Сыртқы сауда саясаты
Кiрiспе
1 бөлiм. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары және негізгі бағыттары
1.1. Сыртқы сауда туралы ғылыми iлiмдер
1.2. Сыртқы сауда саясатын жүргiзудегi бөгеттер
1.3. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиет
1 бөлiм. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары және негізгі бағыттары
1.1. Сыртқы сауда туралы ғылыми iлiмдер
1.2. Сыртқы сауда саясатын жүргiзудегi бөгеттер
1.3. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиет
Қазақстан Республикасының қазiргi кездегi дамуы өзара бағыныштылық және өзара араласу процесiнiң күшейген кезеңiнде жүрiп жатыр. Қазақстан Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс жасайтын көлiк қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндiрiстiк өнеркәсiптi кооперациялауға, бiрiккен кәсiпорындар ұйымдастыруға, агроөнеркәсiптiк кешендердiң қызметiнiң дамуына алғы шарттар жасайды.
Айта кететiн жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерiнiң арақатынасындағы стиль де өзгердi. Қазақстан ТМД елдерi мен сауда-экономикалық байланыстарында дүниежүзiнде белгiленген сауда-құқықтық негiздерiне, сауда және тариф жөнiндегi бас ассоциация ұйымының принциптерiне сүйенедi. Саудадағы әр түрлi лицензия түрiнде квота, баж салығы, т.б. кедергiлерден құтылуға алғашқы қадамдар жасауда.
ТМД шеңберінде бірінші қатарға еркін сауда аймағы - интеграцияның алғашқы сатысы қалыптасып, шыға бастады. Орталық Азия экономикалық қауымдастығы да жемісті жұмыс істеуде. Достастық елдері 1998- жыл бойы 12 мемлекет шеңберінде еркін сауда аймағының перспективалары туралы таласумен жүргенде, бұлардың төртеуі еркін сауда аймағы пайдалы деген шешімге келген болатын. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның бірлескен мәлімдемесінде еркін сауда аймағын кезең-кезеңімен ортақ экономикалық кеңістік қалыптастырудың жанды тетігі ретінде бағаланады. Енді олар ортақ қызмет көрсету, тауарлар және капитал рыногын құратын болады.
Қазiргi кезде жалпы экономикалық бiрiгудiң әр түрлi жолдары бар екенi белгiлi болды: ТМД елдерiмен екi жақты келiсiмдер негiзiнде, көпжақты келiсiмдердi тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды iске қосу. (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либеризациялау және оның еркiн iс-әрекетiне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал етедi.
Кеңес Одағының құлауы, қиын жағдайлар мен сыртқы-экономикалық дағдарысқа әкелiп соқтырды. Осыған қарсы бағдарламаны жасап шығаруға үкiметке негiз болды. Оның негiзгi мақсаты: нақты рыноктық механизмнiң және әлеуметтiк бағытталған экономиканың қалыптасуы.
Айта кететiн жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерiнiң арақатынасындағы стиль де өзгердi. Қазақстан ТМД елдерi мен сауда-экономикалық байланыстарында дүниежүзiнде белгiленген сауда-құқықтық негiздерiне, сауда және тариф жөнiндегi бас ассоциация ұйымының принциптерiне сүйенедi. Саудадағы әр түрлi лицензия түрiнде квота, баж салығы, т.б. кедергiлерден құтылуға алғашқы қадамдар жасауда.
ТМД шеңберінде бірінші қатарға еркін сауда аймағы - интеграцияның алғашқы сатысы қалыптасып, шыға бастады. Орталық Азия экономикалық қауымдастығы да жемісті жұмыс істеуде. Достастық елдері 1998- жыл бойы 12 мемлекет шеңберінде еркін сауда аймағының перспективалары туралы таласумен жүргенде, бұлардың төртеуі еркін сауда аймағы пайдалы деген шешімге келген болатын. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның бірлескен мәлімдемесінде еркін сауда аймағын кезең-кезеңімен ортақ экономикалық кеңістік қалыптастырудың жанды тетігі ретінде бағаланады. Енді олар ортақ қызмет көрсету, тауарлар және капитал рыногын құратын болады.
Қазiргi кезде жалпы экономикалық бiрiгудiң әр түрлi жолдары бар екенi белгiлi болды: ТМД елдерiмен екi жақты келiсiмдер негiзiнде, көпжақты келiсiмдердi тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды iске қосу. (Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либеризациялау және оның еркiн iс-әрекетiне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал етедi.
Кеңес Одағының құлауы, қиын жағдайлар мен сыртқы-экономикалық дағдарысқа әкелiп соқтырды. Осыған қарсы бағдарламаны жасап шығаруға үкiметке негiз болды. Оның негiзгi мақсаты: нақты рыноктық механизмнiң және әлеуметтiк бағытталған экономиканың қалыптасуы.
1. Мауленова С.С., Бекмолдин С.Қ., Құдайбергенов Е.Қ. Экономикалық теория: оқу құралы. – Алматы: Экономика, 2004.
2. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негiздерi: оқу құралы. Алматы: Экономика, 2001.
3. Мамыров Н.Қ. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы. Алматы: Экономика, 1998.
4. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы. Елемесов Р.Е. – Алматы: Қазақ университетi, 2002
5. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Әлем экономикасы. Алматы: Дәнекер, 2003
6. Макконел Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. М., Республика, 2000.
7. Райхан Н. Сыртқы саудадағы сілкініс//Ақиқат. 2005. №4
8. Райханұлы Н. Сыртқы сауданың қыры мен сыры// Ақиқат – 2003. №4
2. Бердалиев К.Б. Қазақстан экономикасын басқару негiздерi: оқу құралы. Алматы: Экономика, 2001.
3. Мамыров Н.Қ. Халықаралық экономикалық қатынастар: оқу құралы. Алматы: Экономика, 1998.
4. Халықаралық экономикалық қатынастар: Оқу құралы. Елемесов Р.Е. – Алматы: Қазақ университетi, 2002
5. Сахариев С.С., Сахариева А.С. Әлем экономикасы. Алматы: Дәнекер, 2003
6. Макконел Кэмпбелл Р., Брю Стэнли Л. Экономикс: принципы, проблемы и политика. М., Республика, 2000.
7. Райхан Н. Сыртқы саудадағы сілкініс//Ақиқат. 2005. №4
8. Райханұлы Н. Сыртқы сауданың қыры мен сыры// Ақиқат – 2003. №4
МАЗМҰНЫ:
Кiрiспе
1 бөлiм. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары және негізгі бағыттары
1.1. Сыртқы сауда туралы ғылыми iлiмдер
1.2. Сыртқы сауда саясатын жүргiзудегi бөгеттер
1.3. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиет
Кiрiспе
Қазақстан Республикасының қазiргi кездегi дамуы өзара бағыныштылық және
өзара араласу процесiнiң күшейген кезеңiнде жүрiп жатыр. Қазақстан
Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс
жасайтын көлiк қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндiрiстiк
өнеркәсiптi кооперациялауға, бiрiккен кәсiпорындар ұйымдастыруға,
агроөнеркәсiптiк кешендердiң қызметiнiң дамуына алғы шарттар жасайды.
Айта кететiн жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерiнiң
арақатынасындағы стиль де өзгердi. Қазақстан ТМД елдерi мен сауда-
экономикалық байланыстарында дүниежүзiнде белгiленген сауда-құқықтық
негiздерiне, сауда және тариф жөнiндегi бас ассоциация ұйымының
принциптерiне сүйенедi. Саудадағы әр түрлi лицензия түрiнде квота, баж
салығы, т.б. кедергiлерден құтылуға алғашқы қадамдар жасауда.
ТМД шеңберінде бірінші қатарға еркін сауда аймағы - интеграцияның
алғашқы сатысы қалыптасып, шыға бастады. Орталық Азия экономикалық
қауымдастығы да жемісті жұмыс істеуде. Достастық елдері 1998- жыл бойы 12
мемлекет шеңберінде еркін сауда аймағының перспективалары туралы таласумен
жүргенде, бұлардың төртеуі еркін сауда аймағы пайдалы деген шешімге келген
болатын. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның бірлескен
мәлімдемесінде еркін сауда аймағын кезең-кезеңімен ортақ экономикалық
кеңістік қалыптастырудың жанды тетігі ретінде бағаланады. Енді олар ортақ
қызмет көрсету, тауарлар және капитал рыногын құратын болады.
Қазiргi кезде жалпы экономикалық бiрiгудiң әр түрлi жолдары бар екенi
белгiлi болды: ТМД елдерiмен екi жақты келiсiмдер негiзiнде, көпжақты
келiсiмдердi тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды iске қосу.
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либеризациялау және оның
еркiн iс-әрекетiне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етедi.
Кеңес Одағының құлауы, қиын жағдайлар мен сыртқы-экономикалық
дағдарысқа әкелiп соқтырды. Осыған қарсы бағдарламаны жасап шығаруға
үкiметке негiз болды. Оның негiзгi мақсаты: нақты рыноктық механизмнiң және
әлеуметтiк бағытталған экономиканың қалыптасуы.
Бағдарламаның негiзгi мiндеттерi:
- макроэкономикалық тұрақтандыруға қол жеткiзу және инфляциямен күрес;
- меншiк қатынастарының өзгеруiн тездету;
- бәсекелестiк нарықтық ортаны және нарықтық инфрақұрылымды құру,
кәсiпкерлiктi белсендендiру;
- тиiмдi сыртқы сауда саясатын жүргiзу;
- экономикадағы құрылымдық өзгерiстер және оларды мемлекеттiң қолдауы;
- қоғамның кедей тұрғындарына бағытталған әлеуметтiк саясат;
- шаруашылық мiндеттердi шешу, сонымен қатар, болжау, есепке алу және
бақылау функцияларының нығаюында мемлекеттiк реттеудiң қосымша
әдiстерiнiң күшеюiне мемлекеттiң тiкелей араласуының әлсiреуi.
Сыртқы сауда саясаты – мемлекеттің басқа елдермен сауда қарым-
қатынасына мақсатты түрде әсер етуі. Оның мақсаты :
- Экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
- Елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету;
- Экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының құралдары дегеніміз – нарықтық
қатынастардың дамуы жағдайында сыртқы сауданың пайдасын ұлғайту және
шығынын азайту мақсатында әсер ету тәсілдері.
Оларға:
- Тарифтік кедергілер;
- Тарифтік емес кедергілер жатады.
1 бөлiм. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары және негізгі бағыттары
Капитализм тұсында сыртқы сауданың қажеттiгi және оның өсуi мынадай
факторларға байланысты болып отыр.
1. Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң және ұлттық мемлекеттердiң шекарасынан
шығып кеткен тауар өндiрiсiнiң дамуы;
2. Капиталистiк экономика дамуының әркелкiлiгi, осының салдарынан жедел
дамып отырған салалар мен кәсiпорындардың өнiмдерiн өткiзу үшiн зат
өткiзетiн қосымша рыноктар қажет болады;
3. Неғұрлым көп тауар массаларын едәуiр қашықтыққа тасымалдауды
экономикалық жағынан тиiмдi еткен транспорттағы техникалық прогресс
т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгiлi кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны
импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активтi сауда балансына ие
болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивтi сауда балансының жай-күйi
сол елдiң дүниежүзiлiк рыноктағы бәсекелестiк қабiлеттiлiгiнiң белгiлi
мағынада сол ел экономикасы жай-күйiнiң маңызды көрсеткiшi.
Сыртқы сауда операцияларының төрт негiзгi түрi бар:
• Экспорттық операция – шетке шығару арқылы елдiк контрагентке тауарды
сату;
• Импорттық операция – шеттен әкелу арқылы елдiк контрагенттен тауарды
сатып алу;
• Реэкспорттық операция – бұрын импортталған және қайта өңдеуден
өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату;
• Реимпорттық операция - бұрын импортталған және қайта өңдеуден
өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу.
1.1. Сыртқы сауда туралы ғылыми iлiмдер
Ашық экономика проблемаларын талдау сыртқы сауданы қарастырудан
басталады, өйткенi халықаралық экономикалық қатынастардың негiзiн сыртқы
сауда құрайды. Бұл жерде сыртқы сауданың өнiм деңгейiне, жұмысбастылыққа,
баға және басқа айнымалыларға әсерi макроэкономика тұрғысынан және
халықаралық саудада үлесi бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердiң
пайдасы мен шығынын бағалау тұрғысынан микроталдаулар бiр-бiрiмен тығыз
байланысты.
Халықаралық сауда теориясы ХIХ ғасырдың басында Давид Рикаржо айтып
өткен салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы негiзiнде құрылды. Д.Рикардодан
бұрын бұл проблемаларды А.Смит зерттеген едi. А.Смит халықаралық сауданың
пайда болуын түсiндiрдi және әр түрлi мемлекеттерде тауар өндiруге кететiн
абсолюттi шығындарының айырмашылығы арқылы пайда табу жолдарын көрсеттi.
Халықаралық еңбектi бөлiсу және мамандыққа бөлi тиiмдi деп есептеледi.
Өйткенi әр түрлi мемлекеттерде ресурстар көлемi мен еңбек жағдайлары әр
түрлi, бұл ерекшелiктер мемлекеттер арасындағы артықшылықты туғызады.
Мысалы, белгiлi бiр тауарды аз шығынмен өндiру. А.Смиттiң абсолюттiк
артықшылық теориясы, шаруашылықпен айналысатын субъектiлердiң iс-әрекеттерi
принципi халықаралық сауда теориясына да таралады.
Егер де шет мемлекеттерден тауарды өз мемлекетiне қарағанда төмен
бағаға сатып алуға болса, онда сол тауарды арзан өндiретiн мемлекеттен
сатып алған жөн.
Еңбектi бөлiсу және мемлекеттердiң тауар өндiруге мамандануы, өндiрiсте
абсолюттiк артықшылыққа ие бола алатындығы – iшкi тұтынуды
қанағаттандырғаннан соң, бұл тауарларды экспортқа шығарып, басқа
тауарлармен айырбастауға болады – мұның барлығы жалпы үнемдеуге мүмкiндiк
бередi.
Д.Рикардоның теориясы халықаралық саудаға тағы бiр қадам жасады. Бұл
теорияның негiзiнде салыстырмалы артықшылық принципi жатыр.
Сауда көмегiмен мемлекеттер мамандануды дамытатындығын, өзiнiң
ресурстарын тиiмдi пайдалана алатындығын, жалпы тауар көлемiн өсiре
алатынын көремiз. Жеке мемлекеттер салыстырмалы артықшылықпен өндiрiлетiн
тауарлғарға мамандану арқылы ұтады.
Мемлекеттер неге сауда жасайды деген сұраққа төмендегiдей жауап беруге
болады:
1. Экономикалық ресурстар (табиғи, еңбек, капитал) әр мемлекеттерде әр
түрлi. Бiр ел капиталсыйымды болса, екiншi ел еңбексыйымды болады.
2. Әр түрлi тауарды тиiмдi өндiру әр түрлi технология мен ресурстарды
қажет етедi.
Мысалы, Жапонияда жоғары және орта бiлiмдi мамандар күшi көп және
арзан. Сондықтан Жапония жоғары бiлiмдi маман күшiн қажет ететiн тауарларды
салыстырмалы артықшылықпен шығара алады. Оларға фотокамера, радио, т.б.
жатқызуға болады. Бұлар еңбексыйымды тауарлар.
Австралия, керiсiнше, жер ресурстарына бай, бiрақ еңбек күшi тапшы.
Сондықтан олар көп жердi қажет ететiн тауарларды салыстырмалы артықшылықпен
шығара алады. Оларға – бидай, жүн, ет бұйымдарын жатқызуға болады.
Бразилияның жерi құнарлы, климаты тропикалық, жауын-шашын жиi жауады,
қарапайым жұмыс күшi өте көп және арзан. Сондықтан олар кофе өндiруде
салыстырмалы артықшылыққа ие болады.
1.2. Сыртқы сауда саясатын жүргiзудегi бөгеттер
Сауда экспорттық жағынан тиiмдi болғанымен оған көп бөгеттер қойылады.
Олар:
1. Импорт тауарына акциз салығы.
2. Қазыналық баж салығы – мемлекет iшiнде өндiрiлмеген тауарға
салынады. (Мысалы, АҚШ-та банан, кофе) Қазыналық салымның мөлшерi үлкен
емес, оны мемлекет бюджетiн толықтыру үшiн салады.
3. Қолдампаздық салым. Олар жергiлiктi өндiрушiлердi шетел
өндiрушiлерiнiң бәсекелестiгiнен қорғау үшiн салынады, мөлшерi көп
болмағанымен шетел өндiрушiлерiн сауда кезiнде қолайсыз жағдайда қалдырады.
Осы салымды қою себептерi:
1) қорғаныс қажетiн қанағаттандыру. Бұл себеп әскери саясат үшiн
маңызды. Қолдампаздық баж салымдары соғыс жүргiзу немесе қорғаныс үшiн
стратегиялық тауар мен материалдар шығару үшiн салынады.
2) мемлекеттегi жұмыс орнын көбейту. Оның бастауы макроталдауға
байланысты. Ашық экономикада жиынтық шығын тұтыну шығынынан (С),
инвестициядан (I), мемлекеттiк шығыннан (G), таза экспорттан (Xn) құралады.
Импорт мөлшерiн қысқарту арқылы жиынтық шығынның өсуi экономиканың дамуын
ынталандырады. Өйткенi соның арқасында пайда және жұмыс орны көбейедi.
Бiрақ бұл саясаттың кемшiлiгi көп:
а) импорт кезiндегi жұмыс орнының қысқаруы. Импорт көлемiнiң өсуi жұмыс
орнын қысқартады, бiрақ басқа елдерде жұмыс орны көбейедi. Кейiнгi кезде
импорттың көбеюi болат балқыту және тоқыма өнеркәсiбiнде жұмыс орнының
азаюына әкелдi. Бiрақ басқа салаларда жұмыс орны көбейдi. Мысалы, "Хонда"
машиналарын сату және электронды құрал-жабдықтарды импорттаудан Жапонияда
жұмыс орны көбейедi. Сондықтан импорт жұмыс орны мөлшерiне онша әсер
етпейдi.
ә) импорттық шектеу енгiзген кезде барлық мемлекеттер жетiстiктерге
жете бермейдi. Бiр мемлекеттiң экспортты басқа мемлекет үшiн импорт,
экспорт импорттан үлкен болса, ол мемлекеттiң экономикасы жақсы дамиды, ал
экспорт импорттан кiшi болса, онда ол мемлекет экономикасы құлдырап,
жұмыссыздық көбейедi. Сондықтан баж салымын және импорттық квотаны енгiзу
саясаты көршi елдiң экономикасын құлдырату да, оның негiзi: iшкi проблеманы
шешу үшiн сауда бәсекелестерiнiң экономикасын құлдырату.
б) баж немесе квотадан ауыртпашылық көрген мемлекет оған жауап ретiнде
сауда бөгеттерiн жоғарылатады.Соңында барлық мемлекет экономикасы
құлдырайды. Америкадағы ең жоғары баж салымы туралы Смут-Хоули заңы (1930).
Америка экономикасының дамуын ынталандырудың орнына күйзелттi. Өйткенi
басқа елдер осы заңға қарсы көптеген сауда шектеулерiн орнатты. Бұл "сауда
соғысы" салдарынан халықаралық сауда құлдырап, табыс және жұмыс орны
азайды.
в) ұзақ уақытты керi байланыс. Ұзақ уақыт жоспары бойынша экспорт
импорттан үлкен болу арқылы iшкi жұмыс орнының өсуiн ынталандыру
жетiстiктерге әкелмейдi. Өйткенi шетелдер Америкаға импорттау арқылы ақша
табады да, Америка тауарын импорттатады. Ұзақ уақыт жоспары бойынша
мемлекет экспорттау үшiн импорттау керек. Сонымен баж салымы арқылы таза
экспортты өсiруге және жұмыс орнын көбейтуге болады деген экономистер
қателеседi.
3) тұрақтылық үшiн диверсификация. Жоғары маманданған экономика (мұнай
өндiрiсiне маманданған Сауд Арабиясы және қант өсiруге маманданған Куба)
халықаралық нарыққа тәуелдi. Соғыс, циклдiк тұрақсыздық, өндiрiс жүйесiнiң
жағымсыз өзгеруi осындай жүйенi өзгертуге ауыртпашылықтар әкеледi.
Сондықтан өндiрiс диверсификациясын ынталандыру үшiн баж салымын квотаны
енгiзедi, соның нәтижесiнде халықаралық нарықтағы 1 немесе 2 тауар
тәуелдiлiгi кемидi. Ол iшкi экономиканы халықаралық саясаттан, шетелдегi
өндiрiстiң төмендегiдей кемшiлiктерi бар:
а) бұл келтiрiлген мысал дамыған мемлекетке әсерiн тигiзбейдi
ә) диверсияның экономикалық шығындары көп мөлшерде болады.
4) арзан шетелдiк жұмыс күшiнен қорғау. Қазақстан фирмаларын және
жұмысшыларды шетелдiк арзан жұмыс күшiнен қорғау керек. Егер қорғамаса,
Қазақстан нарығында шетелдiк арзан тауарлар қаптап, ұлттық тауар мөлшерi
және жұмысшылар айлығы төмендейдi. Осындай пiкiрдегi экономистер
қателеседi. Оған дәлел: жоғарыда айтылғаннан шығатын қорытынды – бай мен
кедей арасындағы сауда тиiмсiз. Бiрақ ол олай емес. Мысалы, Қазақстан
шаруашылығындағы арзан жұмысшы күшi бай жер иеленушiлердiң иелiгiнде өсетiн
көкөнiс-жемiстердi жинайды. Осындай байланыстан екi жақ та ұтады.
4. Импорттық квота – оның көмегiмен белгiлi бiр уақыт iшiнде
импортталатын тауардың ең жоғарғы шегiн белгiлейдi. Халықаралық саудаға
салымдардан гөрi импортық квота көп әсерiн тигiзедi.
5. Тарифсiз бөгет – лицензиялық жүйе.
6. Экспортқа еркiн шектеу – сауда бөгеттерiнiң жаңа түрi. Шетел
фирмаларының белгiлi бiр мемлекетке экспорттайтын тауарға өз еркiмен шек
қоюы, қатал сауда бөгеттерiнен қорыққан экспорттаушылар экспорт көлемiн өз
еркiмен шектеуге келiседi.
1.3. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары
Халықаралық сауда жүйесiндегi қауымдастық процесiнде сауда саясатының
негiзгi мақсаттарының аспекттерi төмендегiдей:
• Орта Азия мемлекеттерiнiң халқының гүлденуiне жету мақсатында өзара
пайда және тең құқықты сақтау және ашықтықты қамтамасыз ету;
• Сауда тәртiбiнiң мейлiнше бейтараптығына қол жеткiзу;
• Республикалардың халықаралық сауда ұйымына толық құқықты мүше болуына
жетуi.
Осы жетiстiктерге жетуде республикалар алдына сауда саясатын ұстауда
мынадай мiндеттер жүктейдi:
• Сыртқы және iшкi сауданы одан әрi либеризациялау (босату);
• Халықаралық нарықтың жан-жақты дамыған аймақтық сауда жүйесiне
кiргiзудегi белсендiлiгiн арттыру;
• Экспорттық салалардың даму жолында экономиканың құрылымын қайта
құруды мүлде жетiлдiру;
• Сауданы реттеуде қолданылып жүрген халықаралық құқық нормаларын ары
қарай жетiлдiру;
• Сыртқы және iшкi сауданы дамытуда шетел инвестициясын және несиесiн
кiргiзу;
• Сауда инфрақұрылымының негiзгi элементтерiн қалыптастыру;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кiрiспе
1 бөлiм. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары және негізгі бағыттары
1.1. Сыртқы сауда туралы ғылыми iлiмдер
1.2. Сыртқы сауда саясатын жүргiзудегi бөгеттер
1.3. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары
Қорытынды
Қолданылған әдебиет
Кiрiспе
Қазақстан Республикасының қазiргi кездегi дамуы өзара бағыныштылық және
өзара араласу процесiнiң күшейген кезеңiнде жүрiп жатыр. Қазақстан
Республикасының геосаяси орны, жалпы шекарасы, басқа аймақтармен байланыс
жасайтын көлiк қатынасы, сондай-ақ бай табиғи ресурс қуаты өндiрiстiк
өнеркәсiптi кооперациялауға, бiрiккен кәсiпорындар ұйымдастыруға,
агроөнеркәсiптiк кешендердiң қызметiнiң дамуына алғы шарттар жасайды.
Айта кететiн жәйт, жаңа жағдайда бұрынғы одақ мемлекеттерiнiң
арақатынасындағы стиль де өзгердi. Қазақстан ТМД елдерi мен сауда-
экономикалық байланыстарында дүниежүзiнде белгiленген сауда-құқықтық
негiздерiне, сауда және тариф жөнiндегi бас ассоциация ұйымының
принциптерiне сүйенедi. Саудадағы әр түрлi лицензия түрiнде квота, баж
салығы, т.б. кедергiлерден құтылуға алғашқы қадамдар жасауда.
ТМД шеңберінде бірінші қатарға еркін сауда аймағы - интеграцияның
алғашқы сатысы қалыптасып, шыға бастады. Орталық Азия экономикалық
қауымдастығы да жемісті жұмыс істеуде. Достастық елдері 1998- жыл бойы 12
мемлекет шеңберінде еркін сауда аймағының перспективалары туралы таласумен
жүргенде, бұлардың төртеуі еркін сауда аймағы пайдалы деген шешімге келген
болатын. Қазақстан, Қырғызстан, Өзбекстан және Тәжікстанның бірлескен
мәлімдемесінде еркін сауда аймағын кезең-кезеңімен ортақ экономикалық
кеңістік қалыптастырудың жанды тетігі ретінде бағаланады. Енді олар ортақ
қызмет көрсету, тауарлар және капитал рыногын құратын болады.
Қазiргi кезде жалпы экономикалық бiрiгудiң әр түрлi жолдары бар екенi
белгiлi болды: ТМД елдерiмен екi жақты келiсiмдер негiзiнде, көпжақты
келiсiмдердi тереңдету, аймақтық интеграциялық бағдарламаларды iске қосу.
(Қазақстан, Өзбекстан, Қырғызстан). Сыртқы сауданы либеризациялау және оның
еркiн iс-әрекетiне жағдай жасау сыртқы сауда айналымының дамуына ықпал
етедi.
Кеңес Одағының құлауы, қиын жағдайлар мен сыртқы-экономикалық
дағдарысқа әкелiп соқтырды. Осыған қарсы бағдарламаны жасап шығаруға
үкiметке негiз болды. Оның негiзгi мақсаты: нақты рыноктық механизмнiң және
әлеуметтiк бағытталған экономиканың қалыптасуы.
Бағдарламаның негiзгi мiндеттерi:
- макроэкономикалық тұрақтандыруға қол жеткiзу және инфляциямен күрес;
- меншiк қатынастарының өзгеруiн тездету;
- бәсекелестiк нарықтық ортаны және нарықтық инфрақұрылымды құру,
кәсiпкерлiктi белсендендiру;
- тиiмдi сыртқы сауда саясатын жүргiзу;
- экономикадағы құрылымдық өзгерiстер және оларды мемлекеттiң қолдауы;
- қоғамның кедей тұрғындарына бағытталған әлеуметтiк саясат;
- шаруашылық мiндеттердi шешу, сонымен қатар, болжау, есепке алу және
бақылау функцияларының нығаюында мемлекеттiк реттеудiң қосымша
әдiстерiнiң күшеюiне мемлекеттiң тiкелей араласуының әлсiреуi.
Сыртқы сауда саясаты – мемлекеттің басқа елдермен сауда қарым-
қатынасына мақсатты түрде әсер етуі. Оның мақсаты :
- Экспорт пен импорт көлемдерін өзгерту;
- Елді қажетті ресурстармен қамтамасыз ету;
- Экспорт пен импорт бағаларының арақатынасын өзгерту.
Сыртқы сауда саясатының құралдары дегеніміз – нарықтық
қатынастардың дамуы жағдайында сыртқы сауданың пайдасын ұлғайту және
шығынын азайту мақсатында әсер ету тәсілдері.
Оларға:
- Тарифтік кедергілер;
- Тарифтік емес кедергілер жатады.
1 бөлiм. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары және негізгі бағыттары
Капитализм тұсында сыртқы сауданың қажеттiгi және оның өсуi мынадай
факторларға байланысты болып отыр.
1. Қоғамдық еңбек бөлiнiсiнiң және ұлттық мемлекеттердiң шекарасынан
шығып кеткен тауар өндiрiсiнiң дамуы;
2. Капиталистiк экономика дамуының әркелкiлiгi, осының салдарынан жедел
дамып отырған салалар мен кәсiпорындардың өнiмдерiн өткiзу үшiн зат
өткiзетiн қосымша рыноктар қажет болады;
3. Неғұрлым көп тауар массаларын едәуiр қашықтыққа тасымалдауды
экономикалық жағынан тиiмдi еткен транспорттағы техникалық прогресс
т.б.
Сыртқы сауда, тауарларды басқа елдерге шығарудан экспорттан және
тауарды басқа елдерден әкелуден импорттан құралады. Белгiлi кезеңде
тауарлар экспортының құны мен олардың импортының құны арасындағы арақатынас
сауда балансы деп аталады. Егер экспортталатын тауарлардың құны
импортталатын тауарлардың құнынан асып кетсе, ел активтi сауда балансына ие
болады. Ал импорт экспорттан асып кетсе пассивтi сауда балансының жай-күйi
сол елдiң дүниежүзiлiк рыноктағы бәсекелестiк қабiлеттiлiгiнiң белгiлi
мағынада сол ел экономикасы жай-күйiнiң маңызды көрсеткiшi.
Сыртқы сауда операцияларының төрт негiзгi түрi бар:
• Экспорттық операция – шетке шығару арқылы елдiк контрагентке тауарды
сату;
• Импорттық операция – шеттен әкелу арқылы елдiк контрагенттен тауарды
сатып алу;
• Реэкспорттық операция – бұрын импортталған және қайта өңдеуден
өтпеген тауарларды шетке шығару арқылы сату;
• Реимпорттық операция - бұрын импортталған және қайта өңдеуден
өтпеген тауарларды шеттен әкелу арқылы сатып алу.
1.1. Сыртқы сауда туралы ғылыми iлiмдер
Ашық экономика проблемаларын талдау сыртқы сауданы қарастырудан
басталады, өйткенi халықаралық экономикалық қатынастардың негiзiн сыртқы
сауда құрайды. Бұл жерде сыртқы сауданың өнiм деңгейiне, жұмысбастылыққа,
баға және басқа айнымалыларға әсерi макроэкономика тұрғысынан және
халықаралық саудада үлесi бар жеке тауарлардың, экономикалық агенттердiң
пайдасы мен шығынын бағалау тұрғысынан микроталдаулар бiр-бiрiмен тығыз
байланысты.
Халықаралық сауда теориясы ХIХ ғасырдың басында Давид Рикаржо айтып
өткен салыстырмалы артықшылық тұжырымдамасы негiзiнде құрылды. Д.Рикардодан
бұрын бұл проблемаларды А.Смит зерттеген едi. А.Смит халықаралық сауданың
пайда болуын түсiндiрдi және әр түрлi мемлекеттерде тауар өндiруге кететiн
абсолюттi шығындарының айырмашылығы арқылы пайда табу жолдарын көрсеттi.
Халықаралық еңбектi бөлiсу және мамандыққа бөлi тиiмдi деп есептеледi.
Өйткенi әр түрлi мемлекеттерде ресурстар көлемi мен еңбек жағдайлары әр
түрлi, бұл ерекшелiктер мемлекеттер арасындағы артықшылықты туғызады.
Мысалы, белгiлi бiр тауарды аз шығынмен өндiру. А.Смиттiң абсолюттiк
артықшылық теориясы, шаруашылықпен айналысатын субъектiлердiң iс-әрекеттерi
принципi халықаралық сауда теориясына да таралады.
Егер де шет мемлекеттерден тауарды өз мемлекетiне қарағанда төмен
бағаға сатып алуға болса, онда сол тауарды арзан өндiретiн мемлекеттен
сатып алған жөн.
Еңбектi бөлiсу және мемлекеттердiң тауар өндiруге мамандануы, өндiрiсте
абсолюттiк артықшылыққа ие бола алатындығы – iшкi тұтынуды
қанағаттандырғаннан соң, бұл тауарларды экспортқа шығарып, басқа
тауарлармен айырбастауға болады – мұның барлығы жалпы үнемдеуге мүмкiндiк
бередi.
Д.Рикардоның теориясы халықаралық саудаға тағы бiр қадам жасады. Бұл
теорияның негiзiнде салыстырмалы артықшылық принципi жатыр.
Сауда көмегiмен мемлекеттер мамандануды дамытатындығын, өзiнiң
ресурстарын тиiмдi пайдалана алатындығын, жалпы тауар көлемiн өсiре
алатынын көремiз. Жеке мемлекеттер салыстырмалы артықшылықпен өндiрiлетiн
тауарлғарға мамандану арқылы ұтады.
Мемлекеттер неге сауда жасайды деген сұраққа төмендегiдей жауап беруге
болады:
1. Экономикалық ресурстар (табиғи, еңбек, капитал) әр мемлекеттерде әр
түрлi. Бiр ел капиталсыйымды болса, екiншi ел еңбексыйымды болады.
2. Әр түрлi тауарды тиiмдi өндiру әр түрлi технология мен ресурстарды
қажет етедi.
Мысалы, Жапонияда жоғары және орта бiлiмдi мамандар күшi көп және
арзан. Сондықтан Жапония жоғары бiлiмдi маман күшiн қажет ететiн тауарларды
салыстырмалы артықшылықпен шығара алады. Оларға фотокамера, радио, т.б.
жатқызуға болады. Бұлар еңбексыйымды тауарлар.
Австралия, керiсiнше, жер ресурстарына бай, бiрақ еңбек күшi тапшы.
Сондықтан олар көп жердi қажет ететiн тауарларды салыстырмалы артықшылықпен
шығара алады. Оларға – бидай, жүн, ет бұйымдарын жатқызуға болады.
Бразилияның жерi құнарлы, климаты тропикалық, жауын-шашын жиi жауады,
қарапайым жұмыс күшi өте көп және арзан. Сондықтан олар кофе өндiруде
салыстырмалы артықшылыққа ие болады.
1.2. Сыртқы сауда саясатын жүргiзудегi бөгеттер
Сауда экспорттық жағынан тиiмдi болғанымен оған көп бөгеттер қойылады.
Олар:
1. Импорт тауарына акциз салығы.
2. Қазыналық баж салығы – мемлекет iшiнде өндiрiлмеген тауарға
салынады. (Мысалы, АҚШ-та банан, кофе) Қазыналық салымның мөлшерi үлкен
емес, оны мемлекет бюджетiн толықтыру үшiн салады.
3. Қолдампаздық салым. Олар жергiлiктi өндiрушiлердi шетел
өндiрушiлерiнiң бәсекелестiгiнен қорғау үшiн салынады, мөлшерi көп
болмағанымен шетел өндiрушiлерiн сауда кезiнде қолайсыз жағдайда қалдырады.
Осы салымды қою себептерi:
1) қорғаныс қажетiн қанағаттандыру. Бұл себеп әскери саясат үшiн
маңызды. Қолдампаздық баж салымдары соғыс жүргiзу немесе қорғаныс үшiн
стратегиялық тауар мен материалдар шығару үшiн салынады.
2) мемлекеттегi жұмыс орнын көбейту. Оның бастауы макроталдауға
байланысты. Ашық экономикада жиынтық шығын тұтыну шығынынан (С),
инвестициядан (I), мемлекеттiк шығыннан (G), таза экспорттан (Xn) құралады.
Импорт мөлшерiн қысқарту арқылы жиынтық шығынның өсуi экономиканың дамуын
ынталандырады. Өйткенi соның арқасында пайда және жұмыс орны көбейедi.
Бiрақ бұл саясаттың кемшiлiгi көп:
а) импорт кезiндегi жұмыс орнының қысқаруы. Импорт көлемiнiң өсуi жұмыс
орнын қысқартады, бiрақ басқа елдерде жұмыс орны көбейедi. Кейiнгi кезде
импорттың көбеюi болат балқыту және тоқыма өнеркәсiбiнде жұмыс орнының
азаюына әкелдi. Бiрақ басқа салаларда жұмыс орны көбейдi. Мысалы, "Хонда"
машиналарын сату және электронды құрал-жабдықтарды импорттаудан Жапонияда
жұмыс орны көбейедi. Сондықтан импорт жұмыс орны мөлшерiне онша әсер
етпейдi.
ә) импорттық шектеу енгiзген кезде барлық мемлекеттер жетiстiктерге
жете бермейдi. Бiр мемлекеттiң экспортты басқа мемлекет үшiн импорт,
экспорт импорттан үлкен болса, ол мемлекеттiң экономикасы жақсы дамиды, ал
экспорт импорттан кiшi болса, онда ол мемлекет экономикасы құлдырап,
жұмыссыздық көбейедi. Сондықтан баж салымын және импорттық квотаны енгiзу
саясаты көршi елдiң экономикасын құлдырату да, оның негiзi: iшкi проблеманы
шешу үшiн сауда бәсекелестерiнiң экономикасын құлдырату.
б) баж немесе квотадан ауыртпашылық көрген мемлекет оған жауап ретiнде
сауда бөгеттерiн жоғарылатады.Соңында барлық мемлекет экономикасы
құлдырайды. Америкадағы ең жоғары баж салымы туралы Смут-Хоули заңы (1930).
Америка экономикасының дамуын ынталандырудың орнына күйзелттi. Өйткенi
басқа елдер осы заңға қарсы көптеген сауда шектеулерiн орнатты. Бұл "сауда
соғысы" салдарынан халықаралық сауда құлдырап, табыс және жұмыс орны
азайды.
в) ұзақ уақытты керi байланыс. Ұзақ уақыт жоспары бойынша экспорт
импорттан үлкен болу арқылы iшкi жұмыс орнының өсуiн ынталандыру
жетiстiктерге әкелмейдi. Өйткенi шетелдер Америкаға импорттау арқылы ақша
табады да, Америка тауарын импорттатады. Ұзақ уақыт жоспары бойынша
мемлекет экспорттау үшiн импорттау керек. Сонымен баж салымы арқылы таза
экспортты өсiруге және жұмыс орнын көбейтуге болады деген экономистер
қателеседi.
3) тұрақтылық үшiн диверсификация. Жоғары маманданған экономика (мұнай
өндiрiсiне маманданған Сауд Арабиясы және қант өсiруге маманданған Куба)
халықаралық нарыққа тәуелдi. Соғыс, циклдiк тұрақсыздық, өндiрiс жүйесiнiң
жағымсыз өзгеруi осындай жүйенi өзгертуге ауыртпашылықтар әкеледi.
Сондықтан өндiрiс диверсификациясын ынталандыру үшiн баж салымын квотаны
енгiзедi, соның нәтижесiнде халықаралық нарықтағы 1 немесе 2 тауар
тәуелдiлiгi кемидi. Ол iшкi экономиканы халықаралық саясаттан, шетелдегi
өндiрiстiң төмендегiдей кемшiлiктерi бар:
а) бұл келтiрiлген мысал дамыған мемлекетке әсерiн тигiзбейдi
ә) диверсияның экономикалық шығындары көп мөлшерде болады.
4) арзан шетелдiк жұмыс күшiнен қорғау. Қазақстан фирмаларын және
жұмысшыларды шетелдiк арзан жұмыс күшiнен қорғау керек. Егер қорғамаса,
Қазақстан нарығында шетелдiк арзан тауарлар қаптап, ұлттық тауар мөлшерi
және жұмысшылар айлығы төмендейдi. Осындай пiкiрдегi экономистер
қателеседi. Оған дәлел: жоғарыда айтылғаннан шығатын қорытынды – бай мен
кедей арасындағы сауда тиiмсiз. Бiрақ ол олай емес. Мысалы, Қазақстан
шаруашылығындағы арзан жұмысшы күшi бай жер иеленушiлердiң иелiгiнде өсетiн
көкөнiс-жемiстердi жинайды. Осындай байланыстан екi жақ та ұтады.
4. Импорттық квота – оның көмегiмен белгiлi бiр уақыт iшiнде
импортталатын тауардың ең жоғарғы шегiн белгiлейдi. Халықаралық саудаға
салымдардан гөрi импортық квота көп әсерiн тигiзедi.
5. Тарифсiз бөгет – лицензиялық жүйе.
6. Экспортқа еркiн шектеу – сауда бөгеттерiнiң жаңа түрi. Шетел
фирмаларының белгiлi бiр мемлекетке экспорттайтын тауарға өз еркiмен шек
қоюы, қатал сауда бөгеттерiнен қорыққан экспорттаушылар экспорт көлемiн өз
еркiмен шектеуге келiседi.
1.3. Сыртқы сауда саясатының мақсаттары
Халықаралық сауда жүйесiндегi қауымдастық процесiнде сауда саясатының
негiзгi мақсаттарының аспекттерi төмендегiдей:
• Орта Азия мемлекеттерiнiң халқының гүлденуiне жету мақсатында өзара
пайда және тең құқықты сақтау және ашықтықты қамтамасыз ету;
• Сауда тәртiбiнiң мейлiнше бейтараптығына қол жеткiзу;
• Республикалардың халықаралық сауда ұйымына толық құқықты мүше болуына
жетуi.
Осы жетiстiктерге жетуде республикалар алдына сауда саясатын ұстауда
мынадай мiндеттер жүктейдi:
• Сыртқы және iшкi сауданы одан әрi либеризациялау (босату);
• Халықаралық нарықтың жан-жақты дамыған аймақтық сауда жүйесiне
кiргiзудегi белсендiлiгiн арттыру;
• Экспорттық салалардың даму жолында экономиканың құрылымын қайта
құруды мүлде жетiлдiру;
• Сауданы реттеуде қолданылып жүрген халықаралық құқық нормаларын ары
қарай жетiлдiру;
• Сыртқы және iшкi сауданы дамытуда шетел инвестициясын және несиесiн
кiргiзу;
• Сауда инфрақұрылымының негiзгi элементтерiн қалыптастыру;
• ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz