Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері және үш тілге аударылуы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І бөлім. Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.1. Ресми.іскери стиль үлгілерінің міндетті нысандары және олардың ресімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Ісқағаздар мәтіндерінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3. Ресми ісқағаздарын аудару мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4. Ісқағаздарын аудару тәжірибесінен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
ІІ бөлім. Ресми.іскери хаттардың үш тілге аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
І бөлім. Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 7
1.1. Ресми.іскери стиль үлгілерінің міндетті нысандары және олардың ресімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1.2. Ісқағаздар мәтіндерінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3. Ресми ісқағаздарын аудару мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4. Ісқағаздарын аудару тәжірибесінен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 28
ІІ бөлім. Ресми.іскери хаттардың үш тілге аударылуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 50
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алған кезеңнен бастап қазақ әдеби тілінің, әсіресе лексикалық жүйесіндегі өзгерістер мен процестер, тұтастай алғанда, қазақ тілінің актуалды, синхронды жай-күйі ғылыми және мәдени жұртшылықтың айрықша назарын аударады. Қазақ әдеби тілі функционалдық стильдерінің зерттелуге тиіс мәселелері, терминжасамның ғылыми теориясын қалыптастыру, жекелеген стильдердің ерекшеліктері, лингвостилистиканың жалпы мәселелері туралы еңбектер көрді. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің артуы функционалдық стильдердің сапалық үлес-салмағын да өзгертті: атап айтсақ, XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін жеке стильдік тармақ ретінде формалды түрде аталып келген қазақ ресми-іскери стилінің функционалдық стильдер қатарындағы орны мен рөлі жоғарылады.
Ресми-іскери стильдің қарапайым үлгілерінен(өтініш, арыз, мінездеме және т.б.) бастап күрделі түрлеріне(жарғы, жарлық, ереже, келісім және т.б.) дейін қазақ тілінде көрініс тапты және олар түгелдей дерлік аударма процесі арқылы жүзеге асырылады. «Әділет министрлігінің Республикалық құқықтық ақпарат орталығының дерегіне сүйенсек, әр жыл сайын бір мыңға жуық нормативтік-құқықтық актілер қабылданады екен. Қазірдің өзінде мыңға жуық заң, жиырма мыңға жуық нормативтік заң актілері бар. Осының бәрі орыс тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік тілге аударылады...»(Ана тілі, 2003 жылғы 4 желтоқсан)(17). Бұл мәселенің қазіргі жай-күйі және болашағы Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» нақтыланған: «Құжат мәтіндерін мемлекеттік тілде даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың кең тараған тәжірибесінің мемлекеттік органдар жұмысында одан әрі беки түскен процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек уақытша шара ретінде қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік тілде жасауға кезең-кезеңімен көшуді жүзеге асыру керек» (1, 89). Бұл ретте назар аударатын жайт: аударма – тілдің дамуына игілікті әсер етіп отыратын қүбылыс. Тәржімаланған ресми құжаттардың барлық түрлері экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен тілде жүріп жатқан қарқанда процестердің барлығын да қамтыды: жалпы қолданыстағы лексиканың термин ретінде актуалдануы, әдеби тілден шеткері орналасқан лексикалық единицалардың терминдік мағынаны иеленуі, синонимдік қатарлардың контекстуалдық, стильдік қызметінің артуы, сөзжасам жүйесіндегі сапалық-сандық өзгерістер тәрізді лексикалық парадигмалардың жаңалықтары ресми-іскери тілде белсенді түрде байқалады. Демек, бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіндегі лексикалық бірліктердің өзара қарым-қатысын анықтау арқылы негізінен орыс тілінен қазақ тіліне аударылған ресми құжаттардың әдеби тіл лексикасының динамикасындағы үлес-салмағын көрсету зерттеу жұмысының өзектілігінің қатарынан танылады.
Ресми-іскери стильдің қарапайым үлгілерінен(өтініш, арыз, мінездеме және т.б.) бастап күрделі түрлеріне(жарғы, жарлық, ереже, келісім және т.б.) дейін қазақ тілінде көрініс тапты және олар түгелдей дерлік аударма процесі арқылы жүзеге асырылады. «Әділет министрлігінің Республикалық құқықтық ақпарат орталығының дерегіне сүйенсек, әр жыл сайын бір мыңға жуық нормативтік-құқықтық актілер қабылданады екен. Қазірдің өзінде мыңға жуық заң, жиырма мыңға жуық нормативтік заң актілері бар. Осының бәрі орыс тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік тілге аударылады...»(Ана тілі, 2003 жылғы 4 желтоқсан)(17). Бұл мәселенің қазіргі жай-күйі және болашағы Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген «Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында» нақтыланған: «Құжат мәтіндерін мемлекеттік тілде даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың кең тараған тәжірибесінің мемлекеттік органдар жұмысында одан әрі беки түскен процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек уақытша шара ретінде қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік тілде жасауға кезең-кезеңімен көшуді жүзеге асыру керек» (1, 89). Бұл ретте назар аударатын жайт: аударма – тілдің дамуына игілікті әсер етіп отыратын қүбылыс. Тәржімаланған ресми құжаттардың барлық түрлері экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен тілде жүріп жатқан қарқанда процестердің барлығын да қамтыды: жалпы қолданыстағы лексиканың термин ретінде актуалдануы, әдеби тілден шеткері орналасқан лексикалық единицалардың терминдік мағынаны иеленуі, синонимдік қатарлардың контекстуалдық, стильдік қызметінің артуы, сөзжасам жүйесіндегі сапалық-сандық өзгерістер тәрізді лексикалық парадигмалардың жаңалықтары ресми-іскери тілде белсенді түрде байқалады. Демек, бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіндегі лексикалық бірліктердің өзара қарым-қатысын анықтау арқылы негізінен орыс тілінен қазақ тіліне аударылған ресми құжаттардың әдеби тіл лексикасының динамикасындағы үлес-салмағын көрсету зерттеу жұмысының өзектілігінің қатарынан танылады.
1. Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен бекітілген//Терминологиялық жинақ – Терминологический сборник. – Алматы: Сөздік-Словарь, 2002.
2. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. – Астана: Елорда, 2000 – 532б.
3. Тарақов Ә.С. Аударма әлемі. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 253 бет
4. Нұрғалиева Т. Ө. Іс қағаздарын жүргізу және техникалық құжаттама. - Астана: Фолиант, 2008. - 280 б.
5. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1964 – 244б.
6. Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. - Алматы: Ана тілі, 2005. - 208 с
7. Жүкенова М. Ғ. Іс қағаздарын жүргізу. - Астана: Фолиант, 2008. - 180 б.
8. Оразбаева Ф.,Мұхамади Қ. Мемлекеттік тілдегі іс қағаздар.–Алматы: Арда, 2005.-128б
9. Алдашева А., Ахметжанова З., Қадашева Қ., Сүлейменова Э. Ресми іс қағаздары. - Алматы: Сөздік-Словарь,2002.
10. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1964 – 304б.
11. Хазимова Ә. Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу - Алматы: Олжас, 2004.
12. Аханова Д.Х., Алдашева А.М., Ахметжанова З.Қ., Қадашева Қ.Қ., Сүлейменова Э.Д. Ресми іскери қазақ тілі. - Алматы: Арман, 2002.
13. Аударматану. Ғылыми практикалық көмекші құрал. – Алматы: «Тіл» оқу әдістемелік орталығы, 2008 – 328б.
14. Қарасайұлы Ү. Іс қағаздарын жүргізуде жиі кездесетін құжаттардың үлгілері. - Шымкент, 1996.
15. Веселов П.В. современное деловое письмо в промышленности. – Москва: Издательство стандартов, 1990 – 160с.
16. Қалқабаева С.Ә., Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілінде ресми іс қағаздар үлгілерін оқыту. - Алматы, 1999.
17. Қасымбекоа М., Әлімқұлов Қ., Юсупов К., Әлмешов Ж. Екі тілде іс жүргізу. – Алматы: Атамұра, 1994 – 224б.
18. Бектаев Қ. Іс қағаздарын оқыту. - Алматы: Сөздік, 2001.
19. Исанова А. Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу. - Алматы: Қазақ Университеті,2009 – 97б.
20. Алдашева А., Бүркітбаева Г. Іскерихаттар Bussiness letters. - Алматы, 2002-152б.
21. Маманов Ы. Әдеби норма талабы // Қазақ әдебиеті. 1968 жылғы 10 қараша.
22. Ана тілі. 2003, 4 желтоқсан.
23. Егемен Қазақстан, 2001.
24. Oxford Phrasal Verbs Dictionary, Edited by: Colin McIntosh, Oxford University Press, 2006
25. Oxford Russian Dictionary, Edited by: Della Thompson, Oxford University Press, 2005
26. Macmillan Explanatory Dictionary, Edited by: Michael Rundell, Bloomsbury Publishing, 2003
27. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы: Ғылым, 1987 – 152 б.
2. Сыздық Р. Қазақ тілінің анықтағышы. – Астана: Елорда, 2000 – 532б.
3. Тарақов Ә.С. Аударма әлемі. - Алматы: Қазақ университеті, 2007. – 253 бет
4. Нұрғалиева Т. Ө. Іс қағаздарын жүргізу және техникалық құжаттама. - Астана: Фолиант, 2008. - 280 б.
5. Қордабаев Т. Тарихи синтаксис мәселелері. – Алматы: Ғылым, 1964 – 244б.
6. Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. - Алматы: Ана тілі, 2005. - 208 с
7. Жүкенова М. Ғ. Іс қағаздарын жүргізу. - Астана: Фолиант, 2008. - 180 б.
8. Оразбаева Ф.,Мұхамади Қ. Мемлекеттік тілдегі іс қағаздар.–Алматы: Арда, 2005.-128б
9. Алдашева А., Ахметжанова З., Қадашева Қ., Сүлейменова Э. Ресми іс қағаздары. - Алматы: Сөздік-Словарь,2002.
10. Исаев С. Қазақ әдеби тілінің тарихы. – Алматы: Ғылым, 1964 – 304б.
11. Хазимова Ә. Іс қағаздарын қазақ тілінде жүргізу - Алматы: Олжас, 2004.
12. Аханова Д.Х., Алдашева А.М., Ахметжанова З.Қ., Қадашева Қ.Қ., Сүлейменова Э.Д. Ресми іскери қазақ тілі. - Алматы: Арман, 2002.
13. Аударматану. Ғылыми практикалық көмекші құрал. – Алматы: «Тіл» оқу әдістемелік орталығы, 2008 – 328б.
14. Қарасайұлы Ү. Іс қағаздарын жүргізуде жиі кездесетін құжаттардың үлгілері. - Шымкент, 1996.
15. Веселов П.В. современное деловое письмо в промышленности. – Москва: Издательство стандартов, 1990 – 160с.
16. Қалқабаева С.Ә., Қарабаева Қ.Ә. Қазақ тілінде ресми іс қағаздар үлгілерін оқыту. - Алматы, 1999.
17. Қасымбекоа М., Әлімқұлов Қ., Юсупов К., Әлмешов Ж. Екі тілде іс жүргізу. – Алматы: Атамұра, 1994 – 224б.
18. Бектаев Қ. Іс қағаздарын оқыту. - Алматы: Сөздік, 2001.
19. Исанова А. Мемлекеттік тілде іс қағаздарын жүргізу. - Алматы: Қазақ Университеті,2009 – 97б.
20. Алдашева А., Бүркітбаева Г. Іскерихаттар Bussiness letters. - Алматы, 2002-152б.
21. Маманов Ы. Әдеби норма талабы // Қазақ әдебиеті. 1968 жылғы 10 қараша.
22. Ана тілі. 2003, 4 желтоқсан.
23. Егемен Қазақстан, 2001.
24. Oxford Phrasal Verbs Dictionary, Edited by: Colin McIntosh, Oxford University Press, 2006
25. Oxford Russian Dictionary, Edited by: Della Thompson, Oxford University Press, 2005
26. Macmillan Explanatory Dictionary, Edited by: Michael Rundell, Bloomsbury Publishing, 2003
27. Айтбаев Ө. Қазақ терминологиясының дамуы мен қалыптасуы. – Алматы: Ғылым, 1987 – 152 б.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
Диплом(бітіру) жұмысы
РЕСМИ ҚҰЖАТТАРДЫҢ МӘТІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҮШ ТІЛГЕ АУДАРЫЛУЫ
Орындаған:
4 курс студенті _________________________ Қайдаров Алмат
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент _________________________ Е. Адаева
(қолы, күні)
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент _________________________ Е. Адаева
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор _________________________ Ж. Д. Дадебаев
(қолы, күні)
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І бөлім. Ресми құжаттардың мәтіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.1. Ресми-іскери стиль үлгілерінің міндетті нысандары және олардың
ресімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ісқағаздар мәтіндерінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді
жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3. Ресми ісқағаздарын аудару
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4. Ісқағаздарын аудару
тәжірибесінен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
ІІ бөлім. Ресми-іскери хаттардың үш тілге
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері және үш тілге
аударылуы
Жұмыстың көлемі: 54 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 27
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімінен,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазіргі таңдағы ресми құжаттардың мәтіндік
ерекшеліктерін анықтау, оның аудару сипатын, сапасын, артықшылықтары мен
кемшіліктерін көрсету. Сонымен қатар осы аударылған мәтіндерді күнделікті
қолданысқа енгізуге икемдеу.
Жұмыстың мазмұны: Тақырыпқа сәйкес ресми құжаттар туралы жалпы шолу
жасалды. Осының негізінде ресми-іс қағаздары үлгілерінің міндетті нысандары
мен олардың ресімделуі талқыланды. Іс қағаздар мәтіндерінде қолданылатын
стандарт тілдік бірліктер жүйеленіп көрсетілді. Ресми іс қағаздарды аудару
мәселелері көрсетілді. Ресми-іскери хаттардың аударма үлгілері
салыстырылып, талдау жасалды. Құжаттарда көбінесе кездесетін сөздер мен
сөз тіркестердің аударылу нұсқалары берілді.
Жұмыстың қорытындысы: Осының нәтижесінде ресми құжаттардың мәтіндік
ерекшеліктері, аудару мәселелері талқыланды. Ресми-іскери хаттардың
аударылу нұсқалары мен үлгілері көрсетілді.
ГЛОССАРИЙ
Авторлық құқық – шығармаға, жариялымға және әдеби, музыкалық немесе
көркем шығарманың түрі мен мазмұнына, аудармашылық әрекетінің нәтижесінде
туған шығармаға берілген ерекше құқық.
Адаптация (бейімделу) – 1. Қабылдағышқа бірдей әсер етуге жету
мақсатында суреттелетін жағдайды өзгерту арқылы сәйкестіктер жасау әдісі.
2. Әдетте мәтіннің түрлі өңделуі: түрі мен мағынасын жеңілдету, сонымен
қатар мәтіннің түпнұсқасымен танысуға дайын емес оқырманның қабылдауы
мақсатында мәтінді қысқарту. 3. Мәтінді жеткіліксіз деңгейде дайын
оқырманға бейімдеу. Мысалы, шет тілдерін енді бастап үйреніп жатқандарға
арналған көркем-әдеби шығарма мәтінін жеңілдету.
Бейімделген аудармалар – ұсынылып отырған шығарманың тек негізгі
сюжеттік арқауын және аз мөлшерде оның стилінің өзгешелігін береді.
Бейімделген аударма авторларының өздері кейде аударманың бейімдеуден
айырмашылығын атай отырып, өздерінің бейімделген нұсқаларын
ыңғайластырылған немесе мазмұнын қайта айтып берген дейді.
Баламалылық (адекватность) – 1. Бастапқы мәтінді негізге ала отырып,
оны аударып отырған тілде сәйкес тілдік белгілермен аудару. 2. Аудару
мақсатын жүйелі түрде ескергендегі бастапқы және ақырғы мәтіндердің ара
қатынасы. Баламалылық және балама терминдері аударма үдерісіне
бағдарланады. 3. Түпнұсқаның барлық коммуникативтік-функционалдық мазмұнын
көбінесе сөзбе-сөз жеткізуді көздемейтін аударманың күнделікті тәжірибесіне
негізделеді. Баламалы аударма кезінде аудармашының шешімі көбінесе
келісімді сипатта болады.
Сипаттау тәсілі – берілген ұғымды өзге тілдік құралдармен суреттеуге
негізделген аудару әдісі. Бұл әдіске аударма тілінде сәйкес атау жоқ немесе
ол аудармашыға беймәлім болғанда жүгінеді.
Бағалау дискурсы – Аксиологиялық макростратегиялар жүзеге асатын
мәтіндер жиынтығы, ал мұндай мәтіндердегі бағаланушылық әртүрлі
экстралингвистикалық факторлар әсерінен пайда болады: саяси, идеологиялық,
саналық, тарихи, мәдени, психологиялық.
Кіріспе
Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алған кезеңнен бастап қазақ әдеби
тілінің, әсіресе лексикалық жүйесіндегі өзгерістер мен процестер, тұтастай
алғанда, қазақ тілінің актуалды, синхронды жай-күйі ғылыми және мәдени
жұртшылықтың айрықша назарын аударады. Қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдерінің зерттелуге тиіс мәселелері, терминжасамның ғылыми теориясын
қалыптастыру, жекелеген стильдердің ерекшеліктері, лингвостилистиканың
жалпы мәселелері туралы еңбектер көрді. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің
артуы функционалдық стильдердің сапалық үлес-салмағын да өзгертті: атап
айтсақ, XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін жеке стильдік тармақ ретінде
формалды түрде аталып келген қазақ ресми-іскери стилінің функционалдық
стильдер қатарындағы орны мен рөлі жоғарылады.
Ресми-іскери стильдің қарапайым үлгілерінен(өтініш, арыз, мінездеме
және т.б.) бастап күрделі түрлеріне(жарғы, жарлық, ереже, келісім және
т.б.) дейін қазақ тілінде көрініс тапты және олар түгелдей дерлік аударма
процесі арқылы жүзеге асырылады. Әділет министрлігінің Республикалық
құқықтық ақпарат орталығының дерегіне сүйенсек, әр жыл сайын бір мыңға жуық
нормативтік-құқықтық актілер қабылданады екен. Қазірдің өзінде мыңға жуық
заң, жиырма мыңға жуық нормативтік заң актілері бар. Осының бәрі орыс
тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік тілге аударылады...(Ана тілі,
2003 жылғы 4 желтоқсан)(17). Бұл мәселенің қазіргі жай-күйі және болашағы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен
бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында нақтыланған: Құжат мәтіндерін мемлекеттік
тілде даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың кең
тараған тәжірибесінің мемлекеттік органдар жұмысында одан әрі беки түскен
процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек уақытша шара ретінде
қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік тілде жасауға кезең-кезеңімен
көшуді жүзеге асыру керек (1, 89). Бұл ретте назар аударатын жайт: аударма
– тілдің дамуына игілікті әсер етіп отыратын қүбылыс. Тәржімаланған ресми
құжаттардың барлық түрлері экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен
тілде жүріп жатқан қарқанда процестердің барлығын да қамтыды: жалпы
қолданыстағы лексиканың термин ретінде актуалдануы, әдеби тілден шеткері
орналасқан лексикалық единицалардың терминдік мағынаны иеленуі, синонимдік
қатарлардың контекстуалдық, стильдік қызметінің артуы, сөзжасам жүйесіндегі
сапалық-сандық өзгерістер тәрізді лексикалық парадигмалардың жаңалықтары
ресми-іскери тілде белсенді түрде байқалады. Демек, бастапқы мәтін мен
тәржіма мәтіндегі лексикалық бірліктердің өзара қарым-қатысын анықтау
арқылы негізінен орыс тілінен қазақ тіліне аударылған ресми құжаттардың
әдеби тіл лексикасының динамикасындағы үлес-салмағын көрсету зерттеу
жұмысының өзектілігінің қатарынан танылады.
Қазақ әдеби тілінің лексикалық-грамматикалық құрылымындағы қарқынды
қозғалыстар функционалдық стильдердің дәстүрлі орналасуына, олардың ішкі
тармақтарына, стильдік айырым белгілеріне де ықпал етті. Қазақ
тілтанымында, әсіресе көркем әдебиет стилі мен публицистика стилі(оның
ішінде мерзімді басылымдар тілі), ауызекі сөйлеу тілі диахронды-синхронды
тұрғыдан терең зерттеледі. Солардың ішінде Е. Жанпейісов, Р. Сыздықова, Ш.
Сарыбаев, Б. Әбілқасымов, Р. Әміров, Б. Шалабай, А. Алдашева, Б. Момынова.
Ғылыми стиль қарастырылған зерттеулер де бар. Зерттегендердің ішінде Ж.
Әмірова. Ал ресми-іскери стильдің диахронды аспектілері әдеби тіл тарихына
қатысты еңбектерде талданды. Белгілі бір кезеңдегі ресми ісқағаздарының
тілдік ерекшеліктері анықталған Н. Ерғазиеваның еңбегі бар. Алайда,
отызыншы жылдардан бері қарайғы кезеңдегі ресми-іскери стиль зерттеулер
назарынан тыс қалып қойды. Бұған соңғы онжылдықтарға дейін ресми-іскери
стильдің қазақ тілінде бәсең көрінуі себеп болды. Ал соңғы кезеңдерде ресми-
іскери стиль мазмұндық-жанрлық, подстильдік-түрлік жағынан анағұрлым
кеңейді. Қазақ тілі функционалдық стильдеріне қатысты еңбектерде ресми-
іскери стильдің өзіндік атауы да тұрақтала қоймады; ол ресми стиль,
ресми-ісқағаздар стилі, ісқағаздары стилі деген бірнеше атаулармен
ғылыми әдебиеттерде орнықты. Олардың түрлері ретінде қарапайым
құжаттар(өтініш, өмірбаян, анықтама, хаттама) талданды. Ресми-іскери
стильдің қоғамдық қызметі мен қабылдаушы адресаты артқан қазіргі кезеңде
100-ден астам ішкі жанрлық-түрлік тармақтары бар екендігі анықталып отыр.
Олардың әрқайсысы – нысан түріндегі ресми құжаттар (бланкілер), ақпараттық-
анықтамалық құжаттар(ұсыныс, баяндама, есеп, акт), нормативтік-жарлықшы
құжаттар(қаулы, өкім, бұйрық, жарғы, ереже, үндеу) – дербес зерттеулер
жүргізуді қажет етеді. Басқа функционалдық стильдердің жанрлық құрылымында,
тілдік-стильдік белгілерінде бірқатар өзгерістердің бар екенін айта отырып,
қоғамдық өзгерістердің әсіресе ресми-іскери стильге әсері болғандығын атап
өтейік.
Сыртқы әсерлердің ықпалынан қазақ ресми-әскери стилінің қолданылатын
аясы өзгерді, мазмұны мен көлемі ұлғайды, тілдік-стильдік сипаты
күрделенді. Ең басты ерекшелік – нормативтік-жарлықшы құжаттардың орыс
тілінен қазақ тіліне аударылатындығы. Нормативтік-жарлықшы құжаттар
аударылмауы керек, орыс тілінен аударылғанда сүреңсіз мәтін
қалыптасады, аударма мәтін қазақ тілінің әдеби нормасына зиянын
тигізеді, ресми құжаттар мәтін тілінде жасалуы тиіс деген әртүрлі
көзқарастар да бар. Бұл арадағы айтатын жайт – нормативтік құжаттарды қазақ
тілінде жасау - келешектің ісі. Мемлекеттік тілдің қазіргі жағдайында
аударма мәтінді жасау нормасы стандартты сипатта. Орыс тілінде және қазақ
тілінде жасалатын нормативтік құжаттардың басты ортақ белгісі – заң күшінің
бірдей болуы.
Нормативтік құжаттарда сөзбе-сөз аударылған клише тұлғалармен қатар
қазіргі қазақ тілінің дамуына тән лексикалық-семантикалық өзгерістердің
барлығы да қарқынды түрде байқалады. Осы аталғандарды дәлелдеу үшін осы
бітіру жұмысында функционалды стилистика мен аударматану ғылымының негізгі
тұжырымдамалары басшылыққа алына отырып, ресми-іскери стильдің мазмұндық-
жанрлық тармақтары, олардың стильдік, тілдік, құрылымдық белгілері
айқындалды, соның ішінде ресми құжаттардың стильдік ерекшеліктерін жинақтау
үшін бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіннің лексикалық құрылымына кешенді
талдау жүргізіледі. Әлемдік лингвистика мен қазақ тілтанымындағы ресми-
іскери стильге қатысты ғылыми зерттеу еңбектерінен алынған басты
қағидаларды өзара салыстыру, қорыту және тілдік фактілерді іріктеу,
жүйелеу, модельдеу, оларға семантикалық, стильдік талдау жасау барысында
бірнеше тұжырымдар қорытылды.
Жалпы бүгінгі таңда ресми іс қағаздарын орыс тілінен қазақ тіліне
аудару үдерісі аударматанудағы маңызды мәселелелердің бірі. Себебі, орыс
тіл білімінің өзінде де ресми тіл(официальный-деловой стиль) деп аталатын
тармақтың кейбір мәселелері әлі де анықталмаған. Ал, қазақ тіл білімінде
бұл мәселені енді қолға алынып жатқан. Сондықтан да бұл тақырыптың
өзектілігі дау тудырмайды.
Осы бітіру жұмысының мақсаты – қазіргі таңдағы ресми құжаттардың
мәтіндік ерекшеліктерін, аудару ерекшеліктерін анықтау, аудару сипатын,
сапасын, артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету. Сонымен қатар осы
аударылған мәтіндерді күнделікті қолданысқа енгізуге икемдеу.
І бөлім. Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері
1.1 Ресми-іскери стиль үлгілерінің міндетті нысандары және олардың
ресімделуі
Ресми-іскери стиль үлгілерінің қай-қайсысы да – құқықтық нормаларға
байланысты, құжаттың әрбір түріндегі берілген ақпарат мәлімет ретінде
алынады, яки болмаса тиісінше шешім міндетті түрде орындалуы тиіс. Бұл жайт
ресми-іскери тілде міндетті нысандардың болуын және олардың дұрыс
ресімделуін талап етеді. Бір қарағанда, соншалықты назар аударарлықтай
болғанымен, міндетті нысандардың сауатты, дұрыс ресімделуі маңызды, өйткені
міндетті нысандардың сақталуы және дұрыс ресімделуі коммуниканттардың
арасындағы байланысты шапшаң әрі жағымды орнатуға, мәліметтердің тез
қабылдануына тиімді ықпал етеді. Бұл нысандарды сақтау, нысандарды
бірегейлендіру деген сөз. Дамыған елдің мемлекеттік тілінде құжаттардың
ресімдеу үшін барлық үлгілердің қалай жазылуын көрсететін, басқаруды
құжаттармен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін нақтылайтын анықтамалық-
мемлекеттік стандарт қажет және ондп берілген міндетті нысандар басшылыққа
алынуы тиіс.
Міндетті нысандар әрқилы дәрежеде құжаттардың барлығында да болады.
Міндетті нысандар дегеніміз – қажетті нысандар, құжаттардың белгілі бір
тәртіппен орналасқан құрамдас бөліктері. Айталық, іскери хаттардағы
міндетті нысандар – айы, күні, жылының, адресат пен адресанттың,
мекенжайдың және т.б. көрсетілуі.
Келісімшарт, жарғы, ереже сияқты ұйымдастырушылық құжаттарда ұйымның,
мекеменің, кәсіпорынның, ведоствоның, фирманың қызметінің реттелуін
көрсететін жалпы ережелер, қызмет аясындағы құқықтары мен міндеттері,
қызметінің мақсат, құзіреті, басқа заңды және жеке тұлғалармен өзара қарым-
қатынасын реттейтін тармақтар, тармақшалар мен баптар болуы мәндетті.
Үлгі ретінде толтырылатын бланкілерде мекеменің(ұйымның, ведомствоның
және т.б.) толық және қысқартылған атауы, мекеменің коды және ұйым туралы
анықтамалық мәліметтер, құжаттық тіркеу нөмірі, адресаты, адресаттың қолы
мен мөрі, қажетті тұстарда Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы
болуы тиіс.
Техникалық прогресс дамыған қазіргі кезеңде көптеген құжаттар баспа
құрылғылары(компьютер, жазу машинкасы) арқылы жасалады. Кейбір іс
қағаздары, мысалы, өтініш, рапорт, арыз, түсіндірмехат қолмен жазылады.
Техникалық баспа құрылғылары арқылы жазуда ұйымның атауын, айы-күні-
жылын, ұйым туралы анықтамалық мәліметтерді азат жолмен немесе қағаздың оң
жағына қарай шегіндіріп берудің де қалыптасқан тәртібі бар. Бұл аталғандар
Мемлекеттік стандартта – басқаруды құжаттармен қамтамасыз етудің
мемлекеттік жүйесі бойынша анықтамалықта көрсетілуы тиіс.
Ресми-іскери стильдің жалпы мәтінінің, оның міндетті нысандарының
құқықтық нормаларға сай келуі емле қағидаларына, тыныс белгілеріне де тығыз
байланысты. Ресми-іскери стиль әдеби тілдің көрінісі болғандықтан, онда
қоғам мүшелері қабылдаған және мойындаған емле ережелері мен тыныс
белгілері қатаң сақталуы тиіс.
Қазақ емлесі мен тыныс белгілері туралы басты қағида – ережелер 1983
жылы қабылданған арнаулы нормативтік актіде, анықтамалық құралдарда(2, 60)
көрсетілген, ал тікелей ресми іс қағаздарына қатысты емле ережелері біршама
тағы да бір анықтамалық – оқу құралдарында топтастырылған(8, 62).
Біріншіден, мынадай жағдайға назар аудару қажет:
- қазақ емлесі жағдайындағы алғашқы ережелер өткен ғасырдың 50
жылдарында тұжырымдалып, бекітілді, онда негізделген басты-басты
қағидалар қазірге дейін өз күшінде болып келеді, яғни жазу
практикасында сақталып отыр. Солай бола тұрса да, қазақ емлесі
динамикалық сипатта деп айтуға болады: бастапқыда дәйектелген
бірқатар ережелер жазу практикасында, әдеби тілдің дамуында
өзгеру, түрлену сатысында.
Бұл жайт, ең алдымен: а) екі немесе бірнеше сөзден құралып, біріккен
бір ұғымды білдіретін күрделі сөздердің жазылуына қатысты, яғни алғашқы
емлелік сөздіктерде тіркес түріндегі күрделі сөздердің бір тобының қазір
біріккен тұлғада таңбалануы практикада жиі кездеседі; ә) екі түбірдің
түйіскен тұсында қ, к дыбыстары болған жағдайда аталған дыбыстардың
фонетикалық ұстанымға сүйене(яғни, айтылуы бойынша) жазылатындығы нормалана
түсті; б) орыс тілінен енген, кең қолданыстағы сөздердің де жазылуы
фонетикалық принципке негізделе бастады.
Тіл дамуында емленің өзгеріп отыратын тұстарымен қатар, тұрақты,
өзгермейтін қағидалары бар екеніне, олардың 1950 жылдардан бастап орнығып,
қазірге дейін сақталып келе жатыр. Бұл бас әріппен жазылатын сөздерге,
атауға, тыныс белгілерінің қойылу реттеріне байланысты.
Қазақ емлесінің бекітілген және жазу практикасында орныққан ережелері
ресми-іскери тілде қатаң, әрі міндетті түрде сақталуы қажет. Емле
еоежелерінің дұрыс, қатаң сақталуы:
- ресми-іскери тілдің әдеби нормаға сәйкес жазылғандығын
дәлелдейді;
- құқықтық нормаға сай дұрыс ресімделгеніне жауап береді;
- қабылдануын жеңілдетеді.
Ресми-іскери тілге қатысты емле ережелерін біз топтастырып көрсетеміз.
Олар:
а) азатжол арқылы жазу қағидалары
ә) сан есімдердің жазылуы
б) бас әріптің қолдануына қатысты қағидалар
в) қысқарған сөздерге қатысты қағидалар
а) Ресми іс қағаздарының үлгілерін ресімдеуде азатжолдың маңызы үлкен.
Азатжол арқылы құжатта көрсетілген міндетті нысандарды(мәселен, ұйымның
атауы, айы, күні, жылы, мәтін және т.б.) толық, әрі дұрыс орналастыруға
болады. Құжаттың азатжол арқылы орналасуы басқаруды құжаттармен қамтамасыз
етудің мемлекеттік жүйесінде көрсетілуі тиіс.
Жинақталған материалдардың негізінде және өзге елдердегі басқаруды
құжаттармен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесіндегі стандарттарға сүйене
отырып, азатжолды белгілеудің үлгісін көрсетеміз(Жазу машинасымен және
компьютер арқылы жасалған үлгілер алынды. Оларда азатжолды tab табулятор
арқылы белгілеуге болады).
Tab арқылы бірнеше азатжол белгіленеді:
0 екпін; 32 екпін;
4 екпін; 40 екпін;
16 екпін; 48 екпін;
24 екпін; 56 екпін;
Екпін аралығы төмендегідей:
0е→4е→16е→24е→32е→40е→48е→56е.
1 – үлгі – азатжолды белгілеу үлгілері(өтініш құжаты бойынша)
Қағаз үлгісі – А 4(210х297)
32е - өтініш арналған адресат
16е – құжаттың аты
4е – негізгі мәтіннің азат жолы
0е – мәтіннің жалғасы
2см. 1 см.
0е - өтініш жазушының толық мәліметі(лауазымы, қызмет орны, қолы 10е –
аты-жөні, мекенжайы)
0е – айы, күні, жылы
1см.
2 – үлгі - Өтініштің жазылу үлгісі
Қазақстан Республикасы
Алматы қаласы
Алматы жылужайэнерго ААҚ
президенті Б. Молдабаев мырзаға
Өтініш
Мені Алматы жылужайэнерго ААҚ – қа қарасты Жалын мекеменшік
пәтерлер кооперативіне есепші қызметіне жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын.
1997 жылы Қазақ мемлекеттік басқару академиясын есепші мамандығы
бойынша бітірдім. Еңбек стажым – 3 жыл.
Қажетті құжаттар тіркелген.
Алматы қаласы әкімі
аппаратының қызметкері қолы Б. Асқарұлы
мекенжай: Қазақфильм шағын ауданы,
5 үй, 7 пәтер
Тел: 98-40-50
Демек, tab арқылы белгіленетін азатжол ресми құжаттың міндетті
нысандарының бірі болып табылады.
Бланк, дайын нысан түріндегі құжаттардың көпшілігінде міндетті
нысандар(ұйымның, мекеменің атауы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
елтаңбасы, ұйымның коды, құжат жасалған мерзім, құжаттың тіркеу нөмірі,
басқа да белгілер) алдын ала көрсетіліп беріледі, яғни олардың tab арқылы
көрсетілген қалыптасқан үлгілері бар.
Азатжол арқылы ресімдеуге қатысты төмендегідей мәселеге назар аудару
керек:
32е бойынша жазылатын адресатты ресімдеу кезінде әрбір номенклатуралық
атау мүмкіндігінше бөлшектенбеуі және тасымалданбауы керек. Яғни, жоғарыда
берілген үлгіде:
- Қазақстан Республикасы – бірінші тұтас міндетті нысан;
- Алматы қаласы – екінші тұтас міндетті нысан;
- Алматыжылужайэнерго ААҚ – үшінші міндетті нысан, демек
олардың бір компонентін екінші жолға шығаруға,
тасымалдауға(мысалы, Респуб – ликасы, Алматы – жылужайэнерго
түрінде емес) болмайды, бұны мемлекеттік стандарт талап етеді.
Күрделі атаулар 32е бойынша сыймаған жағдайда 24е нысанын
пайдалануға болады, әдетте, кестелер мен схемалар үшін
пайдаланады.
ә) Ресми-іскери тілде жұмсалу жиілігі 24е нысаны, жоғары бірліктердің
бірі – сан есімдер, әсіресе реттік сан есімдердің емлелік және таңбалану
ерекшеліктеріне жеке тоқталу қажет болады, өйткені дұрыс ресімделген реттік
сан есімдер құқықтық, заңнамалық нормаға сәйкес келетін міндетті
нысандардың бірі болып табылады.
Сан есімдердің, оның ішінде реттік сан есімдердің жазылуы мен
таңбалануы арнаулы нормативтік актіде, анықтамалық құралда көрсетілген.
Жинақталған материалдардың негізінде және қалыптасқан үлгі-стандартқа
сүйене отырып, сан есімдердің жазылуы төмендегіше топтастырылған, әрі
мәселенің маңыздылығы, міндетті нысан екендігі осы жинақтаудан көруге
болады деп ойлаймын.
Ресми құжаттарда реттік сан есімдер негізінде реттеу, топтау үшін және
айы – жылы – күнін көрсету үшін қолданылады. Қазіргі кезде мерзімді,
құжаттың жасалған, толтырылған уақытын көрсету үшін төмендегідей нұсқалар
қолданылады:
17 қараша 2007 жыл
2007 жылдың 17 қарашасы
2007 жылғы қарашаның 17-сі
17.11.2007
17.ХІ.072007
2007 жылғы 17-інші қараша
Бұл пікірді дәлелдеу үшін Егемен Қазақстан газетінің 2001 жылғы 20
шілдедегі нөмірінде реттік сан есімдердің берілуінен фактілер жинастырылды:
1) Газет 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады
2) Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігімен келісілген
2001 жылғы 2 шілдесі
15-баптың 2 тармағы мынадай мазмұндағы 1-1) тармақшамен толықтырылсын.
3) Шапағатты Папа Қазақстанға келеді
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ресми шақыруы
бойынша Шапағатты Папа Иоанн Павел ІІ 2001 жылғы 22-25 қыркүйекте
мемлекеттік сапармен Қазақстанға келеді деп хабарлады Мемлекет басшысының
баспасөз қызметі.
4) Астана, 2001 жылғы шілденің 11 – і.
Мекенжайымыз: Астана, Ломоносов көшесі, 45 үй.
(Егемен Қазақстандағы емле дәл қалпында сақталынды).
Осындай фактілерді көрсете отырып, ресми құжаттардағы реттік сан
есімдердің жазылуына қатысты мынадай жайттарды есте сақтау керек.
Ресми құжаттарда берілген таңбаланулардың барлығы да қолданылады, бірақ
олардың әрқайсысының әр құжатқа тән ерекшеліктері, стандарттылығы, мәні
бар. Мысалы, қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Президенті қол қоятын,
сондай-ақ Үкімет, Парламент тарапынан бекітілетін Заңнамалық
құжаттарда(қаулы, жарлық, өкім, жарғы, ереже) сөзбен, санмен күрделі
таңбалау қалыптасқан. Мысалы:
• 2001 жылғы шілденің 9-ы
• 2001 жылғы қыркүйектің 20-ы
Кейбір заңнамалық құжаттарда сөзбен-санмен таңбаланудың екінші түрі де
пайдаланылады. Мысалы,
• 2001 жылдың 2 шілдесі
• 2001жылдың 16 мамыры
• 2001 жылдың 17-інші қараша
Тұтастай санмен(цифрмен) таңбалау(мысалы, 2.07.2001; 02.VIII.99ж)
бухгалтерлік есеп-қисап құжаттарында көбірек қолданылады.
17 қараша, 1999 ж. түрінде жазу, сондай цифрдан кейін таңба(дефис) қою
арқылы реттік сан есімді көрсету(мысалы, 45-үй; 307-құжат) – қазақ емлесіне
орыс емлесінен енген дәстүр. Бұл фактінің тиімділіктері: а) қазақ емлесінде
50-шы жылдардан бастап орныққан, тұрақталған емле; ә) тілдің үнемдеу
заңдылығына сәйкес келеді; ресми құжаттар үшін тілдің құралдарды үнемдеп,
ықшамдап қолдану маңызды; б) реттік сан есім мен есептік сан есімдерді тез
ажыратуға ықпал етеді(мысалы, 305 құжат – үш жүз бес құжат); 305-құжат(үш
жүз бесінші құжат).
б) Қазақ ресми-іскери тілінде ұйым, мекеме, кәсіпорын, мемлекет, ел
және номенклатуралық атаулар жоғары жиілікпен жұмсалады, сондықтан бас
әріптің емлесі де маңызды болып саналады.
Тіл құрамындағы лексикалық бірліктердің белгілі бір тобының бас әріппен
жазылуы - әлем тілдерінің барлығына ортақ құбылыс. Сөздердің(сөз
тіркестерінің) алғашқы дыбысын бас әріппен тааңбалауға жүктелетін
функциялар – орфограммасы бірдей сөздердің семантикасын ажырату, ақпарат
беретін лексикалық бірліктердің, номенклатуралық атаулардың ресмилік мәнін
нығайту. Сонымен қатар, белгілі бір тілде ресмилік, ақпараттық, мәдени-
фондық мәні жоғары лексема(сөз тіркесі, номенклатуралық атау) бас әріппен
таңбаланса, ақпарат аударылатын тілде осы процесс декодталатын дәстүр
қалыптасқан. Мысалы: шапағатты Папа Иоанн-Павел ІІ; Түркия Республикасының
Президенті Жоғары Мәртебелі Тұрғыт Өзал.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың шақыруы бойынша
шапағатты Папа Иоанн Павел ІІ ... мемлекеттік сапармен Қазақстанға
келеді...(ЕҚ, 2001, 20 шілде)(19).
Түркия Республикасының бұрынғы Президенті Жоғары мәртебелі Тұрғыт Өзал
мырза екі елдің мәдени-экономикалық байланыстарының дамуына елеулі еңбек
сіңірді(ЕҚ, 2001, 5 сәуір)(19).
Қазақ әдеби тілінде бас әріппен жазылатын орындар нақтыланған, бұл жайт
бірнеше еңбектерде сараланып, көрсетілген(орф.сөздік, Анықтағыш, Ресми
ісқағаздары, Екі тілде іс жүргізу). Оларды топтастырып атағанда,
төмендегідей ерекшеліктер анықталады:
• Кісі есімдері мен тегі(мыс., Абай, М.Әуезов);
• Географиялық және астрономиялық атаулар(Атырау, Ай, Күн)
• Мемлект аттары(Қазақстан, Түркия)
• Ұйымдардың, мекемелердің, министрліктер мен ведомстволардың, газет-
журналдардың, баспалардың, наградалар мен құрметті атақтардың
атаулары(мыс., Халықаралық валюта қоры, Қазақ Мемлекеттік басқару
академиясы, Қазақстан әйелдері журналы, Айбын ордені, т.б.)
• Қысқарған сөздер(БҰҰ, ЖШС, БАҚ)
бас әріппен жазылады.
Бас әріптің жазылуына қатысты емле Қазақ тілінің анықтағышында толық
көрсетілген(2, 55).
Бұл аталғандар ресми-іскери тілде мейлінше нақты және қатаң сақталуы
тиіс.
Сонымен қатар, қазақ әдеби тілінің қоғамдық қызметі кеңейген қазіргі
тұста бас әріппен таңбаланатын лексемалардың(күрделі сөз тіркестерінің)
қатары күрделене түскені де байқалады. Бұл фактор жоғарыда аталғанындай
қазақ тілінің қоғамдық-саяси рөлінің артуына, қоғамдық функциясының
ұлғаюына, сондай-ақ өзге тілдердегі мемлекеттік тілге декодталатын
ақпараттар мен мерзімді баспасөз тілінде және ресми-іскери тілде көбірек
көрініс тауып отыр. Ресми-іскери тілде, жалпы емлелік ережелерде
көрсетілгеннен басқа тұстарда да бас әріп қолданылады. Бұл фактор
мыналардан туындайды:
1. Бірнеше сөздердің тізбегінен тұратын атауларды және бір ұғымды
беретін күрделі тіркесті ықшамдап атау үшін нақты, терминдік мәндегі
лексема алынады; оның ақпараттық, ресмилік мәнін нығайту мақсатында
ықшамдалған сөз бас әріппен таңбаланады. Мысалы,
1) Әділет біліктілік алқасы – Алқа:
Қазақстан Республикасының Әділет біліктілік алқасы(бұдан кейін - Алқа)
Мәжіліс депутаттарынан, судьялардан, прокурорлардан, құқық пәнінің
оқытушылары мен заңгер ғалымдардан, әділет органдарының қызметкерлерінен
құралатын дербес, тәуелсіз мекеме болып табылады... Қаралған мәселелер
бойынша Алқа мүшелері хаттамалық шешімдер және ұсынымдар қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Заңы
Қазақстан Республикасының
Әділет біліктілік алқасы туралы
2) Қазақстан Республикасының және Түркия Республикасы(бұдан әрі қарай
Тараптар)...
2. Ресми-іскери тілде ресми мазмұны жоғары атаулар бас әріппен
таңбаланады. Жеке бір сөздің ресми мазмұнының болуы – оның саяси ұйымдарға,
мемлекеттік, үкімет құрылымына қатыстылығын білдіреді. Мәселен, Жаршы
сөзі мынадай мағыналарда жұмсалады – 1. үлкен той, астарда мерекені,
ойынды, мәжілісті өлең-жырмен бастап жырлаушы ақын; жар салушы. 2. Ауыс.
Игі істі, жаңалықты бастаушы, таратушы. Театр – қашан да заманның, жаңаның
жаршысы.
Бұл сөз ресми-іскери тілде мерзімді басылымның атауы ретінде(газет,
журнал, бюллетень сөздерімен синонимдес болып) қолданылады, сөйтіп, бас
әріппен таңбаланады:
Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Жаршысы, 1997 ж.
Қазақстан Республикасы Ішкіісмині оқу орындарының бітірушілерін жеке
бөлу және жас мамандармен жұмыс ұйымдастыру туралы нұсқаулық. Жалпы
Нұсқаулық ... жас мамандармен жұмыс ұйымдастыруды белгілейді(Нормативтік-
құқықтық актілер бюллетені. 2001, №3).
Тұтастай алғанда, жалқы есімдер халық мәдениетіне, әдеби тілде орныққан
нормаларға сай тілдің вербалды(тілдік) коды болып саналады. Жалқы есімдерді
беру үшін аппелятивті лексика да алынады, бұнда негізгі лексеманың
семантикасы сақталады, бірақ ол прагматикалық жүк арқалайды. Жалқы
есімдерге ауысқан жалпы есімдердің прагматикалық қызметі ресми мазмұнды
беру, ақпаратты қабылдауды жеңілдету міндеттерін атқарады, сондықтан да
олар тұтастай мәтінде бас әріппен басталып, өзгешеленеді. Бұндай сипат
әдеби тіл нормасында еш кедергісіз қалып алады, тілдік- мәдени дәстүрге
енеді. Аппелятивті лексиканың жалқы есімге ауысқандығына төмендегідей
мысалдар дәлел бола алады:
• Хабаршы – Ғылым Академиясының Хабаршысы
• Хабарлар – Ғылым Академиясының Хабарлары
• Жарлық – Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
• Мәжіліс – Қазақстан Республикасының Мәжіліс Төрағасы
• Алқа, ақсақал – Қазақстан Республикасының Ақсақалдар Алқасы
• Мемлекеттік – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы
• Сот – Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
• Негізгі – Қазақстан Республикасының Конституциясы(Негізгі Заң).
Қорыта айтқанда, қазіргі қазақ әдеби тілінде ономастикалық код болып
табылатын жалқы есімдердің құрамы мен сипаты барынша күрделене түсіп отыр.
Осыған байланысты, ресми-іскери тілде бас әріппен жазылатын жалқы
есімдердің, күрделі номенклатуралық атаулардың емлесі толыққанды
көрсетілетін дербес анықтамалық құралдар қажет.
1.2. Ісқағаздар мәтіндерінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді
жүйелеу
Ісқағаздар мәтіндерінде қайталанып отыратын біртектес, стандарт
жағдайлар мен ұғымдар экстралингвистикалық фактор ретінде стандарт тілдік
бірліктер мен ісқағаздар тіліндегі терминдер мен терминдік құрылымдарды
тудырады. Бұл – ресми-іс қағаздар стилінің маңызды белгілерінің бірі.
Ісқағаздар тіліндегі стандартталу процесі тілдің барлық деңгейін –
лексикасын, морфологиясын, синтаксисін қамтиды. Осының нәтижесінде тұрақты
тілдік стеоротип қалыптасып, тілдің нормаға түскен мәтіндерден тұратын
ерекше типін жасайды.
Құжат мәтіндерінде берілетін ақпараттың ортақ мазмұны ісқағаздар
тіліндегі кейбір формалардың стандартталуына ықпал етеді. Ісқағаздар
тіліндегі стандарттылық кездейсоқ пайда болған құбылыс емес, ұзақ уақытқа
созылған тіл тәжірибесінің, типтік іріктеудің нәтижесі. Әдеби тілдің басқа
стильдік тармақтарымен салыстырғанда ресми-ісқағаздар стилінде стандарт
тілдік бірліктердің кеңінен қолданылуы бұл стильдердің ойды анық жеткізу,
мазмұнды дәл беру, барынша қысқа, барынша нақты тұжырымды талап ететін
негізгі ерекшеліктерінен туындайды.
Қазіргі қазақ ісқағаздар тілі дамуының сипаттамалық ерекшелігі
құжаттарды және құжаттарда қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді жүйелеу
– бір-бірімен тығыз байланысты, күрделі процесс. Қазіргі кезде басқару
ісін, оның ішінде ісқағаздарын жүргізуді де жеңілдету, жеделдету, заман
талабына сай қалыптастыру, жүргізу, еңбек шығынын қысқарту, құжаттардың
орындалуына бақылауды күшейту, құжаттарды дайындауды, толтыруды,
дайындалған құжаттармен жұмыс істеуді автоматтандыру – ең өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр. Қазір құжат дайындауда, оларды дайын
формаларды қолдана отырып құрастыруда, көшірмесін жасауда, жедел көбейтуде,
басқа мекемеге жіберуде т.б. жағдайда қолданылатын қазіргі заманғы
техникалық құралдырдың түр-түрі бар. Ол қүралдарды ұтымды қолдану үшін,
құжаттау ісін қазіргі заманға сай қалыптастыру үшін лингвистердің алдына
қойылып отырған маңызды міндеттер өте көп. Солардың бірі – құжаттар мен
онда қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді ұқсас формаларды таба отырып,
жүйелеу ісі. Ұйымдар мен мекемелердің іс жүргізу барысында негізгі орын
алатын құжаттар ұйымдық-өкілеттік деп аталып, олар іштей: ұйымдық,
өкілеттік және анықтамалық-ақпараттық болып үшке бөлінеді. Ұйымдық
құжаттар, аты айтып отырғандай, мекемелердің ұйымдастырылуына, құрылуына,
құқықтық әрекеттеріне қатысты іс қағаздарын топтастырады. Оған негізінен
басқару аппаратының құрылымы, құрамы, штат кестесі, құрылымдық ережелер
бөлімшелер туралы ереже, нұсқау, жарғы, қызметтік нұсқау, құрылтайшылар
келісімі, т.б. құжаттар жатады. Өкілеттік құжаттарға мекеменің іс-әрекетіне
және қызметкерлеріне байланысты жазылатын бұйрықтар мен өкілеттік,
нұсқаулық мағынада жазылатын басқа да құжаттар жатады. Анықтамалық-
ақпараттық құжаттарға ақпарат беру мақсатында, белгілі бір оқиғаны,
фактіні, іс-әрекетті анықтайтын, баяндайтын құжаттар жатады. Олар:
анықтама, акт, мәлімдеме, т.б. Құжаттардың осындай мағына, мақсатына қарай
топтастырылуына байланысты әр топқа жататын құжат мәтіндерінде қолданылатын
стандарт тілдік бірліктердің де құрылымдық, мағыналық ерекшелігі болады.
Яғни, қалыпқа түскен стандарт тілдік бірліктерді де жоғарыда аталған
құжаттардың мағыналық топтарына қарай жүйелеп көрсетуге болады. Мәселен,
өкілеттік құжат мәтіндерінде міндетті түрде бұйрық, нұсқау беру
мағынасындағы стандарт тілдік бірліктер қолданылады. Өкілеттік құжаттың
негіізгі мақсатын көрсетіп, мән-мағынасын ашатын да осындай тілдік
бірліктер. Олар ісқағаздарында етістіктің бұйрық рай формасында
қолданылады. Мысалы: сайлансын, бекітілсін, алғыс жариялансын, сөгіс
жариялансын, қатаң сөгіс жариялансын, жарамсыз деп табылсын, жауапкершілік
жүктелсін, шара қолданылсын, жолға қойылсын, жүзеге асырылсын, бақылауға
алынсын, өзгеріс енгізілсін, т.б.
Бұйрықтың барлық түрлерінде, қаулыларда қолданылатын өкілеттік
мағынадағы стандарт тілдік бірліктердің барлығы етістіктің үшінші жақ
бұйрық рай формасында: жүзеге асырылсын, бақылауға алынсын, өзгерістер
енгізілсін және т.б., ал қызметтік хаттарда қолданылатын өкілеттік
мағынадағы стандарт тілдік бірліктер бұйрық райдың екінші жақ, көбінесе
сыпайы түрі арқылы беріледі: туралы мәліметтерді хабарлаңыз, байланысты
ақпарат беріңіз, мына мекенжайға хабарлаңыз, қажетті жағдай жасаңыз және
т.б. Қызметтік хаттарда мұндай құрылымдардың тағы бір формасы қалыптасқан.
Ол құрылымдар адамдар арасындағы байланыстың үзілмеуі, реттеліп отыруы,
сыпайы түрде жүзеге асуы үшін: туралы мәліметтерді хабарлауыңызда сұраймыз,
байланысты ақпарат беруіңізді сұраймыз, мына мекенжайға хабарлауыңызды
сұраймыз түрінде, яғни өкілеттік реңк емес өтініш, сұрау реңкі негізгі
қызмет атқарып, қызметтік хат жазу этикеті ескеріле отырып қалыптасқан
құрылымдар.
Ісұағаздар мәтіндерінде, әсіресе қызметтік хаттарда жиі қолданылатын
құрылымдардың бір тобы айтылатын мәселеге байланысты дәлелдкр келтіру,
себебін түсіндіру мақсатында қолданылады. Осындай қайталанып отыратын
біртектес, стандарт жағдайлар мен ұғымдар экстралингвистикалық фактор
ретінде қызметтік хаттарда мынандай стандарт тілдік бірліктердің
қалыптасуына әсер еткен:
... сіздің мекемеге тәжірибе алмасу мақсатында жіберіліп отыр; мекемеде
орын алып отырған қазіргі қаржы тапшылығына байланысты; туралы шешімнің
қабылдануына байланысты; алдын ала қол жеткізген келісімге сәйкес; сіздің
талабыңызға орай және т.б.
Адам өз іс-әрекетінің қай түрін болмасын жүзеге асыру барысында
нәтижеге қол жеткізу үшін мүмкіндігінше аз күш жұмсап, көп нәтиже шығаруға,
мүмкіндігінше істеп жүрген іс-әрекетін жеңілдету, ыңғайлы ету жолдарын
қарастыруға тырысады. Ісқағаздарын жазу барысында бір күннің, бір айдың
немесе бір жылдың емес, ғасырлар тәжірибесі, бір тілдің немесе бір ғана
мемлекеттің емес бірнеше тілдің, бірнеше мемлекеттің тәжірибесі
қолданылады. Себебі ісқағаздары әр тілде жазылып, әр мемлекетте
қолданылғанымен оның принциптері, теориясы ортақ. Ісқағаздарында қолданылып
жүрген, қалыптасқан стандарт тілдік бірліктер бір тілдің, бір күннің, бір
елдің ғана жемісі емес. Адамдардың ортақ тәжірибесінің, ми қызметінің
жемісі. Тек ол әр тілде әр формада, әр елде түрлі факторларға байланысты
қоғам дамуының әр кезеңінде қалыптасуы мүмкін. Бүгінгі қызметтік хат
дайындаушы кез-келген тұлға өзіне дейінгі уақыт тәжірибесі, өзінен басқа
құжат дайындаушылар тәжірибесі ретінде кейбір маңызды мәселелер жөнінде
мәлімет беру үшін төмендегі құрылымдарды қолданылады:
... қосымша қаржы бөлінді; қаулы қабылданды; ... байланысты іс-шаралар
өткізу жоспарланып отыр; ... қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі;
... қысқа мерзімде ұйымдастырылады; ... күнделікті қатаң бақылау
қойылды; қатысты мәлімет мәлімет қолма-қол жіберіледі; құжаттар сіздің
мекенжайыңызға жіберілді; шара қолданылуда, т.б.
Сондай-ақ, мәселенің шешілмейтіндігін немесе орындалмайтындығын білдіру
үшін:
... байланысты сіздің өтінішіңіз орындалмады; өкінішке орай талабыңызды
қанағаттандыра алмаймыз; мекеменің аталған тапсырманы орындауға қазір
мүмкіншілігі жоқ сияқты құрылымдар қолданылады.
Хабарлау, мәлімдеу мақсатында ... туралы сізді хабардар етеміз; ...ұйым
хабарлайды; ... сізге хабарлаймын; ...туралы сізге мәлімет жеткіземін; ...
туралы баяндаймын; ... туралы мәлімдеймін, т.б. қалыптасқан стандарт тілдік
бірліктер қолданылады.
Стандарт тілдік бірліктер мағыналық жақындығы бар, бір топтың құрамында
қарастырылатын ісқағаздарында ғана емес, ісқағазының жеке түрлерінде де
қалыптасады. Бұған да жоғарыда келтірілген факторлар, яғни біртектес
жағдайлардың қайталанып келуі, уақыт үнемдеу, тәжірибе жемісі, ресми
ісқағаздарын дұрыс жазудағы басты артық сөздерді қолданбау қағидасы т.б.
факторлар себеп болады. Мәселен, арыз, өтініш, шағым мәтіндерінде:
өтінемін, сұраймын, ауысу, рұқсат ету, бөлу, қабылдау, қабылдауыңызды
сұраймын, тіркеу, тіркелген, кезектен тыс демалыс, материалдық көмек және
т.б. сөздер мен сөз тіркестері жиі қолданыла келіп стандарт тілдік
бірліктерге айналған.
Арыз, өтініш жазуға себеп болып отырған жайттарды атап көрсету
мақсатында қалыптасқан стандарт тілдік бірліктер: үй-жайым болғандықтан,
басқа жұмысқа ауысуыма байланысты, отбасы жағдайына байланысты,
денсаулығыма байланысты, ... қызметкерінің заңсыз әрекеттеріне байланысты
және т.б. Өтініштің талап-мақсаттырын көрсететін қалыптасқан стандарт
тілдік бірліктер: жатақханадан орын бөлуіңізді сұраймын, кезектен тыс
демалыс беруіңізді сұраймын, жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын, және т.б.
Ісқағаздарын жазуда қалыптасқан норма бойынша кез келген өтініш, арыз
мәтіннің соңында күнделікті қызмет этикасын сақтау сөздерін қолдана отырып
адресаттан қандай шешім күтетіндігі жазылады. Ол көбінесе төмендегідей
стандартқа айналған тілдік бірліктер арқылы беріледі: Айтылғандарды ескере
отырып шара қолдануыңызды сұраймын, Нұсқау беруіңізді сұраймын, Өтінішімді
орындауыңызды сұраймын, т.б. Мінездеме жазуда жиі қолданылатын стандарт
тілдік бірліктер: ұлт, отбасы, лауазым, қызмет, азамат, білім, жоғары
білімді, орта білімді, аяқталмаған жоғары білімді, тәжірибелі, тәжірибелі
маман, беделді, үлгілі, үйленбеген, тұрмыс құрмаған, қызмет бабында жоғары
қызметке ұсынуға лайық және т.б.
Ресми қарым-қатынас барысында кез келген адам индивид ретінде емес,
қоғам мүшесі ретінде, белгілі бір қызмет иесі ретінде, қоғамдағы белгілі
бір міндеттерді атқарушы азамат ретінде көрінеді. Сондықтан олардың бәріне
ортақ сипаты бар қызметі мен міндеттері, іс-әрекеттері болады. Әрине,
құжаттардың көпшілігі жеке адамға қатысты болғанымен, түптеп келгенде олар
барлық адамға арналған, сондықтан құжат жеке адамға да, барлық адамға да
түсінікті болу керек. Осы себептен де ортақ сипаттағы, қоғамның кез келген
мүшесі қолдана алатын, қоғамның кез келген мүшесіне түсінікті стандарт
формалар қалыптасады. Адам өз іс-әрекетінде барлық деңгейінде мүмкіндігінше
аз күш жұмсап, көп нәтиже шығаруға тырысады. Адам өмірінің кез келген
процесінде үнемділік принципі жұмыс істейді. Іс-қағаздар тіліндегі стандарт
бірліктердің қалыптасуы да нәтижеге аз күш жұмсау арқылы қол жеткізу,
үнемділік принципін ұстану мақсатынан туындаған.
1.3 Ресми ісқағаздарын аудару мәселелері
Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайға байланысты бүгінге дейін қазақ
тілі қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет ете алмағаны мәлім. Негізінен
күнделікті тұрмыстық қатынаста, көркем әдебиет пен баспасөз бетінде
қолданылған қазақ тілі ғылым, мәдениет, саяси-әлеуметтік, дипломатия,
басқару саласында өзінің толыққанды қызметін атқара алған жоқ. Қоғамда
қажеттілік тумағандықтан және қолданылу өрісінің тарлығынан қазақ
ісқағаздар тілі өз деңгейінде қалыптасқан жоқ.
ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдары бұрынғы кеңестік мемлекеттер
кеңістігінде болған тарихи өзгерістер қазақ қоғамының бүкіл болмысын
өзгертті. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты мемлекеттік
тілдің қоғамдық қызметін арттыру мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін үкімет тарапынан бірнеше маңызды ресми құжат
қабылданды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы
№550 Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2002
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында мемлекеттік тілдің
әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайту бағдарламаның
негізгі мақсатының бірі ретінде атап көрсетілген. Бұл мақсатты іске асыру
үшін мемлекеттік тілдің іс жүргізудегі негізгі тіл ретінде қолданылуын
қамтамасыз ету міндеттері белгіленді. Үкімет тарапынан қабылданған, іске
асыруды талап ететін мемлекеттік маңызы бар ресми құжаттар ісқағаздарын
қазақ тілінде жүргізудің бір жүйеге түспегендігін, оны қалыптастыру мен
дамыту мәселесінің өзекті екендігін көрсетеді.
Баршаға мәлім, біз қазір ісқағаздарын орыс тілінен аудару үстіндеміз.
Бұған бірінші себеп біздің мамандарымыз бен ісқағаздарын
жүргізушілеріміздің бірден қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуге дайын
еместігі, екінші себеп ісқағаздарын қазақша жүргізуде белгілі бір
тәжірибенің, қалыптасқан жүйенің болмауы. Осыған байланысты бүгінгі таңда
ісқағаз мәтіндерін түгелдей орыс тілінен аударып, бір сөзін, бір тіркесін
мүлт жібермей тізіп отыру, ісқағаздарының мәтіндерін орыс тілінің
заңдылығына орай қалыптастыру құбылысы белең алып отыр.
Аударма – ғылым. Оның өзіне тән ғылыми, практикалық заңдылықтары бар.
Күні бүгінге дейін негізінен көркем аудармаға ден қойылып, орыс тілінен
қазақ тіліне көптеген шығармалар аударылып келді. Оның стильдік, жанрлық,
тілдік т.б. мәселелеріне назар аударылды. Ал ресми құжаттарды, ісқағаздарын
аудару, оның теориясы мен практикасы – тың мәселе.
Қазіргі қазақ ісқағаздар тілін қалыптастыруда да аудармаға қатысты
қалыптастыра алмай, ретке келтіре алмай жатқан тұстарымыз жетерлік. Мысалы,
жоғары оқу орындарында Введение в политическую науку деген пән бар, оны
диплом қосымшасында Саяси ғылымға кіріспе деп жазып жүрміз. Саясаттану
ғылымына кіріспе немесе қысқа да нұсқа етіп Саясаттануға кіріспе деп
алсақ дұрыс болар еді. Сондай-ақ О переводе студентов на последующий курс
обучения деген бұйрық Студентті курстан курсқа көшіру туралы деп
аударылып жүр. Сөзбе-сөз аударсақ Студентті оқытудың келесі курсына көшіру
туралы болады. Дұрысы Студентті келесі курсқа көшіру туралы сияқты
орысша нұсқасында обучение деген сөз болғанымен қазақша нұсқасына оқытудың
деген сөз қажет емес, себебі мұнда студент деген сөздің болуының өзі-ақ
мәселенің оқу туралы екендігін білдіріп тұр.
Сондай-ақ курстық жұмыс туралы Ереженің бір тарауының Порядок
выполнения и подготовки курсовой работы к защите деген тақырыбы Курс
жұмысын қорғауға дайындық және оны орындау тәртібі болып аударылған. Бұл
жерде қорғауға дайындықтың орындалу тәртібі деген мағына беріп тұр. Дұрысы
Курстық жұмысты орындау және қорғауға дайындық тәртібі.
Орыс тіліндегі оформление деген сөздің күнделікті қолданыстағы
аудармасы, беретін мағынасы безендіру, ал ісқағаздар тілінде рәсімдеу сөзін
қолданған дұрыс, ресімдеу емес. Мысалы, оформление документов – құжаттарды
рәсімдеу. Пример оформления – рәсімдеу үлгісі, оформление диссертации –
диссертацияны рәсімдеу т.б.
Ісқағаздарын аудару кезінде қолданылатын жекелеген сөздің, сөз
тіркесінің, грамматикалық тұлғалардың белгілі бір стильге, яғни ресми
стильге бағындырыла қолданылуы қажет. Аударма нақты, түсінікті болу үшін
орын алмастыру, ауыстыру, қосу, түсіріп тастау сияқты трансформациялық
процестердің қай-қайсысын да пайдалануға болады.
1920-1930 жылдары қазақ ресми ісқағаздар тілін, бұқаралық ақпарат
құралдар тілін қалыптастыру мақсатында қыруар жұмыс жүргізілді. Қазақ
тіліндегі аударма сипаттағы жаңа сөздер ғана емес, жаңа морфологиялық
тұлғалар мен синтаксистік құрылымдар пайда болды. Олар сол кезеңде түрлі
ұғымдар мен құбылыстарды ана тілінде беру мақсатында туындаған аудармашы
ізденістерінің нәтижесі еді. Сол кезде жасалған морфологиялық тұлғалардың
бірқатары, мысалы, -мыш (айтылмыш мәселелер – айтылған мәселелер), -а шақ
(жазылып тұрашақ – жазылып тұратын), -дүр (тиісдүр – тиісті) тұлғалары
қазақ тілінің табиғатына жат болғандықтан, тілімізге сіңісті болмай, уақыт
өте келе қолданыстан шығып қалды. Сол кезеңде пайда болған морфологиялық
тұлғалардың бірі тұйық етістіктің -у жұрнағы мен жатыс септіктің -да, -де
жалғауын қосу арқылы осы шақтағы белгілі бір процестің созылыңқылық күйін,
яғни әрекеттің әлі де жүріп жатқандығын білдіретін -уда форманты. Бірақ
бұған қарап, іс-әрекеттің қазір болып жатқанын, әлі де болатынын білдіретін
сөз қазақ тілінде Октябрь революциясына дейін болмаған екен деген ұғым
тумауы керек. Ондай әрекет 1920 жылдарға дейін бұл сияқты формада емес,
отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктері арқылы берілетін. Мысалы, өтіп
жатыр, болып жатыр, жазып жүр, көбейіп тұр, пайдаланып отыр т.б.
Тілші-ғалым Т.Қордабаев тілімізде -уда тұлғасының пайда болуы,
қалыптасуы туралы: Бұл форма синтаксистік жаңа рольге ие болуымен бірге,
тұрақты шақтық көрсеткіш болып та қалыптасып отыр. Мұның шақтық мәні –
болған үстіне үстемелеп болып жатқан қарқынды іс-әрекетті білдіру. Біздің
байқауымызша, сөз болып отырған форманың жаңа функциясын туғызған алғашқы
қажеттіліктің өзі совет адамдарының дамыған үстіне дамып отыратын өршіл
қарқынды еңбегін, өскелең өмірін көрсету мүддесі сияқты, - деп жазады(5,
52). Ғалым атап көрсеткендей, бұл тұлғаның Совет дәуіріндегі баспасөз
бетінде өте жиі қолданылғандығына төмендегі мысалдар арқылы көз жеткізуге
болады. Социалистік Қазақстан газетінің 1964 жылғы 15 мамырдағы нөмірінің
бірінші бетінде бұл форма 6 рет қолданылыпты. Мысалы, Диқандар мен
мехнизаторлар бар қиындықтарды жеңе отырып, көктемгі дала жұмыстарын кұн
сайын қыздыра түсуде. Целиноград облысының Қорғалжын өндіріс басқармасына
қарасты көптеген совхоздарда да егіске әзірлікті көктемнің алғашқы күндері
айқын көрсетуде. Әңгіме әрбір мүмкіндікті орнымен пайдаланып, көктем егісін
өткізуде. Нилді бөгеу үшін осы заманғы советтік техника 25 тонналық 25
самосвал, жүкті өздігінен түсіретін қуатты 9 баржа пайдалануда. Бұған жету
үшін механизаторлар қазірден бастап жаң аямай еңбек етуде. Егіс жұмысы
агротехникалық шараларға сай жүргізілуде(10, 97).
Бұл форма қазіргі баспасөз тілі мен ресми-ісқағаздар тілінде совет
дәіріндегідей өте кең көлемде болмаса да әлі де қолданылады. Ғалым
Ы.Маманов Әдеби норма талабы атты мақаласында бұл тұлғаның шақ көрсеткіші
ретінде баяндауыш қызметінде ауызекі сөйлеу тілімізде де, көркем
шығармаларда да көп кездесе бермейтіндігін, сондай-ақ қазақ тілі
грамматикалық оқулықтарында да жоқ екендігін көрсете келіп, газет-журнал
тілінде қолданылатын бұл тұлғаны қазақ тілі табиғатына үйлеспейтін жасанды
форма, деп қорытады(21, 3). Біз де ғалымның осы пікірін қостай отырып
қазақ тіліндегі қимылдың болып жатқандығын, әлі де болатындығын жасанды
-уда форманты арқылы емес, қазақ тілінің өз заңдылығына сай көмекші
етістіктер арқылы берілуін дұрыс деп есептейміз. Игі іс жалғасын табуда
демей-ақ, Игі іс жалғасын тауып отыр. Олардың қатары күн сайын өсуде демей-
ақ, Олардың қатары күн сайын көбейіп отыр десек, қазақша болмас па еді.
Осындай қолданыстың бірі – орыс тіліндегі привели к гибели тіркесінің
аудармасы. Мысалы, Қалада болған өрт екі адамның қайтыс болуына соқтырды.
Шахтада болған авария он жеті адамның өмірін қиюға әкеліп соқтырды. Қазақ
қашан қайтыс болуға әкеп соқтырды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Әдеби шығармашылық және көркем аударма теориясы кафедрасы
Диплом(бітіру) жұмысы
РЕСМИ ҚҰЖАТТАРДЫҢ МӘТІНДІК ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ ЖӘНЕ ҮШ ТІЛГЕ АУДАРЫЛУЫ
Орындаған:
4 курс студенті _________________________ Қайдаров Алмат
(қолы, күні)
Ғылыми жетекшісі:
ф.ғ.к., доцент _________________________ Е. Адаева
(қолы, күні)
Норма бақылаушы:
ф.ғ.к., доцент _________________________ Е. Адаева
(қолы, күні)
Қорғауға жіберілді:
Кафедра меңгерушісі,
ф.ғ.д., профессор _________________________ Ж. Д. Дадебаев
(қолы, күні)
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
І бөлім. Ресми құжаттардың мәтіндік
ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... 7
1.1. Ресми-іскери стиль үлгілерінің міндетті нысандары және олардың
ресімделуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.2. Ісқағаздар мәтіндерінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді
жүйелеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 14
1.3. Ресми ісқағаздарын аудару
мәселелері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 18
1.4. Ісқағаздарын аудару
тәжірибесінен ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
28
ІІ бөлім. Ресми-іскери хаттардың үш тілге
аударылуы ... ... ... ... ... ... .. ... ... . 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
РЕФЕРАТ
Жұмыстың тақырыбы: Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері және үш тілге
аударылуы
Жұмыстың көлемі: 54 бет
Пайдаланған әдебиеттер саны: 27
Жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды бөлімінен,
пайдаланылған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Қазіргі таңдағы ресми құжаттардың мәтіндік
ерекшеліктерін анықтау, оның аудару сипатын, сапасын, артықшылықтары мен
кемшіліктерін көрсету. Сонымен қатар осы аударылған мәтіндерді күнделікті
қолданысқа енгізуге икемдеу.
Жұмыстың мазмұны: Тақырыпқа сәйкес ресми құжаттар туралы жалпы шолу
жасалды. Осының негізінде ресми-іс қағаздары үлгілерінің міндетті нысандары
мен олардың ресімделуі талқыланды. Іс қағаздар мәтіндерінде қолданылатын
стандарт тілдік бірліктер жүйеленіп көрсетілді. Ресми іс қағаздарды аудару
мәселелері көрсетілді. Ресми-іскери хаттардың аударма үлгілері
салыстырылып, талдау жасалды. Құжаттарда көбінесе кездесетін сөздер мен
сөз тіркестердің аударылу нұсқалары берілді.
Жұмыстың қорытындысы: Осының нәтижесінде ресми құжаттардың мәтіндік
ерекшеліктері, аудару мәселелері талқыланды. Ресми-іскери хаттардың
аударылу нұсқалары мен үлгілері көрсетілді.
ГЛОССАРИЙ
Авторлық құқық – шығармаға, жариялымға және әдеби, музыкалық немесе
көркем шығарманың түрі мен мазмұнына, аудармашылық әрекетінің нәтижесінде
туған шығармаға берілген ерекше құқық.
Адаптация (бейімделу) – 1. Қабылдағышқа бірдей әсер етуге жету
мақсатында суреттелетін жағдайды өзгерту арқылы сәйкестіктер жасау әдісі.
2. Әдетте мәтіннің түрлі өңделуі: түрі мен мағынасын жеңілдету, сонымен
қатар мәтіннің түпнұсқасымен танысуға дайын емес оқырманның қабылдауы
мақсатында мәтінді қысқарту. 3. Мәтінді жеткіліксіз деңгейде дайын
оқырманға бейімдеу. Мысалы, шет тілдерін енді бастап үйреніп жатқандарға
арналған көркем-әдеби шығарма мәтінін жеңілдету.
Бейімделген аудармалар – ұсынылып отырған шығарманың тек негізгі
сюжеттік арқауын және аз мөлшерде оның стилінің өзгешелігін береді.
Бейімделген аударма авторларының өздері кейде аударманың бейімдеуден
айырмашылығын атай отырып, өздерінің бейімделген нұсқаларын
ыңғайластырылған немесе мазмұнын қайта айтып берген дейді.
Баламалылық (адекватность) – 1. Бастапқы мәтінді негізге ала отырып,
оны аударып отырған тілде сәйкес тілдік белгілермен аудару. 2. Аудару
мақсатын жүйелі түрде ескергендегі бастапқы және ақырғы мәтіндердің ара
қатынасы. Баламалылық және балама терминдері аударма үдерісіне
бағдарланады. 3. Түпнұсқаның барлық коммуникативтік-функционалдық мазмұнын
көбінесе сөзбе-сөз жеткізуді көздемейтін аударманың күнделікті тәжірибесіне
негізделеді. Баламалы аударма кезінде аудармашының шешімі көбінесе
келісімді сипатта болады.
Сипаттау тәсілі – берілген ұғымды өзге тілдік құралдармен суреттеуге
негізделген аудару әдісі. Бұл әдіске аударма тілінде сәйкес атау жоқ немесе
ол аудармашыға беймәлім болғанда жүгінеді.
Бағалау дискурсы – Аксиологиялық макростратегиялар жүзеге асатын
мәтіндер жиынтығы, ал мұндай мәтіндердегі бағаланушылық әртүрлі
экстралингвистикалық факторлар әсерінен пайда болады: саяси, идеологиялық,
саналық, тарихи, мәдени, психологиялық.
Кіріспе
Қазақ тілі мемлекеттік мәртебе алған кезеңнен бастап қазақ әдеби
тілінің, әсіресе лексикалық жүйесіндегі өзгерістер мен процестер, тұтастай
алғанда, қазақ тілінің актуалды, синхронды жай-күйі ғылыми және мәдени
жұртшылықтың айрықша назарын аударады. Қазақ әдеби тілі функционалдық
стильдерінің зерттелуге тиіс мәселелері, терминжасамның ғылыми теориясын
қалыптастыру, жекелеген стильдердің ерекшеліктері, лингвостилистиканың
жалпы мәселелері туралы еңбектер көрді. Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің
артуы функционалдық стильдердің сапалық үлес-салмағын да өзгертті: атап
айтсақ, XX ғасырдың тоқсаныншы жылдарына дейін жеке стильдік тармақ ретінде
формалды түрде аталып келген қазақ ресми-іскери стилінің функционалдық
стильдер қатарындағы орны мен рөлі жоғарылады.
Ресми-іскери стильдің қарапайым үлгілерінен(өтініш, арыз, мінездеме
және т.б.) бастап күрделі түрлеріне(жарғы, жарлық, ереже, келісім және
т.б.) дейін қазақ тілінде көрініс тапты және олар түгелдей дерлік аударма
процесі арқылы жүзеге асырылады. Әділет министрлігінің Республикалық
құқықтық ақпарат орталығының дерегіне сүйенсек, әр жыл сайын бір мыңға жуық
нормативтік-құқықтық актілер қабылданады екен. Қазірдің өзінде мыңға жуық
заң, жиырма мыңға жуық нормативтік заң актілері бар. Осының бәрі орыс
тілінде жазылып, содан соң барып мемлекеттік тілге аударылады...(Ана тілі,
2003 жылғы 4 желтоқсан)(17). Бұл мәселенің қазіргі жай-күйі және болашағы
Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы №550 Жарлығымен
бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2010 жылдарға арналған
мемлекеттік бағдарламасында нақтыланған: Құжат мәтіндерін мемлекеттік
тілде даярлаудың орнына оларды ресми қолданылатын тілден аударудың кең
тараған тәжірибесінің мемлекеттік органдар жұмысында одан әрі беки түскен
процесі белең алып барады. Соған қарамай, ол тек уақытша шара ретінде
қарастырылуға тиіс. Сондықтан мемлекеттік тілде жасауға кезең-кезеңімен
көшуді жүзеге асыру керек (1, 89). Бұл ретте назар аударатын жайт: аударма
– тілдің дамуына игілікті әсер етіп отыратын қүбылыс. Тәржімаланған ресми
құжаттардың барлық түрлері экстралингвистикалық факторлардың ықпалымен
тілде жүріп жатқан қарқанда процестердің барлығын да қамтыды: жалпы
қолданыстағы лексиканың термин ретінде актуалдануы, әдеби тілден шеткері
орналасқан лексикалық единицалардың терминдік мағынаны иеленуі, синонимдік
қатарлардың контекстуалдық, стильдік қызметінің артуы, сөзжасам жүйесіндегі
сапалық-сандық өзгерістер тәрізді лексикалық парадигмалардың жаңалықтары
ресми-іскери тілде белсенді түрде байқалады. Демек, бастапқы мәтін мен
тәржіма мәтіндегі лексикалық бірліктердің өзара қарым-қатысын анықтау
арқылы негізінен орыс тілінен қазақ тіліне аударылған ресми құжаттардың
әдеби тіл лексикасының динамикасындағы үлес-салмағын көрсету зерттеу
жұмысының өзектілігінің қатарынан танылады.
Қазақ әдеби тілінің лексикалық-грамматикалық құрылымындағы қарқынды
қозғалыстар функционалдық стильдердің дәстүрлі орналасуына, олардың ішкі
тармақтарына, стильдік айырым белгілеріне де ықпал етті. Қазақ
тілтанымында, әсіресе көркем әдебиет стилі мен публицистика стилі(оның
ішінде мерзімді басылымдар тілі), ауызекі сөйлеу тілі диахронды-синхронды
тұрғыдан терең зерттеледі. Солардың ішінде Е. Жанпейісов, Р. Сыздықова, Ш.
Сарыбаев, Б. Әбілқасымов, Р. Әміров, Б. Шалабай, А. Алдашева, Б. Момынова.
Ғылыми стиль қарастырылған зерттеулер де бар. Зерттегендердің ішінде Ж.
Әмірова. Ал ресми-іскери стильдің диахронды аспектілері әдеби тіл тарихына
қатысты еңбектерде талданды. Белгілі бір кезеңдегі ресми ісқағаздарының
тілдік ерекшеліктері анықталған Н. Ерғазиеваның еңбегі бар. Алайда,
отызыншы жылдардан бері қарайғы кезеңдегі ресми-іскери стиль зерттеулер
назарынан тыс қалып қойды. Бұған соңғы онжылдықтарға дейін ресми-іскери
стильдің қазақ тілінде бәсең көрінуі себеп болды. Ал соңғы кезеңдерде ресми-
іскери стиль мазмұндық-жанрлық, подстильдік-түрлік жағынан анағұрлым
кеңейді. Қазақ тілі функционалдық стильдеріне қатысты еңбектерде ресми-
іскери стильдің өзіндік атауы да тұрақтала қоймады; ол ресми стиль,
ресми-ісқағаздар стилі, ісқағаздары стилі деген бірнеше атаулармен
ғылыми әдебиеттерде орнықты. Олардың түрлері ретінде қарапайым
құжаттар(өтініш, өмірбаян, анықтама, хаттама) талданды. Ресми-іскери
стильдің қоғамдық қызметі мен қабылдаушы адресаты артқан қазіргі кезеңде
100-ден астам ішкі жанрлық-түрлік тармақтары бар екендігі анықталып отыр.
Олардың әрқайсысы – нысан түріндегі ресми құжаттар (бланкілер), ақпараттық-
анықтамалық құжаттар(ұсыныс, баяндама, есеп, акт), нормативтік-жарлықшы
құжаттар(қаулы, өкім, бұйрық, жарғы, ереже, үндеу) – дербес зерттеулер
жүргізуді қажет етеді. Басқа функционалдық стильдердің жанрлық құрылымында,
тілдік-стильдік белгілерінде бірқатар өзгерістердің бар екенін айта отырып,
қоғамдық өзгерістердің әсіресе ресми-іскери стильге әсері болғандығын атап
өтейік.
Сыртқы әсерлердің ықпалынан қазақ ресми-әскери стилінің қолданылатын
аясы өзгерді, мазмұны мен көлемі ұлғайды, тілдік-стильдік сипаты
күрделенді. Ең басты ерекшелік – нормативтік-жарлықшы құжаттардың орыс
тілінен қазақ тіліне аударылатындығы. Нормативтік-жарлықшы құжаттар
аударылмауы керек, орыс тілінен аударылғанда сүреңсіз мәтін
қалыптасады, аударма мәтін қазақ тілінің әдеби нормасына зиянын
тигізеді, ресми құжаттар мәтін тілінде жасалуы тиіс деген әртүрлі
көзқарастар да бар. Бұл арадағы айтатын жайт – нормативтік құжаттарды қазақ
тілінде жасау - келешектің ісі. Мемлекеттік тілдің қазіргі жағдайында
аударма мәтінді жасау нормасы стандартты сипатта. Орыс тілінде және қазақ
тілінде жасалатын нормативтік құжаттардың басты ортақ белгісі – заң күшінің
бірдей болуы.
Нормативтік құжаттарда сөзбе-сөз аударылған клише тұлғалармен қатар
қазіргі қазақ тілінің дамуына тән лексикалық-семантикалық өзгерістердің
барлығы да қарқынды түрде байқалады. Осы аталғандарды дәлелдеу үшін осы
бітіру жұмысында функционалды стилистика мен аударматану ғылымының негізгі
тұжырымдамалары басшылыққа алына отырып, ресми-іскери стильдің мазмұндық-
жанрлық тармақтары, олардың стильдік, тілдік, құрылымдық белгілері
айқындалды, соның ішінде ресми құжаттардың стильдік ерекшеліктерін жинақтау
үшін бастапқы мәтін мен тәржіма мәтіннің лексикалық құрылымына кешенді
талдау жүргізіледі. Әлемдік лингвистика мен қазақ тілтанымындағы ресми-
іскери стильге қатысты ғылыми зерттеу еңбектерінен алынған басты
қағидаларды өзара салыстыру, қорыту және тілдік фактілерді іріктеу,
жүйелеу, модельдеу, оларға семантикалық, стильдік талдау жасау барысында
бірнеше тұжырымдар қорытылды.
Жалпы бүгінгі таңда ресми іс қағаздарын орыс тілінен қазақ тіліне
аудару үдерісі аударматанудағы маңызды мәселелелердің бірі. Себебі, орыс
тіл білімінің өзінде де ресми тіл(официальный-деловой стиль) деп аталатын
тармақтың кейбір мәселелері әлі де анықталмаған. Ал, қазақ тіл білімінде
бұл мәселені енді қолға алынып жатқан. Сондықтан да бұл тақырыптың
өзектілігі дау тудырмайды.
Осы бітіру жұмысының мақсаты – қазіргі таңдағы ресми құжаттардың
мәтіндік ерекшеліктерін, аудару ерекшеліктерін анықтау, аудару сипатын,
сапасын, артықшылықтары мен кемшіліктерін көрсету. Сонымен қатар осы
аударылған мәтіндерді күнделікті қолданысқа енгізуге икемдеу.
І бөлім. Ресми құжаттардың мәтіндік ерекшеліктері
1.1 Ресми-іскери стиль үлгілерінің міндетті нысандары және олардың
ресімделуі
Ресми-іскери стиль үлгілерінің қай-қайсысы да – құқықтық нормаларға
байланысты, құжаттың әрбір түріндегі берілген ақпарат мәлімет ретінде
алынады, яки болмаса тиісінше шешім міндетті түрде орындалуы тиіс. Бұл жайт
ресми-іскери тілде міндетті нысандардың болуын және олардың дұрыс
ресімделуін талап етеді. Бір қарағанда, соншалықты назар аударарлықтай
болғанымен, міндетті нысандардың сауатты, дұрыс ресімделуі маңызды, өйткені
міндетті нысандардың сақталуы және дұрыс ресімделуі коммуниканттардың
арасындағы байланысты шапшаң әрі жағымды орнатуға, мәліметтердің тез
қабылдануына тиімді ықпал етеді. Бұл нысандарды сақтау, нысандарды
бірегейлендіру деген сөз. Дамыған елдің мемлекеттік тілінде құжаттардың
ресімдеу үшін барлық үлгілердің қалай жазылуын көрсететін, басқаруды
құжаттармен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесін нақтылайтын анықтамалық-
мемлекеттік стандарт қажет және ондп берілген міндетті нысандар басшылыққа
алынуы тиіс.
Міндетті нысандар әрқилы дәрежеде құжаттардың барлығында да болады.
Міндетті нысандар дегеніміз – қажетті нысандар, құжаттардың белгілі бір
тәртіппен орналасқан құрамдас бөліктері. Айталық, іскери хаттардағы
міндетті нысандар – айы, күні, жылының, адресат пен адресанттың,
мекенжайдың және т.б. көрсетілуі.
Келісімшарт, жарғы, ереже сияқты ұйымдастырушылық құжаттарда ұйымның,
мекеменің, кәсіпорынның, ведоствоның, фирманың қызметінің реттелуін
көрсететін жалпы ережелер, қызмет аясындағы құқықтары мен міндеттері,
қызметінің мақсат, құзіреті, басқа заңды және жеке тұлғалармен өзара қарым-
қатынасын реттейтін тармақтар, тармақшалар мен баптар болуы мәндетті.
Үлгі ретінде толтырылатын бланкілерде мекеменің(ұйымның, ведомствоның
және т.б.) толық және қысқартылған атауы, мекеменің коды және ұйым туралы
анықтамалық мәліметтер, құжаттық тіркеу нөмірі, адресаты, адресаттың қолы
мен мөрі, қажетті тұстарда Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы
болуы тиіс.
Техникалық прогресс дамыған қазіргі кезеңде көптеген құжаттар баспа
құрылғылары(компьютер, жазу машинкасы) арқылы жасалады. Кейбір іс
қағаздары, мысалы, өтініш, рапорт, арыз, түсіндірмехат қолмен жазылады.
Техникалық баспа құрылғылары арқылы жазуда ұйымның атауын, айы-күні-
жылын, ұйым туралы анықтамалық мәліметтерді азат жолмен немесе қағаздың оң
жағына қарай шегіндіріп берудің де қалыптасқан тәртібі бар. Бұл аталғандар
Мемлекеттік стандартта – басқаруды құжаттармен қамтамасыз етудің
мемлекеттік жүйесі бойынша анықтамалықта көрсетілуы тиіс.
Ресми-іскери стильдің жалпы мәтінінің, оның міндетті нысандарының
құқықтық нормаларға сай келуі емле қағидаларына, тыныс белгілеріне де тығыз
байланысты. Ресми-іскери стиль әдеби тілдің көрінісі болғандықтан, онда
қоғам мүшелері қабылдаған және мойындаған емле ережелері мен тыныс
белгілері қатаң сақталуы тиіс.
Қазақ емлесі мен тыныс белгілері туралы басты қағида – ережелер 1983
жылы қабылданған арнаулы нормативтік актіде, анықтамалық құралдарда(2, 60)
көрсетілген, ал тікелей ресми іс қағаздарына қатысты емле ережелері біршама
тағы да бір анықтамалық – оқу құралдарында топтастырылған(8, 62).
Біріншіден, мынадай жағдайға назар аудару қажет:
- қазақ емлесі жағдайындағы алғашқы ережелер өткен ғасырдың 50
жылдарында тұжырымдалып, бекітілді, онда негізделген басты-басты
қағидалар қазірге дейін өз күшінде болып келеді, яғни жазу
практикасында сақталып отыр. Солай бола тұрса да, қазақ емлесі
динамикалық сипатта деп айтуға болады: бастапқыда дәйектелген
бірқатар ережелер жазу практикасында, әдеби тілдің дамуында
өзгеру, түрлену сатысында.
Бұл жайт, ең алдымен: а) екі немесе бірнеше сөзден құралып, біріккен
бір ұғымды білдіретін күрделі сөздердің жазылуына қатысты, яғни алғашқы
емлелік сөздіктерде тіркес түріндегі күрделі сөздердің бір тобының қазір
біріккен тұлғада таңбалануы практикада жиі кездеседі; ә) екі түбірдің
түйіскен тұсында қ, к дыбыстары болған жағдайда аталған дыбыстардың
фонетикалық ұстанымға сүйене(яғни, айтылуы бойынша) жазылатындығы нормалана
түсті; б) орыс тілінен енген, кең қолданыстағы сөздердің де жазылуы
фонетикалық принципке негізделе бастады.
Тіл дамуында емленің өзгеріп отыратын тұстарымен қатар, тұрақты,
өзгермейтін қағидалары бар екеніне, олардың 1950 жылдардан бастап орнығып,
қазірге дейін сақталып келе жатыр. Бұл бас әріппен жазылатын сөздерге,
атауға, тыныс белгілерінің қойылу реттеріне байланысты.
Қазақ емлесінің бекітілген және жазу практикасында орныққан ережелері
ресми-іскери тілде қатаң, әрі міндетті түрде сақталуы қажет. Емле
еоежелерінің дұрыс, қатаң сақталуы:
- ресми-іскери тілдің әдеби нормаға сәйкес жазылғандығын
дәлелдейді;
- құқықтық нормаға сай дұрыс ресімделгеніне жауап береді;
- қабылдануын жеңілдетеді.
Ресми-іскери тілге қатысты емле ережелерін біз топтастырып көрсетеміз.
Олар:
а) азатжол арқылы жазу қағидалары
ә) сан есімдердің жазылуы
б) бас әріптің қолдануына қатысты қағидалар
в) қысқарған сөздерге қатысты қағидалар
а) Ресми іс қағаздарының үлгілерін ресімдеуде азатжолдың маңызы үлкен.
Азатжол арқылы құжатта көрсетілген міндетті нысандарды(мәселен, ұйымның
атауы, айы, күні, жылы, мәтін және т.б.) толық, әрі дұрыс орналастыруға
болады. Құжаттың азатжол арқылы орналасуы басқаруды құжаттармен қамтамасыз
етудің мемлекеттік жүйесінде көрсетілуі тиіс.
Жинақталған материалдардың негізінде және өзге елдердегі басқаруды
құжаттармен қамтамасыз етудің мемлекеттік жүйесіндегі стандарттарға сүйене
отырып, азатжолды белгілеудің үлгісін көрсетеміз(Жазу машинасымен және
компьютер арқылы жасалған үлгілер алынды. Оларда азатжолды tab табулятор
арқылы белгілеуге болады).
Tab арқылы бірнеше азатжол белгіленеді:
0 екпін; 32 екпін;
4 екпін; 40 екпін;
16 екпін; 48 екпін;
24 екпін; 56 екпін;
Екпін аралығы төмендегідей:
0е→4е→16е→24е→32е→40е→48е→56е.
1 – үлгі – азатжолды белгілеу үлгілері(өтініш құжаты бойынша)
Қағаз үлгісі – А 4(210х297)
32е - өтініш арналған адресат
16е – құжаттың аты
4е – негізгі мәтіннің азат жолы
0е – мәтіннің жалғасы
2см. 1 см.
0е - өтініш жазушының толық мәліметі(лауазымы, қызмет орны, қолы 10е –
аты-жөні, мекенжайы)
0е – айы, күні, жылы
1см.
2 – үлгі - Өтініштің жазылу үлгісі
Қазақстан Республикасы
Алматы қаласы
Алматы жылужайэнерго ААҚ
президенті Б. Молдабаев мырзаға
Өтініш
Мені Алматы жылужайэнерго ААҚ – қа қарасты Жалын мекеменшік
пәтерлер кооперативіне есепші қызметіне жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын.
1997 жылы Қазақ мемлекеттік басқару академиясын есепші мамандығы
бойынша бітірдім. Еңбек стажым – 3 жыл.
Қажетті құжаттар тіркелген.
Алматы қаласы әкімі
аппаратының қызметкері қолы Б. Асқарұлы
мекенжай: Қазақфильм шағын ауданы,
5 үй, 7 пәтер
Тел: 98-40-50
Демек, tab арқылы белгіленетін азатжол ресми құжаттың міндетті
нысандарының бірі болып табылады.
Бланк, дайын нысан түріндегі құжаттардың көпшілігінде міндетті
нысандар(ұйымның, мекеменің атауы, Қазақстан Республикасының мемлекеттік
елтаңбасы, ұйымның коды, құжат жасалған мерзім, құжаттың тіркеу нөмірі,
басқа да белгілер) алдын ала көрсетіліп беріледі, яғни олардың tab арқылы
көрсетілген қалыптасқан үлгілері бар.
Азатжол арқылы ресімдеуге қатысты төмендегідей мәселеге назар аудару
керек:
32е бойынша жазылатын адресатты ресімдеу кезінде әрбір номенклатуралық
атау мүмкіндігінше бөлшектенбеуі және тасымалданбауы керек. Яғни, жоғарыда
берілген үлгіде:
- Қазақстан Республикасы – бірінші тұтас міндетті нысан;
- Алматы қаласы – екінші тұтас міндетті нысан;
- Алматыжылужайэнерго ААҚ – үшінші міндетті нысан, демек
олардың бір компонентін екінші жолға шығаруға,
тасымалдауға(мысалы, Респуб – ликасы, Алматы – жылужайэнерго
түрінде емес) болмайды, бұны мемлекеттік стандарт талап етеді.
Күрделі атаулар 32е бойынша сыймаған жағдайда 24е нысанын
пайдалануға болады, әдетте, кестелер мен схемалар үшін
пайдаланады.
ә) Ресми-іскери тілде жұмсалу жиілігі 24е нысаны, жоғары бірліктердің
бірі – сан есімдер, әсіресе реттік сан есімдердің емлелік және таңбалану
ерекшеліктеріне жеке тоқталу қажет болады, өйткені дұрыс ресімделген реттік
сан есімдер құқықтық, заңнамалық нормаға сәйкес келетін міндетті
нысандардың бірі болып табылады.
Сан есімдердің, оның ішінде реттік сан есімдердің жазылуы мен
таңбалануы арнаулы нормативтік актіде, анықтамалық құралда көрсетілген.
Жинақталған материалдардың негізінде және қалыптасқан үлгі-стандартқа
сүйене отырып, сан есімдердің жазылуы төмендегіше топтастырылған, әрі
мәселенің маңыздылығы, міндетті нысан екендігі осы жинақтаудан көруге
болады деп ойлаймын.
Ресми құжаттарда реттік сан есімдер негізінде реттеу, топтау үшін және
айы – жылы – күнін көрсету үшін қолданылады. Қазіргі кезде мерзімді,
құжаттың жасалған, толтырылған уақытын көрсету үшін төмендегідей нұсқалар
қолданылады:
17 қараша 2007 жыл
2007 жылдың 17 қарашасы
2007 жылғы қарашаның 17-сі
17.11.2007
17.ХІ.072007
2007 жылғы 17-інші қараша
Бұл пікірді дәлелдеу үшін Егемен Қазақстан газетінің 2001 жылғы 20
шілдедегі нөмірінде реттік сан есімдердің берілуінен фактілер жинастырылды:
1) Газет 1919 жылғы 17 желтоқсаннан шыға бастады
2) Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігімен келісілген
2001 жылғы 2 шілдесі
15-баптың 2 тармағы мынадай мазмұндағы 1-1) тармақшамен толықтырылсын.
3) Шапағатты Папа Қазақстанға келеді
Қазақстан Республикасының Президенті Н. Ә. Назарбаевтың ресми шақыруы
бойынша Шапағатты Папа Иоанн Павел ІІ 2001 жылғы 22-25 қыркүйекте
мемлекеттік сапармен Қазақстанға келеді деп хабарлады Мемлекет басшысының
баспасөз қызметі.
4) Астана, 2001 жылғы шілденің 11 – і.
Мекенжайымыз: Астана, Ломоносов көшесі, 45 үй.
(Егемен Қазақстандағы емле дәл қалпында сақталынды).
Осындай фактілерді көрсете отырып, ресми құжаттардағы реттік сан
есімдердің жазылуына қатысты мынадай жайттарды есте сақтау керек.
Ресми құжаттарда берілген таңбаланулардың барлығы да қолданылады, бірақ
олардың әрқайсысының әр құжатқа тән ерекшеліктері, стандарттылығы, мәні
бар. Мысалы, қазіргі кезде Қазақстан Республикасының Президенті қол қоятын,
сондай-ақ Үкімет, Парламент тарапынан бекітілетін Заңнамалық
құжаттарда(қаулы, жарлық, өкім, жарғы, ереже) сөзбен, санмен күрделі
таңбалау қалыптасқан. Мысалы:
• 2001 жылғы шілденің 9-ы
• 2001 жылғы қыркүйектің 20-ы
Кейбір заңнамалық құжаттарда сөзбен-санмен таңбаланудың екінші түрі де
пайдаланылады. Мысалы,
• 2001 жылдың 2 шілдесі
• 2001жылдың 16 мамыры
• 2001 жылдың 17-інші қараша
Тұтастай санмен(цифрмен) таңбалау(мысалы, 2.07.2001; 02.VIII.99ж)
бухгалтерлік есеп-қисап құжаттарында көбірек қолданылады.
17 қараша, 1999 ж. түрінде жазу, сондай цифрдан кейін таңба(дефис) қою
арқылы реттік сан есімді көрсету(мысалы, 45-үй; 307-құжат) – қазақ емлесіне
орыс емлесінен енген дәстүр. Бұл фактінің тиімділіктері: а) қазақ емлесінде
50-шы жылдардан бастап орныққан, тұрақталған емле; ә) тілдің үнемдеу
заңдылығына сәйкес келеді; ресми құжаттар үшін тілдің құралдарды үнемдеп,
ықшамдап қолдану маңызды; б) реттік сан есім мен есептік сан есімдерді тез
ажыратуға ықпал етеді(мысалы, 305 құжат – үш жүз бес құжат); 305-құжат(үш
жүз бесінші құжат).
б) Қазақ ресми-іскери тілінде ұйым, мекеме, кәсіпорын, мемлекет, ел
және номенклатуралық атаулар жоғары жиілікпен жұмсалады, сондықтан бас
әріптің емлесі де маңызды болып саналады.
Тіл құрамындағы лексикалық бірліктердің белгілі бір тобының бас әріппен
жазылуы - әлем тілдерінің барлығына ортақ құбылыс. Сөздердің(сөз
тіркестерінің) алғашқы дыбысын бас әріппен тааңбалауға жүктелетін
функциялар – орфограммасы бірдей сөздердің семантикасын ажырату, ақпарат
беретін лексикалық бірліктердің, номенклатуралық атаулардың ресмилік мәнін
нығайту. Сонымен қатар, белгілі бір тілде ресмилік, ақпараттық, мәдени-
фондық мәні жоғары лексема(сөз тіркесі, номенклатуралық атау) бас әріппен
таңбаланса, ақпарат аударылатын тілде осы процесс декодталатын дәстүр
қалыптасқан. Мысалы: шапағатты Папа Иоанн-Павел ІІ; Түркия Республикасының
Президенті Жоғары Мәртебелі Тұрғыт Өзал.
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Ә.Назарбаевтың шақыруы бойынша
шапағатты Папа Иоанн Павел ІІ ... мемлекеттік сапармен Қазақстанға
келеді...(ЕҚ, 2001, 20 шілде)(19).
Түркия Республикасының бұрынғы Президенті Жоғары мәртебелі Тұрғыт Өзал
мырза екі елдің мәдени-экономикалық байланыстарының дамуына елеулі еңбек
сіңірді(ЕҚ, 2001, 5 сәуір)(19).
Қазақ әдеби тілінде бас әріппен жазылатын орындар нақтыланған, бұл жайт
бірнеше еңбектерде сараланып, көрсетілген(орф.сөздік, Анықтағыш, Ресми
ісқағаздары, Екі тілде іс жүргізу). Оларды топтастырып атағанда,
төмендегідей ерекшеліктер анықталады:
• Кісі есімдері мен тегі(мыс., Абай, М.Әуезов);
• Географиялық және астрономиялық атаулар(Атырау, Ай, Күн)
• Мемлект аттары(Қазақстан, Түркия)
• Ұйымдардың, мекемелердің, министрліктер мен ведомстволардың, газет-
журналдардың, баспалардың, наградалар мен құрметті атақтардың
атаулары(мыс., Халықаралық валюта қоры, Қазақ Мемлекеттік басқару
академиясы, Қазақстан әйелдері журналы, Айбын ордені, т.б.)
• Қысқарған сөздер(БҰҰ, ЖШС, БАҚ)
бас әріппен жазылады.
Бас әріптің жазылуына қатысты емле Қазақ тілінің анықтағышында толық
көрсетілген(2, 55).
Бұл аталғандар ресми-іскери тілде мейлінше нақты және қатаң сақталуы
тиіс.
Сонымен қатар, қазақ әдеби тілінің қоғамдық қызметі кеңейген қазіргі
тұста бас әріппен таңбаланатын лексемалардың(күрделі сөз тіркестерінің)
қатары күрделене түскені де байқалады. Бұл фактор жоғарыда аталғанындай
қазақ тілінің қоғамдық-саяси рөлінің артуына, қоғамдық функциясының
ұлғаюына, сондай-ақ өзге тілдердегі мемлекеттік тілге декодталатын
ақпараттар мен мерзімді баспасөз тілінде және ресми-іскери тілде көбірек
көрініс тауып отыр. Ресми-іскери тілде, жалпы емлелік ережелерде
көрсетілгеннен басқа тұстарда да бас әріп қолданылады. Бұл фактор
мыналардан туындайды:
1. Бірнеше сөздердің тізбегінен тұратын атауларды және бір ұғымды
беретін күрделі тіркесті ықшамдап атау үшін нақты, терминдік мәндегі
лексема алынады; оның ақпараттық, ресмилік мәнін нығайту мақсатында
ықшамдалған сөз бас әріппен таңбаланады. Мысалы,
1) Әділет біліктілік алқасы – Алқа:
Қазақстан Республикасының Әділет біліктілік алқасы(бұдан кейін - Алқа)
Мәжіліс депутаттарынан, судьялардан, прокурорлардан, құқық пәнінің
оқытушылары мен заңгер ғалымдардан, әділет органдарының қызметкерлерінен
құралатын дербес, тәуелсіз мекеме болып табылады... Қаралған мәселелер
бойынша Алқа мүшелері хаттамалық шешімдер және ұсынымдар қабылдайды.
Қазақстан Республикасының Заңы
Қазақстан Республикасының
Әділет біліктілік алқасы туралы
2) Қазақстан Республикасының және Түркия Республикасы(бұдан әрі қарай
Тараптар)...
2. Ресми-іскери тілде ресми мазмұны жоғары атаулар бас әріппен
таңбаланады. Жеке бір сөздің ресми мазмұнының болуы – оның саяси ұйымдарға,
мемлекеттік, үкімет құрылымына қатыстылығын білдіреді. Мәселен, Жаршы
сөзі мынадай мағыналарда жұмсалады – 1. үлкен той, астарда мерекені,
ойынды, мәжілісті өлең-жырмен бастап жырлаушы ақын; жар салушы. 2. Ауыс.
Игі істі, жаңалықты бастаушы, таратушы. Театр – қашан да заманның, жаңаның
жаршысы.
Бұл сөз ресми-іскери тілде мерзімді басылымның атауы ретінде(газет,
журнал, бюллетень сөздерімен синонимдес болып) қолданылады, сөйтіп, бас
әріппен таңбаланады:
Қазақстан Республикасы Жоғары Кеңесінің Жаршысы, 1997 ж.
Қазақстан Республикасы Ішкіісмині оқу орындарының бітірушілерін жеке
бөлу және жас мамандармен жұмыс ұйымдастыру туралы нұсқаулық. Жалпы
Нұсқаулық ... жас мамандармен жұмыс ұйымдастыруды белгілейді(Нормативтік-
құқықтық актілер бюллетені. 2001, №3).
Тұтастай алғанда, жалқы есімдер халық мәдениетіне, әдеби тілде орныққан
нормаларға сай тілдің вербалды(тілдік) коды болып саналады. Жалқы есімдерді
беру үшін аппелятивті лексика да алынады, бұнда негізгі лексеманың
семантикасы сақталады, бірақ ол прагматикалық жүк арқалайды. Жалқы
есімдерге ауысқан жалпы есімдердің прагматикалық қызметі ресми мазмұнды
беру, ақпаратты қабылдауды жеңілдету міндеттерін атқарады, сондықтан да
олар тұтастай мәтінде бас әріппен басталып, өзгешеленеді. Бұндай сипат
әдеби тіл нормасында еш кедергісіз қалып алады, тілдік- мәдени дәстүрге
енеді. Аппелятивті лексиканың жалқы есімге ауысқандығына төмендегідей
мысалдар дәлел бола алады:
• Хабаршы – Ғылым Академиясының Хабаршысы
• Хабарлар – Ғылым Академиясының Хабарлары
• Жарлық – Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығы
• Мәжіліс – Қазақстан Республикасының Мәжіліс Төрағасы
• Алқа, ақсақал – Қазақстан Республикасының Ақсақалдар Алқасы
• Мемлекеттік – Қазақстан Республикасының Мемлекеттік елтаңбасы
• Сот – Қазақстан Республикасының Жоғарғы Соты
• Негізгі – Қазақстан Республикасының Конституциясы(Негізгі Заң).
Қорыта айтқанда, қазіргі қазақ әдеби тілінде ономастикалық код болып
табылатын жалқы есімдердің құрамы мен сипаты барынша күрделене түсіп отыр.
Осыған байланысты, ресми-іскери тілде бас әріппен жазылатын жалқы
есімдердің, күрделі номенклатуралық атаулардың емлесі толыққанды
көрсетілетін дербес анықтамалық құралдар қажет.
1.2. Ісқағаздар мәтіндерінде қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді
жүйелеу
Ісқағаздар мәтіндерінде қайталанып отыратын біртектес, стандарт
жағдайлар мен ұғымдар экстралингвистикалық фактор ретінде стандарт тілдік
бірліктер мен ісқағаздар тіліндегі терминдер мен терминдік құрылымдарды
тудырады. Бұл – ресми-іс қағаздар стилінің маңызды белгілерінің бірі.
Ісқағаздар тіліндегі стандартталу процесі тілдің барлық деңгейін –
лексикасын, морфологиясын, синтаксисін қамтиды. Осының нәтижесінде тұрақты
тілдік стеоротип қалыптасып, тілдің нормаға түскен мәтіндерден тұратын
ерекше типін жасайды.
Құжат мәтіндерінде берілетін ақпараттың ортақ мазмұны ісқағаздар
тіліндегі кейбір формалардың стандартталуына ықпал етеді. Ісқағаздар
тіліндегі стандарттылық кездейсоқ пайда болған құбылыс емес, ұзақ уақытқа
созылған тіл тәжірибесінің, типтік іріктеудің нәтижесі. Әдеби тілдің басқа
стильдік тармақтарымен салыстырғанда ресми-ісқағаздар стилінде стандарт
тілдік бірліктердің кеңінен қолданылуы бұл стильдердің ойды анық жеткізу,
мазмұнды дәл беру, барынша қысқа, барынша нақты тұжырымды талап ететін
негізгі ерекшеліктерінен туындайды.
Қазіргі қазақ ісқағаздар тілі дамуының сипаттамалық ерекшелігі
құжаттарды және құжаттарда қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді жүйелеу
– бір-бірімен тығыз байланысты, күрделі процесс. Қазіргі кезде басқару
ісін, оның ішінде ісқағаздарын жүргізуді де жеңілдету, жеделдету, заман
талабына сай қалыптастыру, жүргізу, еңбек шығынын қысқарту, құжаттардың
орындалуына бақылауды күшейту, құжаттарды дайындауды, толтыруды,
дайындалған құжаттармен жұмыс істеуді автоматтандыру – ең өзекті
мәселелердің біріне айналып отыр. Қазір құжат дайындауда, оларды дайын
формаларды қолдана отырып құрастыруда, көшірмесін жасауда, жедел көбейтуде,
басқа мекемеге жіберуде т.б. жағдайда қолданылатын қазіргі заманғы
техникалық құралдырдың түр-түрі бар. Ол қүралдарды ұтымды қолдану үшін,
құжаттау ісін қазіргі заманға сай қалыптастыру үшін лингвистердің алдына
қойылып отырған маңызды міндеттер өте көп. Солардың бірі – құжаттар мен
онда қолданылатын стандарт тілдік бірліктерді ұқсас формаларды таба отырып,
жүйелеу ісі. Ұйымдар мен мекемелердің іс жүргізу барысында негізгі орын
алатын құжаттар ұйымдық-өкілеттік деп аталып, олар іштей: ұйымдық,
өкілеттік және анықтамалық-ақпараттық болып үшке бөлінеді. Ұйымдық
құжаттар, аты айтып отырғандай, мекемелердің ұйымдастырылуына, құрылуына,
құқықтық әрекеттеріне қатысты іс қағаздарын топтастырады. Оған негізінен
басқару аппаратының құрылымы, құрамы, штат кестесі, құрылымдық ережелер
бөлімшелер туралы ереже, нұсқау, жарғы, қызметтік нұсқау, құрылтайшылар
келісімі, т.б. құжаттар жатады. Өкілеттік құжаттарға мекеменің іс-әрекетіне
және қызметкерлеріне байланысты жазылатын бұйрықтар мен өкілеттік,
нұсқаулық мағынада жазылатын басқа да құжаттар жатады. Анықтамалық-
ақпараттық құжаттарға ақпарат беру мақсатында, белгілі бір оқиғаны,
фактіні, іс-әрекетті анықтайтын, баяндайтын құжаттар жатады. Олар:
анықтама, акт, мәлімдеме, т.б. Құжаттардың осындай мағына, мақсатына қарай
топтастырылуына байланысты әр топқа жататын құжат мәтіндерінде қолданылатын
стандарт тілдік бірліктердің де құрылымдық, мағыналық ерекшелігі болады.
Яғни, қалыпқа түскен стандарт тілдік бірліктерді де жоғарыда аталған
құжаттардың мағыналық топтарына қарай жүйелеп көрсетуге болады. Мәселен,
өкілеттік құжат мәтіндерінде міндетті түрде бұйрық, нұсқау беру
мағынасындағы стандарт тілдік бірліктер қолданылады. Өкілеттік құжаттың
негіізгі мақсатын көрсетіп, мән-мағынасын ашатын да осындай тілдік
бірліктер. Олар ісқағаздарында етістіктің бұйрық рай формасында
қолданылады. Мысалы: сайлансын, бекітілсін, алғыс жариялансын, сөгіс
жариялансын, қатаң сөгіс жариялансын, жарамсыз деп табылсын, жауапкершілік
жүктелсін, шара қолданылсын, жолға қойылсын, жүзеге асырылсын, бақылауға
алынсын, өзгеріс енгізілсін, т.б.
Бұйрықтың барлық түрлерінде, қаулыларда қолданылатын өкілеттік
мағынадағы стандарт тілдік бірліктердің барлығы етістіктің үшінші жақ
бұйрық рай формасында: жүзеге асырылсын, бақылауға алынсын, өзгерістер
енгізілсін және т.б., ал қызметтік хаттарда қолданылатын өкілеттік
мағынадағы стандарт тілдік бірліктер бұйрық райдың екінші жақ, көбінесе
сыпайы түрі арқылы беріледі: туралы мәліметтерді хабарлаңыз, байланысты
ақпарат беріңіз, мына мекенжайға хабарлаңыз, қажетті жағдай жасаңыз және
т.б. Қызметтік хаттарда мұндай құрылымдардың тағы бір формасы қалыптасқан.
Ол құрылымдар адамдар арасындағы байланыстың үзілмеуі, реттеліп отыруы,
сыпайы түрде жүзеге асуы үшін: туралы мәліметтерді хабарлауыңызда сұраймыз,
байланысты ақпарат беруіңізді сұраймыз, мына мекенжайға хабарлауыңызды
сұраймыз түрінде, яғни өкілеттік реңк емес өтініш, сұрау реңкі негізгі
қызмет атқарып, қызметтік хат жазу этикеті ескеріле отырып қалыптасқан
құрылымдар.
Ісұағаздар мәтіндерінде, әсіресе қызметтік хаттарда жиі қолданылатын
құрылымдардың бір тобы айтылатын мәселеге байланысты дәлелдкр келтіру,
себебін түсіндіру мақсатында қолданылады. Осындай қайталанып отыратын
біртектес, стандарт жағдайлар мен ұғымдар экстралингвистикалық фактор
ретінде қызметтік хаттарда мынандай стандарт тілдік бірліктердің
қалыптасуына әсер еткен:
... сіздің мекемеге тәжірибе алмасу мақсатында жіберіліп отыр; мекемеде
орын алып отырған қазіргі қаржы тапшылығына байланысты; туралы шешімнің
қабылдануына байланысты; алдын ала қол жеткізген келісімге сәйкес; сіздің
талабыңызға орай және т.б.
Адам өз іс-әрекетінің қай түрін болмасын жүзеге асыру барысында
нәтижеге қол жеткізу үшін мүмкіндігінше аз күш жұмсап, көп нәтиже шығаруға,
мүмкіндігінше істеп жүрген іс-әрекетін жеңілдету, ыңғайлы ету жолдарын
қарастыруға тырысады. Ісқағаздарын жазу барысында бір күннің, бір айдың
немесе бір жылдың емес, ғасырлар тәжірибесі, бір тілдің немесе бір ғана
мемлекеттің емес бірнеше тілдің, бірнеше мемлекеттің тәжірибесі
қолданылады. Себебі ісқағаздары әр тілде жазылып, әр мемлекетте
қолданылғанымен оның принциптері, теориясы ортақ. Ісқағаздарында қолданылып
жүрген, қалыптасқан стандарт тілдік бірліктер бір тілдің, бір күннің, бір
елдің ғана жемісі емес. Адамдардың ортақ тәжірибесінің, ми қызметінің
жемісі. Тек ол әр тілде әр формада, әр елде түрлі факторларға байланысты
қоғам дамуының әр кезеңінде қалыптасуы мүмкін. Бүгінгі қызметтік хат
дайындаушы кез-келген тұлға өзіне дейінгі уақыт тәжірибесі, өзінен басқа
құжат дайындаушылар тәжірибесі ретінде кейбір маңызды мәселелер жөнінде
мәлімет беру үшін төмендегі құрылымдарды қолданылады:
... қосымша қаржы бөлінді; қаулы қабылданды; ... байланысты іс-шаралар
өткізу жоспарланып отыр; ... қауіпсіздігі қамтамасыз етіледі;
... қысқа мерзімде ұйымдастырылады; ... күнделікті қатаң бақылау
қойылды; қатысты мәлімет мәлімет қолма-қол жіберіледі; құжаттар сіздің
мекенжайыңызға жіберілді; шара қолданылуда, т.б.
Сондай-ақ, мәселенің шешілмейтіндігін немесе орындалмайтындығын білдіру
үшін:
... байланысты сіздің өтінішіңіз орындалмады; өкінішке орай талабыңызды
қанағаттандыра алмаймыз; мекеменің аталған тапсырманы орындауға қазір
мүмкіншілігі жоқ сияқты құрылымдар қолданылады.
Хабарлау, мәлімдеу мақсатында ... туралы сізді хабардар етеміз; ...ұйым
хабарлайды; ... сізге хабарлаймын; ...туралы сізге мәлімет жеткіземін; ...
туралы баяндаймын; ... туралы мәлімдеймін, т.б. қалыптасқан стандарт тілдік
бірліктер қолданылады.
Стандарт тілдік бірліктер мағыналық жақындығы бар, бір топтың құрамында
қарастырылатын ісқағаздарында ғана емес, ісқағазының жеке түрлерінде де
қалыптасады. Бұған да жоғарыда келтірілген факторлар, яғни біртектес
жағдайлардың қайталанып келуі, уақыт үнемдеу, тәжірибе жемісі, ресми
ісқағаздарын дұрыс жазудағы басты артық сөздерді қолданбау қағидасы т.б.
факторлар себеп болады. Мәселен, арыз, өтініш, шағым мәтіндерінде:
өтінемін, сұраймын, ауысу, рұқсат ету, бөлу, қабылдау, қабылдауыңызды
сұраймын, тіркеу, тіркелген, кезектен тыс демалыс, материалдық көмек және
т.б. сөздер мен сөз тіркестері жиі қолданыла келіп стандарт тілдік
бірліктерге айналған.
Арыз, өтініш жазуға себеп болып отырған жайттарды атап көрсету
мақсатында қалыптасқан стандарт тілдік бірліктер: үй-жайым болғандықтан,
басқа жұмысқа ауысуыма байланысты, отбасы жағдайына байланысты,
денсаулығыма байланысты, ... қызметкерінің заңсыз әрекеттеріне байланысты
және т.б. Өтініштің талап-мақсаттырын көрсететін қалыптасқан стандарт
тілдік бірліктер: жатақханадан орын бөлуіңізді сұраймын, кезектен тыс
демалыс беруіңізді сұраймын, жұмысқа қабылдауыңызды сұраймын, және т.б.
Ісқағаздарын жазуда қалыптасқан норма бойынша кез келген өтініш, арыз
мәтіннің соңында күнделікті қызмет этикасын сақтау сөздерін қолдана отырып
адресаттан қандай шешім күтетіндігі жазылады. Ол көбінесе төмендегідей
стандартқа айналған тілдік бірліктер арқылы беріледі: Айтылғандарды ескере
отырып шара қолдануыңызды сұраймын, Нұсқау беруіңізді сұраймын, Өтінішімді
орындауыңызды сұраймын, т.б. Мінездеме жазуда жиі қолданылатын стандарт
тілдік бірліктер: ұлт, отбасы, лауазым, қызмет, азамат, білім, жоғары
білімді, орта білімді, аяқталмаған жоғары білімді, тәжірибелі, тәжірибелі
маман, беделді, үлгілі, үйленбеген, тұрмыс құрмаған, қызмет бабында жоғары
қызметке ұсынуға лайық және т.б.
Ресми қарым-қатынас барысында кез келген адам индивид ретінде емес,
қоғам мүшесі ретінде, белгілі бір қызмет иесі ретінде, қоғамдағы белгілі
бір міндеттерді атқарушы азамат ретінде көрінеді. Сондықтан олардың бәріне
ортақ сипаты бар қызметі мен міндеттері, іс-әрекеттері болады. Әрине,
құжаттардың көпшілігі жеке адамға қатысты болғанымен, түптеп келгенде олар
барлық адамға арналған, сондықтан құжат жеке адамға да, барлық адамға да
түсінікті болу керек. Осы себептен де ортақ сипаттағы, қоғамның кез келген
мүшесі қолдана алатын, қоғамның кез келген мүшесіне түсінікті стандарт
формалар қалыптасады. Адам өз іс-әрекетінде барлық деңгейінде мүмкіндігінше
аз күш жұмсап, көп нәтиже шығаруға тырысады. Адам өмірінің кез келген
процесінде үнемділік принципі жұмыс істейді. Іс-қағаздар тіліндегі стандарт
бірліктердің қалыптасуы да нәтижеге аз күш жұмсау арқылы қол жеткізу,
үнемділік принципін ұстану мақсатынан туындаған.
1.3 Ресми ісқағаздарын аудару мәселелері
Қазақстандағы қоғамдық-саяси жағдайға байланысты бүгінге дейін қазақ
тілі қоғамдық өмірдің барлық саласында қызмет ете алмағаны мәлім. Негізінен
күнделікті тұрмыстық қатынаста, көркем әдебиет пен баспасөз бетінде
қолданылған қазақ тілі ғылым, мәдениет, саяси-әлеуметтік, дипломатия,
басқару саласында өзінің толыққанды қызметін атқара алған жоқ. Қоғамда
қажеттілік тумағандықтан және қолданылу өрісінің тарлығынан қазақ
ісқағаздар тілі өз деңгейінде қалыптасқан жоқ.
ХХ ғасырдың тоқсаныншы жылдары бұрынғы кеңестік мемлекеттер
кеңістігінде болған тарихи өзгерістер қазақ қоғамының бүкіл болмысын
өзгертті. Қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуымен байланысты мемлекеттік
тілдің қоғамдық қызметін арттыру мәселесі күн тәртібіне қойылды. Бұл
мақсатты жүзеге асыру үшін үкімет тарапынан бірнеше маңызды ресми құжат
қабылданды. Қазақстан Республикасы Президентінің 2001 жылғы 7 ақпандағы
№550 Жарлығымен бекітілген Тілдерді қолдану мен дамытудың 2001-2002
жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасында мемлекеттік тілдің
әлеуметтік-коммуникативтік қызметін кеңейту мен нығайту бағдарламаның
негізгі мақсатының бірі ретінде атап көрсетілген. Бұл мақсатты іске асыру
үшін мемлекеттік тілдің іс жүргізудегі негізгі тіл ретінде қолданылуын
қамтамасыз ету міндеттері белгіленді. Үкімет тарапынан қабылданған, іске
асыруды талап ететін мемлекеттік маңызы бар ресми құжаттар ісқағаздарын
қазақ тілінде жүргізудің бір жүйеге түспегендігін, оны қалыптастыру мен
дамыту мәселесінің өзекті екендігін көрсетеді.
Баршаға мәлім, біз қазір ісқағаздарын орыс тілінен аудару үстіндеміз.
Бұған бірінші себеп біздің мамандарымыз бен ісқағаздарын
жүргізушілеріміздің бірден қазақ тілінде ісқағаздарын жүргізуге дайын
еместігі, екінші себеп ісқағаздарын қазақша жүргізуде белгілі бір
тәжірибенің, қалыптасқан жүйенің болмауы. Осыған байланысты бүгінгі таңда
ісқағаз мәтіндерін түгелдей орыс тілінен аударып, бір сөзін, бір тіркесін
мүлт жібермей тізіп отыру, ісқағаздарының мәтіндерін орыс тілінің
заңдылығына орай қалыптастыру құбылысы белең алып отыр.
Аударма – ғылым. Оның өзіне тән ғылыми, практикалық заңдылықтары бар.
Күні бүгінге дейін негізінен көркем аудармаға ден қойылып, орыс тілінен
қазақ тіліне көптеген шығармалар аударылып келді. Оның стильдік, жанрлық,
тілдік т.б. мәселелеріне назар аударылды. Ал ресми құжаттарды, ісқағаздарын
аудару, оның теориясы мен практикасы – тың мәселе.
Қазіргі қазақ ісқағаздар тілін қалыптастыруда да аудармаға қатысты
қалыптастыра алмай, ретке келтіре алмай жатқан тұстарымыз жетерлік. Мысалы,
жоғары оқу орындарында Введение в политическую науку деген пән бар, оны
диплом қосымшасында Саяси ғылымға кіріспе деп жазып жүрміз. Саясаттану
ғылымына кіріспе немесе қысқа да нұсқа етіп Саясаттануға кіріспе деп
алсақ дұрыс болар еді. Сондай-ақ О переводе студентов на последующий курс
обучения деген бұйрық Студентті курстан курсқа көшіру туралы деп
аударылып жүр. Сөзбе-сөз аударсақ Студентті оқытудың келесі курсына көшіру
туралы болады. Дұрысы Студентті келесі курсқа көшіру туралы сияқты
орысша нұсқасында обучение деген сөз болғанымен қазақша нұсқасына оқытудың
деген сөз қажет емес, себебі мұнда студент деген сөздің болуының өзі-ақ
мәселенің оқу туралы екендігін білдіріп тұр.
Сондай-ақ курстық жұмыс туралы Ереженің бір тарауының Порядок
выполнения и подготовки курсовой работы к защите деген тақырыбы Курс
жұмысын қорғауға дайындық және оны орындау тәртібі болып аударылған. Бұл
жерде қорғауға дайындықтың орындалу тәртібі деген мағына беріп тұр. Дұрысы
Курстық жұмысты орындау және қорғауға дайындық тәртібі.
Орыс тіліндегі оформление деген сөздің күнделікті қолданыстағы
аудармасы, беретін мағынасы безендіру, ал ісқағаздар тілінде рәсімдеу сөзін
қолданған дұрыс, ресімдеу емес. Мысалы, оформление документов – құжаттарды
рәсімдеу. Пример оформления – рәсімдеу үлгісі, оформление диссертации –
диссертацияны рәсімдеу т.б.
Ісқағаздарын аудару кезінде қолданылатын жекелеген сөздің, сөз
тіркесінің, грамматикалық тұлғалардың белгілі бір стильге, яғни ресми
стильге бағындырыла қолданылуы қажет. Аударма нақты, түсінікті болу үшін
орын алмастыру, ауыстыру, қосу, түсіріп тастау сияқты трансформациялық
процестердің қай-қайсысын да пайдалануға болады.
1920-1930 жылдары қазақ ресми ісқағаздар тілін, бұқаралық ақпарат
құралдар тілін қалыптастыру мақсатында қыруар жұмыс жүргізілді. Қазақ
тіліндегі аударма сипаттағы жаңа сөздер ғана емес, жаңа морфологиялық
тұлғалар мен синтаксистік құрылымдар пайда болды. Олар сол кезеңде түрлі
ұғымдар мен құбылыстарды ана тілінде беру мақсатында туындаған аудармашы
ізденістерінің нәтижесі еді. Сол кезде жасалған морфологиялық тұлғалардың
бірқатары, мысалы, -мыш (айтылмыш мәселелер – айтылған мәселелер), -а шақ
(жазылып тұрашақ – жазылып тұратын), -дүр (тиісдүр – тиісті) тұлғалары
қазақ тілінің табиғатына жат болғандықтан, тілімізге сіңісті болмай, уақыт
өте келе қолданыстан шығып қалды. Сол кезеңде пайда болған морфологиялық
тұлғалардың бірі тұйық етістіктің -у жұрнағы мен жатыс септіктің -да, -де
жалғауын қосу арқылы осы шақтағы белгілі бір процестің созылыңқылық күйін,
яғни әрекеттің әлі де жүріп жатқандығын білдіретін -уда форманты. Бірақ
бұған қарап, іс-әрекеттің қазір болып жатқанын, әлі де болатынын білдіретін
сөз қазақ тілінде Октябрь революциясына дейін болмаған екен деген ұғым
тумауы керек. Ондай әрекет 1920 жылдарға дейін бұл сияқты формада емес,
отыр, тұр, жатыр, жүр көмекші етістіктері арқылы берілетін. Мысалы, өтіп
жатыр, болып жатыр, жазып жүр, көбейіп тұр, пайдаланып отыр т.б.
Тілші-ғалым Т.Қордабаев тілімізде -уда тұлғасының пайда болуы,
қалыптасуы туралы: Бұл форма синтаксистік жаңа рольге ие болуымен бірге,
тұрақты шақтық көрсеткіш болып та қалыптасып отыр. Мұның шақтық мәні –
болған үстіне үстемелеп болып жатқан қарқынды іс-әрекетті білдіру. Біздің
байқауымызша, сөз болып отырған форманың жаңа функциясын туғызған алғашқы
қажеттіліктің өзі совет адамдарының дамыған үстіне дамып отыратын өршіл
қарқынды еңбегін, өскелең өмірін көрсету мүддесі сияқты, - деп жазады(5,
52). Ғалым атап көрсеткендей, бұл тұлғаның Совет дәуіріндегі баспасөз
бетінде өте жиі қолданылғандығына төмендегі мысалдар арқылы көз жеткізуге
болады. Социалистік Қазақстан газетінің 1964 жылғы 15 мамырдағы нөмірінің
бірінші бетінде бұл форма 6 рет қолданылыпты. Мысалы, Диқандар мен
мехнизаторлар бар қиындықтарды жеңе отырып, көктемгі дала жұмыстарын кұн
сайын қыздыра түсуде. Целиноград облысының Қорғалжын өндіріс басқармасына
қарасты көптеген совхоздарда да егіске әзірлікті көктемнің алғашқы күндері
айқын көрсетуде. Әңгіме әрбір мүмкіндікті орнымен пайдаланып, көктем егісін
өткізуде. Нилді бөгеу үшін осы заманғы советтік техника 25 тонналық 25
самосвал, жүкті өздігінен түсіретін қуатты 9 баржа пайдалануда. Бұған жету
үшін механизаторлар қазірден бастап жаң аямай еңбек етуде. Егіс жұмысы
агротехникалық шараларға сай жүргізілуде(10, 97).
Бұл форма қазіргі баспасөз тілі мен ресми-ісқағаздар тілінде совет
дәіріндегідей өте кең көлемде болмаса да әлі де қолданылады. Ғалым
Ы.Маманов Әдеби норма талабы атты мақаласында бұл тұлғаның шақ көрсеткіші
ретінде баяндауыш қызметінде ауызекі сөйлеу тілімізде де, көркем
шығармаларда да көп кездесе бермейтіндігін, сондай-ақ қазақ тілі
грамматикалық оқулықтарында да жоқ екендігін көрсете келіп, газет-журнал
тілінде қолданылатын бұл тұлғаны қазақ тілі табиғатына үйлеспейтін жасанды
форма, деп қорытады(21, 3). Біз де ғалымның осы пікірін қостай отырып
қазақ тіліндегі қимылдың болып жатқандығын, әлі де болатындығын жасанды
-уда форманты арқылы емес, қазақ тілінің өз заңдылығына сай көмекші
етістіктер арқылы берілуін дұрыс деп есептейміз. Игі іс жалғасын табуда
демей-ақ, Игі іс жалғасын тауып отыр. Олардың қатары күн сайын өсуде демей-
ақ, Олардың қатары күн сайын көбейіп отыр десек, қазақша болмас па еді.
Осындай қолданыстың бірі – орыс тіліндегі привели к гибели тіркесінің
аудармасы. Мысалы, Қалада болған өрт екі адамның қайтыс болуына соқтырды.
Шахтада болған авария он жеті адамның өмірін қиюға әкеліп соқтырды. Қазақ
қашан қайтыс болуға әкеп соқтырды ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz