Тікелей эфир аудиториясы

Пән: Журналистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 57 бет
Таңдаулыға:

МАЗМҰНЫ

Кіріспе . . . . 3

І тарау. Рейтинг үшін күрес: Журналист міндеті мен аудитория мүддесі . . . 8

ІІ тарау. Тікелей эфирде хабар таратудың ерекшелігі: Отандық және шетел тәжірибесі . . . 36

Қорытынды . . . 48

Қосымша . . . 16

Сілтемелер . . . 50

Пайдаланылған әдебиеттер . . . 51

Кіріспе

Жұмыстың жалпы сипаттамасы: Санаға салмақ салатын саланы телевизия деп түсінемін. Бірақ оның мүмкіндігі көп болғанмен, кемшілігі де кетіп жатыр. Әсіресе, ана тіліндегі арналарды айтпаймыз (өйткені олар жоқ) бірақ қазақша хабарлардың рейтинг санағында төмен тұруы редакциялық ұжымның жұмысын ұлғайтып, көрермен үшін күресін күшейтеді. Телевизияның тікелей эфир түрі - аудиторияны тартудың табысты тәсілі. Осы орайда, журналист жұмысы орасан роль атқарады. Оның талабымен таланты, тәжірибедегі білген тәлімі бағдарламаның бағын ашады.

Бітіру жұмысымда тікелей эфирдегі журналист міндетімен аудитория мүддесін қозғап, мәселенің кемшіліктерін көрдім. Тақырыпты талқылау барысында журналистке қажет қарекеттерді айтып, амалдарды ұсынуға ұмтылдым.

Тақырыптың өзектілігі. Қазақ телевизиясы әр жылдары жарқ етіп көрінгенмен ғұмыры ұзаққа барған жоқ. Себебі, қазақша хабарлар қатары рейтинг күресінде қалып отыр. Көрерменнің сұранысын тудырмайды. Бірақ бағдарламадағы бірінші адам журналист болғандықтан сынның салмағы оның жұмысына түседі. Көгілдір арнада көрінетін бірлі жарым журналистер болмаса, олардың басым дені мамандығының міндетін сезінбейді. Өйткені продюсерлердің пайымы өзгерді. Олар осы салада оқыған мамандардың мүмкіндігін шектеп, экрандағы орынды әртістерге арнайды. Шығармашылықтың басқа шекпенінен шыққан әлгі әртістер журналистикаға жақын болмағандықтан телевизиядағы мамандықтың қадірін кетірді. Әсіресе, тікелей эфирдегі журналист емес жүргізушінің жұмысы аудиторияға екі түрлі әсер етеді. Көрерменнің көңілін қалдырады болмаса талғамын төмен түсіреді. Сондықтан «ақылды ақылдылар айтып, істі ақымақтар шешедінің» кері болмас үшін төртінші биліктің заңды тұлғаларына әртісте бар өнерді үйреніп, қызметін өз қолына алу керек.

Тікелей эфирде табысқа жеткісі келетін журналист ерінбей еңбек етіп, өзін өмір бойы дамытып отыруы шарт. Сондықтан бітіру жұмысымда жеңіске жетудің жолдарын журналистік, психологиялық тілмен талқылауға тырыстым.

Тақырыптың зерттелу деңгейі: Тікелей эфирдегі журналистің жұмысымен аудиторияның талғамын тану үшін отандық арналардағы әріптестердің тәжірибесімен қатар шетел арналарындағы атақты жүргізушілердің шығармашылық ізденістерін назарға алдым. Америка журналистикасында сұхбат жүргізудің өзіндік стилін тудырған танымал журналист Ларри Кинг кітабын « Как разговаривать с кем угодно, когда угодно, где угодно», көрші Ресейдің қызыл көмей жүргізушісі Владимир Соловьевтың « Монипуляции: атакуй и защищайся» еңбегін, жеке сайтындағы мамандығы жайында жазған мақалаларын қолданып, жан жақты талқылауға тырыстым. Сонымен қатар, Құдайберген Тұрсынның «Көгілдір сынды еңбектеріндегі елеулі ойларын ескеріп, санамның сүзгісінен өткіздім.

Зерттеудің мақсаттары мен мүмкіндіктері. Бітіру жұмысымның әр бөлімінде тікелей эфирдегі бағдарлама жүргізетін маманның бойында болуға міндет қасиеттерді қарастырып, жолдарын ашып айттым. Журналистің шын мәнінде қоғамдық ойды қалыптастыра алатын қуатымен қаруы бар екендігі белгілі. Мәселе, қуатты дұрыс жұмсап, қаруды тиімді қолдануда. Осы орайда журналист аз аудиторияны миллионға жеткізіп, жеңіске жете алады. Бітіру жұмысымда

жеңімпаз журналистке қажет жеті қасиет
рейтинг үшін күрес кезінде журналистің міндеті мен аудиторияның мүддесі;
журналистік монипуляцияның мүмкіндігі;
отандық және шетелдік журналистердің тікелей эфирдегі тәжіриберлері жайында талдадым.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы . Зерттеу жұмысымда қазақ журналистерінің тікелей эфирдегі кемшіліктерін көріп, білімімнің жеткенінше шешімдерін белгілі еттім.

Зерттеу тәсілдері: Отандық және шетел журналистерінің жұмысымен танысып, тәжірибелерін түсініп, кешенді талдау әдістерін қолдандым.

Зерттеу жұмысымның нысаны: Қазақстандағы тікелей эфирдегі бағдарламалармен жазба арқылы жарыққа шығатын хабарларды салыстыра отырып, бірінші сатыдағы жолдың аудиторияны тартудағы тиімдігін таныдым. «Қазақстан» ұлттық арнасындағы «Таңшолпан» интерактивті ақпараттық сазды көңілашар бағдарламасы, жаңалықтар қызметі, Хабар телеарнасындағы «Бетпе бет» бағдарламасы, КТК арнасындағы жаңалықтар қызметі және Қазақстан ұлттық телерадиокорпорациясы АҚ-ның Жамбыл облыстық филиалы «Қазақстан-Тараз» арнасында берілетін «Рауан» интерактивті бағдарламасы. Сонымен қатар Ресейдің НТВ арнасынан көрсетілетін «К борьеру», «Поединок» бағдарламалары, Американың атақты «СНН» арнасындағы «Larry King Live» хабары.

Жұмыстың теориялық және әдіснамалық негізі. Бітіру жұмысымның тақырыбына қатысты бірнеше еңбектер пайдаландым. Сонымен бірге, Н. Омашев, Құдайберген Тұрсын, Б. Жақып сынды журналистика теориясын зерттеген ғалымдардың ғылыми теориялық еңбектерін қолдандым.

Бітіру жұмысымның құрылымы. Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды және пайдаланылған әдебиеттер мен сілтемелерден тұрады.

Егемен елдің еркін ақпарат беретін билігі болады. Төрдегі төртінші билігі. Оның техникалық хәм электронды үлгідегі үздік саласы телевизия болып қалыптасты. Қазір Қазақстан мемлекетінде «қазақстандық» арналар көп болғанмен, қазақ телевизиясы құрылмаған. Алпыс жеті пайыз қазақпен қалған қазақша сөйлейтін қазақстандықтардың барлығы қазақ аудиториясының орнағанын білдіреді. Рейтингтің көрсеткіші төл тіліміздегі телевизиялық туындыларды көтеруі керек еді. Бірақ он төрт аймаққа тарайтын он төрт телеарнаның бірде бірі тек ана тілімізде ақпарат айтып, бағдарлама бермейді. Осы кемшілік кесірінен жоғалған аудиторияны жоқтап отырмыз. Бағдарламаның сапасы жағынан батыс телевиязиясынан кейін қалсақ, ана тілімізді қолдану аясында туыс елдерден артта тұрмыз.

Журналист алдымен жауынгер, содан соң жеңімпаз болуы керек. Оның мамандығының мақсаты қазақ журналисі атанып, «миллионер» хабар жүргізу арқылы ана тіліндегі арналардың ашылуына атсалысу. Ал телевизияның тікелей эфирдегі қызметі журналистің халық алдындағы қарызымен парызын, мақсатымен мүддесін адал атқаруға мүмкіндік береді. Биік тұғырға шығу үшін мамандығыңның міндетін білу керек. Осы тұрғыда оңтайлы әдістермен тиімді тәсілдерді қарастырып, тақырыпты ашуға тырыстым.

Журналисті өсіретін де, өшіретін де көрермен. Ол көрерменмен емес, көрермен үшін күреседі. Басын бәйгеге тігіп, бәсекеде бәрінен озуы тиіс. Ең бастысы, халықтың қамын, елдің еңсесін, мемлекеттің мүддесін ойлайды. Бүгін білуімізше, телевизия саласында журналистер саны көп. Тілшілер тұрса таяқ тастайтын жер жоқ. Бірақ солардың барлығы бірдей ақиқатты айтатын батыр емес, қара сөздің қадірін білетін ақын емес, журналист боп жүретін қара халыққа жақын емес. Жеңімпаз журналист бірінші көгілдір экранның көрерменін жақсы көреді. «Өнердегі өзін емес, өзіндегі өнерді сүйіп», оны көретін аудиторияны ардақтау керек. «Тыңдатады, тыңдарман бола білген» деп белгілі ақын әріптесіміз Бекжан Әшірбаев айтқандай, жақсы журналист елдің қажетіне құлақ асады, оның мұқтажын біледі, мүддесін есітеді. Естігенін еркін жеткізеді. Қай жанрда бағдарлама жүргізсе де журналистің жүрегінде елдік, ерлік сезімі сақталады. Оның бойында сенім болады. Алдымен өзіне, өзіндегі өнеріне, екінші еліне, елінің түсінігіне, және бүгінінде бақытты болашағына сенеді. Бірақ, жұмысын ертеңге жылжытпай, мезетінде бітіруге тырысады. Ол күн сайын тікелей эфирге соңғы рет шығып, сәтін салып, салмақты сөз айтып, барын беріп қалуға талпынады. Келесі күні тағы да сол соңғы эфир қайталанады. Бірақ жеңімпаз журналист ешқашан эфирге дайындықсыз шығып, даңғаза сөз айтпайды. Ол аудиториясының алтын уақытын ақтайды.

Қазақша ойлап, сол тілде сөйлейтін журналистердің жарты пайызы сөзін байыппен салмақтағысы келіп, көп кідіреді. Ойын тез түсіндіре алмай жатады. Суырып салатын сөзшең журналистермен қатар сценаримен сөйлейтін жүргізушілердің басында бар індет. Тіпті, жаңалықтағы тілшілердің сюжетіндегі мәтіндер де баяу баяндалады. Ғарыштық жылдамдықпен дамыған заманда уақыт секунтпен өлшенеді. Сегіз күндік өмірде тоғыз күндік тірлік жасағысы келетін еті тірі адамның темпі де жылдам болады. Сондықтан ақпаратын асықпай айтатын арнаның аудиториясы болуға шыдамы жетпейді. Әсіресе, тікелей эфир кезінде жүз ойды бір сөзбен жеткізетін нақтылық, сәтті синонимдермен сөйлейтін анықтық, тақырыпты тура танытатын нұсқалық талап етіледі. Осы үш қасиетті ғұлама ғалым Аристотель тілдің тірегі деп таныпты. Қаламы қарымды, болмысы дарынды жазушы Қабдеш Жұмаділев те қалып айтпаған. «Тілімізде жаман сөз жоқ, кінә сөзді орнына қолдана білмейтіндердің өзінде, әр сөзге сөйлемдегі өзінің таңдаулы, талғаулы орындарын дұрыс тауып бере білсе, жай сөздің өзі де поэтик тілдің ролін атқарады» [1] . Міне, журналисте жеті сөйлеммен жіті пікірін жеткізуі керек. Кейде көгілдір экранда көп сөйлеп, аз айтатын жүргізушілерді көзіміз көреді. «Көп сөйлегендік-көп айтқандықты білдірмейді»[2] . Олар шешендік өнерді мылжың әңгімеге теліп, аудиторияны арзан сөзбен алдайды.

Ақпаратты айтып, пікірін пайымдаудың да талаптары болады. Сол арқылы журналистің стилі қалыптасып, бағдарламада қолтаңбасы қалады. Қазақ журналистикасында бір қағида қалыптасқан. Қағида бойынша журналист эмоцияға берілмей, салмақты қалпынан айнымау керек. Ел тағдыры тақырып болып, талқыланып жатқанда журналист қалай аталмыш қағидаға бағынуы мүмкін? Орыстар ойланып былай деген екен: «Туралық эмоциямен түсіндіріледі» . «Мықты сатушы тауарын сатпайды, эмоция-сезімін сатады, ең бастысы эмоция, одан шындық шығады»- деп осы елдің жеңіске жеткен журналисі Владимир Соловьев айтқан [3] . Бітіру жұмысымның мазмұнында шешеннің эмоциясының тоқтар шегін, қойылар нүктесін белгілі еттім.

Аудиторияның өзі жік-жікке бөлінеді. Кейде көрермен өзіне керек пен өміріне қажетті қателесіп таниды. Көзқарасына әсер етіп, рухани әлемін өзгерту тағы да журналистің жұмысы. Ол білімді эрудициясымен интеллекті байыған болып, сол биікке аудиториясын көтеру керек.

Тікелей эфир- табиғаты кәсіби-шығармашылық процесс, құрылымы күрделі психологиялық құбылыс, уақытқа және техникаға тәуелді тәсіл, ешнәрсені түзетуге болмайтын, сол күйінде, қаз қалпында айналымға түсетін, қайталанбайтын әрекет, алып-қосары жоқ шынайы дүние болғандықтан журналист бес аспап, кемінде бес саланы ( психология, актерлық өнер, тарих, экономика, саясат) меңгерген маман болуы міндет. Әсіресе, бүгінгі продюсерлердің заманауи пайымдары бойынша әдемі әртіске айналу керек. Ақылды журналистпен сұлу актердың бақталасында, таразы басы актерға ауады. Бірақ, психология тұжырымында келбеті көрікті адам сымбатына сеніп, көп еңбектенбейтін көрінеді. Шынында, мемлекеттік арналарда шоу жүргізетін әртістердің шеберліктері шикі шығып, хабар сапасы сан соқтыратыны өтірік емес. Дегенмен, өресі өскен журналист актерлық өнерді де қоса үйреніп, аудиториясына үлгі болатындай деңгейге жетеді. «Актер тележурналист болуға тиісті емес, ал тележурналист актер болуға міндетті» деп айтқан атақты Сауық Жақанованың сөзі ақиқатқа жақындайды [4] .

Журналист мамандығы тиіс пен міндеттен, қажетпен керектен, парызбен қарыздан тұрады. Әсіресе, тікелей эфир ерінбейтін еңбекпен екінің бірінде болмайтын ерлікті талап етеді. Қызығы мен қиындығы қосылған үкіметтік емес, мемлекеттік қызметте көп ақылмен аз асаулық керек. Өзіңді өмір бойы жетілдіріп, келер жеңісті бағындырып отырасың. Қиялыңа қимылың сай кеп, көрерменіңді бірнеше миллионға байыту жеңімпаз журналист міндеті. Бітіру жұмысымда осы талаптарды тереңінен талқылап, жеңімпаз журналистің жеті қасиетін тану арқылы аудиторияның көңілін баураудың жолдарын жаздым. Қысқасы қазақ журналисінің әрбір жеңісі таза қазақ телевизиясының қалыптасып, қоғамның оған сұранысын тудыруға түрткі болады деп сенемін.

І тарау. Рейтинг үшін күрес: Журналист міндеті мен аудитория мүддесі

Кезінде аузы батыр Бұқар бабамыз шаршы топ алдында сөз бастаудан асқан қиындық әсте жоқ шығар деп асыл әңгіменің қадірін барынша биікке көтерген еді. Міне, бүгін өзімде сол биікті сезе отырып, жыраудың сөзіне сене отырып, бітіру жұмыстағы бірінші тараудың азат жолын, алғашқы ойын батыл қарқынмен бастамақпын. Азаматтық қоғамы бар озат елдің әділ демократиясын күзететін, оған қол сұққандармен күресетін сара жолдың сарбаздары журналистер екені біреуге шын, басқаға өтірік. Президент Нұрсұлтан Назарбаев тілшілер қауымына қарасты қағида нұсқады. «Бұқаралық ақпарат құралдары санаға сақ, халыққа жақ болулары керек» [5] . Керемет ойға көңіл бөлмеу күпірлік болар еді. Сондықтан Конституцияда көрсетілген мемлекеттің негізгі байлығы БАҚ-тың да бірінші басшысына айналады. Осы орайда, есімі елге белгілі ақын ағамыздың жыр шумағы еріксіз еске түседі. « Халық күн ғой, күннен биік бола ма, күннен биік болам деп күйіп қалма». Ендеше, ен байтақ ел аумағындағы барлық телеарналардың бағыты бірдей. Қалаулы ханымыз айтқандай, олар халыққа жақ болулары керек. Жақ болу үшін, алдымен, жақын болу қажет. Журналистік терминнің түсінігімен айтқанда, телеарна қызметкерлері аудитория саны үшін сапалы дүние жасауға ұмтылады. Сапалы жұмыс сарсаңға түсірмей қоймайды, әрине. Біздің әріптестер рейтингтің биік көрсеткішін көзі көруі, көңіл қуануы үшін экспромдық һәм экстремальды қалыпқа бағынуы тиіс. Ақпараттық жанрға жататын жаңалықтар бөліміндегі еті тірі, еңбекқор азаматтар айтпақшы: « журналист от үстімен қайнаған қазан ішінде жүретін (іш пыспайтын) жұмысты жақсы көру керек». Психологиялық тілге салсақ, сол саламен ауырған жақсы. Ал мұндай ессіз мүмкіндіктің есесі тек тікелей эфир кезінде жүзеге асады. Өйткені, тікелей эфир тележурналисті экран алдында телміріп отырған халықпен жақын байланыстыратын жалқы жол. Монтаждың қайшысынан қашатын, басшының цензурасын басатын батыл қаруың болады, қолыңда. Бір сөзбен айтқанда, журналист жұмысы сол журналистің ғана билігіне бағынады. Хабар берудің басқа тәсілінде жүргізуші жұмысы телеарнаның, монтажер, оператор, режиссермен басшылықтың ақылымен жасалады. Көлденең көк атты адамдардың ақылының аз пайызы ғана журналист пайдасына асып, еркін ерлікке шабыт береді. Бірақ басқаның саусақ нұсқауы болмаса да, тікелей эфирдің тілін тапқан журналист редакторлық міндетін де ұмытпай, мінезді сөзін ретке келтіріп, қоғам мүддесін қориды.

Жазба арқылы жарыққа шығатын хабарлар уақыты көп, уайымы жоқ тележүргізушіге арналған жеңіл әдіс. Журналистің ой мен бой жинақылығын жазып, жауапсыз, бейқам болуға ыңғай береді. Ойланбай он сұрақ қойып, оның монтаж арқылы сегізін кесуге жол ашық. Сөзін жаттамай, ұмытқанда қайталай салу түкке де тұрмайды. Осындай жеңіл ой жүгізуші талабын таусып, талантын танытпайды.

Осыдан жыл бұрын Қазақстан ұлттық арнасының бағдарламалар бөлімінен тәжірибеден өтудің жолы түсті. Сол кезде байқағаным, жұлдыз жүргізушілер тұрмақ, танымал болып тіс қаққан журналистердің біразы тікелей эфир жұмысынан айналып өтеді. Жазба арқылы жүзеге асатын хабарды жүргізгенде жүйрік болып шапқанымен халыққа бетпе бет (тікелей эфирде) көрінуге жігері жетпейді. Өйткені санамызға ес білгеннен бері орыс тілдің сөздік қоры сақталғанының себебінен ойымыздың айтары аузымызға сол мезет түспей қалып, баяу байыптауға тура келеді. Аталмыш арнадан Қазақстан шетел жаңалықтарын жоғары деңгейде жеткізетін журналист Қанат Әуесбай қазақ тілшілерінің орыс әріптестеріне қарағанда баяу сөйлеп, «стэнд -ап»-ты ұзақ жазатындарын мойындайды. Журналистік ойыңды оқиға орнында жинақтап, жаңалығыңды дайындықсыз жеткізер тұста ойыңа орысша сөз оралып, оны қаперінде қазақшаға аударамыз. Бұл қалада өсіп, орыс ортасынан ойыспаған қазақ журналистерінің осал қырлары. Бәлкім сондықтан болар, білімі жетік журналистердің өзі эфир жұмысында өз биіктерінен көрінбей жатады.

Көрші Ресейдің көрнекті тілшісі Владимир Мукусов бағдарлама жасаудың екі әдісін көрермен көзімен көріп, әдемі мысалға теңеп берген. Оның ойынша: « тікелей эфирдегі хабарды көрген кезде теңіздің тірі балығын аулап алып, оны жаңадан қуырып жегендей боласың. Ал жазбадан өткен өнімге қараған уақта дүкен ішіндегі тұрып қалған консерві килькиін аузыңа амалсыз салғандай әсерге түсесің» [6] . Бес минутсыз журналист ретінде Мукусов мырзаның мысалын толығымен қолдаймын. Тікелей эфирде жол тартқан хабардың халыққа берері ұшан теңіз. Ең бастысы, мұнда таза табиғи тартымдылық болады. Жұртты жауыр қылған жасандылықтың жаттанды көрінісі қырағы көзге сүйел болмайды. Бұл қағиданы қазақ телевизиясының негізін қалаған қайраткерлер де жақсы білген. Тұңғыш журналист болып танылған ақсақал әріптестер тікелей эфирдің таңсық жұмысына тартынбай кіріскен. Себебі, Қазақстан арнасының алғаш құрылған жылдарында қажет техникалық жарақтардың түгел болмауы салдарынан әрі уақытты ұтымды пайдалану мақсатымен хабарлардың басым дені тікелей эфирде берілетін болған. Журналист дикторлар суфлерға сенім артпай-ақ, қағазға қарап, айтар сөзін сезіммен жеткізетін. Бүгінгі техниканың мол мүмкіндіктері ол заманда кәдеге аспағанмен, Сағат Әшімбаев сынды сайып қыран саңлақтардың ұрпағын ұтқан жеңісі бар. Олар жаңа ғасырдың журналистерін шынайы болмысымен басып озды.

Бүгінгі шарайнадағы шынайылық бүлінді. Сынауымның сенімді себебі бар. Бұрын балғын жасымда экрандағы журналистердің жаттап алу қабілеттеріне қайран қалатынмын. Бір ойды жүз сөзбен жаңылмай жеткізеді. Бірақ неге екені түсініксіз, қазақтың сөзінің екпінін дұрыс түсірмейді, болмаса, қарапайым анықтаманы айта алмай қалады. Сонда олар мәтіннің мәнін білмейді ме деп ойлайтынмын. Сөйтсем, суфлер арқылы сүрінбей жүр екен. Бес бет мәліметті бір мәнермен оқып береді. Суфлердің сенімді досқа айналғаны сондай, тіпті танымал жүргізушілер дайын мәтінді эфир алдында қарап алмайды. Көгілдір экранда көздері алақтап, ауыз екі тілдің оңай сөздерін кері айтып, күлкіге қалып жатады. (Қазақстан ұлттық арнасының тікелей эфирінде Астана «аруларын» «ауруларға» балап, ақымақ көрінген айташыны ұмытқан жоқпыз) . Жұмбақ жолмен шешен қылатын теледидар технологиясын көрермен көзі көрмесе де, түйсігі сезді. Қазір оларға жүргізушінің шынайы бейнесі беймәлім. Суфлердің қызметі ғана анық көрінеді. Оның үстіне технологияның таңсық мүмкіндігін «тәжірибелі» тілшілер аудиториясына ашық айтып, сүйінші сұрайтынын да естіп қалдық. «Таң шолпанның» танымал жүргізушісі Кенже Жұманұлы жаңалықтар қызметіне кезек берген кезде: « бүгін жаңалықтарды «оқып» беретін Пәленшеұлы Түгенше» деп ақиқатын аңдамай айтып қойды( 27. 05. шыққан эфирде) . Сірә, суфлерға қарамай, бір сәттік суырып салма өнерімен сөйлеген кезде аузына түскен сөзді сақтай алмаған болар. Әйтпесе, алты сөздің бесеуін біреудің жазғанынан оқып беретіні белгілі. Алдында айтып өткен аға апаларымыз суфлердың қызметі болмаған соң, мәтінін жаттап, көкейіне сақтап алатын. Тікелей эфир кезінде қағазына қараса да сөйлем екпінін қайда түсіруді сезетін еді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.