Әбділда Тәжібаев шығармашылығы
І. Кіріспе
1. Ақынның лирикалары.
ІІ.Негізгі бөлім
2. Поэмалары
3. Ә.Тәжібаев драматургиясы
4. Ә.Тәжібаев әдебиет тарихын зертеуші
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
1. Ақынның лирикалары.
ІІ.Негізгі бөлім
2. Поэмалары
3. Ә.Тәжібаев драматургиясы
4. Ә.Тәжібаев әдебиет тарихын зертеуші
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бүгінгі көп жанрлы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, ақындары мен драматургтерінің алдынғы қатарындағы атақты да дарындыларының бірі-Әбділлда Тәжібаев. Оның барлық салада, әсіресе поэзияда көп қырлы талантының толысып, Таир екеуінің, талпыныса қатар ұшқан қыран балапаныңың қанат қағысы тәрізді, қазақ әдебиетінің көбінде көз тартқаны белгілі. Бұл екеуі сонда-ақ әрқайсысы өз үнімен, өз серпінімен, өз ынғай, бейімімен таныла бастаған-ды. Сонда-ақ оқушы жұртшылық екі жас ақынның талантынан келешегінен ерекше үміт еткендей еді.
Әбділданың өткен қырық жылдық шығармашылық жолы – осы үміттің ақталу жолы, ақын есімінің әдеби абырой мен даңққа бөлену жолы болды, ақын есімінің әдіби абырой мен даңққа , бөлену жолы болды. Әрине, бұл оңай, даңғыл жол емес-ті. Шым-шытырық қиындығы мен азабын Әбділда алдындағы аға жазушылармен бірге тартты, ауыр жүгін де аға жазушылармен бірге арқаласты. Оның үстіне, үлкен талапты ақынның қол жеткен табысты місе тұтпай, әрдайым тынымсыз қол жетпегенге ұмтылуы оның жеке басының міндеті мен жауапкершілігін арттырады ауырлата түскен тәрізді. Сондықтан да Әбділданың өткен шығармашылық жолында кешегісіне бүгін, бүгінгісіне ертең көңілі толмағандай ұдайы жаңалық іздеп, өзгеріс жасау ізі жосылып жатады. Сонау 20-шы жылдардың екінші жартысында алғашқы жастық өлеңдерін жариялап, алдағы Сәкен, Бейімбет, Ильяс, Сәбит, Асқар секілді аға буын ақындарға иек арта әдебиет табалдырығын аттағаннан бастап, 1967 «Жартас» жинағын жариялағанға дайін Әбділла 15-20-ға тарта кітап шығарыпты, онданан астам пьеса жазыпты. Осының бәрі сол жаңалықпен өзгеріс іздерінің айғағы. Бұл іздердің мейлі көптеген шырғалаң, шытырманы болсын, бірақ жалпы сүрлеуі өрге өрлегені, сөз жоқ, өскелеңдіктің іздері еді.
Әбділданың өткен қырық жылдық шығармашылық жолы – осы үміттің ақталу жолы, ақын есімінің әдеби абырой мен даңққа бөлену жолы болды, ақын есімінің әдіби абырой мен даңққа , бөлену жолы болды. Әрине, бұл оңай, даңғыл жол емес-ті. Шым-шытырық қиындығы мен азабын Әбділда алдындағы аға жазушылармен бірге тартты, ауыр жүгін де аға жазушылармен бірге арқаласты. Оның үстіне, үлкен талапты ақынның қол жеткен табысты місе тұтпай, әрдайым тынымсыз қол жетпегенге ұмтылуы оның жеке басының міндеті мен жауапкершілігін арттырады ауырлата түскен тәрізді. Сондықтан да Әбділданың өткен шығармашылық жолында кешегісіне бүгін, бүгінгісіне ертең көңілі толмағандай ұдайы жаңалық іздеп, өзгеріс жасау ізі жосылып жатады. Сонау 20-шы жылдардың екінші жартысында алғашқы жастық өлеңдерін жариялап, алдағы Сәкен, Бейімбет, Ильяс, Сәбит, Асқар секілді аға буын ақындарға иек арта әдебиет табалдырығын аттағаннан бастап, 1967 «Жартас» жинағын жариялағанға дайін Әбділла 15-20-ға тарта кітап шығарыпты, онданан астам пьеса жазыпты. Осының бәрі сол жаңалықпен өзгеріс іздерінің айғағы. Бұл іздердің мейлі көптеген шырғалаң, шытырманы болсын, бірақ жалпы сүрлеуі өрге өрлегені, сөз жоқ, өскелеңдіктің іздері еді.
1. Тәжібаев Ә. Шығармалары Бес томдық А. 86
2. Ысмайылов Е. «Жаңа белеске» А.1962
3. Дүйсенов М. «Ақын мұраты» А.1967
4. Кенжебаев Б. «Жылдар жемісі» А.1984
5. Қоңыратбаев Ә. «Шеберлік сырлары А.1979»
2. Ысмайылов Е. «Жаңа белеске» А.1962
3. Дүйсенов М. «Ақын мұраты» А.1967
4. Кенжебаев Б. «Жылдар жемісі» А.1984
5. Қоңыратбаев Ә. «Шеберлік сырлары А.1979»
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Қазақ тілі әдебиет кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әбділда Тәжібаев шығармашылығы
Орындаған: Кубаева Г.
Тексерген: Рахманова Ж.
Алматы, 2007
Ж О С П А Р
І. Кіріспе
1. Ақынның лирикалары.
ІІ.Негізгі бөлім
2. Поэмалары
3. Ә.Тәжібаев драматургиясы
4. Ә.Тәжібаев әдебиет тарихын зертеуші
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бүгінгі көп жанрлы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, ақындары
мен драматургтерінің алдынғы қатарындағы атақты да дарындыларының бірі-
Әбділлда Тәжібаев. Оның барлық салада, әсіресе поэзияда көп қырлы
талантының толысып, Таир екеуінің, талпыныса қатар ұшқан қыран балапаныңың
қанат қағысы тәрізді, қазақ әдебиетінің көбінде көз тартқаны белгілі. Бұл
екеуі сонда-ақ әрқайсысы өз үнімен, өз серпінімен, өз ынғай, бейімімен
таныла бастаған-ды. Сонда-ақ оқушы жұртшылық екі жас ақынның талантынан
келешегінен ерекше үміт еткендей еді.
Әбділданың өткен қырық жылдық шығармашылық жолы – осы үміттің
ақталу жолы, ақын есімінің әдеби абырой мен даңққа бөлену жолы болды, ақын
есімінің әдіби абырой мен даңққа , бөлену жолы болды. Әрине, бұл оңай,
даңғыл жол емес-ті. Шым-шытырық қиындығы мен азабын Әбділда алдындағы аға
жазушылармен бірге тартты, ауыр жүгін де аға жазушылармен бірге арқаласты.
Оның үстіне, үлкен талапты ақынның қол жеткен табысты місе тұтпай, әрдайым
тынымсыз қол жетпегенге ұмтылуы оның жеке басының міндеті мен
жауапкершілігін арттырады ауырлата түскен тәрізді. Сондықтан да Әбділданың
өткен шығармашылық жолында кешегісіне бүгін, бүгінгісіне ертең көңілі
толмағандай ұдайы жаңалық іздеп, өзгеріс жасау ізі жосылып жатады. Сонау 20-
шы жылдардың екінші жартысында алғашқы жастық өлеңдерін жариялап, алдағы
Сәкен, Бейімбет, Ильяс, Сәбит, Асқар секілді аға буын ақындарға иек арта
әдебиет табалдырығын аттағаннан бастап, 1967 Жартас жинағын жариялағанға
дайін Әбділла 15-20-ға тарта кітап шығарыпты, онданан астам пьеса жазыпты.
Осының бәрі сол жаңалықпен өзгеріс іздерінің айғағы. Бұл іздердің мейлі
көптеген шырғалаң, шытырманы болсын, бірақ жалпы сүрлеуі өрге өрлегені, сөз
жоқ, өскелеңдіктің іздері еді. Сөйтіп, бастан кешкен барлық творчестволық
кезеңдерінде Әбділда Тәжібаев социалистік Отанға, туған совет халқына жүрек
жырларымен қызмет етуінен еш уақытта таймай, шеберлігін шындай жүре, әр
салада өрел биіктерге көтеріліп, татымды жемістер берді: Поэзияда сыршылдық
және философиялық лирика мен лирикалық – философиялық поэма жанрларын
жетілдірді, драматургияда драма мен комедия жанрларын театр сахнасына Ақ
қайын, Жалғыз ағаш орман емес, Майра, Көңілдестер, Дубай
Шубаевич, Той боларда сықылды көрнекті пьесалар берді, әдеби сында Өмір
және поэзия атты құнды монографиялық еңбекпен көптеген байыпты мақалалар
жазды.
Қазіргі әдебиетіміздің маңдай алдында келе жатқан атақты ақын,
драматургті бүкіл жас буын жазушылардың аға тұтуы да Әбділда Тәжібаевтың
әдебиет процесіне сіңірген еңбегін, айрықша алатын орнын аңғартады.
Әбділда Тәжібаев 1909 жылы Қызылорда қаласында туған. Әкесі Тәжібай
1915 жылы қатыс болып, алты жасар Әбділданы шешесі Айманкүл қаладан тыс
Қараөзек деген жердегі төркініне алып кетеді. Содан он үш жасқа дейін
болашақ ақын ауылдық жерде анасы мен нағашы атасының тәрбиесінде өседі.
Анасы Айманкүл араб, парсы тілі мен мәдениетінен хабары бар сауатты адам
екен. Кейін ол жаңа заманды жырлаған өлеңдерімен аты шыққан халық ақыны.
Нағашы атасы Далдабай деген кісі де сөз өнеріне бейімі бар, аңыз,
ертегілерді, ауыз әдебиеті үлгілерін көп білетін, көп айтатын кісі болыпты.
Оның үстіне Әбділда өскен ауылға Сыр бойының атақты ақын, жыршылары көп
келетін болған, ақындық сайыс, сөз сайысы, өлең-жыр мен қыз ұзату, бет ашу,
той бастау, шылдехана өткізу, бәдік айту, қисса, дастан , оқу, ертегі,
әңгіме айту сықылды сөз өнерінің түрлері бұл ауылда кең етек жайған
көрінеді. Осының бәрі Әбділданың жүрегіне поэзия ұрығын еге берген
сықылды. Жалғыз ұлынан басқа алданышы жоқ жесір ана да бар күшін, ынта,
ықыласын Әбділданың тәрбиесіне сарп етіп, оны жасынан өлең өнеріне
баулыған, арапша хат танытып, бар білгенін баласының миынына, көңіліне құя
берген.
Ол 1922 жылы Қызылордадағы жаңадан ашылған Ленин атындағы жетім
балалар интернатына қабылданып, бастауыш мектептің 3-класынан түсіп оқиды.
Алғышқы шәкірттік өлеңдерін Әбділда осы интернаттың қабырға газетінде
жариялайды. Содан былай Шымкенттегі 7 жылдық орталау мектепті, Алматыдағы
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институттың, Москвадағы жоғары
дәрежелі әдебиет курсын бітіріп білім алған, тәрбие алған, газеттерде
корректопрлықтан редакторлыққа дейін, Қазақстан Жазушылар Одағының
мүшелігінен басшылығына дейін жауапты қызмет атқарып, тәжірибе алған
Әбділда Тәжібаев қазақ әдебиетінің төрінен орын алудан бұрын үлкен
шығармашылық сапар шекті. Ол сапар 1927 жылы Мұнда саған орын жоқ деген
тұңғыш өлеңінің Сәбит Мұханов құрастырған Сыйлық аттыжинақты
жариялануынан бастады. Онда Әбділда Еңбекші қазақ газетінің почта
тасушысы болып істейтін, 1927-29 жылдар аралығында тағы да үгіт сарынында
бірнеше өлеңдер жазып, оларды ақын туған жерге, Қазақстанға, еңбек,
өндіріс, тап күресі тақырыбына арнап Жұмысшы, Еңбекші қазақ
газеттерінде жариялады.
Олардың ішіндегі елеулілері: пейзаждық лирикаға жататын Арыс
құмы, советтік қазақ ауылының жаңалықтарын жырлаған Үлес үстінде, Той
күнгі толғау, тап күресін дәріптеген Соғамын барабанымды, Айдалған
бай, Жалшылар міне жеңді енді, Сорлайды екенбіз, социалистік еңбекті
қастерлеген Екпінділер жыры, Қаладағы азан дейтін өлеңдері.
Жөңкиді жүйткіп, жортып жорға қалам,
Қағазға тәтті жырмен кесте салам,
Шүмектеп, сорғалатып қзыл сия,
Майданның арпалысқан бәрін табам.
Толғауым дөңгелекпен жарысады,
Сөзім-оқ, тілім-мылтық, күзеттемін,
Ырғағым еңбекпен ән салысады,
Жауменен сайысады, шабысады.
Ақынның алғашқы өлеңдерінің идеялық осы түйінге саяды.
1929 жылы Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік педагогикалық
институтына түсіп, әдебиет факультетінде оқу жас ақын Әбділда үшін орыс
және батыс Европа әдебиет теңізін емін-еркін кешіп, үйрену, үлгі алу кезеңі
болды. Бұл кезде жас өспірім ақынның өз поэзиясы да жарқ етіп, жаңалықты
жақсы көрініс берді. 1930 жылы Түрксиб түйіскенде жазған АЙнабұлақ
деген өлеңі осының айғағы. Түрксиб түйіскенде жердегі Айнабұлақ өзенінің
өткені мен бүгінгісін салыстыра сипаттап, ақын асау өзеннің өткені мен
бүгінгісін салыстыра сипаттап, ақын асау өзеннің бүгін совет адамдарының
еңбегімен, сом балға, құрыш білегімен еңбекке-мәңгі тұрақ болып, керемет
құдіретті күшке айналғанын, ол күш жаңа дүниенің пайдасына жұмсалғанын
арынды романтикалық леппен қуатты да әсерлі теңеу, метафоралармен көтеріңкі
сарында бейнелеп берген. Айнабұлақтан кейін жазылған бірқатар өлеңі
бастапқы тақырыптарына жаңа қырларынан келіп, жаңа сырларды ашуға
бағытталған өлеңдер. Мұнда сол кездің маңдай алды ақыны Ілияс Жансүгіровтің
қазақ поэзиясына жаңалық әкелген атаулы туындыларының әсер, ықпалын көруге
болады. Мысалы, 1931 жылы жазылған Далада деген өлеңінде Ілиястың 1930
жылы жарияланған Дала поэмасының өрнегі көзге шалынады.
Дала дала, қай далада?
Бүгінгі дала –кең дала.
Бүгінгі дала -өр дала,
Далаға шығам, таңдадым,
Ың-жың қимыл айнала.
1935-1937 жылдары жазылған шығармаларында ақын әр тарапқа көз
жіберіп, әр елдің поэзиясынан, өзіне үйренерлік ұстаз үлгі іздегенін, жаңа
амал, тәсілдер табуға тырысқанын көреміз. Сонда ол алдымен орыстан Пушкин,
Лермонтов, Некрасовты, украиннан Тарас Шевченконы, немістен Генрих Гейнені
тапты. Олардың поэзиясын оқыды да, қазақ тіліне аударды да, өз творчествосы
үшін үлгі де алды, оларға арнап өлеңдер де жазды. Тараспен әңгіме ақынның
әлі іздену, үйрену жолындағы тұңғыш табысының бірі еді. Бұл ақындық
тақырыбы мен сарыны жөнінде де, өлеңдік түрі мен тәсілі жөнінде де
жаңалығы бар өлең. Советтік жылдар бойындағы ұлы революциялық өзгерістерді,
бүкіл көп ұлтты совет халқының оның ішінде украин мен қазақ елнің бақытты
өмірін жырлау үшін ақын әдеттен тыс тың жол тапқан . Бұл өмірді ол тікелей
өз атынан емес, бір кезде езідген қараңғы қазақтар арасына жер айдалып
келіп, көп жылдар бірге азап шеккен украин халқының революциогер ақыны
Тарас Шевченконың сөзімен жырлауы өлеңге нанымды нақтылық, табиғи тиімді
әсер берген.
Жазу үшін
Қазақ жырын,
Кедейінің
Көрген күнін
Тантырмаған бір қалам.
Күзет тұрып
Өлеңіме,
Бүғау түсіп өнеріме,
Өнеріме,
Аңду болған айналам,-
деген Тарас әңгімесінің бір-ақ үзіндісінің өзінен өткен заманда нағыз
халық өнерінің, халық жыршысының не күйде болғанын көз алдына елестетесің.
Шевченко, Гейне, Пушкин сықылды ұлы ұстаздардың иек артқаң жас ақын
олардың туған жер, туған өщен тақырыбына тебірене дырлайтын дәстүрін қабыл
алып, өзі де өте бір сыршыл да әсем өлеңін жазды. Ол-Сырдария. Нені кімше
жырлау керек дегенді ақын өлеңінде өзі-ақ айтқан:
...Сүйсе Гейне, анам десе,
Сүйген суы Рейнесің.
Сырдың суы туған ол да
Өз ақынын Гейнесің.
Жазса Тарас Днепрді,
Жазса Пушкин Еділді.
Неге маған жарламасқа
Сыр-туған елімді!
Ақың көңіліндегі шын ойны айтқан. Бір де жалғаны жоқ. Сыр өзенін
анаға балап, анаға лайықты айтылатын, Сенсің мені әлдилеген, Сүйсең міне
маңдайым, Ақ түспепті шашыңа, Емшегіңнен сүт кетпепті деген сықылды
ыстық жолдар, әйтпесе:
Сен де маған, жаным ана,
Днепрдей жарық бер.
Қол жетпеген көк жұлдызын,
Құшағыма алып бер,-
деп туған дариясына – анасына жаңа заманның талабын айтып, тілек жігерлі
шумақтар ақын жүрегін жарып шыққан. Ал өлең соңындағы: Сырда туған Сырдың
ұлы, жаңа Гейне мен болам деген екі жолда әлгі сезімнің шалқып жеткен
шегін, аңқылдаған адал жанды жас ақынның асқақтап жеткен биігін көрген
дейміз.
Осы жылдары Әбділда поэзиясында мен деген үн пәрмендірек шығатын
болды. Бұл-оның өз замандас ақындарынан ашалана бастаған творчестволық
бағыты - лирикалық сарының бекем нығайдығының білгісі еді.
Әбділда поэзиясында бас көтерген мен - өмір құбылыстарын өзінің
жүрегінен өткеріп, шынайы сезімге бөлеп ұсынатын мен. Сондықтан ол жан
жүйесі толқып айтады, не егіліп, еміреніп айтады. Самарқауық, салқан
қандылық яки жалған лепірушілік оған мүлдем жат.
Ақын лирикасындағы осы бір өзгешелік бастан-ақ белең беріп, осы
күнге дейін жылма-жыл жетіліп, кемелденіп келе жатқан тұрақты сипаты.
Алғашқы өлеңдерінде Әбділданың мені жігерлі, жай иасындай жалынды
күрескердің бейнесін көз алдыңа әкеледі. Ол қоғаммен жігі біріккен,
қоғамнан қайрат, күш-қуат алған, айбатты да құдіретті қаһарман адам.
Лахутидің ізімен жазған Күш деген өлең мен Адам, Ремонт,
Күзетте, Мен де шығам, Көрісу сықылды өлеңдер де жаңа өмір жасап
жатқан қаһарман халықтың берік сенімін, күшін, қарқының, ақынның халқынан
ажырамас бірлігі мен қажырлы сезімін суреттеген шығармалар. Бұл бірлік
совет заманында хылық пен жеке бастың, қоғам мен жеке адамның табысып,
мақсат-мүддесі түйіскенін танытатын еді. Бірақ ақынның осы бірлікті
сезінуінде жалынды жігер болғанмен, тереңдік пен нәзіктік жетісе бермейтін.
Бұл кемщідік Әбділда лирикасында жүре түзелгені белгілі.
Сыршылдықтың Ә.Тәжібаев поэзиясында бірте-бірте муретшілдікпен
өрілгенін байқаймыз. Алтын ай деген өлеңде сезім мен суреттің өрілген
өрнегң әлгі айтқанның айғағы сияқты. Түнде ақын терезеден тесіліп сұлу
далаға қараған болады. Сонда алтынр ай оған бейне бір қалғыған жас баладай
жұмсақ бұлтқа оранып жатқан тәрізді көрінеді. Осы образды суретке әкеліп
ақын өзінің асыл сырын түйеді.
Бөлене бермей бесікке,
Аш көзіңді, алтын ай!
Өлеңмен өрнек кестеліп,
Отырмын мен де ұйықтамай.
Ұйықтама, тыңда, алтиын ай,
Айтайын қызық сырларды.
Сырласып сұлу далада,
Күзетейік қырманды.
Әбділда кестелеген өлең өрнегі барған сайын ажарланып, көріктене
де құлпырп береді. Оған жаңа түс, жаңа бояу, жаңа айшық қосылып отырады.
Туған жердің табиғат суретіне енді нәзік махаббат, берік достық, асқақ
ақындық сезімдері тоқылып, ақынның лирикасы көптеген құнралы өлеңдермен
балладалармен байи түседі. Осы қатарда әсіресе Құшағыма кірді күнім,
Қарлығаш, Меруерт, маржан тіземіз, Жеңеше, Сүйгенім сен сықылды
өлеңдер айрықша көз тартады. Мысалы, махаббатты айтқан өлеңінде:
Маздап, сәулен, көзіңнен от жанады,
Кірпігіңнен меруерт шоқпар тамады,
Күйресе де, күл болса ла көнуге
Көбелектей жаным қанат қағады,-
деп шын сүйген, құлай сүйген адамның отқа ұмтылған көбелекше өлер,
тірілерін білмей қанат қаққан жан құбылысын ақын қандай итауып суреттеген!
Сондай-ақ көл бетінде аққу, сқаздармен аралас, ақ қайықпен жүзіп,
махаббат рақатына батқан сүйген жарлардың серуені қандай таза, мөлдір,
сәнді көріністе суреттелеген дейміз.
Әңгіме суреттің әдемілігінде ғана емес, бақытқа бөленген бейкүнә екі жастың
айнала дүниеге кіршіксіз таза мейірбан көзбен қарауында, шынайы махаббат
сезімінің мүлтіксіз сұлулығы мен шындығында. Енді бірде ақын қартайса да,
оның өлеңі қартаймайды деген өзекті ойын Әбділда жеңешесінің алыстағы
жарына жазған өлеңімен ұштастыра келіп:
Жылдар өтер, күн өтер,
Кемпір болар жеңгетай,
Мен де жас боп тұрмаспын
Шал атанбай, қартаймай
Сол күнде де көріссен,
Ақтарылар сыо қалмай,
Сол күндерді өлеңім,
Жетер бірге кір шалмай,-
Мұнда поэзияның ұзақ өмірінен, қоғамдық алатын қадірлі орныңа
деген сенім қасқа ғана сюжетті өлеңнің құрамында өте орынды және жылы
сезімге сабақталып берілген. Сөйтіп, сөз болып отырған тұста Әбділданың
лирикасы нақтылық пен нәзіктікке, сюжеттілік, пен суретшілдікке ойысып,
өзінің өзгешелігі мен жаңа мүмкіншіліктерін ашқан ы анық. Мұнда оның әр ел
әдебиетінен тапқан ұстаздарының (Пушкин, Лермонтов , Шевченко, Гейне т.б.)
әсері сөзсіз. Алайда осы әсер творчествалық үйрену болмай, үстірт еліктеу
болған реттерде ақынды кейбір сәтсәздәке де ұшыратты. Кейде ақын
сыршылдық үлкен идеялық арнадан алыстатып алып, оны өз алдына дербес
мақсат еткендей, ол арқауы мен сезім өрнегін үзіп алған жағдайда ұтылатыны
байқалады. Айталық, Есіңде ме деген екі ауыз өлең оқушыға күйдім,
жандым дегеннен басқа не ой, не сезім қоспайды. Оның:
Айтшы, күнім, неге сонша қарадың?
Кірпігіңнен аттың бір оқ, қаладың,
Отты көзім, емшін өзің болмасын-
Қансырамай (?) қалай аман қаламын?-
деген соңғы шумағы, соның ішінде әчіресе Кіріпігіңнен аттың бір оқ,
қададың, Қансырамай қалай аман қаламын?... деген жолдар махаббат
сықылды ізгі сезіммен кісінің жүрегін жылытып, жанына рақат таптырмайды.
Бір жақсысы мұндай өлеңдер мен жолдар Әбділдада оншама көп емес.
Олардан ақын тез арылды және тандамалы жинақтарын ондайлардан тазартып
келеді. Ақын интонациясында сол кезде оқушы ұната бермейтін бір әуен сияқты
еді. От тым егіліп, тым тәтті кететін реттер. Бұл әуеннің де ақын көп
ұзатай-ақ арылған.
Әбділда поэзиясында жаңадан өріс алған енді бір сала-ерлік,
бірлік, достық. Отан қорғау тақырыптарынан құралатын сала. Бұл салада да
Ә.Тәжібаев поэзиясы жемсітер беріпті. Шығыста Япония , Европада герман,
испан, италия фашизмі бас көтеріп, әр елге тиісіп дүние жүзілік соғыс қаупі
төніп тұрған шақта, совет ақындары көзщ жұмып отыра алған жоқ. Осы тұста
халықты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ҚАЗАҚ МЕМЛЕКЕТТІК ҚЫЗДАР ПЕДАГОГИКАЛЫҚ ИНСТИТУТЫ
Қазақ тілі әдебиет кафедрасы
КУРСТЫҚ ЖҰМЫС
Тақырыбы: Әбділда Тәжібаев шығармашылығы
Орындаған: Кубаева Г.
Тексерген: Рахманова Ж.
Алматы, 2007
Ж О С П А Р
І. Кіріспе
1. Ақынның лирикалары.
ІІ.Негізгі бөлім
2. Поэмалары
3. Ә.Тәжібаев драматургиясы
4. Ә.Тәжібаев әдебиет тарихын зертеуші
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Бүгінгі көп жанрлы қазақ әдебиетінің көрнекті өкілдерінің бірі, ақындары
мен драматургтерінің алдынғы қатарындағы атақты да дарындыларының бірі-
Әбділлда Тәжібаев. Оның барлық салада, әсіресе поэзияда көп қырлы
талантының толысып, Таир екеуінің, талпыныса қатар ұшқан қыран балапаныңың
қанат қағысы тәрізді, қазақ әдебиетінің көбінде көз тартқаны белгілі. Бұл
екеуі сонда-ақ әрқайсысы өз үнімен, өз серпінімен, өз ынғай, бейімімен
таныла бастаған-ды. Сонда-ақ оқушы жұртшылық екі жас ақынның талантынан
келешегінен ерекше үміт еткендей еді.
Әбділданың өткен қырық жылдық шығармашылық жолы – осы үміттің
ақталу жолы, ақын есімінің әдеби абырой мен даңққа бөлену жолы болды, ақын
есімінің әдіби абырой мен даңққа , бөлену жолы болды. Әрине, бұл оңай,
даңғыл жол емес-ті. Шым-шытырық қиындығы мен азабын Әбділда алдындағы аға
жазушылармен бірге тартты, ауыр жүгін де аға жазушылармен бірге арқаласты.
Оның үстіне, үлкен талапты ақынның қол жеткен табысты місе тұтпай, әрдайым
тынымсыз қол жетпегенге ұмтылуы оның жеке басының міндеті мен
жауапкершілігін арттырады ауырлата түскен тәрізді. Сондықтан да Әбділданың
өткен шығармашылық жолында кешегісіне бүгін, бүгінгісіне ертең көңілі
толмағандай ұдайы жаңалық іздеп, өзгеріс жасау ізі жосылып жатады. Сонау 20-
шы жылдардың екінші жартысында алғашқы жастық өлеңдерін жариялап, алдағы
Сәкен, Бейімбет, Ильяс, Сәбит, Асқар секілді аға буын ақындарға иек арта
әдебиет табалдырығын аттағаннан бастап, 1967 Жартас жинағын жариялағанға
дайін Әбділла 15-20-ға тарта кітап шығарыпты, онданан астам пьеса жазыпты.
Осының бәрі сол жаңалықпен өзгеріс іздерінің айғағы. Бұл іздердің мейлі
көптеген шырғалаң, шытырманы болсын, бірақ жалпы сүрлеуі өрге өрлегені, сөз
жоқ, өскелеңдіктің іздері еді. Сөйтіп, бастан кешкен барлық творчестволық
кезеңдерінде Әбділда Тәжібаев социалистік Отанға, туған совет халқына жүрек
жырларымен қызмет етуінен еш уақытта таймай, шеберлігін шындай жүре, әр
салада өрел биіктерге көтеріліп, татымды жемістер берді: Поэзияда сыршылдық
және философиялық лирика мен лирикалық – философиялық поэма жанрларын
жетілдірді, драматургияда драма мен комедия жанрларын театр сахнасына Ақ
қайын, Жалғыз ағаш орман емес, Майра, Көңілдестер, Дубай
Шубаевич, Той боларда сықылды көрнекті пьесалар берді, әдеби сында Өмір
және поэзия атты құнды монографиялық еңбекпен көптеген байыпты мақалалар
жазды.
Қазіргі әдебиетіміздің маңдай алдында келе жатқан атақты ақын,
драматургті бүкіл жас буын жазушылардың аға тұтуы да Әбділда Тәжібаевтың
әдебиет процесіне сіңірген еңбегін, айрықша алатын орнын аңғартады.
Әбділда Тәжібаев 1909 жылы Қызылорда қаласында туған. Әкесі Тәжібай
1915 жылы қатыс болып, алты жасар Әбділданы шешесі Айманкүл қаладан тыс
Қараөзек деген жердегі төркініне алып кетеді. Содан он үш жасқа дейін
болашақ ақын ауылдық жерде анасы мен нағашы атасының тәрбиесінде өседі.
Анасы Айманкүл араб, парсы тілі мен мәдениетінен хабары бар сауатты адам
екен. Кейін ол жаңа заманды жырлаған өлеңдерімен аты шыққан халық ақыны.
Нағашы атасы Далдабай деген кісі де сөз өнеріне бейімі бар, аңыз,
ертегілерді, ауыз әдебиеті үлгілерін көп білетін, көп айтатын кісі болыпты.
Оның үстіне Әбділда өскен ауылға Сыр бойының атақты ақын, жыршылары көп
келетін болған, ақындық сайыс, сөз сайысы, өлең-жыр мен қыз ұзату, бет ашу,
той бастау, шылдехана өткізу, бәдік айту, қисса, дастан , оқу, ертегі,
әңгіме айту сықылды сөз өнерінің түрлері бұл ауылда кең етек жайған
көрінеді. Осының бәрі Әбділданың жүрегіне поэзия ұрығын еге берген
сықылды. Жалғыз ұлынан басқа алданышы жоқ жесір ана да бар күшін, ынта,
ықыласын Әбділданың тәрбиесіне сарп етіп, оны жасынан өлең өнеріне
баулыған, арапша хат танытып, бар білгенін баласының миынына, көңіліне құя
берген.
Ол 1922 жылы Қызылордадағы жаңадан ашылған Ленин атындағы жетім
балалар интернатына қабылданып, бастауыш мектептің 3-класынан түсіп оқиды.
Алғышқы шәкірттік өлеңдерін Әбділда осы интернаттың қабырға газетінде
жариялайды. Содан былай Шымкенттегі 7 жылдық орталау мектепті, Алматыдағы
Қазақтың Абай атындағы педагогикалық институттың, Москвадағы жоғары
дәрежелі әдебиет курсын бітіріп білім алған, тәрбие алған, газеттерде
корректопрлықтан редакторлыққа дейін, Қазақстан Жазушылар Одағының
мүшелігінен басшылығына дейін жауапты қызмет атқарып, тәжірибе алған
Әбділда Тәжібаев қазақ әдебиетінің төрінен орын алудан бұрын үлкен
шығармашылық сапар шекті. Ол сапар 1927 жылы Мұнда саған орын жоқ деген
тұңғыш өлеңінің Сәбит Мұханов құрастырған Сыйлық аттыжинақты
жариялануынан бастады. Онда Әбділда Еңбекші қазақ газетінің почта
тасушысы болып істейтін, 1927-29 жылдар аралығында тағы да үгіт сарынында
бірнеше өлеңдер жазып, оларды ақын туған жерге, Қазақстанға, еңбек,
өндіріс, тап күресі тақырыбына арнап Жұмысшы, Еңбекші қазақ
газеттерінде жариялады.
Олардың ішіндегі елеулілері: пейзаждық лирикаға жататын Арыс
құмы, советтік қазақ ауылының жаңалықтарын жырлаған Үлес үстінде, Той
күнгі толғау, тап күресін дәріптеген Соғамын барабанымды, Айдалған
бай, Жалшылар міне жеңді енді, Сорлайды екенбіз, социалистік еңбекті
қастерлеген Екпінділер жыры, Қаладағы азан дейтін өлеңдері.
Жөңкиді жүйткіп, жортып жорға қалам,
Қағазға тәтті жырмен кесте салам,
Шүмектеп, сорғалатып қзыл сия,
Майданның арпалысқан бәрін табам.
Толғауым дөңгелекпен жарысады,
Сөзім-оқ, тілім-мылтық, күзеттемін,
Ырғағым еңбекпен ән салысады,
Жауменен сайысады, шабысады.
Ақынның алғашқы өлеңдерінің идеялық осы түйінге саяды.
1929 жылы Алматыдағы Қазақтың мемлекеттік педагогикалық
институтына түсіп, әдебиет факультетінде оқу жас ақын Әбділда үшін орыс
және батыс Европа әдебиет теңізін емін-еркін кешіп, үйрену, үлгі алу кезеңі
болды. Бұл кезде жас өспірім ақынның өз поэзиясы да жарқ етіп, жаңалықты
жақсы көрініс берді. 1930 жылы Түрксиб түйіскенде жазған АЙнабұлақ
деген өлеңі осының айғағы. Түрксиб түйіскенде жердегі Айнабұлақ өзенінің
өткені мен бүгінгісін салыстыра сипаттап, ақын асау өзеннің өткені мен
бүгінгісін салыстыра сипаттап, ақын асау өзеннің бүгін совет адамдарының
еңбегімен, сом балға, құрыш білегімен еңбекке-мәңгі тұрақ болып, керемет
құдіретті күшке айналғанын, ол күш жаңа дүниенің пайдасына жұмсалғанын
арынды романтикалық леппен қуатты да әсерлі теңеу, метафоралармен көтеріңкі
сарында бейнелеп берген. Айнабұлақтан кейін жазылған бірқатар өлеңі
бастапқы тақырыптарына жаңа қырларынан келіп, жаңа сырларды ашуға
бағытталған өлеңдер. Мұнда сол кездің маңдай алды ақыны Ілияс Жансүгіровтің
қазақ поэзиясына жаңалық әкелген атаулы туындыларының әсер, ықпалын көруге
болады. Мысалы, 1931 жылы жазылған Далада деген өлеңінде Ілиястың 1930
жылы жарияланған Дала поэмасының өрнегі көзге шалынады.
Дала дала, қай далада?
Бүгінгі дала –кең дала.
Бүгінгі дала -өр дала,
Далаға шығам, таңдадым,
Ың-жың қимыл айнала.
1935-1937 жылдары жазылған шығармаларында ақын әр тарапқа көз
жіберіп, әр елдің поэзиясынан, өзіне үйренерлік ұстаз үлгі іздегенін, жаңа
амал, тәсілдер табуға тырысқанын көреміз. Сонда ол алдымен орыстан Пушкин,
Лермонтов, Некрасовты, украиннан Тарас Шевченконы, немістен Генрих Гейнені
тапты. Олардың поэзиясын оқыды да, қазақ тіліне аударды да, өз творчествосы
үшін үлгі де алды, оларға арнап өлеңдер де жазды. Тараспен әңгіме ақынның
әлі іздену, үйрену жолындағы тұңғыш табысының бірі еді. Бұл ақындық
тақырыбы мен сарыны жөнінде де, өлеңдік түрі мен тәсілі жөнінде де
жаңалығы бар өлең. Советтік жылдар бойындағы ұлы революциялық өзгерістерді,
бүкіл көп ұлтты совет халқының оның ішінде украин мен қазақ елнің бақытты
өмірін жырлау үшін ақын әдеттен тыс тың жол тапқан . Бұл өмірді ол тікелей
өз атынан емес, бір кезде езідген қараңғы қазақтар арасына жер айдалып
келіп, көп жылдар бірге азап шеккен украин халқының революциогер ақыны
Тарас Шевченконың сөзімен жырлауы өлеңге нанымды нақтылық, табиғи тиімді
әсер берген.
Жазу үшін
Қазақ жырын,
Кедейінің
Көрген күнін
Тантырмаған бір қалам.
Күзет тұрып
Өлеңіме,
Бүғау түсіп өнеріме,
Өнеріме,
Аңду болған айналам,-
деген Тарас әңгімесінің бір-ақ үзіндісінің өзінен өткен заманда нағыз
халық өнерінің, халық жыршысының не күйде болғанын көз алдына елестетесің.
Шевченко, Гейне, Пушкин сықылды ұлы ұстаздардың иек артқаң жас ақын
олардың туған жер, туған өщен тақырыбына тебірене дырлайтын дәстүрін қабыл
алып, өзі де өте бір сыршыл да әсем өлеңін жазды. Ол-Сырдария. Нені кімше
жырлау керек дегенді ақын өлеңінде өзі-ақ айтқан:
...Сүйсе Гейне, анам десе,
Сүйген суы Рейнесің.
Сырдың суы туған ол да
Өз ақынын Гейнесің.
Жазса Тарас Днепрді,
Жазса Пушкин Еділді.
Неге маған жарламасқа
Сыр-туған елімді!
Ақың көңіліндегі шын ойны айтқан. Бір де жалғаны жоқ. Сыр өзенін
анаға балап, анаға лайықты айтылатын, Сенсің мені әлдилеген, Сүйсең міне
маңдайым, Ақ түспепті шашыңа, Емшегіңнен сүт кетпепті деген сықылды
ыстық жолдар, әйтпесе:
Сен де маған, жаным ана,
Днепрдей жарық бер.
Қол жетпеген көк жұлдызын,
Құшағыма алып бер,-
деп туған дариясына – анасына жаңа заманның талабын айтып, тілек жігерлі
шумақтар ақын жүрегін жарып шыққан. Ал өлең соңындағы: Сырда туған Сырдың
ұлы, жаңа Гейне мен болам деген екі жолда әлгі сезімнің шалқып жеткен
шегін, аңқылдаған адал жанды жас ақынның асқақтап жеткен биігін көрген
дейміз.
Осы жылдары Әбділда поэзиясында мен деген үн пәрмендірек шығатын
болды. Бұл-оның өз замандас ақындарынан ашалана бастаған творчестволық
бағыты - лирикалық сарының бекем нығайдығының білгісі еді.
Әбділда поэзиясында бас көтерген мен - өмір құбылыстарын өзінің
жүрегінен өткеріп, шынайы сезімге бөлеп ұсынатын мен. Сондықтан ол жан
жүйесі толқып айтады, не егіліп, еміреніп айтады. Самарқауық, салқан
қандылық яки жалған лепірушілік оған мүлдем жат.
Ақын лирикасындағы осы бір өзгешелік бастан-ақ белең беріп, осы
күнге дейін жылма-жыл жетіліп, кемелденіп келе жатқан тұрақты сипаты.
Алғашқы өлеңдерінде Әбділданың мені жігерлі, жай иасындай жалынды
күрескердің бейнесін көз алдыңа әкеледі. Ол қоғаммен жігі біріккен,
қоғамнан қайрат, күш-қуат алған, айбатты да құдіретті қаһарман адам.
Лахутидің ізімен жазған Күш деген өлең мен Адам, Ремонт,
Күзетте, Мен де шығам, Көрісу сықылды өлеңдер де жаңа өмір жасап
жатқан қаһарман халықтың берік сенімін, күшін, қарқының, ақынның халқынан
ажырамас бірлігі мен қажырлы сезімін суреттеген шығармалар. Бұл бірлік
совет заманында хылық пен жеке бастың, қоғам мен жеке адамның табысып,
мақсат-мүддесі түйіскенін танытатын еді. Бірақ ақынның осы бірлікті
сезінуінде жалынды жігер болғанмен, тереңдік пен нәзіктік жетісе бермейтін.
Бұл кемщідік Әбділда лирикасында жүре түзелгені белгілі.
Сыршылдықтың Ә.Тәжібаев поэзиясында бірте-бірте муретшілдікпен
өрілгенін байқаймыз. Алтын ай деген өлеңде сезім мен суреттің өрілген
өрнегң әлгі айтқанның айғағы сияқты. Түнде ақын терезеден тесіліп сұлу
далаға қараған болады. Сонда алтынр ай оған бейне бір қалғыған жас баладай
жұмсақ бұлтқа оранып жатқан тәрізді көрінеді. Осы образды суретке әкеліп
ақын өзінің асыл сырын түйеді.
Бөлене бермей бесікке,
Аш көзіңді, алтын ай!
Өлеңмен өрнек кестеліп,
Отырмын мен де ұйықтамай.
Ұйықтама, тыңда, алтиын ай,
Айтайын қызық сырларды.
Сырласып сұлу далада,
Күзетейік қырманды.
Әбділда кестелеген өлең өрнегі барған сайын ажарланып, көріктене
де құлпырп береді. Оған жаңа түс, жаңа бояу, жаңа айшық қосылып отырады.
Туған жердің табиғат суретіне енді нәзік махаббат, берік достық, асқақ
ақындық сезімдері тоқылып, ақынның лирикасы көптеген құнралы өлеңдермен
балладалармен байи түседі. Осы қатарда әсіресе Құшағыма кірді күнім,
Қарлығаш, Меруерт, маржан тіземіз, Жеңеше, Сүйгенім сен сықылды
өлеңдер айрықша көз тартады. Мысалы, махаббатты айтқан өлеңінде:
Маздап, сәулен, көзіңнен от жанады,
Кірпігіңнен меруерт шоқпар тамады,
Күйресе де, күл болса ла көнуге
Көбелектей жаным қанат қағады,-
деп шын сүйген, құлай сүйген адамның отқа ұмтылған көбелекше өлер,
тірілерін білмей қанат қаққан жан құбылысын ақын қандай итауып суреттеген!
Сондай-ақ көл бетінде аққу, сқаздармен аралас, ақ қайықпен жүзіп,
махаббат рақатына батқан сүйген жарлардың серуені қандай таза, мөлдір,
сәнді көріністе суреттелеген дейміз.
Әңгіме суреттің әдемілігінде ғана емес, бақытқа бөленген бейкүнә екі жастың
айнала дүниеге кіршіксіз таза мейірбан көзбен қарауында, шынайы махаббат
сезімінің мүлтіксіз сұлулығы мен шындығында. Енді бірде ақын қартайса да,
оның өлеңі қартаймайды деген өзекті ойын Әбділда жеңешесінің алыстағы
жарына жазған өлеңімен ұштастыра келіп:
Жылдар өтер, күн өтер,
Кемпір болар жеңгетай,
Мен де жас боп тұрмаспын
Шал атанбай, қартаймай
Сол күнде де көріссен,
Ақтарылар сыо қалмай,
Сол күндерді өлеңім,
Жетер бірге кір шалмай,-
Мұнда поэзияның ұзақ өмірінен, қоғамдық алатын қадірлі орныңа
деген сенім қасқа ғана сюжетті өлеңнің құрамында өте орынды және жылы
сезімге сабақталып берілген. Сөйтіп, сөз болып отырған тұста Әбділданың
лирикасы нақтылық пен нәзіктікке, сюжеттілік, пен суретшілдікке ойысып,
өзінің өзгешелігі мен жаңа мүмкіншіліктерін ашқан ы анық. Мұнда оның әр ел
әдебиетінен тапқан ұстаздарының (Пушкин, Лермонтов , Шевченко, Гейне т.б.)
әсері сөзсіз. Алайда осы әсер творчествалық үйрену болмай, үстірт еліктеу
болған реттерде ақынды кейбір сәтсәздәке де ұшыратты. Кейде ақын
сыршылдық үлкен идеялық арнадан алыстатып алып, оны өз алдына дербес
мақсат еткендей, ол арқауы мен сезім өрнегін үзіп алған жағдайда ұтылатыны
байқалады. Айталық, Есіңде ме деген екі ауыз өлең оқушыға күйдім,
жандым дегеннен басқа не ой, не сезім қоспайды. Оның:
Айтшы, күнім, неге сонша қарадың?
Кірпігіңнен аттың бір оқ, қаладың,
Отты көзім, емшін өзің болмасын-
Қансырамай (?) қалай аман қаламын?-
деген соңғы шумағы, соның ішінде әчіресе Кіріпігіңнен аттың бір оқ,
қададың, Қансырамай қалай аман қаламын?... деген жолдар махаббат
сықылды ізгі сезіммен кісінің жүрегін жылытып, жанына рақат таптырмайды.
Бір жақсысы мұндай өлеңдер мен жолдар Әбділдада оншама көп емес.
Олардан ақын тез арылды және тандамалы жинақтарын ондайлардан тазартып
келеді. Ақын интонациясында сол кезде оқушы ұната бермейтін бір әуен сияқты
еді. От тым егіліп, тым тәтті кететін реттер. Бұл әуеннің де ақын көп
ұзатай-ақ арылған.
Әбділда поэзиясында жаңадан өріс алған енді бір сала-ерлік,
бірлік, достық. Отан қорғау тақырыптарынан құралатын сала. Бұл салада да
Ә.Тәжібаев поэзиясы жемсітер беріпті. Шығыста Япония , Европада герман,
испан, италия фашизмі бас көтеріп, әр елге тиісіп дүние жүзілік соғыс қаупі
төніп тұрған шақта, совет ақындары көзщ жұмып отыра алған жоқ. Осы тұста
халықты, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz