Фирма тауардың бәсеке қабілеттілігін арттыру
1.Бөлім
1.1.
1.2.
1.3.
КІРІСПЕ
ФИРМА ТАУАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Тауар бәсеке қабілеттілігінің мазмұны, мәні және ерекшелігі
Тауар бәсеке қабілеттілігіне ықпал ететін факторлар
Нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау көрсеткіштері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1.1.
1.2.
1.3.
КІРІСПЕ
ФИРМА ТАУАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
Тауар бәсеке қабілеттілігінің мазмұны, мәні және ерекшелігі
Тауар бәсеке қабілеттілігіне ықпал ететін факторлар
Нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау көрсеткіштері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Әлемнің дамуы өзінің ғаламдық ауқымын кеңейтіп, әрбір мемлекет пен жекелеген аймақтардың ішкі тұтыну нарығына белсене кіруде. Бұл кеңістіктегі экономикада да құрылымдық және институционалдық өзгерістер болып жатыр. Солардың ішінде әлемнің 75 пайызға жуық мемлекеттерін қамтитын Бүкіләлемдік сауда ұйымы аса маңызды орынға ие болды.
Бұл өзгерістердің аясында Қазақстан Республикасы да өзінің таңдауын жасауда және соған сәйкес шешімдер қабылдауда. БСҰ-мының талаптары күн өткен сайын күшейуде. Сапаны жоғарылатып, оны халықаралық стандарттарға сәйкестендіруден бастап, кеден салықтарын қайта қарау, мемлекеттік қолдау тетіктерін төмендету сияқты ұсыныстар кез-келген БСҰ-на мүше болғысы келген мемлекетке қойылады.
Бұл жағдай, біздің еліміздің БСҰ-на мүше болуға жасап жатқан талпыныстарын жүйелеп, ұтымды тұстары мен кемшін жағдайларын сараптауды қажет етіп отыр. Сондықтан да, бұл ұйымның талаптарына мүмкіндігінше отандық кәсіпорындар мен олардың шығаратын өнімдерін сәйкестендіру бүгінгі уақыт талабы. Қазақстандық өнімдер нарықта бәсекеге қабілетті болғанда ғана біз БСҰ-нан табыстарға жететін боламыз.
Отандық экономиканы индустриалды-инновациялық бағытта дамытуды мақсат еткен біздің мемлекетіміз бар күш-жігерін еліміздің өнімдерін бәсекеге қабілетті, жоғары сұранысты, тұтынушыға қажетті деңгейде шығаруға жұмсауы тиіс. Тек сонда ғана, экономикасы дамыған мемлекеттердің өнімдерін өткізу нарығына айналмау мүмкіндігіміз бар.
Бұл өзгерістердің аясында Қазақстан Республикасы да өзінің таңдауын жасауда және соған сәйкес шешімдер қабылдауда. БСҰ-мының талаптары күн өткен сайын күшейуде. Сапаны жоғарылатып, оны халықаралық стандарттарға сәйкестендіруден бастап, кеден салықтарын қайта қарау, мемлекеттік қолдау тетіктерін төмендету сияқты ұсыныстар кез-келген БСҰ-на мүше болғысы келген мемлекетке қойылады.
Бұл жағдай, біздің еліміздің БСҰ-на мүше болуға жасап жатқан талпыныстарын жүйелеп, ұтымды тұстары мен кемшін жағдайларын сараптауды қажет етіп отыр. Сондықтан да, бұл ұйымның талаптарына мүмкіндігінше отандық кәсіпорындар мен олардың шығаратын өнімдерін сәйкестендіру бүгінгі уақыт талабы. Қазақстандық өнімдер нарықта бәсекеге қабілетті болғанда ғана біз БСҰ-нан табыстарға жететін боламыз.
Отандық экономиканы индустриалды-инновациялық бағытта дамытуды мақсат еткен біздің мемлекетіміз бар күш-жігерін еліміздің өнімдерін бәсекеге қабілетті, жоғары сұранысты, тұтынушыға қажетті деңгейде шығаруға жұмсауы тиіс. Тек сонда ғана, экономикасы дамыған мемлекеттердің өнімдерін өткізу нарығына айналмау мүмкіндігіміз бар.
1. Назарбаев Н. Казақстан - 2030. Барлық қазақстандықтардың өсіп-өркендеуі, қауіпсіздігі және әл-ауқатының артуы. Ел Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы. Алматы, Білім, 1997 ж.
2. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылдың 17 мамырындағы Жарлығымен Бекітілген, Астана, 2003.
3. Қазақстан Республикасының “Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы” Заңы // Егем. Қазақстан, 2001, 27 қаңтар.
4. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Уч. пособие. Москва, ИНФРА-М, 2000ж.
5. Копешева С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны // Саясат, 2001, № 2.
6. Кошанов А.К. Устойчивое развитие экономики Казахстана в условиях глобализации // Саясат, 2001, № 12.
7. Қажымұрат К. Кәсіпорынды басқару жүйесіндегі маркетингтің ролі // Саясат, 2002, № 1.
8. Никитина Г.А., Гусева Г.Я. Конкурентоспособность и им-портозамещение продукции на продовольственном рынке Казахста-на // Проблемы агрорынка, 2002, Январь-март.
9. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практическое пособие. Москва, 1998 ж.
10. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. Москва, Новости, 2000 ж.
2. Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының 2003-2015 жылдарға арналған стратегиясы. ҚР Президентінің 2003 жылдың 17 мамырындағы Жарлығымен Бекітілген, Астана, 2003.
3. Қазақстан Республикасының “Бәсеке және монополистік қызметті шектеу туралы” Заңы // Егем. Қазақстан, 2001, 27 қаңтар.
4. Фатхутдинов Р.А. Конкурентоспособность: экономика, стратегия, управление. Уч. пособие. Москва, ИНФРА-М, 2000ж.
5. Копешева С.Т. Ғылыми-технологиялық және инновациялық саладағы мемлекеттің орны // Саясат, 2001, № 2.
6. Кошанов А.К. Устойчивое развитие экономики Казахстана в условиях глобализации // Саясат, 2001, № 12.
7. Қажымұрат К. Кәсіпорынды басқару жүйесіндегі маркетингтің ролі // Саясат, 2002, № 1.
8. Никитина Г.А., Гусева Г.Я. Конкурентоспособность и им-портозамещение продукции на продовольственном рынке Казахста-на // Проблемы агрорынка, 2002, Январь-март.
9. Юданов А.Ю. Конкуренция: теория и практика. Учебно-практическое пособие. Москва, 1998 ж.
10. Азоев Г.Л., Челенков А.П. Конкурентные преимущества фирмы. Москва, Новости, 2000 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ
1-Бөлім ФИРМА ТАУАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Тауар бәсеке қабілеттілігінің мазмұны, мәні және
ерекшелігі
1.2. Тауар бәсеке қабілеттілігіне ықпал ететін факторлар
Нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау
1.3. көрсеткіштері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемнің дамуы өзінің ғаламдық ауқымын кеңейтіп, әрбір мемлекет пен
жекелеген аймақтардың ішкі тұтыну нарығына белсене кіруде. Бұл кеңістіктегі
экономикада да құрылымдық және институционалдық өзгерістер болып жатыр.
Солардың ішінде әлемнің 75 пайызға жуық мемлекеттерін қамтитын Бүкіләлемдік
сауда ұйымы аса маңызды орынға ие болды.
Бұл өзгерістердің аясында Қазақстан Республикасы да өзінің таңдауын
жасауда және соған сәйкес шешімдер қабылдауда. БСҰ-мының талаптары күн
өткен сайын күшейуде. Сапаны жоғарылатып, оны халықаралық стандарттарға
сәйкестендіруден бастап, кеден салықтарын қайта қарау, мемлекеттік қолдау
тетіктерін төмендету сияқты ұсыныстар кез-келген БСҰ-на мүше болғысы келген
мемлекетке қойылады.
Бұл жағдай, біздің еліміздің БСҰ-на мүше болуға жасап жатқан
талпыныстарын жүйелеп, ұтымды тұстары мен кемшін жағдайларын сараптауды
қажет етіп отыр. Сондықтан да, бұл ұйымның талаптарына мүмкіндігінше
отандық кәсіпорындар мен олардың шығаратын өнімдерін сәйкестендіру бүгінгі
уақыт талабы. Қазақстандық өнімдер нарықта бәсекеге қабілетті болғанда ғана
біз БСҰ-нан табыстарға жететін боламыз.
Отандық экономиканы индустриалды-инновациялық бағытта дамытуды мақсат
еткен біздің мемлекетіміз бар күш-жігерін еліміздің өнімдерін бәсекеге
қабілетті, жоғары сұранысты, тұтынушыға қажетті деңгейде шығаруға жұмсауы
тиіс. Тек сонда ғана, экономикасы дамыған мемлекеттердің өнімдерін өткізу
нарығына айналмау мүмкіндігіміз бар.
1-БӨЛІМ. ФИРМА ТАУАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Тауар бәсеке қабілеттілігінің мазмұны, мәні және ерекшелігі
Қазақстан Республикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге ұмтылысы
отандық кәсіпорындардың шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
мәселесін алдыңғы қатарға қойып отыр. Бәсекелік ортаның дамуы шығарылатын
тауар сапасын арттыруға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың
кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім
шығару кәсіпорынның, мемлекеттің дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін
уақыттың өзі дәлелдеуде.
Экономист-ғалымдардың еңбектерін зерттеу көрсеткеніндей, қазіргі
уақытта тауар бәсекелік қабілетінің мағынасына қатысты көптеген анықтамалар
қалыптасқан.
Көптеген зерттеушілер бәсекелік қабілетті белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған тауар сапалық және құндық сипатымен немесе
тауар нарықта өту мүмкіндігімен байланыстырады.
Бір топ ғалымдар тауар бәсекелік қабілеті тұтынушының сұранысын
қанағаттандыруға және тауарды сатып алуға, әрі пайдалануға кететін
шығындарын ескере отырып, тауардың сапалық және құндық ерекшеліктерімен
сипатталады десе, келесі бір тобы тауар бәсекелік қабілетін тұтынушының
қызығушылығын туғызатын және қажеттілігін қанағаттандыратын сипатымен
анықтайды. Ресей ғалымы А.Трубилин “тауар бәсекелік қабілетін нарықта
жетістікке жеткізетін оның тұтынушылық және құндық сипаттарының
жиынтығымен” анықтайды.
Алайда, мұнда тауар бәсекелік қабілеті белгілі бір тауарды басқасымен
салыстыру арқылы анықталатыны ескерілмейді. Осы көзқарасты ұстанатындар
тауар бәсекелік қабілеті, түпкі нәтижеде, тұтынушылар үшін қызығушылық
тудыратын тауардың технико-экономикалық қасиеттеріне келіп тіреледі деген
пікірде.
Келесі бір топ ғалымдар тауар бәсекелік қабілетін тұтынушыға
жағымдылығы жағынан сипаттайды. Мәселен, тауар тұтынушы үшін тартымдылық
деңгейі оның бәсекелік қабілетін көрсетеді. Сонымен қатар, тауар бәсекелік
қабілеті оның нарыққа ұсынылған ұқсас тауарлармен салыстырғанда
тұтынушылардың сұранысына толық жауап беруімен сипатталады деген анықтама
да бар.
И.В.Сергеев тауар бәсекелік қабілеті - тұтынушының қажетін өтейтін және
сатып алу мүмкіндігіне сай келетін тауардың сапалық және құндылық
көрсеткіштерінің жиынтығымен сипатталады және осы тектес бәсекелес
өнімдерден ерекшеленеді деген пікір білдіреді.
Алайда, бәсекелік қабілет - салыстырмалы түсінік және белгілі бір
жағдайлармен сипатталады, яғни ол нақты нарыққа, белгілі уақытқа, сәйкес
салаға және мемлекеттің, әлемнің, әрі қоғамның еңбек жүйесіне тәуелді.
Сондықтан, тауар бәсекелік қабілетін тек тұтынушыға жағымдылық жағынан
сипаттау жеткіліксіз.
Тауар бәсекелік қабілетіне қатысты тағы бір топ көзқарас былайша
анықталады: бәсекелік қабілет деңгейі нарықтық жағдаймен сипатталады және
тауар нақты нарықта сатылу қабілетімен бейнеленеді. Мәселен, кейбір
зерттеулерде өнімге немесе қызметке қатысты бәсекелік қабілет оның бәсекеге
төзімділігімен сипатталады, яғни басқа ұқсас тауарлардың ішінде сұранысқа
ие болуы және сатылуы тауар бәсекелік қабілетін көрсетеді. Тауар бәсекелік
қабілеті дегеніміз - оның белгілі бір нарықта, нақты бір уақыт аралығында
нәтижелі сатылуы - деп тұжырымдайды. Осыған ұқсас бір анықтама былайша
келтіріледі: бәсекелік қабілет - бұл өткізу нарығының белгілі бөлігін
иемденген және басқа ұқсас тауарлардың өткізілуіне шектеу жасайтын тауар
қасиеті. Бұл көзқарастар тауар нарықтағы өтімділігімен оның бәсекелік
қабілетін сипаттауға бағытталған. Аталған пайымдаулардағы негізгі кемшілік
- ол тауар нарықтағы сұранысқа ие болуы оның тапшылығына да байланысты
болатынын ескермеуінде.
Қазақстандық ғалымдар бәсекелік қабілетке төмендегідей анықтама береді:
бәсекелік қабілет - тауар нақты қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестік
деңгейімен, сондай-ақ оны қанағаттандыруға кеткен шығындарымен бейнеленеді.
Сол сияқты, ғалым-экономист С.Б.Ахметжанова бәсекеге қабілетті өнім,
бәсекелестердің нарыққа ұсынған ұқсас тауарларымен салыстырғанда, сапасы
мен бағасы жағынан ерекшеленеді деген пікір білдіреді.
Профессор К.Р.Нұрмағанбетовтың тауар бәсекелік қабілеті туралы
топшылауында өзіндік маңыз бар: бәсекелес кәсіпорын өндірген ұқсас өнімге
ішкі және сыртқы нарықта қарсы тұру - тауар бәсекелік қабілетін көрсетеді.
Тауар бәсекелік қабілетін оның бағасы арқылы сипаттау әрекеттері де
қолданылуда. Бұл бағаны қалыптастырудың квалиметриялық әдістемесін
жақтайтындардың анықтамаларында кездеседі. Олардың пікірінше, тауардың
бағасы - оның тұтынушылық және құндық қасиеттерін бейнелейтін әмбебап
сипатқа ие. Бағасына байланысты тауарлардың айырмашылықтары қалыптасады,
осы себепті тауарлар бір-бірімен бәсекеге түседі. Алайда, бұл көзқарасты
баға бәсекесі теріске шығарады, өйткені, біркелкі тұтынушылық сипатқа ие
тауарлар әртүрлі бағамен сатылуы мүмкін.
Тауар бәсекелік қабілетін екі топ факторлармен анықталатын салыстырмалы
сипатпен қарастыру жағдайлары да кездеседі, яғни, тауар сапасы мен
қарастырылатын өткізу нарығының талаптары арқылы. Шындығында, өнім бәсекеге
қабілетті болуы үшін өткізілетін нарықтың тиісті талаптарына сай, жоғары
сапалы болуы тиіс. Алайда, бұл жағдайдың өзі тауар бәсекеге қабілетті
екендігін көрсетпейді. Бәсекелік қабілет өнімді өткізу барысында басқа
тауарлармен салыстыру арқылы анықталады.
Қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейі және оған кететін
шығындылық арқылы анықталатын тауар салыстырмалы сипаттағы бәсекелік
қабілеті тұтынушының бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы
анықтайтынын ескермейді. Осыған байланысты, тауар бәсекелік қабілеті - оның
ұқсас басқа өнімнен айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы ерекшелігінің
де болуында.
Негізінен, тауар бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әрбір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігін ескереді. Егер, өнім тұтынушының
қажеттіліктеріне сай болып тұрса, онда оның бәсекелік қабілетін бағалау
құнына қарай ауысады. Яғни тұтынушы, бір жағынан, тауар пайдалану
тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кететін шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, тауар бәсекелік қабілеті - бұл тауар бәсекелес
өндірушілердің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық
қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу
құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама тауар бәсекелік қабілетінің
маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
Батыстың қазіргі заманғы бәсекелік қабілет теориясының авторы М.Портер
өзінің “Бәсеке стратегиясы” кітабында бәсекелік қабілетті үш стратегия
арқылы көрсетеді:
1) шығындылықты төмендету;
2) бөлшектеу;
3) жинақтау.
Бірінші жағдайды қамтамасыз ету үшін ұйым өзінің өнім өндіру
шығындылығын, бәсекелестеріне қарағанда, мейлінше төмендетуі керек. Мұндай
үнемдеу өндіріс көлемінде, жаңа технологияларды енгізуде немесе басқа да
шикізат көздеріне байланысты болуы мүмкін.
Бөлшектеу стратегиясы барлық жағдайға әмбебап болып келеді. Бөлшектеу
тауар өзінде, оны жеткізу әдістерінде, маркетинг жүйесінде немесе басқа да
факторларда болуы мүмкін. Бұл әдістің бірінші стратегиядан айырмашылығы
бар, яғни, шығындылықты төмендету тек үнемдеуге ғана қатысты болса,
бөлшектеу стратегиясына әр алуан жолмен жетуге болады.
Портердің ұсынып отырған үшінші стратегиясы бар ынтаны қызмет жүйесінің
белгілі бір түріне жұмылдырумен байланысты. Бұл сала ішіндегі ауқымы
шектелген бәсекеге сүйенеді. Мәселен, ұйым белгілі бір тұтынушылардың
талғамына жауап беретін азғана өнім шығарып, барлық күш-жігерді осы
мақсатқа ғана жұмсайды. Портердің пікірінше, осы аталған стратегияның
әрбірі бәсекелік қабілеттің қалыптасуына өз ықпалын тигізуі мүмкін.
М.Портер осы кітабында шығарылатын тауар екі негізгі бәсекелік
артықшылықтарын бөліп көрсетеді, олар: мейлінше төмен шығындылық пен
мамандандыру.
Мамандандыру - тұтынушылардың айрықша қажеттіліктерін қанағаттандырып,
сол үшін басқа тауарлармен салыстырғанда жоғары бағалауға ие болу
қабілетімен түсіндіріледі. М.Портер мақсатқа жету үшін барлық күшті осы екі
әдістің біреуіне ғана аудару қажет деп пайымдайды. Шығарылатын тауар
бағасын төмендетіп немесе жоғары талапқа сай етіп, оны төлем қабілеті бар
тұтынушыларға сату керектігін көрсетеді.
Біздіңше М.Портердің тауар бәсекелік қабілетін арттыру жолдары
шектеулі. Өйткені, жоғарыда аталған бәсекелік артықшылықтарды жеке-жеке
емес, кешенді түрде қолдануға мүмкіндік бар, сонымен қатар бәсекелік
қабілет нақты өнім түріне байланысты бірнеше факторларға тәуелді екендігін
ескерген жөн.
Жалпы алғанда, тауар бәсекелік қабілеті бірнеше маңызды қасиеттерге ие:
1) бәсекелік қабілет - салыстырмалы шама, яғни ол ұқсас өнімдермен
теңестіру арқылы анықталады;
2) ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді, тауардың
өмірлік циклына және басқа да жағдайларға тәуелді;
3) әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір тауар бәсекелік қабілетіне
өздігінше әсер етеді. Сондықтан, тауар бәсекелік қабілеті құбылмалы сипатқа
ие;
4) бәсекелік қабілет нақты, яғни ол тауар белгілі бір түріне, нарыққа,
ҒТП даму деңгейіне, қоғамдық еңбек жүйесіне және т.с.с. байланысты;
5) бәсекелік қабілетке әсер етуге болады, ол оның құндылығын арттыру
үшін маңызды.
Осы жағдайларға байланысты бәсекелік қабілетті жүйелі түрде, уақытқа
және қоғамдық талаптарға сай, тұтынушы үшін де, өндіруші үшін де зерттеу
қажет.
Сонымен, жоғарыда айтылған тауар бәсекелік қабілетіне қатысты
анықтамаларды жинақтай келе, келесі пайымдауларды атап өтуге болады:
- тауар бәсекелік қабілеті - бұл тек нарықтық экономикаға тән
категория. Бәсеке жоқ жерде тауар бәсекелік қабілеті туралы сөз болуы
мүмкін емес;
- бәсекелік қабілет - салыстырмалы түсінік, өйткені ол тұтынушы
талғамын қанағаттандыруға бағытталған тауарларды бір-бірімен салыстыру
арқылы анықталады;
- тауар бәсекелік қабілеті - бұл тауар бәсекелес өндірушілердің ұқсас
өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттерімен, төмен бағамен,
тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу құндылығымен ерекшелену сипаты.
Басқаша айтқанда, тауар нақты нарықта сәтті өткізілуі - оның бәсекелік
қабілетін көрсетеді;
- бәсекеге қабілетті өнімді қалыптастыру тұтынушының талғамын
қанағаттандыратын сапалық және құндық, әрі тартымдылық сипаты тиімді
ерекшеліктер арқылы жүзеге асады;
- тауар бәсекелік қабілеті уақыт ағымына, өткізу нарығына, халықтың
өзгермелі сұранысына тәуелді өзгермелі құбылыс.
Сол сияқты, көп зерттеулерде тауар және өндірістің бәсекелік қабілетіне
ықпал ететін күштерді ажыратады:
- бір саланың бәсекелес кәсіпорындары арасындағы тартыс;
- ауыстырылмалы-тауарлар шығаратын кәсіпорындар тарапынан болатын
бәсеке;
- салаға жаңа бәсекелестердің ену қаупі;
- тасымалдаушылардың саудаласу мүмкіндіктері;
- тұтынушылардың саудаласу мүмкіндіктері.
Әрбір кәсіпорын өзі айналысатын қызмет түріне қатысты өнімдерінің
бәсеке қабілеттілігін анықтауына да болады. Өйткені, бәсеке қабілеттілік,
жоғарыда айтып өткеніміздей, салыстырмалы ұғым. Сондықтан да, бір нарықта
бәсекеге қабілетті өнім келесі бір нарықта бәсекеге қабілеттілігі төмен
болуы мүмкін. Бұл жағдай керісінше де болуы мүмкін.
1.2. тауар бәсеке қабілеттілігіне ықпал ететін факторлар
Еліміздің қазіргі уақыттағы экономикасы ашық сипатқа ие. Яғни, ішкі
нарыққа импорттың жеткілікті көлемде келуі, сыртқы инвесторлардың еліміздің
кәсіпорындарына қаржы құйуға мүмкіндіктерінің болуы, әлемдік нарықтың сауда
саясатын реттейтін ұйымдарға мүше болу жолдарының негізінің қалануы соны
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге дайындық
жүргізуі отандық кәсіпорындардың өнімдерінің бәсеке қабілеттілігіне әсер
ететін факторларды анықтап алуды және оларды ескеруді қажет етеді.
Қазіргі кезде тауар бәсеке қабілеттілігіне әсер ететін факторлардың
төмендегідей түрлері бар.
Мәселен, тауар нарықтағы нәтижелі сатылуына әсер ететін факторлар
объективті түрде емес, тұтынушылардың субъективті қабылдануына байланысты.
Мұндай факторлар экономикалық әдебиетте “табыстың стратегиялық факторлары”
немесе ”табыстың негізгі факторлары”- деген атауға ие болған. Табыстың
стратегиялық факторлары тауар бәсекелік қабілетін анықтайды. Әдебиеттердің
талдауы көрсетіп отырғандай, тауар бәсекелік қабілеті факторларын жіктеудің
бірнеше түрлері қалыптасқан.
Тауар бәсекелік қабілетін анықтайтын факторларды екі негізгі топқа
бөледі. Олар: субъективті және объективті.
Субъективті факторлар өндірушіге байланыссыз, оларға психологиялық және
жеке тұлғалық факторлар жатады, мәселен, тұтынушылардың ұстанымдары, әдеті,
салты және т.б.
Объективті факторлар өндірушіге тікелей (сапа деңгейі) немесе жанама
(сатылған өнімге техникалық қызмет көрсету, делдал ұйымдардың қызметі,
т.с.с.) түрде байланысты болады.
Осы жіктеуге ұқсас, тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды
эндрогендік және экзогендік деп бөледі.
Эндрогендік факторлар өндірістік кәсіпорынның мүмкіндіктерін сипаттайды
және тауар технико-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Экзогендік факторлар - әлемдік нарықтың немесе импорттаушы мемлекеттің
өнеркәсіптік тауарлар нарығының қажеттіліктерін және тауарға деген
сұранысты анықтайды. Мұндай жіктеу дұрыс, алайда, біріншіден, ол бағаның
тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін фактор екендігін ескермейді,
екіншіден, өндіруші тарапынан әсер ететін факторларды нақтылауды қажет
етеді, өйткені тауар бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету өндірушіге
байланысты.
Тауардың өмірлік циклына байланысты бәсекелік қабілеттің факторларын
екі топқа бөледі:
- өнімді дайындау мен өндіру барысында пайда болатын факторлар -
техникалық деңгейі мен дайындау сапасы;
- өнімді нарықта өткізу процесіне әсер ететін факторлар - тұтынушының
сатып алу шығындары мен тұтынушының талабын қанағаттандыру (жеткізу,
сатудан кейінгі техникалық қызмет көрсету, т.б.).
Сонымен қатар, бәсекелік қабілеттің факторларын сыртқы, сапалық және
экономикалық деп бөледі.
Сыртқы факторларға экономика мен нарықтың даму тенденциялары, ғылыми-
техникалық прогресс, тұтыну құрылымындағы өзгерістер, нарық құрылымы және
бәсекелестер құрамы жатады. Сонымен қатар, мұнда кәсіпорынның имиджі мен
танымалдылығы, өндіруші мемлекеттің беделі де үлкен мәнге ие.
Екінші топ факторларын қазіргі қолданыстағы стандарттар, мөлшерлер,
ұсыныстар анықтайтын тауар сапа көрсеткіштері құрайды, сол сияқты, тауар
қауіпсіздігі, ұзақ мерзімге сақталынуы да осы топқа кіреді. Тауар сапасын
анықтау халықаралық стандарттау ұйымының (ИСО) талабымен жүргізіледі.
Бәсекелік қабілетке әсер ететін үшінші топтағы факторларға, тауар
өзіндік құны мен бағасын қалыптастыратын экономикалық көрсеткіштер жатады.
Әлемдік тәжірибеде тауар бәсекелік қабілеті келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтың және нақты тұтынушының талабына сай
болуымен;
- сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен;
- кәсіпорынның нарықтағы беделімен және сенімді әріптес болатындығы
туралы дәлелімен.
Тауар бәсекелік қабілеті кешенді түрде мынандай үш факторға тәуелді
болуы да мүмкін:
Міндеті - тауар қандай мақсатқа пайдаланатынын, оның функционалдық
мүмкіндіктерін, сол арқылы, осы өнімді тұтынушылар тобын анықтайды.
Жоғары сапасы - бағалық емес бәсекеде үлкен мәнге ие. Сондықтан, сапаны
тауар бәсекелік қабілетінің кешенді көрсеткіші ретінде қарастыруға болады.
Бағасы - тауар құнының ақшалай көрінісі. Өнімге деген сұраныс пен
ұсыныс тең болғанда баға мен құн да теңеседі. Ұсыныстың сұраныстан артуы
бағаны төмендетеді, ал керісінше, нарықтағы сұраныс артса, онда тауар
бағасы құнынан әлдеқайда жоғары болады. Нарықтық экономика жағдайында баға
объективті экономикалық заңдылықтарға, ең алдымен, құн заңына сай
қалыптасады. Бағалық бәсеке кезінде төмен баға тауар бәсекелік қабілетінің
кепілі болады.
Аталған үш факторды кешенді түрде қарастырған жөн. Көп функционалды
міндеті, жоғары сапасы және тиімді бағасы бар өнім бәсекеге қабілетті бола
алады. Бұл факторлар үнемі бір-бірін толықтырып отырулары қажет.
Тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды техникалық,
экономикалық және әлеуметтік-ұйымдастырушылық деп те бөледі.
Техникалық факторлар тауардың техника-конструкторлық сипатын, оның
міндеті мен белгілі бір топқа қатысын, адам организмі мен психикасына
сәйкестігін бейнелейтін эргономикалық көрсеткіштерін сипаттайды.
Экономикалық факторлар өнімді өндіруге кеткен шығындармен, оның
бағасымен, тауарды сату кезіндегі шығындармен және басқалармен анықталады.
Әлеуметтік-ұйымдастырушылық факторлар тұтынушылардың әлеуметтік
құрылымын, олардың ұлттық ерекшеліктерін, өндірістің, өткізудің және
тауарды жарнамалаудың ерекшеліктерін көрсетеді.
Тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды бір топ зерттеушілер
бағалық және бағалық емес факторларға бөледі.
Бағалық факторларға тауарды сатып алу бағасын (жеңілдіктерді, төлеу
мерзімін ескере отырып) жатқызуға болады. Тауардың сатылу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1-Бөлім ФИРМА ТАУАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ
ТЕОРИЯЛЫҚ АСПЕКТІЛЕРІ
1.1. Тауар бәсеке қабілеттілігінің мазмұны, мәні және
ерекшелігі
1.2. Тауар бәсеке қабілеттілігіне ықпал ететін факторлар
Нарықтағы тауардың бәсекеге қабілеттілігін анықтау
1.3. көрсеткіштері
ҚОРЫТЫНДЫ
ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Әлемнің дамуы өзінің ғаламдық ауқымын кеңейтіп, әрбір мемлекет пен
жекелеген аймақтардың ішкі тұтыну нарығына белсене кіруде. Бұл кеңістіктегі
экономикада да құрылымдық және институционалдық өзгерістер болып жатыр.
Солардың ішінде әлемнің 75 пайызға жуық мемлекеттерін қамтитын Бүкіләлемдік
сауда ұйымы аса маңызды орынға ие болды.
Бұл өзгерістердің аясында Қазақстан Республикасы да өзінің таңдауын
жасауда және соған сәйкес шешімдер қабылдауда. БСҰ-мының талаптары күн
өткен сайын күшейуде. Сапаны жоғарылатып, оны халықаралық стандарттарға
сәйкестендіруден бастап, кеден салықтарын қайта қарау, мемлекеттік қолдау
тетіктерін төмендету сияқты ұсыныстар кез-келген БСҰ-на мүше болғысы келген
мемлекетке қойылады.
Бұл жағдай, біздің еліміздің БСҰ-на мүше болуға жасап жатқан
талпыныстарын жүйелеп, ұтымды тұстары мен кемшін жағдайларын сараптауды
қажет етіп отыр. Сондықтан да, бұл ұйымның талаптарына мүмкіндігінше
отандық кәсіпорындар мен олардың шығаратын өнімдерін сәйкестендіру бүгінгі
уақыт талабы. Қазақстандық өнімдер нарықта бәсекеге қабілетті болғанда ғана
біз БСҰ-нан табыстарға жететін боламыз.
Отандық экономиканы индустриалды-инновациялық бағытта дамытуды мақсат
еткен біздің мемлекетіміз бар күш-жігерін еліміздің өнімдерін бәсекеге
қабілетті, жоғары сұранысты, тұтынушыға қажетті деңгейде шығаруға жұмсауы
тиіс. Тек сонда ғана, экономикасы дамыған мемлекеттердің өнімдерін өткізу
нарығына айналмау мүмкіндігіміз бар.
1-БӨЛІМ. ФИРМА ТАУАРДЫҢ БӘСЕКЕ ҚАБІЛЕТТІЛІГІН АРТТЫРУДЫҢ ТЕОРИЯЛЫҚ
АСПЕКТІЛЕРІ
1. Тауар бәсеке қабілеттілігінің мазмұны, мәні және ерекшелігі
Қазақстан Республикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге ұмтылысы
отандық кәсіпорындардың шығаратын өнімдерінің бәсекелік қабілетін арттыру
мәселесін алдыңғы қатарға қойып отыр. Бәсекелік ортаның дамуы шығарылатын
тауар сапасын арттыруға, бағаны төмендетуге ықпалын тигізіп, тұтынушылардың
кең көлемді сұранысын қанағаттандыруға итермелейді. Бәсекеге қабілетті өнім
шығару кәсіпорынның, мемлекеттің дамуына ықпал ететін негізгі фактор екенін
уақыттың өзі дәлелдеуде.
Экономист-ғалымдардың еңбектерін зерттеу көрсеткеніндей, қазіргі
уақытта тауар бәсекелік қабілетінің мағынасына қатысты көптеген анықтамалар
қалыптасқан.
Көптеген зерттеушілер бәсекелік қабілетті белгілі бір қажеттіліктерді
қанағаттандыруға бағытталған тауар сапалық және құндық сипатымен немесе
тауар нарықта өту мүмкіндігімен байланыстырады.
Бір топ ғалымдар тауар бәсекелік қабілеті тұтынушының сұранысын
қанағаттандыруға және тауарды сатып алуға, әрі пайдалануға кететін
шығындарын ескере отырып, тауардың сапалық және құндық ерекшеліктерімен
сипатталады десе, келесі бір тобы тауар бәсекелік қабілетін тұтынушының
қызығушылығын туғызатын және қажеттілігін қанағаттандыратын сипатымен
анықтайды. Ресей ғалымы А.Трубилин “тауар бәсекелік қабілетін нарықта
жетістікке жеткізетін оның тұтынушылық және құндық сипаттарының
жиынтығымен” анықтайды.
Алайда, мұнда тауар бәсекелік қабілеті белгілі бір тауарды басқасымен
салыстыру арқылы анықталатыны ескерілмейді. Осы көзқарасты ұстанатындар
тауар бәсекелік қабілеті, түпкі нәтижеде, тұтынушылар үшін қызығушылық
тудыратын тауардың технико-экономикалық қасиеттеріне келіп тіреледі деген
пікірде.
Келесі бір топ ғалымдар тауар бәсекелік қабілетін тұтынушыға
жағымдылығы жағынан сипаттайды. Мәселен, тауар тұтынушы үшін тартымдылық
деңгейі оның бәсекелік қабілетін көрсетеді. Сонымен қатар, тауар бәсекелік
қабілеті оның нарыққа ұсынылған ұқсас тауарлармен салыстырғанда
тұтынушылардың сұранысына толық жауап беруімен сипатталады деген анықтама
да бар.
И.В.Сергеев тауар бәсекелік қабілеті - тұтынушының қажетін өтейтін және
сатып алу мүмкіндігіне сай келетін тауардың сапалық және құндылық
көрсеткіштерінің жиынтығымен сипатталады және осы тектес бәсекелес
өнімдерден ерекшеленеді деген пікір білдіреді.
Алайда, бәсекелік қабілет - салыстырмалы түсінік және белгілі бір
жағдайлармен сипатталады, яғни ол нақты нарыққа, белгілі уақытқа, сәйкес
салаға және мемлекеттің, әлемнің, әрі қоғамның еңбек жүйесіне тәуелді.
Сондықтан, тауар бәсекелік қабілетін тек тұтынушыға жағымдылық жағынан
сипаттау жеткіліксіз.
Тауар бәсекелік қабілетіне қатысты тағы бір топ көзқарас былайша
анықталады: бәсекелік қабілет деңгейі нарықтық жағдаймен сипатталады және
тауар нақты нарықта сатылу қабілетімен бейнеленеді. Мәселен, кейбір
зерттеулерде өнімге немесе қызметке қатысты бәсекелік қабілет оның бәсекеге
төзімділігімен сипатталады, яғни басқа ұқсас тауарлардың ішінде сұранысқа
ие болуы және сатылуы тауар бәсекелік қабілетін көрсетеді. Тауар бәсекелік
қабілеті дегеніміз - оның белгілі бір нарықта, нақты бір уақыт аралығында
нәтижелі сатылуы - деп тұжырымдайды. Осыған ұқсас бір анықтама былайша
келтіріледі: бәсекелік қабілет - бұл өткізу нарығының белгілі бөлігін
иемденген және басқа ұқсас тауарлардың өткізілуіне шектеу жасайтын тауар
қасиеті. Бұл көзқарастар тауар нарықтағы өтімділігімен оның бәсекелік
қабілетін сипаттауға бағытталған. Аталған пайымдаулардағы негізгі кемшілік
- ол тауар нарықтағы сұранысқа ие болуы оның тапшылығына да байланысты
болатынын ескермеуінде.
Қазақстандық ғалымдар бәсекелік қабілетке төмендегідей анықтама береді:
бәсекелік қабілет - тауар нақты қоғамдық қажеттіліктерге сәйкестік
деңгейімен, сондай-ақ оны қанағаттандыруға кеткен шығындарымен бейнеленеді.
Сол сияқты, ғалым-экономист С.Б.Ахметжанова бәсекеге қабілетті өнім,
бәсекелестердің нарыққа ұсынған ұқсас тауарларымен салыстырғанда, сапасы
мен бағасы жағынан ерекшеленеді деген пікір білдіреді.
Профессор К.Р.Нұрмағанбетовтың тауар бәсекелік қабілеті туралы
топшылауында өзіндік маңыз бар: бәсекелес кәсіпорын өндірген ұқсас өнімге
ішкі және сыртқы нарықта қарсы тұру - тауар бәсекелік қабілетін көрсетеді.
Тауар бәсекелік қабілетін оның бағасы арқылы сипаттау әрекеттері де
қолданылуда. Бұл бағаны қалыптастырудың квалиметриялық әдістемесін
жақтайтындардың анықтамаларында кездеседі. Олардың пікірінше, тауардың
бағасы - оның тұтынушылық және құндық қасиеттерін бейнелейтін әмбебап
сипатқа ие. Бағасына байланысты тауарлардың айырмашылықтары қалыптасады,
осы себепті тауарлар бір-бірімен бәсекеге түседі. Алайда, бұл көзқарасты
баға бәсекесі теріске шығарады, өйткені, біркелкі тұтынушылық сипатқа ие
тауарлар әртүрлі бағамен сатылуы мүмкін.
Тауар бәсекелік қабілетін екі топ факторлармен анықталатын салыстырмалы
сипатпен қарастыру жағдайлары да кездеседі, яғни, тауар сапасы мен
қарастырылатын өткізу нарығының талаптары арқылы. Шындығында, өнім бәсекеге
қабілетті болуы үшін өткізілетін нарықтың тиісті талаптарына сай, жоғары
сапалы болуы тиіс. Алайда, бұл жағдайдың өзі тауар бәсекеге қабілетті
екендігін көрсетпейді. Бәсекелік қабілет өнімді өткізу барысында басқа
тауарлармен салыстыру арқылы анықталады.
Қоғамдық қажеттіліктерді қанағаттандыру деңгейі және оған кететін
шығындылық арқылы анықталатын тауар салыстырмалы сипаттағы бәсекелік
қабілеті тұтынушының бір өнімнен екіншісін жоғары бағалау арқылы
анықтайтынын ескермейді. Осыған байланысты, тауар бәсекелік қабілеті - оның
ұқсас басқа өнімнен айырмашылығында ғана емес, салыстырмалы ерекшелігінің
де болуында.
Негізінен, тауар бәсекелік қабілеті оның нақты қажеттілік үшін
құндылығымен анықталады. Әрбір тұтынушы қандай да бір өнімді сатып аларда
оның қажеттілігін өтеудегі тиімділігін ескереді. Егер, өнім тұтынушының
қажеттіліктеріне сай болып тұрса, онда оның бәсекелік қабілетін бағалау
құнына қарай ауысады. Яғни тұтынушы, бір жағынан, тауар пайдалану
тиімділігін ескерсе, екінші жағынан, оған кететін шығынды ойлайды.
Бұл жерден шығатыны, тауар бәсекелік қабілеті - бұл тауар бәсекелес
өндірушілердің ұқсас өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық
қасиеттерімен, төмен бағамен, тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу
құндылығымен ерекшелену сипаты. Бұл анықтама тауар бәсекелік қабілетінің
маңызын мейлінше толық түрде бейнелейді деген ойдамыз.
Батыстың қазіргі заманғы бәсекелік қабілет теориясының авторы М.Портер
өзінің “Бәсеке стратегиясы” кітабында бәсекелік қабілетті үш стратегия
арқылы көрсетеді:
1) шығындылықты төмендету;
2) бөлшектеу;
3) жинақтау.
Бірінші жағдайды қамтамасыз ету үшін ұйым өзінің өнім өндіру
шығындылығын, бәсекелестеріне қарағанда, мейлінше төмендетуі керек. Мұндай
үнемдеу өндіріс көлемінде, жаңа технологияларды енгізуде немесе басқа да
шикізат көздеріне байланысты болуы мүмкін.
Бөлшектеу стратегиясы барлық жағдайға әмбебап болып келеді. Бөлшектеу
тауар өзінде, оны жеткізу әдістерінде, маркетинг жүйесінде немесе басқа да
факторларда болуы мүмкін. Бұл әдістің бірінші стратегиядан айырмашылығы
бар, яғни, шығындылықты төмендету тек үнемдеуге ғана қатысты болса,
бөлшектеу стратегиясына әр алуан жолмен жетуге болады.
Портердің ұсынып отырған үшінші стратегиясы бар ынтаны қызмет жүйесінің
белгілі бір түріне жұмылдырумен байланысты. Бұл сала ішіндегі ауқымы
шектелген бәсекеге сүйенеді. Мәселен, ұйым белгілі бір тұтынушылардың
талғамына жауап беретін азғана өнім шығарып, барлық күш-жігерді осы
мақсатқа ғана жұмсайды. Портердің пікірінше, осы аталған стратегияның
әрбірі бәсекелік қабілеттің қалыптасуына өз ықпалын тигізуі мүмкін.
М.Портер осы кітабында шығарылатын тауар екі негізгі бәсекелік
артықшылықтарын бөліп көрсетеді, олар: мейлінше төмен шығындылық пен
мамандандыру.
Мамандандыру - тұтынушылардың айрықша қажеттіліктерін қанағаттандырып,
сол үшін басқа тауарлармен салыстырғанда жоғары бағалауға ие болу
қабілетімен түсіндіріледі. М.Портер мақсатқа жету үшін барлық күшті осы екі
әдістің біреуіне ғана аудару қажет деп пайымдайды. Шығарылатын тауар
бағасын төмендетіп немесе жоғары талапқа сай етіп, оны төлем қабілеті бар
тұтынушыларға сату керектігін көрсетеді.
Біздіңше М.Портердің тауар бәсекелік қабілетін арттыру жолдары
шектеулі. Өйткені, жоғарыда аталған бәсекелік артықшылықтарды жеке-жеке
емес, кешенді түрде қолдануға мүмкіндік бар, сонымен қатар бәсекелік
қабілет нақты өнім түріне байланысты бірнеше факторларға тәуелді екендігін
ескерген жөн.
Жалпы алғанда, тауар бәсекелік қабілеті бірнеше маңызды қасиеттерге ие:
1) бәсекелік қабілет - салыстырмалы шама, яғни ол ұқсас өнімдермен
теңестіру арқылы анықталады;
2) ол динамикалық шама, яғни уақытқа байланысты өзгереді, тауардың
өмірлік циклына және басқа да жағдайларға тәуелді;
3) әрбір тұтынушының жеке талғамы әрбір тауар бәсекелік қабілетіне
өздігінше әсер етеді. Сондықтан, тауар бәсекелік қабілеті құбылмалы сипатқа
ие;
4) бәсекелік қабілет нақты, яғни ол тауар белгілі бір түріне, нарыққа,
ҒТП даму деңгейіне, қоғамдық еңбек жүйесіне және т.с.с. байланысты;
5) бәсекелік қабілетке әсер етуге болады, ол оның құндылығын арттыру
үшін маңызды.
Осы жағдайларға байланысты бәсекелік қабілетті жүйелі түрде, уақытқа
және қоғамдық талаптарға сай, тұтынушы үшін де, өндіруші үшін де зерттеу
қажет.
Сонымен, жоғарыда айтылған тауар бәсекелік қабілетіне қатысты
анықтамаларды жинақтай келе, келесі пайымдауларды атап өтуге болады:
- тауар бәсекелік қабілеті - бұл тек нарықтық экономикаға тән
категория. Бәсеке жоқ жерде тауар бәсекелік қабілеті туралы сөз болуы
мүмкін емес;
- бәсекелік қабілет - салыстырмалы түсінік, өйткені ол тұтынушы
талғамын қанағаттандыруға бағытталған тауарларды бір-бірімен салыстыру
арқылы анықталады;
- тауар бәсекелік қабілеті - бұл тауар бәсекелес өндірушілердің ұқсас
өнімдерімен салыстырғанда жоғары тұтынушылық қасиеттерімен, төмен бағамен,
тартымдылығымен және оның қажеттілікті өтеу құндылығымен ерекшелену сипаты.
Басқаша айтқанда, тауар нақты нарықта сәтті өткізілуі - оның бәсекелік
қабілетін көрсетеді;
- бәсекеге қабілетті өнімді қалыптастыру тұтынушының талғамын
қанағаттандыратын сапалық және құндық, әрі тартымдылық сипаты тиімді
ерекшеліктер арқылы жүзеге асады;
- тауар бәсекелік қабілеті уақыт ағымына, өткізу нарығына, халықтың
өзгермелі сұранысына тәуелді өзгермелі құбылыс.
Сол сияқты, көп зерттеулерде тауар және өндірістің бәсекелік қабілетіне
ықпал ететін күштерді ажыратады:
- бір саланың бәсекелес кәсіпорындары арасындағы тартыс;
- ауыстырылмалы-тауарлар шығаратын кәсіпорындар тарапынан болатын
бәсеке;
- салаға жаңа бәсекелестердің ену қаупі;
- тасымалдаушылардың саудаласу мүмкіндіктері;
- тұтынушылардың саудаласу мүмкіндіктері.
Әрбір кәсіпорын өзі айналысатын қызмет түріне қатысты өнімдерінің
бәсеке қабілеттілігін анықтауына да болады. Өйткені, бәсеке қабілеттілік,
жоғарыда айтып өткеніміздей, салыстырмалы ұғым. Сондықтан да, бір нарықта
бәсекеге қабілетті өнім келесі бір нарықта бәсекеге қабілеттілігі төмен
болуы мүмкін. Бұл жағдай керісінше де болуы мүмкін.
1.2. тауар бәсеке қабілеттілігіне ықпал ететін факторлар
Еліміздің қазіргі уақыттағы экономикасы ашық сипатқа ие. Яғни, ішкі
нарыққа импорттың жеткілікті көлемде келуі, сыртқы инвесторлардың еліміздің
кәсіпорындарына қаржы құйуға мүмкіндіктерінің болуы, әлемдік нарықтың сауда
саясатын реттейтін ұйымдарға мүше болу жолдарының негізінің қалануы соны
көрсетеді.
Қазақстан Республикасының Бүкіләлемдік сауда ұйымына кіруге дайындық
жүргізуі отандық кәсіпорындардың өнімдерінің бәсеке қабілеттілігіне әсер
ететін факторларды анықтап алуды және оларды ескеруді қажет етеді.
Қазіргі кезде тауар бәсеке қабілеттілігіне әсер ететін факторлардың
төмендегідей түрлері бар.
Мәселен, тауар нарықтағы нәтижелі сатылуына әсер ететін факторлар
объективті түрде емес, тұтынушылардың субъективті қабылдануына байланысты.
Мұндай факторлар экономикалық әдебиетте “табыстың стратегиялық факторлары”
немесе ”табыстың негізгі факторлары”- деген атауға ие болған. Табыстың
стратегиялық факторлары тауар бәсекелік қабілетін анықтайды. Әдебиеттердің
талдауы көрсетіп отырғандай, тауар бәсекелік қабілеті факторларын жіктеудің
бірнеше түрлері қалыптасқан.
Тауар бәсекелік қабілетін анықтайтын факторларды екі негізгі топқа
бөледі. Олар: субъективті және объективті.
Субъективті факторлар өндірушіге байланыссыз, оларға психологиялық және
жеке тұлғалық факторлар жатады, мәселен, тұтынушылардың ұстанымдары, әдеті,
салты және т.б.
Объективті факторлар өндірушіге тікелей (сапа деңгейі) немесе жанама
(сатылған өнімге техникалық қызмет көрсету, делдал ұйымдардың қызметі,
т.с.с.) түрде байланысты болады.
Осы жіктеуге ұқсас, тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды
эндрогендік және экзогендік деп бөледі.
Эндрогендік факторлар өндірістік кәсіпорынның мүмкіндіктерін сипаттайды
және тауар технико-экономикалық деңгейіне ықпал етеді.
Экзогендік факторлар - әлемдік нарықтың немесе импорттаушы мемлекеттің
өнеркәсіптік тауарлар нарығының қажеттіліктерін және тауарға деген
сұранысты анықтайды. Мұндай жіктеу дұрыс, алайда, біріншіден, ол бағаның
тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін фактор екендігін ескермейді,
екіншіден, өндіруші тарапынан әсер ететін факторларды нақтылауды қажет
етеді, өйткені тауар бәсекелік қабілетін қамтамасыз ету өндірушіге
байланысты.
Тауардың өмірлік циклына байланысты бәсекелік қабілеттің факторларын
екі топқа бөледі:
- өнімді дайындау мен өндіру барысында пайда болатын факторлар -
техникалық деңгейі мен дайындау сапасы;
- өнімді нарықта өткізу процесіне әсер ететін факторлар - тұтынушының
сатып алу шығындары мен тұтынушының талабын қанағаттандыру (жеткізу,
сатудан кейінгі техникалық қызмет көрсету, т.б.).
Сонымен қатар, бәсекелік қабілеттің факторларын сыртқы, сапалық және
экономикалық деп бөледі.
Сыртқы факторларға экономика мен нарықтың даму тенденциялары, ғылыми-
техникалық прогресс, тұтыну құрылымындағы өзгерістер, нарық құрылымы және
бәсекелестер құрамы жатады. Сонымен қатар, мұнда кәсіпорынның имиджі мен
танымалдылығы, өндіруші мемлекеттің беделі де үлкен мәнге ие.
Екінші топ факторларын қазіргі қолданыстағы стандарттар, мөлшерлер,
ұсыныстар анықтайтын тауар сапа көрсеткіштері құрайды, сол сияқты, тауар
қауіпсіздігі, ұзақ мерзімге сақталынуы да осы топқа кіреді. Тауар сапасын
анықтау халықаралық стандарттау ұйымының (ИСО) талабымен жүргізіледі.
Бәсекелік қабілетке әсер ететін үшінші топтағы факторларға, тауар
өзіндік құны мен бағасын қалыптастыратын экономикалық көрсеткіштер жатады.
Әлемдік тәжірибеде тауар бәсекелік қабілеті келесі факторлармен
анықталады:
- өнім сапасының нарықтың және нақты тұтынушының талабына сай
болуымен;
- сатып алуға, жеткізуге кеткен шығындармен;
- тұтынушыға тиімді уақытта жеткізу жағдайымен;
- кәсіпорынның нарықтағы беделімен және сенімді әріптес болатындығы
туралы дәлелімен.
Тауар бәсекелік қабілеті кешенді түрде мынандай үш факторға тәуелді
болуы да мүмкін:
Міндеті - тауар қандай мақсатқа пайдаланатынын, оның функционалдық
мүмкіндіктерін, сол арқылы, осы өнімді тұтынушылар тобын анықтайды.
Жоғары сапасы - бағалық емес бәсекеде үлкен мәнге ие. Сондықтан, сапаны
тауар бәсекелік қабілетінің кешенді көрсеткіші ретінде қарастыруға болады.
Бағасы - тауар құнының ақшалай көрінісі. Өнімге деген сұраныс пен
ұсыныс тең болғанда баға мен құн да теңеседі. Ұсыныстың сұраныстан артуы
бағаны төмендетеді, ал керісінше, нарықтағы сұраныс артса, онда тауар
бағасы құнынан әлдеқайда жоғары болады. Нарықтық экономика жағдайында баға
объективті экономикалық заңдылықтарға, ең алдымен, құн заңына сай
қалыптасады. Бағалық бәсеке кезінде төмен баға тауар бәсекелік қабілетінің
кепілі болады.
Аталған үш факторды кешенді түрде қарастырған жөн. Көп функционалды
міндеті, жоғары сапасы және тиімді бағасы бар өнім бәсекеге қабілетті бола
алады. Бұл факторлар үнемі бір-бірін толықтырып отырулары қажет.
Тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды техникалық,
экономикалық және әлеуметтік-ұйымдастырушылық деп те бөледі.
Техникалық факторлар тауардың техника-конструкторлық сипатын, оның
міндеті мен белгілі бір топқа қатысын, адам организмі мен психикасына
сәйкестігін бейнелейтін эргономикалық көрсеткіштерін сипаттайды.
Экономикалық факторлар өнімді өндіруге кеткен шығындармен, оның
бағасымен, тауарды сату кезіндегі шығындармен және басқалармен анықталады.
Әлеуметтік-ұйымдастырушылық факторлар тұтынушылардың әлеуметтік
құрылымын, олардың ұлттық ерекшеліктерін, өндірістің, өткізудің және
тауарды жарнамалаудың ерекшеліктерін көрсетеді.
Тауар бәсекелік қабілетіне әсер ететін факторларды бір топ зерттеушілер
бағалық және бағалық емес факторларға бөледі.
Бағалық факторларға тауарды сатып алу бағасын (жеңілдіктерді, төлеу
мерзімін ескере отырып) жатқызуға болады. Тауардың сатылу ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz