінде: физиканы оқытудың біртұтас оқу-әдістемелік жүйесі оқушының дамуын қамтамасыз етуі керек деген. Осы тұста ойлау қабілеттіктерін дамыту мәселелерінің шешімін дұрыс табуда оларға тек сабақ барысында ғана емес, сабақтан тыс уақытта да қосымша жұмыстар жүргізу арқылы білім беру керек болып табылады.Соның арқасында оқушылардың ойлау қабілеттіктері дамып, яғни дүниетаным қалыптасады.
Оқушылардың дүниетанымын, ойлау қабілеттіктерін қалыптастыратын ғылым саласы- физика пәні болып табылады. Физика ғылымы арқылы оқушылар табиғатта болып жатқан құбылыстарды, заңдылықтарды, процестерді бақылайды, зерттейді.
Заманымыздағы үздіксіз білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты –жастарды өз бетінше білім алуға үйрету.˝Нағыз білім - өз бетінше оқып алған білім ˝ деп үйретеді халық даналығы. Осыған сәйкес, оқытудың барлық әдістері мен тәсілдерінің түпкі міндеттері оқушыларды өз бетінше оқуға үйрету болып саналатынын әр мұғалім ұдайы есте сақтап, оны әрқашан басшылыққа алып отыруы керек. Бұл тұста физиканы оқыту процесінде де мүмкіндіктер мол, бірақ оған мұғалімнің ұйымдастыру – басшылық ролі әбден қажет.
Білім мен тәрбиені сабақ барысында ұштастыра, бірлікте оқыту әрбір ұстаздың басты міндеті болса, пән мұғалімдері тек сабақта ғана емес, сабақтан тыс уақытта да іздене жүріп, оқушылардың бойына тәрбиенің, ең ізгісін, ең асылын және пәнге деген қызығушылықты арттыруды естен шығармаған жөн.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі басты міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып шәкірттерге терең білім мен тәрбие беру.
Осығын сәйкес "Қазақстан Республикасы мектеп физикасынан білім беру тұжырымдамасының" 4-бөлімінде: физиканы оқытудың біртұтас оқу-әдістемелік жүйесі оқушының дамуын қамтамасыз етуі керек деген. Осы тұста ойлау қабілеттіктерін дамыту мәселелерінің шешімін дұрыс табуда оларға тек сабақ барысында ғана емес, сабақтан тыс уақытта да қосымша жұмыстар жүргізу арқылы білім беру керек болып табылады.Соның арқасында оқушылардың ойлау қабілеттіктері дамып, яғни дүниетаным қалыптасады.
Оқушылардың дүниетанымын, ойлау қабілеттіктерін қалыптастыратын ғылым саласы- физика пәні болып табылады. Физика ғылымы арқылы оқушылар табиғатта болып жатқан құбылыстарды, заңдылықтарды, процестерді бақылайды, зерттейді.
Жоспар:
Кіріспе.
І-тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздері”.
І1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері.
І2. Сабақтан тыс жұмыстар негізінде оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың мүмкіндіктері.
ІІ-тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың әдістемесі”.
ІІ1. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
өлшемдері мен көрсеткіштері.
ІІ2. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
жолдары мен әдіс-тәсілдері.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі. Егеменді ел болып, етек-жеңімізді жинап
болған қазіргі шақта халқымызда дені сау,ұлттық сана сезімі оянған рухани
бай, ел болашағын ойлайтын, парасатты да саналы, азамат тәрбиелеу бүгінгі
ұстаздардың міндеті болып отыр.
Заманымыздағы үздіксіз білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты
–жастарды өз бетінше білім алуға үйрету.˝Нағыз білім - өз бетінше оқып
алған білім ˝ деп үйретеді халық даналығы. Осыған сәйкес, оқытудың барлық
әдістері мен тәсілдерінің түпкі міндеттері оқушыларды өз бетінше оқуға
үйрету болып саналатынын әр мұғалім ұдайы есте сақтап, оны әрқашан
басшылыққа алып отыруы керек. Бұл тұста физиканы оқыту процесінде де
мүмкіндіктер мол, бірақ оған мұғалімнің ұйымдастыру – басшылық ролі әбден
қажет.
Білім мен тәрбиені сабақ барысында ұштастыра, бірлікте оқыту әрбір
ұстаздың басты міндеті болса, пән мұғалімдері тек сабақта ғана емес,
сабақтан тыс уақытта да іздене жүріп, оқушылардың бойына тәрбиенің, ең
ізгісін, ең асылын және пәнге деген қызығушылықты арттыруды естен
шығармаған жөн.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі басты
міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып шәкірттерге терең
білім мен тәрбие беру.
Осығын сәйкес "Қазақстан Республикасы мектеп физикасынан білім беру
тұжырымдамасының" 4-бөлімінде: физиканы оқытудың біртұтас оқу-әдістемелік
жүйесі оқушының дамуын қамтамасыз етуі керек деген. Осы тұста ойлау
қабілеттіктерін дамыту мәселелерінің шешімін дұрыс табуда оларға тек сабақ
барысында ғана емес, сабақтан тыс уақытта да қосымша жұмыстар жүргізу
арқылы білім беру керек болып табылады.Соның арқасында оқушылардың ойлау
қабілеттіктері дамып, яғни дүниетаным қалыптасады.
Оқушылардың дүниетанымын, ойлау қабілеттіктерін қалыптастыратын ғылым
саласы- физика пәні болып табылады. Физика ғылымы арқылы оқушылар табиғатта
болып жатқан құбылыстарды, заңдылықтарды, процестерді бақылайды, зерттейді.
Бұл құбылыстарды олар тек сабақта ғана емес, сабақтан тыс уақытта
бақылауға болады. Әрине мұндай сыныптан тыс жұмыстар мұғалімінің
басшылығымен ғана жүргізіледі.
Сабақтан тыс жұмыстардың білімділік және тәрбиелік маңызы күшті:
оқушылардың физика мен техникаға қызығушылығын арттырады, оларды өз бетінше
тәжірибелер, бақылаулар, өлшеулер жүргізуге баулыйды, физикалық теория мен
практиканың байланысын терең түсінеді, айналамыздағы физикалық
құбылыстардың мән-маңызын ұғады, физика және техника туралы әдебиеттерді
оқуға әуестенеді; физика сабақтарының көрнекілігін күшейтіп молайтады.
Қазіргі таңда мұндай жұмыстар көп мектептерде жүргізілмеуі салдарынан,
олар физика жайлы көптеген мәселелерді түсінбей, көбісі пәнді оқымайды.
Соның салдарынан жоғары оқу орындарына талапкерлер аз болады. Осындай
қайшылықтарды шешудің тиімді жолы - сабақтан тыс уақытта жұмыстар
ұйымдастыру болып табылады.
Бүгінгі таңда оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру проблемалары
педагогикалық процестің әр қырынан зерттелуде. Мәселен, қазақ ғалымдары:
Р.Қоянбаевтың, Е.Сағындықовтың А.Қалиевтің, А.Тұзылханның, М. Оразаевтың,
М. Смаиловтың және т.б. еңбектерінде оқушылардың ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру, , А. Табылдиевтың еңбектерінде оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыруда өз бетінше жұмыс істеудің тиімділігі, ТМД ғалымдары
Ч.Дарвиннің, А.С.Макаренконың еңбектерінде оқушының жеке басын дамытудың
жалпы мәселелері, С.Қалиевтың, С.Өтелбаеваның, А. Тайжанованың
еңбектерінде оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуге үйрету жолдары, Р.
Керімбаеваның еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру туралы, О. Мұсабековтың, А. Құраловтың еңбектерінде ұлттық
дүниетанымды қалыптастыру, Н. Албытованың еңбектерінде сабақ барысында
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселелері зерттеледі.
Дүниетаным ұғымы, мәні, формалары, түрі т.б. ұғымдары психологиялық
тұрғыда да бірқатар ғалымдар: А.В.Петровскийдің, Қ.Жарықбаевтың,
Т.Тәжібаевтің, Алдамұратовтың, М.М.Мұқановтың, ал дүниеге көзқарас, дүниеге
философиялық көзқарас, дүниеге физикалық көзқарас ұғымдары философ
ғалымдардың: Ә.Х.Тұрғынбаевтың, Р.Н.Нұрғалиевтың, Д.Кішібековтің,
Қ.Әбішевтің, Ұ.Сыдықовтың еңбектерінде қарастырылады.
Орта мектеп физиканы оқыту әдістемесі бойынша сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастыру мәселелері бойынша ғалым педагогтар: А.Иманғалиеваның,
Г.Г.Шәмшиеваның, А.Әзімбаевтың, М.Құдайқұловтың, Қ.Жаңабергеновтың, ресей
ғалымдары В.П.Ореховтың, А.Усованың, В.Буровтың, И.И.Соколовтың
еңбектерінде , орта мектепте әр түрлі бағыттағы кештерді ұйымдастыру
мәселелері бойынша ресей педагогтары Р.Малафеевтың, И.Юфанованың,
К.Мартынованың, қазақ педагогтары Ж. Тәй тенованың, Д.Жәңгірбаеваның,
К.Иманғалиеваның, К.Әбдімәжитұлының, Ж.Жолашеваның, М.Мәуленовтің,
А.Ислямованың, А. Медешованың, М. Кенжекованың, С.Әбдірованың ,
П.Кәрібаеваның еңбектерінде, факультатив сабақтарды өткізу әдістемесі ресей
педагогтары О.Кабардиннің, А. Перышкиннің, О.Чемакиннің,
М.С.Державинаның, В.Г. Разумовскийдің, А.И.Бугаевтың еңбектерінде, қазақ
педагогтары тарапынан: К. Аймановтың, К.Әбдіғаппаровтың, шет тілі бойынша
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі А. Сүгірбекованың еңбегінде,
баланың дүниетанымын кеңейтуде сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың
түрлері мәселесі бойынша Р. Керімбаеваның еңбегінде, семинар сабақтарының
ерекшеліктері мәселері Ә. Оңғарбайдың, Ю. Камаловтың еңбектерінде, орта
мектеп оқушылардың орындайтын өзіндік жұмыстары мәселелері ресей
педагогтары А. Чеботареваның, В.А.Буровтың еңбектерінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Білім беру заңына сәйкес мектептен тыс оқыту
жүйесі В. Загайнованың, Н.Аршабекованың еңбектерінде қарастырылады.
Атап көрсетілгендей жоғарыдағы зерттеулер бүгінгі жағдайдағы сабақтан
тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
жеткілікті дәрежеде қарастырылып әдістемелік тұрғыдан кеңінен жарияланып
насихатталмай жүргендігін көрсетеді.Осы қайшылықтың шешімін табу бізге
зерттеу тақырыбын "Сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру" деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеу обьектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Сабақтан тыс жұмыстар ұйымдастыру арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: физика пәнінен сабақтан тыс ұйымдастыратын
жұмыстардың барысында оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориясы мен
әдістемесін негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттермен танысу, теориялық талдау барысында
дүниетаным ұғымы мәнін ашу, анықтама беру.
2. Физика пәні бойынша сабақтан тыс жүргізілеттін жұмыстарға нақты
материалдар іріктеу, дүниетанымды қалыптастырудың өлшемі, көрсеткіштерін
анықтау.
3. Орта мектепте физиканы сабақтан тыс оқыту арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастырудың әдістемелік жүйелерін құрастыру.
Зерттеу базасы. Эксперименттік жұмыс Шымкент қаласының Қ. Сыпатаев
атындағы 7 санды техникалық лицей мектебі, Түлкібас ауданы Ұрбұлақ орта
мектептерінде өткізілді.
Зерттеу әдістері. Философиялық, педагогикалық, психологиялық, ғылыми
әдебиеттерге теориялық талдау, анкета, тест, сұрақ жауап, әңгімелесу,
эксперимент, математикалық - статистикалық өңдеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысы Қазақстан Рес
публикасының Білім беру, табиғатты қорғау заңдарына, жалпы орта білім беру
мектептің даму тұжырымдамасына, ел басшысының халыққа "Қазақстан -2030"
бағдарламасына, Қазақстан Республикасының мектеп физикасынан білім беру
тұжырымдамасына, педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясына сүйенеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І-тарау. “ Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздері”.
І 1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері.
Қай кезде де тәрбие мақсатын жүзеге асыратын орта және жоғарғы мектеп
болып табылады. Оларда жастардың басым көпшілігі оқып өмірге жолдама алады.
“Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері
тұжырымдамасында” – “Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты
ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып
оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты
дамуына мүмкіншілік жасау” деп атап көрсетеді.
Осыған сәйкес, адамды жан-жақты етіп тәрбиелеу білім беру жүйесінде
олардың ғылыми көзқарастарын қалыптастырып дүние танымын, наным, сенімін
қалыптастыру мәселесі тәрбиенің өте маңызды мақсаты болып табылады.
Мектептік физикалық білім берудің нақты мақсаттары оқушылардың ақыл-
ойын, олардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, физиканың
қазіргі қоғам өміріндегі және жалпы азаматтық мәдениеттің дамуындағы рөлі
жайлы түсініктерін қалыптастыру, табиғатқа ғылыми көзқарастарын
қалыптастыру, яғни оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру болып табылады.
Дүниетанымды қалыптастыру мәселесі қоғамның қай кезеңінде болмасын ең
өзекті проблемалардың бірі болып келеді.
Бүгінгі таңда оқушылар дүниетанымын қалыптастыру проблемалары
педагогикалық, психологиялық, философиялық және т.б. процестердің әр
қырынан зерттелуде.
Мәселен, “дүниетаным” ұғымын философиялық тұрғыдан ғалым педагогтар:
Ә.Тұрғынбаев, Р.Нұрғалиев, Д.Кішібеков, Қ.Әбішев, Ұ.Сыдықовтар зерттеген.
Педагогикалық тұрғыдан ТМД ғалым педагогтары: Ч.Дарвин, А.Макаренко,
К.Ушинский, А.Прохоров, қазақ педагогтары Р.Қоянбаев, А.Қалиев, А.Тұзылхан,
М.Оразаев, М. Смаилов, Е.Сағындықов, А.Табылдиев, С.Қалиев, С.Өтелбева,
А.Тайжанова, Р.Керімбаева, О.Мұсабеков, ұлттық дүниетанымды қалыптастыру
туралы А.Құралов, Ә.Сұлтанғалиева, Б.Есімбековалар зерттесе, психологиялық
тұрғыдан А.Петровский, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, Ә. Алдамұратов,
М.Мұқановтың еңбектерінде зерттеліп келеді.
“Дүниетаным” ұғымына әр саладағы ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп
отыр. Соның ішінде философтар дүниетаным және дүниеге көзқарас ұғымдарына
анықтама беріп отыр.
Қазақ философы Д.Кішібеков: “Дүниетаным немесе дүниеге көзқарас деп –
айнала қоршаған орта, бүкіл, әлем, дүние туралы көзқарастардың, пікірлер
мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы”,-деп анықтама берсе, Р.Нұрғалиев
“дүниеге көзқарас – жеке адамның әлеуметтік топтың, таптың немесе тұтас
қоғам қызметінің бағытын және шындыққа деген қатынасын айқындайтын
принциптердің, көзқарастардың мақсат-мұраттар мен сенімдер жүйесі”, -дейді,
ал Ә.Тұрғынбаев “Дүниеге көзқарас деп – дүние және адамның ондағы орны
жайындағы түсініктердің жиынтығы” деп анықтама береді.
Сонымен қоса философтар дүниенің болмысы, дүниенің физикалық көрінісі,
дүниенің философиялық көрінісі деген ұғымдарды да зерттеген.
Ұ.Сыдықов “Дүниенің болмысы деп - әлемнің сыр-сипатын, дүниенің түп
мағынасын, ішкі мәнін, айнала қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстар мен
процесстердің өзара байланысын, олардың дамуы мен өзгеруін, адамзат
қоғамының сан түрлі құпияларын танып білу қажеттігі”,- десе, Р.Нұрғалиев
“Дүниенің физикалық көрінісі дегеніміз – бұл термин табиғат туралы (үстірт
қарағанда органикалық емес дүние туралы) ұғым, дүниенің физикалық көрінісі
болып Декарт физикасы мен Ньютон жүйесі болып табылады”, -дейді, ал
Ә.Тұрғынбаев “Дүниенің философиялық көрінісі деп – адамның дүние туралы ой-
пікірлерінің бәрі, сайып келгенде, оның негізгі философиялық мәселені қалай
шешетініне байланысты болатын дүниенің мәңгілігі” деп анықтама береді.
Жоғарыдағы айтылған философтардың анықтамаларына талдау жасай отырып,
философиялық тұрғыдан дүниетаным деп – бүкіл айналаны қоршаған ортадағы
дүние туралы көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығын айтамыз.
Ал психологтар Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов және т.б. адам
дүниетанымындағы маңызды рольді ойлау алады деп көрсетеді.
“Ойлау дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз
байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің
жалпы және жанама бейнеленуі”, -деп анықтама береді..
“Дүниетану деп – тікелей сезімдік процестер–түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлануға қарай өрбитін процесс”, -дейді.
Сонымен психологиялық тұрғыдан алғанда дүниетаным дегеніміз –
сезімдік процестерден басталып, ойлануға өрбитін процесс, яғни тікелей
таным процесі арқылы танып білуге болатын процесс.
Ал, педагогтардың зерттеулеріне жүгінсек ресей педагогы А.Прохоровтың
“Үлкен советтік энциклопедия” сөздігінде дүниетаным ұғымына мынадай
анықтама береді:
“Дүниетаным дегеніміз – обьективті дүние мен адамның алатын
орнындағы, адамды қоршаған шындыққа, өз-өзіне деген, осы көзқарастарға
байланысты адамдардың өмір сүруіндегі позициялары мен дәлелдеулер,
көзқарастар, идеялар, таным принциптері және бағалы ұйымдастырулар мен
ориентациялар жиынтығы”, -деп, дүниетанымның 3-түрін көрсетеді:
1. Күнделікті. 2. Философиялық. 3. Діни.
Сонымен қоса, дүниетанымның идеологиялық структурасы – жаратылыстану
ғылымдары, әлеуметтік-тарихи, техникалық және философиялық білімдердің
қарым-қатынасы нәтижесінде қалыптасып дамиды деп көрсетеді.
Ал, педагог Р.Керімбаева “Оқушының дүниетанымын қалыптастыру”
еңбегінде “табиғат – балалардың дүниетанымын, ақыл-ойын, тілін, танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың құралы”, - деп көрсетеді.
Сонымен қоса, Р.Керімбаева бастауыш сынып оқушыларына табиғат туралы
дүниетанымдық ұғым беруді жыл мезгілдеріне байланысты топтастырады.
Жыл мезгілдерінсіз табиғатпен, қоршаған орта, өсімдіктер әлемі мен
жануарлар дүниесімен таныстыру мүмкін еместігін көрсетеді. Жыл мезгілдеріне
байланысты суреттер беріп, осындай суреттерді балалардың мұқият қарап,
аңғарғандарын байқай отырып, олардың суреттің жүйелі түрде қалай болу керек
екендігін әңгіме құрастыратындығын көрсетіп, балалардың дүниетанымын
қалыптастыруда оқытудың сөздік, көрнекілік, практикалық, оқыту әдістерінің
барлығы да қызмет етуі тиіс, оқушы мен ұстаздың ақиқатты іздесуші, күйіне
немесе дербес ізденуші дәрежесіне жеткізетіндей, үйіріп әкететіндей жағдай
тудырып отыру қажет деп көрсетеді. Бұл айтылған ойлардан Р.Керімбаеваның
баланың дүниетанымын қалыптастыру үшін ұстаз балалардың үнемі табиғат
аясында қоршаған ортамен тілдесіп жол ашып отыру қажет екенін және бала
үнемі табиғат құбылыстарын бақылай отырып, құбылыстардың пайда болуын,
неліктен болатындығын және қалай пайда болатынын біле отырып, олардың
дүнитанымы қалыптасатындығын көрсететіндігінкөруге болады.
Ал, педагог Е. Сағындықұлы “дүние таным дегеніміз деп – адамның
табиғат пен әлеуметтік ортаны түсініп білуін, онымен дұрыс қарым-қатынас
жасау іс-әрекетінің бағытын бейнелейтін көзқарастарының бірыңғай жүйесі”, -
деп, сонымен қоса “Дүниеге көзқарас дегеніміз – дүниенің даму заңдылықтарын
ғылым негізінде танып білу”,- деп көрсетеді.
“Дүниеге ғылыми көзқарастың ең бастысы адамның басты қасиеттері
Отанына шексіз берілгендік, оның гүлденуіне, барынша атсалысып, соның
игіліктерін көру”,- деп көрсетеді.
Р.Қоянбаев “дүниетаным деп – обьективті дүниеге және ондағы адамның
алатын орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы
көзқарастарда тәуелді адамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері,
мұраттары, таным және іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарлары”,- деп
анықтама береді.
Сонымен қоса еңбекте дүниетанымның төрт құрамды бөлігі көрсетіледі.
Олар: ғылыми білім жүйесі, дүниетаным, сенім, адам мұраты. Оларға жеке-жеке
анықтама береді.
Білім деп объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол
тәжірибесі. Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының
объективтік жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Міне, осының нәтижесінде
білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.
Дүниетаным деп жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын
түсіндіру туралы байымдауы.
Сенім деп терең, тиянақты ойланып айтылатын идеялардың жиынтығы.
Адам мұраты деп жете түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары
мұрат-мақсаттары, өмірге ұмтылушлығы, талаптанушылығы. Мұрат айналадағы
өмірді жетілдіруде және қоғамның әлеуметтік-экономикалық үдеуін дамытуда
адамның сезімін оятады.
Міне, осылай дүниетанымның құрамды бөліктеріне осындай анықтама
береді.
Бұл айтылған ойдан Р.Қоянбаевтың негізгі төрт құрамды бөлік арқылы
дүниетанымның қалыптасуын көрсеткенін көреміз.
Тарихта иілмейтін, тұрақтылығымен белгілі адамдар бар. Италияның ұлы
ғалымы Галилео Галилей– “А все же она вертится...” – “Бәрібір ол айналады”
деген көзқарасынан қайтпаса, поляктың аса көрнекті астрономы Николай
Коперник өзінің гелиоцентристік идеясынан қуғын сүргін мен қорлауға
қарамай бас тартпаған. Оған орыс демократы Н.Г. Чернышевскийді, отан
соғысының қаһарманы Д. М.Карбышевтың табандылығын қосуға болады.
Бұдан көретініміз кеңес дәуіріндегі ғалымдардың өз ойларынан
қайтпағандығын көруге болады.
“Дүниетаным” ұғымын зерттеуші педагог ғалымдардың қайсібірі болмасын
адам санасының өзінше ерекше түрі, қоршаған ортаға оның көзқарасы, дүние
және сол дүниедан оның алатын орыны, оқушылардың ғылыми дүниетаным
қалыптсатыру құралы деп тұжырым жасайды. Дүниетаным адам санасының арнайы
түрі. Оның өзін қоршаған дүниеге, яғни қоғамдық өмірге, табиғатқа өзіне
көзқарасы және сенімі. Адамның өмірлік позициясы, олардың сенімі, мұраты
және іс-әрекеттерінің тірегі, көрсеткіші.
Расында, дүниенің пайда болуы, оның эволюциялық тұрғыдан жетілу
ерекшеліктері, адамның дүниедегі орны, болмыстың мән жайы адамзат өніп-
өсуінің сипаты мен бағдары сияқты мәселелер қай дәуірде де адамдарды
толғандырып, көкейлерінен кетпей, ізденіске салды. Сөйтіп, әлем
құбылыстарын түсіндіруге талпынған әрекеттер дами берді. Ал қоғамдық
өмірдің ілгері басуы бір кезеңнің екіншісіне өтуі, олардың сабақтастығы,
өмір салтының материалдық және рухани деңгейінің жоғарылауы, яғни еңбек
өнімділігінің артып, тәжірибенің молаюы, дүниетанымдылық ескерусіз
қалдырмай, ол туралы түсініктерді үнемі дамытып, тереңдетіп отырды.
Дүниеге көзқарастың негізгі ұғымдары “дүние” және “адам”. Олар
ажырмас бірлікте. Яғни, адамнан бөлектенген дүние және табиғат, сондай -ақ
сыртқы дүниемен салыстырылмаған адамның іс-әрекеті, ішкі рухани өмірі,
әрқайсысы өз бетінше дүниетанымды құрай алмайды. Дүниеге қатынасы арқылы
адам өзінің тағдыры мен өмірлік позициясы, сүйіспеншілігі мен сенімі
туралы белгілі бір көзқарастар аумағын кеңейтеді. Адам мен дүние
арақатынастары бір-бірімен жаңа байланыста қаралған сайын, сыртқы
материалдық әлем және ішкі рухани дүние туралы, түсініктер тиянақталады.
Осыдан келіп, дүниеге көзқараста, біріншіден, әлем, табиғат және оның
дүниедегі орны туралы, үшіншіден, болмыс пен болашақтың мән-жайы туралы
көңілге қонымды түсініктер қалыптаса бастайды.
Дүниетанымның, дүниеге көзқарастың тұтастығын құрастыратын негіз -
білім. Ертедегі ойшылдар тек білім ғана надандықты жоятынын, қала берсе,
халық пен халықты теңестіретін күш екеніне кәміл сенеді. “Ештеңе білмейтін
және бірдеңе білейінші деп талпынбайтын адам - өте нашар адам” – деп
ертедегі грек философы Платон бекер айтпаған. Ал халқымыз “білім-ырыс
қазығы”,-дейді. Білім тереңдеген сайын одан бастау алатын дүниеге көзқарас
та нақтыланып, екшеленіп, жүйеленіп, тұрақтылық сипатқа ие болады. Білім
адамның көкірігіне қоныс теуіп, санасына ұялап, оның өмір тәжірибесінің
елегінен өтір барып, сенімге айналады. Сенім дегеніміз – дүниеге
көзқарастың түп қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоқыған
ойына, істеген ісіне, ұмтылған мұрат мақсатына деген беріктігі. Сенмі берік
адамның көзқарасы, дүниетанымы нақты, ісі қонымды, бағыты қашан да айқын.
Дүниеге көзқарас адам қызметтіне, оның белсенділігі мен әлеуметтік
бағдарына шешуші ықпал тигізеді. Сондай-ақ, дүниеге көзқарастың қалыптасуы
мен дамуының өзі табиғи, әлеуметтік және нақты мәдени ортаға тәуелді. Осы
тұрғыдан алғанда дүниеге көзқарастарды ғылыми және ғылыми емес, қарапайым
деп бөлуге болады.
Дүниеге көзқарастың кең тараған түрі - ғылыми емес, қарапайым
көзқарастар. Олар күнделікті қызмет-әрекет барысында қалыптасады, өмірдің
қалған салаларына назар аудармайды, жеке фактілерден нәр алып, олардың
сапалық ерекшеліктерін ескере бермейді.
Жеке адамның дамуында және мінез-құлқында дүниетанымның ролін баса
айта келіп, А.С.Макаренко:” Біз мектептерімізден әр уақытта, өз өмірінің
әрбір кезеңінде өзінің бақыты үшін қобалжымай, дұрыс өлшем табатттын,
жігерлі, идеялы қоғам мүшелерін біріктіруміз керек”, - деді. Сондықтан
ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тұтас педагогикалық процестің барлық
салаларына енуі керек. Оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын,
әдістері мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде оқушылардың ғылыми
көзқарастары, сенмі және мұраты қалыптасады.
Дүниетанымның психологиялық құрылымы танымдық, эмоциялық және еріктік
сияқты құрамаларды қамтиды. Білім жеке сенімге айналу үшін оны тек
ойластырып қана қоймай, терең сезіну, қоғамдық өмір және іс-әрекетпен
салыстыруы керек.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі поцесс, оның нәтижесінде
жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның
әрекет жасауына басшылық болады. Оқушының жалпы дамуында бұл процесс
тұрақты және үздіксіз өзгерістерге ұшырайды. Дүниетаным процесіне әр түрлі
факторлар, мәселен, әлеуметтік және микрооорта мен тәрбие, жаппай ақпарат
құралдары т.б. әсер етеді. Олардың әрқайсысы іс-әрекеттеріне әр түрлі ықпал
жасайды.
Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарасының қалыптасу процесі
дүниетаным идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның негіздерін
және мінез құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтай білуден
басталады. Дүниетанымдық білімін оқушылар дене ақыл-ой күшінің дамуына,
білім деңгейіне сәйкес бірте-бірте игереді.
Жеке адамның дамуында және мінез-құлқында дүниетанымынң ролін баса
айта келіп, А.С.Макаренко:” Біз мектептерімізден әр уақытта, өз өмірінің
әрбір кезеңінде өзінің бақыты үшін қобалжымай, дұрыс өлшем табатттын,
жігерлі, идеялы қоғам мүшелерін біріктіруміз керек”, - деді. Сондықтан
ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тұтас педагогикалық процестің барлық
салаларына енуі керек. Оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын,
әдістері мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде оқушылардың ғылыми
көзқарастары, сенмі және мұраты қалыптасады.
Қай уақытта болмасын дүниенің жаралуы, табиғаттың түрлі құбылыстары
туралы адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі болады. Кейбір табиғат
құбылыстары тылсым жұмбақ болып көрінеді де, адам санасына елеулі әсер
етеді. Адам тосын бір жағдайға кездессе немесе өзіне беймәлім нәрсе көрсе,
көпшілік жағдайда оны –ойға салып қорытындыламай, сезім жетегіне еріп
кетеді. Табиғат құбылысының терең тылсымына үңілуде адамзат баласы талай-
талай жолдардан өтті.
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін-
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып, білуге тырысты.
Адам өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, ол табиғаттың тылсым тынысын, ішкі
сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Тіпті қоршаған ортаның, табиғаттың
сұлу да, әсем көрінісі жас нәрестені де еріксіз өзіне баулап таңдандыра,
қызықтыра білген. Баланың мұндай қызығушылығын байқап, жеткіншекті туған
елінің табиғат әлеміне ендіріп, оның сан-алуан сырларын ұғындыру, таныстыру
мәселесі ерте заманның өзінде-ақ ұлағатты тәлімгерлер назарында болған.
Оған дәлел сонау ертеден-ақ табиғаттың бала жанына тигізетін әсерін атақты
ойшылдар, философ-ғалымдар, әдіскерлер көріп, байқап, оны іске асыру
жолдарын ұсынған.
Оның мөлдір бастауы ежелгі Греция философиясының биік шыңдарының бірі-
ұлы ғұлама Аристотель.
Аристотель адам ақыл-ойдың арқасында қоршаған ортаны, табиғатты жалпы
танып біле алады. Бірақ жалпыны түсіну үшін алдымен жалқыны танып білуі
керек. Себебі, біздің сезім мүшелерімізге жалқы затар әлемі әсер етеді де,
біз оларды танымның әртүрлі сатылары арқылы танып біле аламыз. Сезімдік
танымның бірінші сатысында адамдар жануарлар сияқты сезімдік
түйсіктерімізге әсер ететін заттар туралы алғашқы мағлұматтар аламыз.
Екінші сатысында тәжірибелік таным да, сезімдік түйсіктеріміздің
қайталанған құбылыстарын есте сақтап қалу арқасында оларды танып білуімізге
мүмкіндік туады. Танымның үшінші сатысы-өнерң, практикаға негізделген
танымның екінші сатысы. Бұл сатыда адамдар жеке заттарды танып қана
қоймайды, одан гөрі тереңірек түсіп, кейбір заттарға тән ортақ қасиеттер
мен себептерін де танып біледі деп түйсе, Платонның ілімі бойынша табиғатты
танып білу негізгі мақссат. Табиғаттың қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстарын тану барысында ғана адамның тәжірибесі, дүниетанымы кеңейеді
дейді. Платонның таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады:
1) адамда туа біткен идеялардыңң болуы мүмкін емес, себебі идеялардың
өзі тәжірибе арқылы пайда болады.
2) адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеме жазылмаған таза
тақта немесе ақ қағазң сияқты, ол тек тәжірибе арқылы мазмұнға
толады.
3) ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған мәліметтерден
басқа ешнәрсе жоқ, себебі дүниеге шығатын терең түйсік-таным.
Антикалық философияның атасы Демокриттің
пікірінше адамның дүниетанымы негізгі табиғаттағы құбылыстарға байланысты
дей келе танымды екі түрге бөлді:
1) сезім мүшелері арқылы танып білу. Ол заңсыз туылған (көмескі)
білім болғандықтан, оның ақиқатты тануда ешқандай пайдасы жоқ.
2) ақыл-ой арқылы танып білу туыылағн (шынайы) білім болғандықтан,
оның ақиқат туралы пайымдаулары дұрыс болады-дей тұрғанымен де,
Демокрит сезімдік танымды ақыл-ой танымына қарсы қоймайды.
Ақыл-ой сезімдік таным арқылы алған мәліметтерін әрі қарай ербітіп,
қорытынды жасайды.
Шығыстың екінші ұстазы атанған ойшыл, табиғат зерттеушісі кемеңгер
тәлімгер Әбнәсір әл-Фарабидің еңьек терінің негізгі көзі- табиғат, адам,
қоғам. Таным теориясында Фараби дүниені тану құралы ретінде ғылымға зор
маңыз берді. Ғылым негізгі үш түрлі басшылыққа алуы тиіс: нақты тақырып,
дұрыс дерек және дәлелдеме. Ғылымның үш көзі бар: сезім мүшелері, интелект
(ақыл-ой), адамның ойлау қабілеті және ой қорыту. Алдыңғы екеуі арқылы адам
дүниені тікелей таниды, ал ой қорыту заттар негізін, мәнін қамтиды. Нағыз
ғылым ой қорыту арқылы құрылады деп түйеді.
"Махмуд Қашқари өз заманының ойшылы", "Диуани лұғат ат-түрік" атты
еңбегінде қоршаған ортаның құбылыстарын салыстыру апрқылы, олардың адам
санасына әсері жайлы ойды ерекше сөз етеді. Ғұламаның бұл еңбегінде қыс та,
жаз да өз бойындағы артықшылықтарын тізбелей айтып қарсы жаққа айып-мін
тағу тәсілі арқылы, жыл мезгілдерін тануды ерекше суреттейді.
Өз заманында-ақ аты әлемге әйгілі болған ғұлама, философ Жүсіп
Баласағұнидің "Құдатғу білік" (Құтты білік) еңбегінде адамның дүниетануының
бірден-бір бұлағы – табиғат екендігін мойындайды. Ойшыл адамның дүниетану
мүмкіндігіне еш күмән келтірмейді, дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе
жоқ, адамның ақыл-парасаты,құдіреті, ол өмірдегі,қоршаған ортадағы,
табиғаттағы барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге жетерліктей қабілетті.
Орта ғасыр жазба әдебиетінің көрнекті өкілі Қожа Ахмет Иассауи адамның
дүниетанымы сезу, ойлау, тәжірибені қорыту арқылы өтеді. Дана атаның
айтуынша оқымаған адамдардың көзі де, көңілі де сол, олар қоршаған дүниені
тани білмейді, еш нәрсені көрмейді. Ал білімді адам дүниенің ғажайып
сырларын түсіне алады. Табиғатта артық тұрған келісімсіз біткен ешнәрсенің
жоқ екендігіне, адам баласының өзі бітім тұлғасы. Адамға көрсін деп тек
көз, жұмыс істесін деп қол, жүрсін деп аяқ, танып- білсін, зерттесін деп
бас берген дейді.
Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы көрнекті ғалым Кант
өзінің “Әлемнің әмбебаптық тарихи теориясы”, “Таза ақыл-ойды сынау”,
“Практикалық ақыл-ойды сынау” еңбектерінде адамның дүниетанымына ерекше мән
береді. Таным үрдісі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады.
Бірақ олар бізге “өзіндік заттар” туралы емес, олардың көріністері туралы
деректер береді. Жалпы алғанда, таным үрдісі Канттың пікірінше үш сатыдан
өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой.
Философия әлемінде өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырған Гегельдің
пікірінше адам ақыл-ой объективті нақтылықты дұррыс бейнелейді. Таным
үрдісінде басты ролді сезім атқарады. Ол ойлаудың қызметі сезім берген
деректерді басқа деректермен байланыстыра қарайды.
Жоғарыда көрсетілген ғұлама ғалымдардың ой-пікірінше, таным теориясына
тоқтала отырып, біз мынадай қорытындыға келдік. Табиғат тек байлық көзі,
адам баласының қызығының сарқылмас қазынасы ғана емес, көркемдік сұлулықтың
әлемі-таным негізі. Табиғаттың ғажайып құбылыстарымен таныстыру арқылы жас-
жеткіншектерді жан-жақты тәрбиелеуге, нақтырақ айтқанда баланың
қабылдауын, зейінін, ойын, тілін дамытуға, дүниетанымын кеңейттуге болады.
Бұған дәлел сонау ерте заманнның өзінде- ақ сондай көрегенділікпен
табиғатты тәрбие құралы деп қараған ойшыл, ғұламалардың философиялық
пікірлері болмақ. Осылайша, бала тәрбиесімен, оған білім беру жолдарымен
айналысқан ұлы тәлімгерлердің, педагогтардың қай-қайсысы болдмасын ақыл-
ойдың, тілдің дамуындағы табиғаттың алатын орны ерекше жоғары бағалаған.
Философиялық ой-пікірлер әрбір ғылымның бастауы, атасы екенін ескерсек,
табиғат тек таным құралы ғана емес, тәрбие көзі екеніне ешкім күмән
тудырмайды. Себебі, дүниеге келген бала қоршаған ортадағы құбылыстарды
көру, сезу, байқай отырып, оның танымдық әрекеттері дамиды. Демек,
табиғаттың бала өмірінде алатын орны ерекше, баланы табиғаттың асыл
аясында өсіру әрбір педагогтың міндеті болып табылады.
Түрлі салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойындар т.б. халықтың рухани сезімін,
адамгершіліктік қасиетін, мінез-құлқын ғана қалыптастырып қоймай,
дүниетанымын кеңейтіп, түрлі білімдер негізінен мағлұмат береді. Бізге
келіп жеткен салт-дәстүр мен әдет-ғұрыатардың өзінен қазақ халқының асқан
даналылығы мен ғажап зердесі табиғатқа деген адамгершілікті көзқарасы
аңғарылады.
Қандай дүниетанымдық ұғымды бастауыш, орта, жоғары мектеп жасындағы
балалардың меңгеруі керек?
Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде дүниетанымдылық білімнің мазмұны,
тереңдігі және оларды оқушыларға түсіндірі мемлекеттік оқу және тәрбие
бағдарламаларында қарастырылған. Оларда оқушылардың жас ерекшеліктері
және күрделі дүниетанмыдылық ұғымды игеру қабіллеттері еске алынған.
Бастауыш сынып оқушылары дүние, табиғаттың құбылыстары, біздің
еліміздегі, шетелдердегі қоғамдық және саяси өмір туралы ғылыми білімнің
бастапқы негіздерін игереді. Оқыту және тәрбие барысында Отан, халық
туралы, алдыңғы қатардағы адамдардың дүние жүзі халықтарының бейбітшілік
және бақыты үшін күресі туралы оқушылардың түсінігі қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалып тастыруда оқытудың
сөзік, көрнекілік, практикалық, оқыту әдістерінің барлығы да қызмет етуі
тиіс. Оқушы мен ұстаздың ақиқатты іздесуші, күйіне немесе дербес ізденуші
дәрежесіне жеткізетіндей, үйіріп әкететіндей жағдай тудырып отыру қажет.
Ол үшін ұстаз балалардың үнемі табиғат аясында қоршаған ортамен
тілдесіп жол ашып отыру қажет. Бала үнемі табиғат құбылыстарын бақылай
отырып, ата-анасына, үлкендерге танымдық сұрақтар қояды. Мысалы, қар қалай
пайда болады? Неге алақанда ериді? Жапырақтар неге түседі? Жаңбыр қайдан
пайда болады? Алма ағашы неге көктемде ғана гүлдейді? Неге барлық ағаштар
жеміс салмайды? Шыбын –шіркейлер қайда қыстайды?
Балалардың мұндай сұрақтарына жауап беру әрбір ата-ананың,
ұстаздардың міндеті, тек жауап беру ғана емес, қоршаған ортаны таныту,
баланың дүниетанымын кеңейту. Бұл жолда ұстаздарға оқытудың негізгі түрін
басшылыққа алу қажет деп көрсетеді. Олай болса әр тәрбиеші өз алдына мақсат
қоя білу тәрбиенің табысты болуының кепілі.
Адамды жан-жақты етіп тәрбиелеу білім беру жүйесінде олардың ғылыми
көзқарастарын қалыптастырып дүние танымын, наным, сенмін қалыптастыру
мәселесі тәрбиенің өте маңызды мақсаты.
Ғылыми көзқарас, дүниетаным жеке адамға өзін қоршаған өмірді, оның
құбылыстарын танып білуге мүмкіншілік береді, сонымен қоса оған объективті
баға беруге мүмкіншілік жасайды. Осының бәрі дүниетанымның қажетті қызметі:
бағыттаушылық, хабарлау-айқындау, бағалаушылық. Мұндай сапасы арқылы ол
көптеген көрсеткіштің маңызды цементтеуші жүрек жарды негіздері идеялық,
ғылыми және адамгершілік эстетикалық дамуын қалыптастырып, ынтасын
арттырады.
Педагогикалық процестің жетекші компоненттерінің ішінде ақыл-ой
тәрбиесі – оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми көзқарасын жетілдіру
және оны қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін қамтамасыз ету. Оны тиімді
ұйымдастыру оқушының ақыл-ойын дамытып, рухани күшінің гүлденуіне ықпал
жасайды, еңбекте әлеуметтік өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Ақыл-ой тәрбиесінің басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам
жайындағы ғылыми білімдермен қаруландыру, оқушылардың ойлау қабілеттерін
жетілдіру арқылы (абстрактілі, ой операциялары - талдау, синтез, салыстыру,
жинақтай, класси фикациялау т.б), таным іс әрекетін (іскерлік, дағды,
бақылау т.б) дамыту негізінде олардың ғылыми дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыру болып табылады.
Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру оларды осы заманғы
ғылыми дүниетанымын қаруландыруға сүйенеді. Бұған мектепте оқытылатын
барлық пәндердің қатынасы бар.
Мектепте оқытылатын жаратылыстану, физика, математика ғылымдары
табиғаттың құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым
жүйесін жасайды. Ботаника, жалпы биология курстарын оқу, мектептің оқу-
тәжірибе учаскелерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында шәкірттер
жұмыс істей жүріп, өсімдіктердің даму процесін адам баласының толық меңгере
алатындығына көзі жетеді.
Жаратылыстану, математика ғылымдары мен танысу барысында оқушылар
теориялық және тәжірибелік іс-әрекеттің белгілі бір білім көлемін
меңгереді, игереді, математика, химия, биология оқулықтарындағы теориялар
мен заңдармен танысады. Мысалы, дифференциалды, интегралды есептеу
теориясы, атомдық-молекула оқуы, Д.И.Менделеевтің периодтық заңдар табиғат
құбылыстарының терең байланыстылығын ашады, материалдық және рухани өзара
байланыс заңдылықтарын түсіндіреді, қоршаған дүниені тану заңдылықтарын
материалистік тұрғыдан түсіндіруге күш салады.
Физика, химия заңдарын білу және ол заңдылықтарды түсінуге арналған
тәжірибелер жасау оқушылардың дүниенің пайда болуы мен дамуы туралы
түсінігін, дүниетанымдылық көзқарасын және сенімін нығайтады. Физика,
астрономия адамның табиғат сырын бірте-бірте ашуы, тануы және ашылған
заңдарды пайдалануы туралы оқушылар түсінік алады. Космосқа ұшу... Талғат
Мұсабаев пен сұқпат.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда гуманитарлық ғылымдардың орны
ерекше. Тарих, әдебиет сабақтарында қоғамның дамуы туралы, адам өмірінің
мәні мемн мұраттарының, мінез-құлқының бағыттылығына, іс-әрекетінің
мақсатын анықтауды түсінеді.
Тарих курсы қоғамның даму заңдарын түсінуге мүмкіншілік жасйды.
Әдебиет адамдар арасындағы қарым-қатынасқа жаңа өмірге, еңбекке
жастардың дұрыс көзқарасын тәрбиелейді. Әдебиет сабақтарында оқушылар өмір
шындығын, отандық және дүниежүзілік мәдениеттің барлық прогресшіл
дәстүрлерімен, идеялық байлығымен танысады.
Сыныптан, мектептен тыс тәрбие жұмыстары оқушылардың қоғамдық өмірге
ынтасын тәрбиелейді, ой өрісін кеңейтеді, еңбеккке, мамандық таңдауға
көзқарастарын қалыптастырады.
Осы салада түрлі пән, техникалық, жас натуралистер, қолөнер
үйірмелерінің тәрбиелік мәні зор.
Мектеп пен отбасы ынтымақтаса отырып, оларды пайдалы еңбекке
айналастыру арқылы оқушының дүниетанымын дамыта түседі.
Әр түрлі проблемаларды (саяси, әдеби, ғылыми т.б) байымдау, талдау
және оларға қорытынды жасауға саяси-идеялық ғылыми-техникалық бағыттылықты
басшылыққа алуды оқушыларды үйрету қажет. Дүниетанымды қалыптастыруда
оқытылатын құбылыстар мен процестерді ғылыми тұрғыдан түсіндіру керек.
Сонымен мектепте оқыту оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
маңызды құралдарының бірі.
Әр түрлі сыныптың және сыныптан тыс тәрбие жұмыстары оқушылардың
ғылыми дүниетанымын дамытудың қажетті құралы болып табылады. Яғни,
оқушылардың дүниетанымын тек сабақ кезінде ғана емес, сабақтан тыс уақытта
қалыптастыруға болады. Бұл жөнінде келесі параграфта көрсетіледі.
І2. Сабақтан тыс жұмыстар негізінде оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың мүмкіндіктері.
Білім берудің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның ақыл-ой қабілетінің көзін
ашу және оның үздіксіз дамуы мен жетілуін қамтамасыз ету. Мектептік
физикалық білім берудің нақты мақсаттары оқушылардың ақыл-ойын, олардың
танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, физиканың қазіргі қоғам
өміріндегі және жалпы азаматтық мәдениеттің дамуындағы рөлі жайлы
түсініктерін қалыптастыру, табиғатқа ғылыми көзқарастарын қалыптастыру
болып табылады. Бірақ, мектеп физикасы бағдарламасында көрсетілген білімдер
мен дағдыларды оқушыларға меңгертумен физикалық білім берудің нақты
мақсаттары толық орындалды деп айтуға болмайды. Өйткені, физиканы сүйетін
оқушылардың білімін тереңдетіп, дағдыларын дамытып, дүниеатнымын
қалыптастырумен қатар, нашар үлгіретін балалардың ынта-ықыласын көтеріп,
олардың бұл пәнге деген қызғушылығын арттыруымз керек. Бұл міндетті
нәтижелі шешудің бірден-бір жолы-физикадан сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс
ұйымдастыра білу болып табылады.
Оқушылармен сабақтан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстары көбіне сабақтан
тыс немесе сыныптан тыс жұмыс деп аталады.
Бұл жұмыс мүғалім сабақ үстінде жұзеге асыратын тәрбие жұмысын
толықтыра және тереңдете отырып, ең алдымен балалардың таланттары мен
ынтасын ояту құралы ретінде қызмет атқарады, ол оқушылардың бос уақытын
ұйымдастарудың формасы болып табылады және олардың адамгершілік мінез-құлық
тәжірибесін қалыптастырудың негізі ретінде қызмет атқарады. Оның
оралымдылығы, мазмүнын түрлендіру және белгілі бір істерді орындау үшін
балаларды әртүрлі орналастыру мүмкіндіктері оқушыларға жеке дара қатынас
жасауға өте үлкен мүмкіндіктер ашады.
Бүгінгі таңда сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру проблемалары
педагогикалық процестің әр қырынан зерттелуде. Мәселен, орта мектеп
физикасы оқыту әдістемесі бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
мәселелері бойынша ғалым педагогтар: А.Иманғалиеваның, Г.Шәмшиеваның,
А.Әзімбаевтың, М.Құдайқұловтың, Қ.Жаңабергеновтың, ресей ғалымдары
В.Ореховтың, А.Усованың, В.Буровтың, И.Соколовтың, И.Ланинаның
еңбектерінде, орта мектепте әр түрлі бағыттағы кештерді ұйымдастыру ресей
педагогтары Р.Малафеевтің, И.Юфа нованың, К.Мартынованың, қазақ педагогтары
Ж.Тәйтенованың, И.Жәңгірбаеваның, К.Иманғалиеваның, К.Әбдімажитұлының,
Ж.Жолашеваның, М.Мәуленовтың, А.Ислямованың, А.Меде шованың,
М.Кенжекованың, С.Әбдірованың, П.Кәрібаеваның еңбектерінде, ал факультатив
сабақтарды өткізу әдістемесі ресей педагогтары О.Кабардиннің,
А.Перышкиннің, О.Чемакиннің, М.Державинаның, В.Разумовскийдің, А.Бугаевтың,
қазақ педагогтары К.Аймановтың, К.Әбдіғаппаровтың еңбектерінде, шет тілі
бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі А.Сүгірбекованың
еңбегінде, баланың дүниетанымын кеңейтуде сабақтан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың түрлері Р.Керімбаеваның еңбегінде, семинар сабақтарының
ерекшеліктері мәселелері Ә.Оңғарбайдың, Ю.Камаловтың еңбектерінде, орта
мектеп оқушыларының орындайтын өзіндік жұмыстары мәселелері ресей
педагогтары А.Чеботареваның, В.Буровтың еңбектерінде зерттеліп келеді.
Қазақстан Республикасының Білім беру заңына сәйкес мектептен тыс оқыту
жүйесі В.Загайнованың, Аршабекованың еңбектерінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда сыныптан тыс жұмысқа ғалымдар көптеген анықтамалар беріп
отыр. Қазақстандық педагогтар М.Құдайқұловтың , Қ. Жаңабергеновтың "Орта
мектепте физиканы оқыту әдістемесі" деген еңбегінде физикадан пәні бойынша
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі қарастырылады.
"Физикалық сыныптан тыс жұмыстар - деп физиканы оқыту процесіне
байланысты мұғалімнің басшылығымен оқушылардың сабақтан тыс уақытта
істейттін қосымша жұмыстарын айтамыз",-депанықтама берді және мұндай
сыныптан тыс жұмыстарды жүргізгенде мұғалім негізінен мынадай мақсаттарды
жүзеге асыру керек дейді:
1. Оқушылардың физика-техникалық білімдерін толықтыру, тереңдету, кеңейту,
дамыту.
2. Мектеп оқушыларының өз бетінше жұмыс істеуге ынта-ықыласын, шығармашылық
және конструкциялық қабілеттерін арттыру.
3. Жас жеткіншектердің политехникалық дағдыларын қалыптастыру.
4. Оқуышарды оқулықпен, ғылыми-көпшілік әдебиеттермен өз бетінше жұмыс
істеуге үйрету.
5. Жастарға саяси-экономикалық, ғылыми-материалистік, патриоттық,
интернационалдық, эстетикалық тәрбие беру.
Сонымен қоса М.Құдайқұлов, Қ.Жаңабергенов физикадан сыныптан тыс
жұмыстардың классификациясы көрсетеді. Олар мынадай:
1.Физика оқу бағдарламасының ауқымына кіретін сыныптан тыс жұмыстар.
Оған физика сабақтарына қатысты жүргізілетін қосымша жұмыстар жатады, яғни:
а) бағдарламада көрсетілген экскурсияларды өткізу;
б) физикадан нашар үлгіретін оқушылармен жұмыстар (қосымша сабақ, әр балаға
жеке түсіндіру, емтиханға және лабораториялық практикумға дайындау);
в) физиканы қызығы оқиттын жеткіншектермен қиын және қызықты есептер
шығару, физкабинетте лабораториялық жұмыстар қою, демонстрациялық
экспериментті даярлау, қолдан физикалық приборлар мен көрнекі модель-
құралдар жасау, олимпиада өткізу, жаңа приборлармен танысу;
с) оқушылардың үй тапсырмаларын орындауына көмектесу (консультатция,
сынып жұмыстарын орындауға жәрдемдесу, реферат-баяндамалар жаздырту,
табиғат құбылыстарын бақылау, үйде тәжірибелер және әр түрлі өлшеулер
жүргізу). Мұндай жұмыстар физикалық оқу материалының қалыпты және
нәтижелі өтілуіне, оқушылардың білімдері мен дағдыларына жүйелі түрде
сапалы қалыптасуына, сынып оқушыларының жалпы үлгерімін жақсартуға
жәрдемдеседі.
2.Физика оқу бағдарламасының шеңберінен тыс жататын жұмыстар. Олар
физика сабақтарына тікелей қатысы бола бермейді. Бұл оқушылардың өздерінің
еркі мен тілегі бойынша ұйымдастырылу керек. Мұның жүйесі мынадай
жұмыстардың түрінен тұрады:
а)Оқушылардың арнаулы физикалық және политехникалық білімдерін
тереңдету.
в) Қолданбалы физика салаларын (радиотехника, электротехника,
кинотехника, дыбыс техникасы) оқу.
с)Физика-техникалық приборларды, қондырғылардың модельдерін жасау.
д) Конструкциялық және өнертапқыштық жұмыстармен айналысу. Бұларды
ұйымдастырудың да формалары сан алуан: қосымша әдебиеттерді оқыту,
рефераттар жаздырту, физикалық кеш өткізу, тақырыптық көрмелер ұйымдастыру,
қабырға газеттері мен бюльлеттеньдер шығару, физикадан конкурстар және
конференциялар өткізу, үйірме жұмыстарын жүргізу...
Ал, педагог Р. Керімбаева "бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру" еңбегінде "сабақтан тыс жұмыстар деп- оқушылардың бос уақытын
ұйымдастырудың формасы болып табылатын және олардың адамгершілік мінез-
құлық тәжірибесін қалыптастыратын негізгі қызметін айтамыз", деп, сабақтан
тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мынадай 6-түрін көрсетеді:
1. Сабақтан тыс жұмыстардың негізгі түрі - арнайы үйірмелер
ұйымдастыру;
2. Сабақтан тыс ертеңгіліктер, кештер өткізу;
3. Дүниетанымдық саяхаттар жасау;
4. Табиғи материалдардан жасалған заттар, суреттер құрастыру жұмысы
бойынша көрмелер ұйыдастыру;
5. Тәжірибелер, ойын - әңгімелер жүргізу;
6. Табиғат күні апталығын өткізу.
Бұдан біз сыныптан жұмыстарды ұйымдастыру оқушыларды белсенділікке, өз
бетінше жұмыс істеуге, әр түрлі есептерді шығаруда творчестволықпен
ойлануға және оларда ұжымдық пен жолдастық сезімін тәрбиелеуге мүмкіндік
беретіндігін байқаймыз.
А. Сүгірбекова "Сыныптан тыс жұмыстар" еңбегінде ағылшын тілінен
сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы олардың айналаны қоршаған
ортадаға кез-келген тақырыпқа әңгіме айта алатындығы, олардың мінез-құлқын
өзгеше болатындығы, үлкендермен қарым-қатынаста өздерін еркін сезінетінін,
көп нәрсеге терең түсінушілікпен қарайтындығы, соның арқасында әрбір бала
өзіндік мүмкіндіктерін, білімін, қабілетін көрсете алатындығын айтады.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының "Білім беру" заңында білім
беру жүйесінің басты мақсаты-жеке тұлғаның дамуы әрі кәсіптік тұрғыдығы
қалыптасуы, ұлттық жалпы азаматтық бағалылықтары және ғылым мен іс жүзінің
жетістіктеріне жағдай жасалуы керек деп, осы заңның "Дамыту жолындағы оқыту
бағдарламасы" туралы 12-бабында мектептен тыс оқу орындары жұмыстарының
негізгі бағыттары көрсетіленді. Олар мындай бағыттардан тұрады:
1.Жастарды дамытуға бағытталған оқыту бағдарламалары мектептен тыс оқу
орындарында іс жүзінде асырылады.
2.Мектептен тыс білім беру және тәрбиелеу- қосымша жалпы білім берудің
негізгі түрі. Мемлекет мектептен тыс білім беру жүйесінің оқыту үрдісіндегі
көрсететін көмегін еліміздің барша тұрғындарының қолы жететін дәрежеде
қамтамасыз етеді.
3.Мектептен тыс білім беру орындары жастардың жеке тұлға ретінде
жетілуіне, кәсіби қалыптасуына, балалардың шығармашылықпен еңбектенуіне,
мүмкіндіктерін арттыруға, қоғам өміріне араласуына, азаматтық сана-
сезімінің жоғарылығына, жалпы мәдинеттілікке, бос уақыттарын дұрыс
ұйымдастыруларына негіз болады.
Осы бағыттарды жүзеге асыру үшін сыныптан тыс уақытта жұмыстарды
ұйымдастыру керек деп көрсетіледі.
Ресейлік педагог И.Ланина өзінің "Физикадан сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесі" еңбегінде "сыныптан тыс жұмыс деп-оқушылардың білімін
толықтыру, білім деңейін арттыру, оқуға ынтасын мақсатында
ұйымдастырылған жұмыс түрін айтамыз", -деп, оларға қойылатын негізгі
талаптарды көрсетеді.
1. Ең алдымен олардың нысаналығы мен саяси бағытылығын қамтамасыз
етудің маңызы. Бұл талапты сыныптан тыс жұмыстың формалары мен әдістерін
таңдаған кезде, оны жоспарлау және ұйымдастыру процессінде, қорытынды
шығарған кезде сақтау қажет дейді.
2. Сыныптан тыс жұмысқа қойылатын талаптардың ең маңыздыларының бірі -
оның өмірімен, құрылыс практикасымен тығыз байланыстылығы. Кез-келген
үйірменің, ғылыми қоғамының жұмысы айнала қоршаған ортамен танысуға және
оны гүлдендіруге себепші болуы тиіс.
3. Сыныптан тыс сабақтарды ұйымдастыруға қойылатын маңызды талап –
олардың келерліктей, шама жетерліктей болуы. Шама жетпейтін сабақтар
қажетті нәтижені бере алмайды. Олардың бастауыш сыныптарда қолдан
келерліктей болуын қамтамасыз ету ерекше қажет. Бұл сыныптардағы үйірмелік
және бұқаралық жұмыстарда әр түрлі ойындар мен ермектер, романтика
элементтері үлкен орын алады.
4. Сыныптан тыс жұмыс мазмұнының, формалары мен әдістерінің оқушылардың
даму деңгейіне сәйкес келуі.
6. Сыныптан тыс сабақтарды ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі –
олардың алуан түрлі және жаңа болуы.
Міне, осы талаптар жүзеге асырылған жағдайда ғана сыныптан тыс жұмыстар
өз мақсатына жететіндігін көруге болады.
Сонымен қоса ресейлік педагог О.Ф.Кабардин өзінің "физикадан
факультативтік сабақтар әдістемесі" еңбегінде физикадан факультативтік
сабақтарды ұйымдастырудың мақсаттарын, ұйымдастыру принциптерін, оларды
өткізудің формаларын, қосымша уақытта физиканың тақырыптарын оқытудың
әдістерін ұсынады.
Орта мектепте әр түрлі бағыттағы кештерді ұйымдастыру әдістемесін ресей
педагогтары Р.Малафеев, И.Юфанова, К.Мартынова, қазақ педагогтары
Ж.Тәйтенова, И.Жәңгірбаева, К.Иманғалиева, К.Әбдімажитұлы, Ж.Жолашева,
М.Мәуленов, А.Ислямова, А.Медешова, М.Кенжекова, С.Әбдірова, П.Кәрібаевалар
өздерінің еңбектерінде түрлі кештердің сценарийлерін, олардың формаларын,
қалай ұйымдастыру керектігін айтады. Тағы басқа көптеген педагогтар әр
түрлі пән бойынша сыныптан тыс жұмыстардың өткізілу әдістемесін ұсынады.
Сонымен сыныптан тыс жұмыс деп- мұғалімнің басқауымен ұйымдастырылып,
оқушылардың білімін тереңдету, оқу сапасын, ынтасын арттыру, дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған жұмыс түрін айтамыз. Сыныптан тыс
жұмыстар мындай 7-ерекшелік арқылы сипатталады. Олар мынадай:
Бірінші ерекшелігі, оқыту сабақтарына қарағанда сыныптан тыс жұмыс
ерікті негізде өткізіледі. Оқушылар ынта мен бейімділіктеріне байланысты өз
беттерімен әр түрлі үйірмелерде жазылады, сабақтан тыс уақытта өз қалаулары
бойынша көп болып және жеке атқаратын жұмыстарға қатысады. Демек,
еріктілік, ең алдымен сыныптан тыс сабақ түрлерін еркін таңдап алуды
білдіреді.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі, оның міндетті
бағдарламалар көлемімен байланысты болмайтындығы. Оның мазмұны мен формасы
негізінен алғанда оқушылардың ынталалры мен талап тілектеріне, жергілікті
жағдайларға байланысты болады. Пәндік және басқа үйірмелердің
бағдарламалары шамалық, бағдарлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе.
І-тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздері”.
І1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері.
І2. Сабақтан тыс жұмыстар негізінде оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың мүмкіндіктері.
ІІ-тарау. “Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың әдістемесі”.
ІІ1. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
өлшемдері мен көрсеткіштері.
ІІ2. Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
жолдары мен әдіс-тәсілдері.
Қорытынды.
Әдебиеттер тізімі.
Қосымша.
Кіріспе.
Зерттеудің көкейкестілігі. Егеменді ел болып, етек-жеңімізді жинап
болған қазіргі шақта халқымызда дені сау,ұлттық сана сезімі оянған рухани
бай, ел болашағын ойлайтын, парасатты да саналы, азамат тәрбиелеу бүгінгі
ұстаздардың міндеті болып отыр.
Заманымыздағы үздіксіз білім беру бағдарламасының негізгі мақсаты
–жастарды өз бетінше білім алуға үйрету.˝Нағыз білім - өз бетінше оқып
алған білім ˝ деп үйретеді халық даналығы. Осыған сәйкес, оқытудың барлық
әдістері мен тәсілдерінің түпкі міндеттері оқушыларды өз бетінше оқуға
үйрету болып саналатынын әр мұғалім ұдайы есте сақтап, оны әрқашан
басшылыққа алып отыруы керек. Бұл тұста физиканы оқыту процесінде де
мүмкіндіктер мол, бірақ оған мұғалімнің ұйымдастыру – басшылық ролі әбден
қажет.
Білім мен тәрбиені сабақ барысында ұштастыра, бірлікте оқыту әрбір
ұстаздың басты міндеті болса, пән мұғалімдері тек сабақта ғана емес,
сабақтан тыс уақытта да іздене жүріп, оқушылардың бойына тәрбиенің, ең
ізгісін, ең асылын және пәнге деген қызығушылықты арттыруды естен
шығармаған жөн.
Қазақстан Республикасының білім беру саласындағы бүгінгі басты
міндеттердің бірі – ұлттық ерекшеліктерді ескере отырып шәкірттерге терең
білім мен тәрбие беру.
Осығын сәйкес "Қазақстан Республикасы мектеп физикасынан білім беру
тұжырымдамасының" 4-бөлімінде: физиканы оқытудың біртұтас оқу-әдістемелік
жүйесі оқушының дамуын қамтамасыз етуі керек деген. Осы тұста ойлау
қабілеттіктерін дамыту мәселелерінің шешімін дұрыс табуда оларға тек сабақ
барысында ғана емес, сабақтан тыс уақытта да қосымша жұмыстар жүргізу
арқылы білім беру керек болып табылады.Соның арқасында оқушылардың ойлау
қабілеттіктері дамып, яғни дүниетаным қалыптасады.
Оқушылардың дүниетанымын, ойлау қабілеттіктерін қалыптастыратын ғылым
саласы- физика пәні болып табылады. Физика ғылымы арқылы оқушылар табиғатта
болып жатқан құбылыстарды, заңдылықтарды, процестерді бақылайды, зерттейді.
Бұл құбылыстарды олар тек сабақта ғана емес, сабақтан тыс уақытта
бақылауға болады. Әрине мұндай сыныптан тыс жұмыстар мұғалімінің
басшылығымен ғана жүргізіледі.
Сабақтан тыс жұмыстардың білімділік және тәрбиелік маңызы күшті:
оқушылардың физика мен техникаға қызығушылығын арттырады, оларды өз бетінше
тәжірибелер, бақылаулар, өлшеулер жүргізуге баулыйды, физикалық теория мен
практиканың байланысын терең түсінеді, айналамыздағы физикалық
құбылыстардың мән-маңызын ұғады, физика және техника туралы әдебиеттерді
оқуға әуестенеді; физика сабақтарының көрнекілігін күшейтіп молайтады.
Қазіргі таңда мұндай жұмыстар көп мектептерде жүргізілмеуі салдарынан,
олар физика жайлы көптеген мәселелерді түсінбей, көбісі пәнді оқымайды.
Соның салдарынан жоғары оқу орындарына талапкерлер аз болады. Осындай
қайшылықтарды шешудің тиімді жолы - сабақтан тыс уақытта жұмыстар
ұйымдастыру болып табылады.
Бүгінгі таңда оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру проблемалары
педагогикалық процестің әр қырынан зерттелуде. Мәселен, қазақ ғалымдары:
Р.Қоянбаевтың, Е.Сағындықовтың А.Қалиевтің, А.Тұзылханның, М. Оразаевтың,
М. Смаиловтың және т.б. еңбектерінде оқушылардың ғылыми дүниетанымын
қалыптастыру, , А. Табылдиевтың еңбектерінде оқушылардың дүниетанымын
қалыптастыруда өз бетінше жұмыс істеудің тиімділігі, ТМД ғалымдары
Ч.Дарвиннің, А.С.Макаренконың еңбектерінде оқушының жеке басын дамытудың
жалпы мәселелері, С.Қалиевтың, С.Өтелбаеваның, А. Тайжанованың
еңбектерінде оқушылардың өз бетінше жұмыс істеуге үйрету жолдары, Р.
Керімбаеваның еңбектерінде бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру туралы, О. Мұсабековтың, А. Құраловтың еңбектерінде ұлттық
дүниетанымды қалыптастыру, Н. Албытованың еңбектерінде сабақ барысында
оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру мәселелері зерттеледі.
Дүниетаным ұғымы, мәні, формалары, түрі т.б. ұғымдары психологиялық
тұрғыда да бірқатар ғалымдар: А.В.Петровскийдің, Қ.Жарықбаевтың,
Т.Тәжібаевтің, Алдамұратовтың, М.М.Мұқановтың, ал дүниеге көзқарас, дүниеге
философиялық көзқарас, дүниеге физикалық көзқарас ұғымдары философ
ғалымдардың: Ә.Х.Тұрғынбаевтың, Р.Н.Нұрғалиевтың, Д.Кішібековтің,
Қ.Әбішевтің, Ұ.Сыдықовтың еңбектерінде қарастырылады.
Орта мектеп физиканы оқыту әдістемесі бойынша сыныптан тыс жұмыстарды
ұйымдастыру мәселелері бойынша ғалым педагогтар: А.Иманғалиеваның,
Г.Г.Шәмшиеваның, А.Әзімбаевтың, М.Құдайқұловтың, Қ.Жаңабергеновтың, ресей
ғалымдары В.П.Ореховтың, А.Усованың, В.Буровтың, И.И.Соколовтың
еңбектерінде , орта мектепте әр түрлі бағыттағы кештерді ұйымдастыру
мәселелері бойынша ресей педагогтары Р.Малафеевтың, И.Юфанованың,
К.Мартынованың, қазақ педагогтары Ж. Тәй тенованың, Д.Жәңгірбаеваның,
К.Иманғалиеваның, К.Әбдімәжитұлының, Ж.Жолашеваның, М.Мәуленовтің,
А.Ислямованың, А. Медешованың, М. Кенжекованың, С.Әбдірованың ,
П.Кәрібаеваның еңбектерінде, факультатив сабақтарды өткізу әдістемесі ресей
педагогтары О.Кабардиннің, А. Перышкиннің, О.Чемакиннің,
М.С.Державинаның, В.Г. Разумовскийдің, А.И.Бугаевтың еңбектерінде, қазақ
педагогтары тарапынан: К. Аймановтың, К.Әбдіғаппаровтың, шет тілі бойынша
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі А. Сүгірбекованың еңбегінде,
баланың дүниетанымын кеңейтуде сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастырудың
түрлері мәселесі бойынша Р. Керімбаеваның еңбегінде, семинар сабақтарының
ерекшеліктері мәселері Ә. Оңғарбайдың, Ю. Камаловтың еңбектерінде, орта
мектеп оқушылардың орындайтын өзіндік жұмыстары мәселелері ресей
педагогтары А. Чеботареваның, В.А.Буровтың еңбектерінде қарастырылады.
Қазақстан Республикасының Білім беру заңына сәйкес мектептен тыс оқыту
жүйесі В. Загайнованың, Н.Аршабекованың еңбектерінде қарастырылады.
Атап көрсетілгендей жоғарыдағы зерттеулер бүгінгі жағдайдағы сабақтан
тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру
жеткілікті дәрежеде қарастырылып әдістемелік тұрғыдан кеңінен жарияланып
насихатталмай жүргендігін көрсетеді.Осы қайшылықтың шешімін табу бізге
зерттеу тақырыбын "Сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру" деп алуға мүмкіндік берді.
Зерттеу обьектісі: Жалпы білім беретін мектептердегі оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру.
Зерттеу пәні: Сабақтан тыс жұмыстар ұйымдастыру арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастыру процесі.
Зерттеу жұмысының мақсаты: физика пәнінен сабақтан тыс ұйымдастыратын
жұмыстардың барысында оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориясы мен
әдістемесін негіздеу.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
1. Ғылыми-педагогикалық әдебиеттермен танысу, теориялық талдау барысында
дүниетаным ұғымы мәнін ашу, анықтама беру.
2. Физика пәні бойынша сабақтан тыс жүргізілеттін жұмыстарға нақты
материалдар іріктеу, дүниетанымды қалыптастырудың өлшемі, көрсеткіштерін
анықтау.
3. Орта мектепте физиканы сабақтан тыс оқыту арқылы оқушылардың
дүниетанымын қалыптастырудың әдістемелік жүйелерін құрастыру.
Зерттеу базасы. Эксперименттік жұмыс Шымкент қаласының Қ. Сыпатаев
атындағы 7 санды техникалық лицей мектебі, Түлкібас ауданы Ұрбұлақ орта
мектептерінде өткізілді.
Зерттеу әдістері. Философиялық, педагогикалық, психологиялық, ғылыми
әдебиеттерге теориялық талдау, анкета, тест, сұрақ жауап, әңгімелесу,
эксперимент, математикалық - статистикалық өңдеу.
Зерттеу жұмысының әдіснамалық негіздері. Зерттеу жұмысы Қазақстан Рес
публикасының Білім беру, табиғатты қорғау заңдарына, жалпы орта білім беру
мектептің даму тұжырымдамасына, ел басшысының халыққа "Қазақстан -2030"
бағдарламасына, Қазақстан Республикасының мектеп физикасынан білім беру
тұжырымдамасына, педагогикалық және жас ерекшелігі психологиясына сүйенеді.
Зерттеу жұмысының құрылымы:
Зерттеу жұмысы кіріспеден, негізгі екі тараудан, қорытындыдан,
әдебиеттер тізімінен және қосымшадан тұрады.
І-тарау. “ Сабақтан тыс жұмыстар арқылы оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың теориялық негіздері”.
І 1. Оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың теориялық негіздері.
Қай кезде де тәрбие мақсатын жүзеге асыратын орта және жоғарғы мектеп
болып табылады. Оларда жастардың басым көпшілігі оқып өмірге жолдама алады.
“Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін мектептері
тұжырымдамасында” – “Жалпы білім беретін мектептің мақсаты – жас ұрпақты
ұлттық игіліктер мен адамзат мәдени мұрасының сабақтастығын сақтай отырып
оқыту, тәрбиелеу және әрбір шәкіртті жеке тұлға деп санап, оның жан-жақты
дамуына мүмкіншілік жасау” деп атап көрсетеді.
Осыған сәйкес, адамды жан-жақты етіп тәрбиелеу білім беру жүйесінде
олардың ғылыми көзқарастарын қалыптастырып дүние танымын, наным, сенімін
қалыптастыру мәселесі тәрбиенің өте маңызды мақсаты болып табылады.
Мектептік физикалық білім берудің нақты мақсаттары оқушылардың ақыл-
ойын, олардың танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, физиканың
қазіргі қоғам өміріндегі және жалпы азаматтық мәдениеттің дамуындағы рөлі
жайлы түсініктерін қалыптастыру, табиғатқа ғылыми көзқарастарын
қалыптастыру, яғни оқушылардың дүниетанымын қалыптастыру болып табылады.
Дүниетанымды қалыптастыру мәселесі қоғамның қай кезеңінде болмасын ең
өзекті проблемалардың бірі болып келеді.
Бүгінгі таңда оқушылар дүниетанымын қалыптастыру проблемалары
педагогикалық, психологиялық, философиялық және т.б. процестердің әр
қырынан зерттелуде.
Мәселен, “дүниетаным” ұғымын философиялық тұрғыдан ғалым педагогтар:
Ә.Тұрғынбаев, Р.Нұрғалиев, Д.Кішібеков, Қ.Әбішев, Ұ.Сыдықовтар зерттеген.
Педагогикалық тұрғыдан ТМД ғалым педагогтары: Ч.Дарвин, А.Макаренко,
К.Ушинский, А.Прохоров, қазақ педагогтары Р.Қоянбаев, А.Қалиев, А.Тұзылхан,
М.Оразаев, М. Смаилов, Е.Сағындықов, А.Табылдиев, С.Қалиев, С.Өтелбева,
А.Тайжанова, Р.Керімбаева, О.Мұсабеков, ұлттық дүниетанымды қалыптастыру
туралы А.Құралов, Ә.Сұлтанғалиева, Б.Есімбековалар зерттесе, психологиялық
тұрғыдан А.Петровский, Қ.Жарықбаев, Т.Тәжібаев, Ә. Алдамұратов,
М.Мұқановтың еңбектерінде зерттеліп келеді.
“Дүниетаным” ұғымына әр саладағы ғалымдар әртүрлі анықтамалар беріп
отыр. Соның ішінде философтар дүниетаным және дүниеге көзқарас ұғымдарына
анықтама беріп отыр.
Қазақ философы Д.Кішібеков: “Дүниетаным немесе дүниеге көзқарас деп –
айнала қоршаған орта, бүкіл, әлем, дүние туралы көзқарастардың, пікірлер
мен түсініктердің жүйеленген жиынтығы”,-деп анықтама берсе, Р.Нұрғалиев
“дүниеге көзқарас – жеке адамның әлеуметтік топтың, таптың немесе тұтас
қоғам қызметінің бағытын және шындыққа деген қатынасын айқындайтын
принциптердің, көзқарастардың мақсат-мұраттар мен сенімдер жүйесі”, -дейді,
ал Ә.Тұрғынбаев “Дүниеге көзқарас деп – дүние және адамның ондағы орны
жайындағы түсініктердің жиынтығы” деп анықтама береді.
Сонымен қоса философтар дүниенің болмысы, дүниенің физикалық көрінісі,
дүниенің философиялық көрінісі деген ұғымдарды да зерттеген.
Ұ.Сыдықов “Дүниенің болмысы деп - әлемнің сыр-сипатын, дүниенің түп
мағынасын, ішкі мәнін, айнала қоршаған ортадағы заттардың, құбылыстар мен
процесстердің өзара байланысын, олардың дамуы мен өзгеруін, адамзат
қоғамының сан түрлі құпияларын танып білу қажеттігі”,- десе, Р.Нұрғалиев
“Дүниенің физикалық көрінісі дегеніміз – бұл термин табиғат туралы (үстірт
қарағанда органикалық емес дүние туралы) ұғым, дүниенің физикалық көрінісі
болып Декарт физикасы мен Ньютон жүйесі болып табылады”, -дейді, ал
Ә.Тұрғынбаев “Дүниенің философиялық көрінісі деп – адамның дүние туралы ой-
пікірлерінің бәрі, сайып келгенде, оның негізгі философиялық мәселені қалай
шешетініне байланысты болатын дүниенің мәңгілігі” деп анықтама береді.
Жоғарыдағы айтылған философтардың анықтамаларына талдау жасай отырып,
философиялық тұрғыдан дүниетаным деп – бүкіл айналаны қоршаған ортадағы
дүние туралы көзқарастардың, пікірлер мен түсініктердің жүйеленген
жиынтығын айтамыз.
Ал психологтар Т.Тәжібаев, Қ.Жарықбаев, Ә.Алдамұратов және т.б. адам
дүниетанымындағы маңызды рольді ойлау алады деп көрсетеді.
“Ойлау дегеніміз - әлеуметтік жағдаймен ұштасқан, тілмен тығыз
байланысты психикалық процесс, сол арқылы болмыстың, дүниедегі нәрселердің
жалпы және жанама бейнеленуі”, -деп анықтама береді..
“Дүниетану деп – тікелей сезімдік процестер–түйсіну, қабылдау,
пайымдаудан басталып, одан әрі ойлануға қарай өрбитін процесс”, -дейді.
Сонымен психологиялық тұрғыдан алғанда дүниетаным дегеніміз –
сезімдік процестерден басталып, ойлануға өрбитін процесс, яғни тікелей
таным процесі арқылы танып білуге болатын процесс.
Ал, педагогтардың зерттеулеріне жүгінсек ресей педагогы А.Прохоровтың
“Үлкен советтік энциклопедия” сөздігінде дүниетаным ұғымына мынадай
анықтама береді:
“Дүниетаным дегеніміз – обьективті дүние мен адамның алатын
орнындағы, адамды қоршаған шындыққа, өз-өзіне деген, осы көзқарастарға
байланысты адамдардың өмір сүруіндегі позициялары мен дәлелдеулер,
көзқарастар, идеялар, таным принциптері және бағалы ұйымдастырулар мен
ориентациялар жиынтығы”, -деп, дүниетанымның 3-түрін көрсетеді:
1. Күнделікті. 2. Философиялық. 3. Діни.
Сонымен қоса, дүниетанымның идеологиялық структурасы – жаратылыстану
ғылымдары, әлеуметтік-тарихи, техникалық және философиялық білімдердің
қарым-қатынасы нәтижесінде қалыптасып дамиды деп көрсетеді.
Ал, педагог Р.Керімбаева “Оқушының дүниетанымын қалыптастыру”
еңбегінде “табиғат – балалардың дүниетанымын, ақыл-ойын, тілін, танымдық
қызығушылығын қалыптастырудың құралы”, - деп көрсетеді.
Сонымен қоса, Р.Керімбаева бастауыш сынып оқушыларына табиғат туралы
дүниетанымдық ұғым беруді жыл мезгілдеріне байланысты топтастырады.
Жыл мезгілдерінсіз табиғатпен, қоршаған орта, өсімдіктер әлемі мен
жануарлар дүниесімен таныстыру мүмкін еместігін көрсетеді. Жыл мезгілдеріне
байланысты суреттер беріп, осындай суреттерді балалардың мұқият қарап,
аңғарғандарын байқай отырып, олардың суреттің жүйелі түрде қалай болу керек
екендігін әңгіме құрастыратындығын көрсетіп, балалардың дүниетанымын
қалыптастыруда оқытудың сөздік, көрнекілік, практикалық, оқыту әдістерінің
барлығы да қызмет етуі тиіс, оқушы мен ұстаздың ақиқатты іздесуші, күйіне
немесе дербес ізденуші дәрежесіне жеткізетіндей, үйіріп әкететіндей жағдай
тудырып отыру қажет деп көрсетеді. Бұл айтылған ойлардан Р.Керімбаеваның
баланың дүниетанымын қалыптастыру үшін ұстаз балалардың үнемі табиғат
аясында қоршаған ортамен тілдесіп жол ашып отыру қажет екенін және бала
үнемі табиғат құбылыстарын бақылай отырып, құбылыстардың пайда болуын,
неліктен болатындығын және қалай пайда болатынын біле отырып, олардың
дүнитанымы қалыптасатындығын көрсететіндігінкөруге болады.
Ал, педагог Е. Сағындықұлы “дүние таным дегеніміз деп – адамның
табиғат пен әлеуметтік ортаны түсініп білуін, онымен дұрыс қарым-қатынас
жасау іс-әрекетінің бағытын бейнелейтін көзқарастарының бірыңғай жүйесі”, -
деп, сонымен қоса “Дүниеге көзқарас дегеніміз – дүниенің даму заңдылықтарын
ғылым негізінде танып білу”,- деп көрсетеді.
“Дүниеге ғылыми көзқарастың ең бастысы адамның басты қасиеттері
Отанына шексіз берілгендік, оның гүлденуіне, барынша атсалысып, соның
игіліктерін көру”,- деп көрсетеді.
Р.Қоянбаев “дүниетаным деп – обьективті дүниеге және ондағы адамның
алатын орнына, адамның өзін қоршаған шындыққа және өзіне қатынасы туралы
көзқарастарда тәуелді адамдардың өмірлік позициясын, олардың сенімдері,
мұраттары, таным және іс-әрекет принциптері, құндылық бағдарлары”,- деп
анықтама береді.
Сонымен қоса еңбекте дүниетанымның төрт құрамды бөлігі көрсетіледі.
Олар: ғылыми білім жүйесі, дүниетаным, сенім, адам мұраты. Оларға жеке-жеке
анықтама береді.
Білім деп объективтік дүниені бейнелейтін адам баласының мол
тәжірибесі. Білім арқылы жеке адам табиғаттың және қоғам құбылыстарының
объективтік жақтарын зерттейді, түсінеді, ұғады. Міне, осының нәтижесінде
білім әр адамның көзқарасына, сеніміне айналады.
Дүниетаным деп жеке адамның табиғи және әлеуметтік құбылыстарын
түсіндіру туралы байымдауы.
Сенім деп терең, тиянақты ойланып айтылатын идеялардың жиынтығы.
Адам мұраты деп жете түсінудің жоғары кемелі, адам баласының жоғары
мұрат-мақсаттары, өмірге ұмтылушлығы, талаптанушылығы. Мұрат айналадағы
өмірді жетілдіруде және қоғамның әлеуметтік-экономикалық үдеуін дамытуда
адамның сезімін оятады.
Міне, осылай дүниетанымның құрамды бөліктеріне осындай анықтама
береді.
Бұл айтылған ойдан Р.Қоянбаевтың негізгі төрт құрамды бөлік арқылы
дүниетанымның қалыптасуын көрсеткенін көреміз.
Тарихта иілмейтін, тұрақтылығымен белгілі адамдар бар. Италияның ұлы
ғалымы Галилео Галилей– “А все же она вертится...” – “Бәрібір ол айналады”
деген көзқарасынан қайтпаса, поляктың аса көрнекті астрономы Николай
Коперник өзінің гелиоцентристік идеясынан қуғын сүргін мен қорлауға
қарамай бас тартпаған. Оған орыс демократы Н.Г. Чернышевскийді, отан
соғысының қаһарманы Д. М.Карбышевтың табандылығын қосуға болады.
Бұдан көретініміз кеңес дәуіріндегі ғалымдардың өз ойларынан
қайтпағандығын көруге болады.
“Дүниетаным” ұғымын зерттеуші педагог ғалымдардың қайсібірі болмасын
адам санасының өзінше ерекше түрі, қоршаған ортаға оның көзқарасы, дүние
және сол дүниедан оның алатын орыны, оқушылардың ғылыми дүниетаным
қалыптсатыру құралы деп тұжырым жасайды. Дүниетаным адам санасының арнайы
түрі. Оның өзін қоршаған дүниеге, яғни қоғамдық өмірге, табиғатқа өзіне
көзқарасы және сенімі. Адамның өмірлік позициясы, олардың сенімі, мұраты
және іс-әрекеттерінің тірегі, көрсеткіші.
Расында, дүниенің пайда болуы, оның эволюциялық тұрғыдан жетілу
ерекшеліктері, адамның дүниедегі орны, болмыстың мән жайы адамзат өніп-
өсуінің сипаты мен бағдары сияқты мәселелер қай дәуірде де адамдарды
толғандырып, көкейлерінен кетпей, ізденіске салды. Сөйтіп, әлем
құбылыстарын түсіндіруге талпынған әрекеттер дами берді. Ал қоғамдық
өмірдің ілгері басуы бір кезеңнің екіншісіне өтуі, олардың сабақтастығы,
өмір салтының материалдық және рухани деңгейінің жоғарылауы, яғни еңбек
өнімділігінің артып, тәжірибенің молаюы, дүниетанымдылық ескерусіз
қалдырмай, ол туралы түсініктерді үнемі дамытып, тереңдетіп отырды.
Дүниеге көзқарастың негізгі ұғымдары “дүние” және “адам”. Олар
ажырмас бірлікте. Яғни, адамнан бөлектенген дүние және табиғат, сондай -ақ
сыртқы дүниемен салыстырылмаған адамның іс-әрекеті, ішкі рухани өмірі,
әрқайсысы өз бетінше дүниетанымды құрай алмайды. Дүниеге қатынасы арқылы
адам өзінің тағдыры мен өмірлік позициясы, сүйіспеншілігі мен сенімі
туралы белгілі бір көзқарастар аумағын кеңейтеді. Адам мен дүние
арақатынастары бір-бірімен жаңа байланыста қаралған сайын, сыртқы
материалдық әлем және ішкі рухани дүние туралы, түсініктер тиянақталады.
Осыдан келіп, дүниеге көзқараста, біріншіден, әлем, табиғат және оның
дүниедегі орны туралы, үшіншіден, болмыс пен болашақтың мән-жайы туралы
көңілге қонымды түсініктер қалыптаса бастайды.
Дүниетанымның, дүниеге көзқарастың тұтастығын құрастыратын негіз -
білім. Ертедегі ойшылдар тек білім ғана надандықты жоятынын, қала берсе,
халық пен халықты теңестіретін күш екеніне кәміл сенеді. “Ештеңе білмейтін
және бірдеңе білейінші деп талпынбайтын адам - өте нашар адам” – деп
ертедегі грек философы Платон бекер айтпаған. Ал халқымыз “білім-ырыс
қазығы”,-дейді. Білім тереңдеген сайын одан бастау алатын дүниеге көзқарас
та нақтыланып, екшеленіп, жүйеленіп, тұрақтылық сипатқа ие болады. Білім
адамның көкірігіне қоныс теуіп, санасына ұялап, оның өмір тәжірибесінің
елегінен өтір барып, сенімге айналады. Сенім дегеніміз – дүниеге
көзқарастың түп қазығы, бағыттаушысы, адамның өз позициясына, тоқыған
ойына, істеген ісіне, ұмтылған мұрат мақсатына деген беріктігі. Сенмі берік
адамның көзқарасы, дүниетанымы нақты, ісі қонымды, бағыты қашан да айқын.
Дүниеге көзқарас адам қызметтіне, оның белсенділігі мен әлеуметтік
бағдарына шешуші ықпал тигізеді. Сондай-ақ, дүниеге көзқарастың қалыптасуы
мен дамуының өзі табиғи, әлеуметтік және нақты мәдени ортаға тәуелді. Осы
тұрғыдан алғанда дүниеге көзқарастарды ғылыми және ғылыми емес, қарапайым
деп бөлуге болады.
Дүниеге көзқарастың кең тараған түрі - ғылыми емес, қарапайым
көзқарастар. Олар күнделікті қызмет-әрекет барысында қалыптасады, өмірдің
қалған салаларына назар аудармайды, жеке фактілерден нәр алып, олардың
сапалық ерекшеліктерін ескере бермейді.
Жеке адамның дамуында және мінез-құлқында дүниетанымның ролін баса
айта келіп, А.С.Макаренко:” Біз мектептерімізден әр уақытта, өз өмірінің
әрбір кезеңінде өзінің бақыты үшін қобалжымай, дұрыс өлшем табатттын,
жігерлі, идеялы қоғам мүшелерін біріктіруміз керек”, - деді. Сондықтан
ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тұтас педагогикалық процестің барлық
салаларына енуі керек. Оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын,
әдістері мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде оқушылардың ғылыми
көзқарастары, сенмі және мұраты қалыптасады.
Дүниетанымның психологиялық құрылымы танымдық, эмоциялық және еріктік
сияқты құрамаларды қамтиды. Білім жеке сенімге айналу үшін оны тек
ойластырып қана қоймай, терең сезіну, қоғамдық өмір және іс-әрекетпен
салыстыруы керек.
Дүниетанымның қалыптасуы ұзақ және күрделі поцесс, оның нәтижесінде
жеке көзқарастар және сенім жүйесі дамиды, қалыптасады, олар жеке адамның
әрекет жасауына басшылық болады. Оқушының жалпы дамуында бұл процесс
тұрақты және үздіксіз өзгерістерге ұшырайды. Дүниетаным процесіне әр түрлі
факторлар, мәселен, әлеуметтік және микрооорта мен тәрбие, жаппай ақпарат
құралдары т.б. әсер етеді. Олардың әрқайсысы іс-әрекеттеріне әр түрлі ықпал
жасайды.
Жеке адамның өмірге, табиғатқа көзқарасының қалыптасу процесі
дүниетаным идеясы элементтерін игеруден, яғни білімнің, ғылымның негіздерін
және мінез құлықтың белгілі нормаларын білу, оларды сақтай білуден
басталады. Дүниетанымдық білімін оқушылар дене ақыл-ой күшінің дамуына,
білім деңгейіне сәйкес бірте-бірте игереді.
Жеке адамның дамуында және мінез-құлқында дүниетанымынң ролін баса
айта келіп, А.С.Макаренко:” Біз мектептерімізден әр уақытта, өз өмірінің
әрбір кезеңінде өзінің бақыты үшін қобалжымай, дұрыс өлшем табатттын,
жігерлі, идеялы қоғам мүшелерін біріктіруміз керек”, - деді. Сондықтан
ғылыми дүниетанымның қалыптасуы тұтас педагогикалық процестің барлық
салаларына енуі керек. Оқыту және тәрбие жұмыстарының әр түрлі құралдарын,
әдістері мен тәсілдерін жинақы пайдаланудың нәтижесінде оқушылардың ғылыми
көзқарастары, сенмі және мұраты қалыптасады.
Қай уақытта болмасын дүниенің жаралуы, табиғаттың түрлі құбылыстары
туралы адамның өзіндік көзқарасы, түсінігі болады. Кейбір табиғат
құбылыстары тылсым жұмбақ болып көрінеді де, адам санасына елеулі әсер
етеді. Адам тосын бір жағдайға кездессе немесе өзіне беймәлім нәрсе көрсе,
көпшілік жағдайда оны –ойға салып қорытындыламай, сезім жетегіне еріп
кетеді. Табиғат құбылысының терең тылсымына үңілуде адамзат баласы талай-
талай жолдардан өтті.
Ерте заманнан-ақ адам өзін қоршаған дүниенің заңдылықтарын және өзін-
өзі, өзінің табиғатқа, басқа адамдарға қатынасын танып, білуге тырысты.
Адам өмірі табиғат аясында өтетіндіктен, ол табиғаттың тылсым тынысын, ішкі
сырын білуді ғасырлар бойы арман еткен. Тіпті қоршаған ортаның, табиғаттың
сұлу да, әсем көрінісі жас нәрестені де еріксіз өзіне баулап таңдандыра,
қызықтыра білген. Баланың мұндай қызығушылығын байқап, жеткіншекті туған
елінің табиғат әлеміне ендіріп, оның сан-алуан сырларын ұғындыру, таныстыру
мәселесі ерте заманның өзінде-ақ ұлағатты тәлімгерлер назарында болған.
Оған дәлел сонау ертеден-ақ табиғаттың бала жанына тигізетін әсерін атақты
ойшылдар, философ-ғалымдар, әдіскерлер көріп, байқап, оны іске асыру
жолдарын ұсынған.
Оның мөлдір бастауы ежелгі Греция философиясының биік шыңдарының бірі-
ұлы ғұлама Аристотель.
Аристотель адам ақыл-ойдың арқасында қоршаған ортаны, табиғатты жалпы
танып біле алады. Бірақ жалпыны түсіну үшін алдымен жалқыны танып білуі
керек. Себебі, біздің сезім мүшелерімізге жалқы затар әлемі әсер етеді де,
біз оларды танымның әртүрлі сатылары арқылы танып біле аламыз. Сезімдік
танымның бірінші сатысында адамдар жануарлар сияқты сезімдік
түйсіктерімізге әсер ететін заттар туралы алғашқы мағлұматтар аламыз.
Екінші сатысында тәжірибелік таным да, сезімдік түйсіктеріміздің
қайталанған құбылыстарын есте сақтап қалу арқасында оларды танып білуімізге
мүмкіндік туады. Танымның үшінші сатысы-өнерң, практикаға негізделген
танымның екінші сатысы. Бұл сатыда адамдар жеке заттарды танып қана
қоймайды, одан гөрі тереңірек түсіп, кейбір заттарға тән ортақ қасиеттер
мен себептерін де танып біледі деп түйсе, Платонның ілімі бойынша табиғатты
танып білу негізгі мақссат. Табиғаттың қоршаған ортаның заттары мен
құбылыстарын тану барысында ғана адамның тәжірибесі, дүниетанымы кеңейеді
дейді. Платонның таным теориясы негізінен үш қағидадан тұрады:
1) адамда туа біткен идеялардыңң болуы мүмкін емес, себебі идеялардың
өзі тәжірибе арқылы пайда болады.
2) адамның дүниеге келген кездегі ақыл-ойы ештеме жазылмаған таза
тақта немесе ақ қағазң сияқты, ол тек тәжірибе арқылы мазмұнға
толады.
3) ақыл-ойда тек сезімдік түйсіктер арқылы қабылданған мәліметтерден
басқа ешнәрсе жоқ, себебі дүниеге шығатын терең түйсік-таным.
Антикалық философияның атасы Демокриттің
пікірінше адамның дүниетанымы негізгі табиғаттағы құбылыстарға байланысты
дей келе танымды екі түрге бөлді:
1) сезім мүшелері арқылы танып білу. Ол заңсыз туылған (көмескі)
білім болғандықтан, оның ақиқатты тануда ешқандай пайдасы жоқ.
2) ақыл-ой арқылы танып білу туыылағн (шынайы) білім болғандықтан,
оның ақиқат туралы пайымдаулары дұрыс болады-дей тұрғанымен де,
Демокрит сезімдік танымды ақыл-ой танымына қарсы қоймайды.
Ақыл-ой сезімдік таным арқылы алған мәліметтерін әрі қарай ербітіп,
қорытынды жасайды.
Шығыстың екінші ұстазы атанған ойшыл, табиғат зерттеушісі кемеңгер
тәлімгер Әбнәсір әл-Фарабидің еңьек терінің негізгі көзі- табиғат, адам,
қоғам. Таным теориясында Фараби дүниені тану құралы ретінде ғылымға зор
маңыз берді. Ғылым негізгі үш түрлі басшылыққа алуы тиіс: нақты тақырып,
дұрыс дерек және дәлелдеме. Ғылымның үш көзі бар: сезім мүшелері, интелект
(ақыл-ой), адамның ойлау қабілеті және ой қорыту. Алдыңғы екеуі арқылы адам
дүниені тікелей таниды, ал ой қорыту заттар негізін, мәнін қамтиды. Нағыз
ғылым ой қорыту арқылы құрылады деп түйеді.
"Махмуд Қашқари өз заманының ойшылы", "Диуани лұғат ат-түрік" атты
еңбегінде қоршаған ортаның құбылыстарын салыстыру апрқылы, олардың адам
санасына әсері жайлы ойды ерекше сөз етеді. Ғұламаның бұл еңбегінде қыс та,
жаз да өз бойындағы артықшылықтарын тізбелей айтып қарсы жаққа айып-мін
тағу тәсілі арқылы, жыл мезгілдерін тануды ерекше суреттейді.
Өз заманында-ақ аты әлемге әйгілі болған ғұлама, философ Жүсіп
Баласағұнидің "Құдатғу білік" (Құтты білік) еңбегінде адамның дүниетануының
бірден-бір бұлағы – табиғат екендігін мойындайды. Ойшыл адамның дүниетану
мүмкіндігіне еш күмән келтірмейді, дүниеде адам зерттеп білмейтін нәрсе
жоқ, адамның ақыл-парасаты,құдіреті, ол өмірдегі,қоршаған ортадағы,
табиғаттағы барлық нәрсенің мән-мағынасын түсінуге жетерліктей қабілетті.
Орта ғасыр жазба әдебиетінің көрнекті өкілі Қожа Ахмет Иассауи адамның
дүниетанымы сезу, ойлау, тәжірибені қорыту арқылы өтеді. Дана атаның
айтуынша оқымаған адамдардың көзі де, көңілі де сол, олар қоршаған дүниені
тани білмейді, еш нәрсені көрмейді. Ал білімді адам дүниенің ғажайып
сырларын түсіне алады. Табиғатта артық тұрған келісімсіз біткен ешнәрсенің
жоқ екендігіне, адам баласының өзі бітім тұлғасы. Адамға көрсін деп тек
көз, жұмыс істесін деп қол, жүрсін деп аяқ, танып- білсін, зерттесін деп
бас берген дейді.
Неміс классикалық философиясының негізін қалаушы көрнекті ғалым Кант
өзінің “Әлемнің әмбебаптық тарихи теориясы”, “Таза ақыл-ойды сынау”,
“Практикалық ақыл-ойды сынау” еңбектерінде адамның дүниетанымына ерекше мән
береді. Таным үрдісі күнделікті тәжірибеден, сезімдік түйсінуден басталады.
Бірақ олар бізге “өзіндік заттар” туралы емес, олардың көріністері туралы
деректер береді. Жалпы алғанда, таным үрдісі Канттың пікірінше үш сатыдан
өтеді. Олар: сезімдік түйсіну, сараптаушы парасат және таза ақыл-ой.
Философия әлемінде өзіндік ерекшелігімен өшпес із қалдырған Гегельдің
пікірінше адам ақыл-ой объективті нақтылықты дұррыс бейнелейді. Таным
үрдісінде басты ролді сезім атқарады. Ол ойлаудың қызметі сезім берген
деректерді басқа деректермен байланыстыра қарайды.
Жоғарыда көрсетілген ғұлама ғалымдардың ой-пікірінше, таным теориясына
тоқтала отырып, біз мынадай қорытындыға келдік. Табиғат тек байлық көзі,
адам баласының қызығының сарқылмас қазынасы ғана емес, көркемдік сұлулықтың
әлемі-таным негізі. Табиғаттың ғажайып құбылыстарымен таныстыру арқылы жас-
жеткіншектерді жан-жақты тәрбиелеуге, нақтырақ айтқанда баланың
қабылдауын, зейінін, ойын, тілін дамытуға, дүниетанымын кеңейттуге болады.
Бұған дәлел сонау ерте заманнның өзінде- ақ сондай көрегенділікпен
табиғатты тәрбие құралы деп қараған ойшыл, ғұламалардың философиялық
пікірлері болмақ. Осылайша, бала тәрбиесімен, оған білім беру жолдарымен
айналысқан ұлы тәлімгерлердің, педагогтардың қай-қайсысы болдмасын ақыл-
ойдың, тілдің дамуындағы табиғаттың алатын орны ерекше жоғары бағалаған.
Философиялық ой-пікірлер әрбір ғылымның бастауы, атасы екенін ескерсек,
табиғат тек таным құралы ғана емес, тәрбие көзі екеніне ешкім күмән
тудырмайды. Себебі, дүниеге келген бала қоршаған ортадағы құбылыстарды
көру, сезу, байқай отырып, оның танымдық әрекеттері дамиды. Демек,
табиғаттың бала өмірінде алатын орны ерекше, баланы табиғаттың асыл
аясында өсіру әрбір педагогтың міндеті болып табылады.
Түрлі салт-дәстүр, әдет-ғұрып, ойындар т.б. халықтың рухани сезімін,
адамгершіліктік қасиетін, мінез-құлқын ғана қалыптастырып қоймай,
дүниетанымын кеңейтіп, түрлі білімдер негізінен мағлұмат береді. Бізге
келіп жеткен салт-дәстүр мен әдет-ғұрыатардың өзінен қазақ халқының асқан
даналылығы мен ғажап зердесі табиғатқа деген адамгершілікті көзқарасы
аңғарылады.
Қандай дүниетанымдық ұғымды бастауыш, орта, жоғары мектеп жасындағы
балалардың меңгеруі керек?
Оқыту мен тәрбиенің әрбір кезеңінде дүниетанымдылық білімнің мазмұны,
тереңдігі және оларды оқушыларға түсіндірі мемлекеттік оқу және тәрбие
бағдарламаларында қарастырылған. Оларда оқушылардың жас ерекшеліктері
және күрделі дүниетанмыдылық ұғымды игеру қабіллеттері еске алынған.
Бастауыш сынып оқушылары дүние, табиғаттың құбылыстары, біздің
еліміздегі, шетелдердегі қоғамдық және саяси өмір туралы ғылыми білімнің
бастапқы негіздерін игереді. Оқыту және тәрбие барысында Отан, халық
туралы, алдыңғы қатардағы адамдардың дүние жүзі халықтарының бейбітшілік
және бақыты үшін күресі туралы оқушылардың түсінігі қалыптасады.
Бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын қалып тастыруда оқытудың
сөзік, көрнекілік, практикалық, оқыту әдістерінің барлығы да қызмет етуі
тиіс. Оқушы мен ұстаздың ақиқатты іздесуші, күйіне немесе дербес ізденуші
дәрежесіне жеткізетіндей, үйіріп әкететіндей жағдай тудырып отыру қажет.
Ол үшін ұстаз балалардың үнемі табиғат аясында қоршаған ортамен
тілдесіп жол ашып отыру қажет. Бала үнемі табиғат құбылыстарын бақылай
отырып, ата-анасына, үлкендерге танымдық сұрақтар қояды. Мысалы, қар қалай
пайда болады? Неге алақанда ериді? Жапырақтар неге түседі? Жаңбыр қайдан
пайда болады? Алма ағашы неге көктемде ғана гүлдейді? Неге барлық ағаштар
жеміс салмайды? Шыбын –шіркейлер қайда қыстайды?
Балалардың мұндай сұрақтарына жауап беру әрбір ата-ананың,
ұстаздардың міндеті, тек жауап беру ғана емес, қоршаған ортаны таныту,
баланың дүниетанымын кеңейту. Бұл жолда ұстаздарға оқытудың негізгі түрін
басшылыққа алу қажет деп көрсетеді. Олай болса әр тәрбиеші өз алдына мақсат
қоя білу тәрбиенің табысты болуының кепілі.
Адамды жан-жақты етіп тәрбиелеу білім беру жүйесінде олардың ғылыми
көзқарастарын қалыптастырып дүние танымын, наным, сенмін қалыптастыру
мәселесі тәрбиенің өте маңызды мақсаты.
Ғылыми көзқарас, дүниетаным жеке адамға өзін қоршаған өмірді, оның
құбылыстарын танып білуге мүмкіншілік береді, сонымен қоса оған объективті
баға беруге мүмкіншілік жасайды. Осының бәрі дүниетанымның қажетті қызметі:
бағыттаушылық, хабарлау-айқындау, бағалаушылық. Мұндай сапасы арқылы ол
көптеген көрсеткіштің маңызды цементтеуші жүрек жарды негіздері идеялық,
ғылыми және адамгершілік эстетикалық дамуын қалыптастырып, ынтасын
арттырады.
Педагогикалық процестің жетекші компоненттерінің ішінде ақыл-ой
тәрбиесі – оқушылардың ойлау қабілетін, дүниеге ғылыми көзқарасын жетілдіру
және оны қалыптастыру, ғылыми білім жүйесін қамтамасыз ету. Оны тиімді
ұйымдастыру оқушының ақыл-ойын дамытып, рухани күшінің гүлденуіне ықпал
жасайды, еңбекте әлеуметтік өмірден өз орнын табуға көмектеседі.
Ақыл-ой тәрбиесінің басты міндеттері: оқушыларды табиғат және қоғам
жайындағы ғылыми білімдермен қаруландыру, оқушылардың ойлау қабілеттерін
жетілдіру арқылы (абстрактілі, ой операциялары - талдау, синтез, салыстыру,
жинақтай, класси фикациялау т.б), таным іс әрекетін (іскерлік, дағды,
бақылау т.б) дамыту негізінде олардың ғылыми дүниетанымдық көзқарасын
қалыптастыру болып табылады.
Оқушылардың ғылыми дүниетанымын қалыптастыру оларды осы заманғы
ғылыми дүниетанымын қаруландыруға сүйенеді. Бұған мектепте оқытылатын
барлық пәндердің қатынасы бар.
Мектепте оқытылатын жаратылыстану, физика, математика ғылымдары
табиғаттың құбылыстары мен процестері және заңдылықтары туралы белгілі ұғым
жүйесін жасайды. Ботаника, жалпы биология курстарын оқу, мектептің оқу-
тәжірибе учаскелерінде, оқушылардың өндірістік бригадаларында шәкірттер
жұмыс істей жүріп, өсімдіктердің даму процесін адам баласының толық меңгере
алатындығына көзі жетеді.
Жаратылыстану, математика ғылымдары мен танысу барысында оқушылар
теориялық және тәжірибелік іс-әрекеттің белгілі бір білім көлемін
меңгереді, игереді, математика, химия, биология оқулықтарындағы теориялар
мен заңдармен танысады. Мысалы, дифференциалды, интегралды есептеу
теориясы, атомдық-молекула оқуы, Д.И.Менделеевтің периодтық заңдар табиғат
құбылыстарының терең байланыстылығын ашады, материалдық және рухани өзара
байланыс заңдылықтарын түсіндіреді, қоршаған дүниені тану заңдылықтарын
материалистік тұрғыдан түсіндіруге күш салады.
Физика, химия заңдарын білу және ол заңдылықтарды түсінуге арналған
тәжірибелер жасау оқушылардың дүниенің пайда болуы мен дамуы туралы
түсінігін, дүниетанымдылық көзқарасын және сенімін нығайтады. Физика,
астрономия адамның табиғат сырын бірте-бірте ашуы, тануы және ашылған
заңдарды пайдалануы туралы оқушылар түсінік алады. Космосқа ұшу... Талғат
Мұсабаев пен сұқпат.
Оқушылардың дүниетанымын қалыптастыруда гуманитарлық ғылымдардың орны
ерекше. Тарих, әдебиет сабақтарында қоғамның дамуы туралы, адам өмірінің
мәні мемн мұраттарының, мінез-құлқының бағыттылығына, іс-әрекетінің
мақсатын анықтауды түсінеді.
Тарих курсы қоғамның даму заңдарын түсінуге мүмкіншілік жасйды.
Әдебиет адамдар арасындағы қарым-қатынасқа жаңа өмірге, еңбекке
жастардың дұрыс көзқарасын тәрбиелейді. Әдебиет сабақтарында оқушылар өмір
шындығын, отандық және дүниежүзілік мәдениеттің барлық прогресшіл
дәстүрлерімен, идеялық байлығымен танысады.
Сыныптан, мектептен тыс тәрбие жұмыстары оқушылардың қоғамдық өмірге
ынтасын тәрбиелейді, ой өрісін кеңейтеді, еңбеккке, мамандық таңдауға
көзқарастарын қалыптастырады.
Осы салада түрлі пән, техникалық, жас натуралистер, қолөнер
үйірмелерінің тәрбиелік мәні зор.
Мектеп пен отбасы ынтымақтаса отырып, оларды пайдалы еңбекке
айналастыру арқылы оқушының дүниетанымын дамыта түседі.
Әр түрлі проблемаларды (саяси, әдеби, ғылыми т.б) байымдау, талдау
және оларға қорытынды жасауға саяси-идеялық ғылыми-техникалық бағыттылықты
басшылыққа алуды оқушыларды үйрету қажет. Дүниетанымды қалыптастыруда
оқытылатын құбылыстар мен процестерді ғылыми тұрғыдан түсіндіру керек.
Сонымен мектепте оқыту оқушылардың дүниетанымын қалыптастырудың
маңызды құралдарының бірі.
Әр түрлі сыныптың және сыныптан тыс тәрбие жұмыстары оқушылардың
ғылыми дүниетанымын дамытудың қажетті құралы болып табылады. Яғни,
оқушылардың дүниетанымын тек сабақ кезінде ғана емес, сабақтан тыс уақытта
қалыптастыруға болады. Бұл жөнінде келесі параграфта көрсетіледі.
І2. Сабақтан тыс жұмыстар негізінде оқушылардың дүниетанымын
қалыптастырудың мүмкіндіктері.
Білім берудің негізгі мақсаты – жеке тұлғаның ақыл-ой қабілетінің көзін
ашу және оның үздіксіз дамуы мен жетілуін қамтамасыз ету. Мектептік
физикалық білім берудің нақты мақсаттары оқушылардың ақыл-ойын, олардың
танымдық және шығармашылық қабілеттерін дамыту, физиканың қазіргі қоғам
өміріндегі және жалпы азаматтық мәдениеттің дамуындағы рөлі жайлы
түсініктерін қалыптастыру, табиғатқа ғылыми көзқарастарын қалыптастыру
болып табылады. Бірақ, мектеп физикасы бағдарламасында көрсетілген білімдер
мен дағдыларды оқушыларға меңгертумен физикалық білім берудің нақты
мақсаттары толық орындалды деп айтуға болмайды. Өйткені, физиканы сүйетін
оқушылардың білімін тереңдетіп, дағдыларын дамытып, дүниеатнымын
қалыптастырумен қатар, нашар үлгіретін балалардың ынта-ықыласын көтеріп,
олардың бұл пәнге деген қызғушылығын арттыруымз керек. Бұл міндетті
нәтижелі шешудің бірден-бір жолы-физикадан сыныптан тыс жұмыстарды дұрыс
ұйымдастыра білу болып табылады.
Оқушылармен сабақтан тыс жүргізілетін тәрбие жұмыстары көбіне сабақтан
тыс немесе сыныптан тыс жұмыс деп аталады.
Бұл жұмыс мүғалім сабақ үстінде жұзеге асыратын тәрбие жұмысын
толықтыра және тереңдете отырып, ең алдымен балалардың таланттары мен
ынтасын ояту құралы ретінде қызмет атқарады, ол оқушылардың бос уақытын
ұйымдастарудың формасы болып табылады және олардың адамгершілік мінез-құлық
тәжірибесін қалыптастырудың негізі ретінде қызмет атқарады. Оның
оралымдылығы, мазмүнын түрлендіру және белгілі бір істерді орындау үшін
балаларды әртүрлі орналастыру мүмкіндіктері оқушыларға жеке дара қатынас
жасауға өте үлкен мүмкіндіктер ашады.
Бүгінгі таңда сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру проблемалары
педагогикалық процестің әр қырынан зерттелуде. Мәселен, орта мектеп
физикасы оқыту әдістемесі бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру
мәселелері бойынша ғалым педагогтар: А.Иманғалиеваның, Г.Шәмшиеваның,
А.Әзімбаевтың, М.Құдайқұловтың, Қ.Жаңабергеновтың, ресей ғалымдары
В.Ореховтың, А.Усованың, В.Буровтың, И.Соколовтың, И.Ланинаның
еңбектерінде, орта мектепте әр түрлі бағыттағы кештерді ұйымдастыру ресей
педагогтары Р.Малафеевтің, И.Юфа нованың, К.Мартынованың, қазақ педагогтары
Ж.Тәйтенованың, И.Жәңгірбаеваның, К.Иманғалиеваның, К.Әбдімажитұлының,
Ж.Жолашеваның, М.Мәуленовтың, А.Ислямованың, А.Меде шованың,
М.Кенжекованың, С.Әбдірованың, П.Кәрібаеваның еңбектерінде, ал факультатив
сабақтарды өткізу әдістемесі ресей педагогтары О.Кабардиннің,
А.Перышкиннің, О.Чемакиннің, М.Державинаның, В.Разумовскийдің, А.Бугаевтың,
қазақ педагогтары К.Аймановтың, К.Әбдіғаппаровтың еңбектерінде, шет тілі
бойынша сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі А.Сүгірбекованың
еңбегінде, баланың дүниетанымын кеңейтуде сабақтан тыс жұмыстарды
ұйымдастырудың түрлері Р.Керімбаеваның еңбегінде, семинар сабақтарының
ерекшеліктері мәселелері Ә.Оңғарбайдың, Ю.Камаловтың еңбектерінде, орта
мектеп оқушыларының орындайтын өзіндік жұмыстары мәселелері ресей
педагогтары А.Чеботареваның, В.Буровтың еңбектерінде зерттеліп келеді.
Қазақстан Республикасының Білім беру заңына сәйкес мектептен тыс оқыту
жүйесі В.Загайнованың, Аршабекованың еңбектерінде қарастырылады.
Бүгінгі таңда сыныптан тыс жұмысқа ғалымдар көптеген анықтамалар беріп
отыр. Қазақстандық педагогтар М.Құдайқұловтың , Қ. Жаңабергеновтың "Орта
мектепте физиканы оқыту әдістемесі" деген еңбегінде физикадан пәні бойынша
сыныптан тыс жұмыстарды ұйымдастыру мәселесі қарастырылады.
"Физикалық сыныптан тыс жұмыстар - деп физиканы оқыту процесіне
байланысты мұғалімнің басшылығымен оқушылардың сабақтан тыс уақытта
істейттін қосымша жұмыстарын айтамыз",-депанықтама берді және мұндай
сыныптан тыс жұмыстарды жүргізгенде мұғалім негізінен мынадай мақсаттарды
жүзеге асыру керек дейді:
1. Оқушылардың физика-техникалық білімдерін толықтыру, тереңдету, кеңейту,
дамыту.
2. Мектеп оқушыларының өз бетінше жұмыс істеуге ынта-ықыласын, шығармашылық
және конструкциялық қабілеттерін арттыру.
3. Жас жеткіншектердің политехникалық дағдыларын қалыптастыру.
4. Оқуышарды оқулықпен, ғылыми-көпшілік әдебиеттермен өз бетінше жұмыс
істеуге үйрету.
5. Жастарға саяси-экономикалық, ғылыми-материалистік, патриоттық,
интернационалдық, эстетикалық тәрбие беру.
Сонымен қоса М.Құдайқұлов, Қ.Жаңабергенов физикадан сыныптан тыс
жұмыстардың классификациясы көрсетеді. Олар мынадай:
1.Физика оқу бағдарламасының ауқымына кіретін сыныптан тыс жұмыстар.
Оған физика сабақтарына қатысты жүргізілетін қосымша жұмыстар жатады, яғни:
а) бағдарламада көрсетілген экскурсияларды өткізу;
б) физикадан нашар үлгіретін оқушылармен жұмыстар (қосымша сабақ, әр балаға
жеке түсіндіру, емтиханға және лабораториялық практикумға дайындау);
в) физиканы қызығы оқиттын жеткіншектермен қиын және қызықты есептер
шығару, физкабинетте лабораториялық жұмыстар қою, демонстрациялық
экспериментті даярлау, қолдан физикалық приборлар мен көрнекі модель-
құралдар жасау, олимпиада өткізу, жаңа приборлармен танысу;
с) оқушылардың үй тапсырмаларын орындауына көмектесу (консультатция,
сынып жұмыстарын орындауға жәрдемдесу, реферат-баяндамалар жаздырту,
табиғат құбылыстарын бақылау, үйде тәжірибелер және әр түрлі өлшеулер
жүргізу). Мұндай жұмыстар физикалық оқу материалының қалыпты және
нәтижелі өтілуіне, оқушылардың білімдері мен дағдыларына жүйелі түрде
сапалы қалыптасуына, сынып оқушыларының жалпы үлгерімін жақсартуға
жәрдемдеседі.
2.Физика оқу бағдарламасының шеңберінен тыс жататын жұмыстар. Олар
физика сабақтарына тікелей қатысы бола бермейді. Бұл оқушылардың өздерінің
еркі мен тілегі бойынша ұйымдастырылу керек. Мұның жүйесі мынадай
жұмыстардың түрінен тұрады:
а)Оқушылардың арнаулы физикалық және политехникалық білімдерін
тереңдету.
в) Қолданбалы физика салаларын (радиотехника, электротехника,
кинотехника, дыбыс техникасы) оқу.
с)Физика-техникалық приборларды, қондырғылардың модельдерін жасау.
д) Конструкциялық және өнертапқыштық жұмыстармен айналысу. Бұларды
ұйымдастырудың да формалары сан алуан: қосымша әдебиеттерді оқыту,
рефераттар жаздырту, физикалық кеш өткізу, тақырыптық көрмелер ұйымдастыру,
қабырға газеттері мен бюльлеттеньдер шығару, физикадан конкурстар және
конференциялар өткізу, үйірме жұмыстарын жүргізу...
Ал, педагог Р. Керімбаева "бастауыш сынып оқушыларының дүниетанымын
қалыптастыру" еңбегінде "сабақтан тыс жұмыстар деп- оқушылардың бос уақытын
ұйымдастырудың формасы болып табылатын және олардың адамгершілік мінез-
құлық тәжірибесін қалыптастыратын негізгі қызметін айтамыз", деп, сабақтан
тыс жұмыстарды ұйымдастырудың мынадай 6-түрін көрсетеді:
1. Сабақтан тыс жұмыстардың негізгі түрі - арнайы үйірмелер
ұйымдастыру;
2. Сабақтан тыс ертеңгіліктер, кештер өткізу;
3. Дүниетанымдық саяхаттар жасау;
4. Табиғи материалдардан жасалған заттар, суреттер құрастыру жұмысы
бойынша көрмелер ұйыдастыру;
5. Тәжірибелер, ойын - әңгімелер жүргізу;
6. Табиғат күні апталығын өткізу.
Бұдан біз сыныптан жұмыстарды ұйымдастыру оқушыларды белсенділікке, өз
бетінше жұмыс істеуге, әр түрлі есептерді шығаруда творчестволықпен
ойлануға және оларда ұжымдық пен жолдастық сезімін тәрбиелеуге мүмкіндік
беретіндігін байқаймыз.
А. Сүгірбекова "Сыныптан тыс жұмыстар" еңбегінде ағылшын тілінен
сабақтан тыс жұмыстарды ұйымдастыру арқылы олардың айналаны қоршаған
ортадаға кез-келген тақырыпқа әңгіме айта алатындығы, олардың мінез-құлқын
өзгеше болатындығы, үлкендермен қарым-қатынаста өздерін еркін сезінетінін,
көп нәрсеге терең түсінушілікпен қарайтындығы, соның арқасында әрбір бала
өзіндік мүмкіндіктерін, білімін, қабілетін көрсете алатындығын айтады.
Сонымен қоса, Қазақстан Республикасының "Білім беру" заңында білім
беру жүйесінің басты мақсаты-жеке тұлғаның дамуы әрі кәсіптік тұрғыдығы
қалыптасуы, ұлттық жалпы азаматтық бағалылықтары және ғылым мен іс жүзінің
жетістіктеріне жағдай жасалуы керек деп, осы заңның "Дамыту жолындағы оқыту
бағдарламасы" туралы 12-бабында мектептен тыс оқу орындары жұмыстарының
негізгі бағыттары көрсетіленді. Олар мындай бағыттардан тұрады:
1.Жастарды дамытуға бағытталған оқыту бағдарламалары мектептен тыс оқу
орындарында іс жүзінде асырылады.
2.Мектептен тыс білім беру және тәрбиелеу- қосымша жалпы білім берудің
негізгі түрі. Мемлекет мектептен тыс білім беру жүйесінің оқыту үрдісіндегі
көрсететін көмегін еліміздің барша тұрғындарының қолы жететін дәрежеде
қамтамасыз етеді.
3.Мектептен тыс білім беру орындары жастардың жеке тұлға ретінде
жетілуіне, кәсіби қалыптасуына, балалардың шығармашылықпен еңбектенуіне,
мүмкіндіктерін арттыруға, қоғам өміріне араласуына, азаматтық сана-
сезімінің жоғарылығына, жалпы мәдинеттілікке, бос уақыттарын дұрыс
ұйымдастыруларына негіз болады.
Осы бағыттарды жүзеге асыру үшін сыныптан тыс уақытта жұмыстарды
ұйымдастыру керек деп көрсетіледі.
Ресейлік педагог И.Ланина өзінің "Физикадан сабақтан тыс жұмыстарды
өткізу әдістемесі" еңбегінде "сыныптан тыс жұмыс деп-оқушылардың білімін
толықтыру, білім деңейін арттыру, оқуға ынтасын мақсатында
ұйымдастырылған жұмыс түрін айтамыз", -деп, оларға қойылатын негізгі
талаптарды көрсетеді.
1. Ең алдымен олардың нысаналығы мен саяси бағытылығын қамтамасыз
етудің маңызы. Бұл талапты сыныптан тыс жұмыстың формалары мен әдістерін
таңдаған кезде, оны жоспарлау және ұйымдастыру процессінде, қорытынды
шығарған кезде сақтау қажет дейді.
2. Сыныптан тыс жұмысқа қойылатын талаптардың ең маңыздыларының бірі -
оның өмірімен, құрылыс практикасымен тығыз байланыстылығы. Кез-келген
үйірменің, ғылыми қоғамының жұмысы айнала қоршаған ортамен танысуға және
оны гүлдендіруге себепші болуы тиіс.
3. Сыныптан тыс сабақтарды ұйымдастыруға қойылатын маңызды талап –
олардың келерліктей, шама жетерліктей болуы. Шама жетпейтін сабақтар
қажетті нәтижені бере алмайды. Олардың бастауыш сыныптарда қолдан
келерліктей болуын қамтамасыз ету ерекше қажет. Бұл сыныптардағы үйірмелік
және бұқаралық жұмыстарда әр түрлі ойындар мен ермектер, романтика
элементтері үлкен орын алады.
4. Сыныптан тыс жұмыс мазмұнының, формалары мен әдістерінің оқушылардың
даму деңгейіне сәйкес келуі.
6. Сыныптан тыс сабақтарды ұйымдастыруға қойылатын талаптардың бірі –
олардың алуан түрлі және жаңа болуы.
Міне, осы талаптар жүзеге асырылған жағдайда ғана сыныптан тыс жұмыстар
өз мақсатына жететіндігін көруге болады.
Сонымен қоса ресейлік педагог О.Ф.Кабардин өзінің "физикадан
факультативтік сабақтар әдістемесі" еңбегінде физикадан факультативтік
сабақтарды ұйымдастырудың мақсаттарын, ұйымдастыру принциптерін, оларды
өткізудің формаларын, қосымша уақытта физиканың тақырыптарын оқытудың
әдістерін ұсынады.
Орта мектепте әр түрлі бағыттағы кештерді ұйымдастыру әдістемесін ресей
педагогтары Р.Малафеев, И.Юфанова, К.Мартынова, қазақ педагогтары
Ж.Тәйтенова, И.Жәңгірбаева, К.Иманғалиева, К.Әбдімажитұлы, Ж.Жолашева,
М.Мәуленов, А.Ислямова, А.Медешова, М.Кенжекова, С.Әбдірова, П.Кәрібаевалар
өздерінің еңбектерінде түрлі кештердің сценарийлерін, олардың формаларын,
қалай ұйымдастыру керектігін айтады. Тағы басқа көптеген педагогтар әр
түрлі пән бойынша сыныптан тыс жұмыстардың өткізілу әдістемесін ұсынады.
Сонымен сыныптан тыс жұмыс деп- мұғалімнің басқауымен ұйымдастырылып,
оқушылардың білімін тереңдету, оқу сапасын, ынтасын арттыру, дүниетанымын
қалыптастыру мақсатында ұйымдастырылған жұмыс түрін айтамыз. Сыныптан тыс
жұмыстар мындай 7-ерекшелік арқылы сипатталады. Олар мынадай:
Бірінші ерекшелігі, оқыту сабақтарына қарағанда сыныптан тыс жұмыс
ерікті негізде өткізіледі. Оқушылар ынта мен бейімділіктеріне байланысты өз
беттерімен әр түрлі үйірмелерде жазылады, сабақтан тыс уақытта өз қалаулары
бойынша көп болып және жеке атқаратын жұмыстарға қатысады. Демек,
еріктілік, ең алдымен сыныптан тыс сабақ түрлерін еркін таңдап алуды
білдіреді.
Сыныптан тыс жұмысты ұйымдастырудың екінші ерекшелігі, оның міндетті
бағдарламалар көлемімен байланысты болмайтындығы. Оның мазмұны мен формасы
негізінен алғанда оқушылардың ынталалры мен талап тілектеріне, жергілікті
жағдайларға байланысты болады. Пәндік және басқа үйірмелердің
бағдарламалары шамалық, бағдарлық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz