Топырақтар географиясы

Пән: География
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 7 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Арктикалық және тундралық топырақтар.
Тайгалы орман аймағының топырақтары.
Жапырақты орман топырақтары.
Шабындық және шабынды-түрлі шөпті далалар топырақтары.

Әр табиғи аймақтың басты топырақ типі болады. Топырақ типтеріне танысудың екі жолы бар: топыраққұралу жағдайларына сәйкес таралуы арқылы. «Топырақтар географиясы» курсіне соңғы жол белгілі болғандықтан, топырақтарды шолу ТМД-да тараған ладшафтарға сәйкес беріледі. Арктика топырақтары ТМД территориясында Солтүстік мұзды Мұхитының Франц-Иосиф, Жаңа солтүстік жерлер мен Жаңа Сібір аралдарында және Таймырда тараған. Арктика климаты өте қатал: орташа жылдық (ОЖ) t ⁰ =10-14 ⁰ C. Жаздағы тәуліктік t ⁰ =5 ⁰ C-тан аспайды. ОЖ жауын-шашын түсімі 50-100 мм. Жылы мезгіл 50 күн-ақ. Рельефі тұрғысынан мұзарттық мұжымды және аккумулятивті бедер түрлері басым; кіші бедерге көбінесе крио-мұзтекті- теріс температурада таулық жыныстардың өзгеруіне байланысты тасты-сақиналы, тасты-көпбұрышты түрлері жатады. Сусыйымды май сияқты материалдың тоңдануы нәтижесінде, ірі сынықтар шетке ығыстырылуы арқылы түзіледі. Біркелкі құмайт-құмбалшықты шөгінділерде полигондар жаралады да, олар 4-5 және 6-бұрышты бедерлік түрлер құрайды. Арктикалық құрлықтың көп бөлігіндегі іргелі жыныстар бетін төрттік дәірдің борпыл салындылары жапқан. Олар топырақ құраушы жыныстарды құрайды, тектік жағынан мұздық, мұзсулық және теңіздік жеңіл салындыларға жатады.

Арктикалық және арктика-тундралық топырақтардың морфологиясы мен құралуы тіпті ерекше. Топырақ кескінінің қалыңдығы мерзімді тоң жібитін қабатпен анықталады, ол орташа 40 см-ге тең.

Карел тілінде «тундра» (тунтури) деп ағашсыз жерді атайды. Тундралық ландшафт Көл, Канин, Ямал, Гыдан, Таймыр жарты аралы, Н. Печора мен Воркута өзендерінің оңтүстік бассейндерін, одан әрі шығыста Орталық Сібір аласа жотасын, Солтүстік Мұзды мұхит теңізінің шығыс-жағалауларының сібірлік Чукот жарты аралын, Камчатканы және Охот теңізі шығыс жағалауының солтүстік бөлігін қамтиды.

Тундралық өсімдіктер құрамында мүк пен қынаға бұталы және шөпті өсімдіктер араласады, ағашы жоқ. Өсімдік жамылғысына қарай арктикалық қыналы, мүкті-бұталы және шұбар ормандық- тундралық белдеушелеріне бөлінеді. Балшықты жерлерде мүк пен шөптер, тасты жерлерде қыналар дамыған.

Топыраққұраушы жыныстар арасында мұз салындылары басым. Оралдан батысқа қарай, олар ірісінің материалдарынан тұрады, ал шығысқа қарай оларға қоса теңіз бен көл шөгінділері тараған. Тундраның геологиялық және топыраққұралу процесстері мен өсімдіктер дамуына көпжылдық тоң зор әсер етеді. Көп жылдық тоңның дамуы мен ызгарлы климат кіші жер бедерін құрады, мұнда жоғарыда аталған полигондар мен төмпешіктер тараған. Солтүстік шығыс тундрада термокарст тараған, яғни мұзды сіңірлер мен қабатшалар еруінен топырақ отырады да, әр түрлі депрессиялар пайда болады. Көбінесе олар суға толып, көлдер құрады.

Тайгалық аймақтың климаты заңды солтүстіктен оңтүстікке қарай өзгереді, яғни радиация балансы артып батыстан шығысқа қарай ызғарлы өседі. Карелия тайгасында орташа жылдық және шілделік температура сәйкес -10-нан +15 ⁰ Сге ауытқиды, орташа жылдық атмосфералық түсім 500мм-ге тең. Енисейден әрі шығысқа жылжығанда аймақтың климаты ызғарлана түседі және элементтері сәйкес -30 ⁰ +7, 5 ⁰ С мен 200мм-ге дейін төмендейді. Аймақтың жазы қоңыр салқын, оң ылғал балансты, яғни ылғал түсімі буланудан асады да топырақ, кескінінде ылғалдану шайылмалы типті қалыптасқан. Оған таяз жатқан тоңда ықпалын тигізеді. Топырақ құраушы жыстар көбінесе мұзаттық немесе мореналық ысырындыларынан тұрады. Сирек көлмен мұзарттың ауыр салындылары жолақты балшықтар кездеседі. Орал тауына қарай жылжығанда борпыл жыныстар қойтастардан ажырап, құмбалшықтанады.

Аймақтағы басты өсімдік типі- бүрілі орман. Балтық қалқаны территориясындағы басым ағаш түрлері- аққарағай, шығыс жағында- шырша, май қарағай, Оралдан әрі соңғысы көбейіп, балқарағай мен самырсын қосылады. Орталық және шығыс Сібір жерін ашық бүрілі орман басқан, ол екіге бөлінеді: солтүстік аймақшада батпақты бүрілі ормандар, оңтүстік аймақшада биік діңді бүрілі ормандар тараған.

Шығыс-Европалық солтүстік және орталық тайгасында иллювийлі-қарашірінділі және иллювийлі-темірлі күлгіндер тараған. Шығыс Европа тайгасында гидроморфты топырақтар жаралуы батпақтану процессіне байланысты. Батпақты ойпаңдар жағалауында батпақты- шымтезекті торфты- глейлі топырақтар қалыптасқан. Оларда шымтезек қабаты 30 см-ге жетеді, оның астында көгілдір глейленген жиек жатады.

Күлгін топырақтар айқын құмды және құмайтты жыныстарда дамиды. Топырақ кескіні қалыптасуында минералдық түйірлердің жылжуы байқалмайды, өте майда түйірлер тым аз. Күлгіндік жиекте темір тотығының азайғаны көрінеді де, В жиекте оның мөлшері артқан.

Шымды күлгінді топырақ- Шығыс Европалық тегістігіндегі оңтүстік тайгада аралас ормандар мен шабындық шөптесіну өсетін жерде жаралатын топырақ. Күлгін қабатын шым басып, топырақтың құнарлығы арта бастайды. Шымды қабаттың қалыңдығы өскен сайын күлгін қабат бірте-бірте жұқаланады да, күлгінденуі басылады. Соған сәйкес жұқа орташа және қалың шымды, қалыңдығы орташа және өте күлгінді топырақтар құралады. Құнарлығы жоғарысы- Қалың шымды аз күлгінді. Топырақ шым қабаты гумуске, қорек заттарына бай, бейтарап орталы жұту сыйымы жоғары, берік, уақ дән түйіртпекті келеді. Одан төмен элювийлі күлгін қабатша керісінше қышқыл орталы, құнарсыз болады.

Топыраққұралу жағдайлары тайга аймағында, Енисейден шығысқа қарай, күрт өзгереді, климаты ызғарланады. Бұл өлкеде тұтас мәңгі тоң тараған өсімдік жамылғысы да ерекше, топырақ құрайтын жыныстар тас сынықтары мен үгіндісінен тұрады, қабаты жұқа болады. Сондықтан Орталық пен Шығыс Сібірде күлгін процессі айқын басылып, ерекше тайгалық қоңыр- тоңды- темірлі топырақтар қалыптасқаны дәлелденген. Бірақ оларға жалпы әлпет тән болғандықтан, бір қышқыл қоңыр тайгалық топырақ типіне жатқызады.

Тайгалы- ормандық топырақтарды игеру өте қиын іс, себебі мұнда өсімдік жамылғысы- тұтасқан орман, басым батпақтану мен тоңдану құбылыстары, топырақтың төмен құнарлылығы.

Тайгалы аймақтың Шығыс Европа- Батыс Сібір облысының оңтүстік жартысында егіншілік алабы 2-ақ %, ал солтүстікжартысында тіпті аз (0, 1%) . Топырақ құнарлығын көтеру жолдары: органика-минералдық тыңайтқыштарды үстеп беру, қышқыл ортаны әк беріп бейтараптау, ауыспалы егіс пен озат агротехнологияны енгізу, микроэлементтер қолдану топырақтың ылғал-жылу тәртібін жақсарту, эрозияға тосқауыл қою, т. б. Картоп өнімі әжептәуір (130%) әсіресе мол берілген NPK+ торф пен көң компостынан көтерілген.

Бореалдыға таяу белдеу шеңберінде тайганың оңтүстігінде шөптесін жамылғысы жапырақты шұбар ормандар (орманды дала) астында екі топырақ типі дамыған. Бірінщісі ормандық қоңыр топырақ - мұхиттық жұмсақ климатты территорияда (Батыс Европа мен Солтүстік Америка), екіншісі ормандық сұр топырақ - бореалдыға таяу белдеудің ішкі континентальды аудандарында (Еуразия мен Солтүстік Американың роталық бөлігінде) тараған.

Сұр ормандық топырақ ТМД-да кең таралған, бірақ тұтас аймақ құрмаған, олар үзбек белдеулі ТМД-ң батыс шекарасынан басталып, Байкалдан әрі созылады, алабы 3%-ке тең.

Бұл топырақтар континентальды климат жағдайында дамыған. Климаттың ызғарлығы мен үскіріктігі батыстан шығысқа қарай үдеген. Орташа жылдық температураға сәйкес +7 мен -4, 5 ⁰ с, орташа қаңтарлық температура 6 мен -28 ⁰ с, орташа шілденің температурасы 19 +20 ⁰ с тең. Аязсыз кезең батыста 250 күннен, шығыста 180 күнге қысқарады.

Жылдық атмосфералық түсім мөлшері 600 (Оралдан батысқа қарай) және 300 мм-ге (Байкалдан әрі) тең.

Сұр ормандық топырақтың кескіні анық айқындалған, оған үдемелі өтетін лессиваж прцесі себеп. Топырақтың жоғарғы қабатында, төменгі В жиекке қарағанда дисперсті (өте майда) минералдар (сулы слюда мен монтморилонит) түйірлерінің мөлшері әжептәуір азайған. Жоғарыдан жылжып келген ондай минералдардық заттар гумустік қосындылармен бірге В жиектегі қуыстарда және түйіртпектер бетінде күңгірт қоңыр түсті қабыршақтанып қонады. Топырақтың жоғарғы бөлігінде кварц мөлшері басым болады, бірақ шымды күлгін топырақтағыдай, анық білінбейді, ал жиектің төменгі бөлігінде ол азаяды да, басқа компоненттер саны артады. Бірақ шымды күлгін топырақтарға қарағанда бұл топырақ кескінінде оксидтердің арасалмағы сәл айқындалған.

Сондықтан сұр орманды топырақтар кескінінің қалыптасуында басты рөльді жоғары ыдыранды (дисперсті) түйірлердің жылу құбылысы (лессиваж) атқарады Қарашірінді мөлшері 3-8%, гумус түзілу көзі - ағаш пен шөпті өсімдіктер қалдықтары; ал орман тосенішінің мөлшері 150-300 ц/га, оның қалдықпен арақатынасы 7:4 тең, яғни бұл қалдықтың біраз бөлігі бұзылмайды, орман төсеніші түрінде жиналады.

Қоңыр ормандық топырақтар, сұр ормандылар сияқты, жапырақты ормандар астында, бірақ мұхиттың ылғал және жұмсақ климаты жағдайына құралған. Жылдық жауын-шашын мөлшері көп (650мм) болғандықтан, бұл топырақтар профилі сәл шайылған, ол жауын-шашынның жазда түсуіне және ылғалдың шайылу қыбылымы қысқа уақытқа келетініне байланысты. Оларды көптеген омыртқасыздар белсенді араластырып өзгертеді, де мүлде гумус (тез ыдырайтын) горизонтын құрайды. Гумустену процесі әрі дамып, қоңыр гумин қышқылының салыстырма жылжымалы темір комплекстік қосындыларын түзеді, ал фульвоқышқылдар шамалы. Аталған қосындылар сәл полимерленген (сәл күрделіленген), сондықтан олар өте майда балшықты заттармен қатынасты қоюланып шөгеді және қабыршақтанады. Соның нәтижесінде жаңғақсымақ олқы түйіртпектік қалыптасады. Себебі гумустік қою заттар бұзылса, балшықты түйірлер күйінде төмен жылжиды да, шайылмалы (лессиваж) горизонтта шоғырланады, содан барып лессиваждық (шайылмалық) қоңыр топырақтар пайда болады. Олардың профилі сәл бөлшектенген және жұқа қабатты, түсі аса күңгірт емес гумус горизонтымен сипатталады. Қарашірінділік горизоттың қалыңдығы 20-30 см, сұр-қоныр түсті, кесекті, шайылмалы горизонт қабаты 50-60 см, жарқыл күрең-қоңыр түсті балшық, кепкенде кесек жаңғақты түйіртпек түзеді, төменде күрең түсі бәсеңдеп, кесектер іріленеді, одан тмен топыраққұраушы жыныс- жалын түсті лөсті карбанат жараңдылары бар, құмбашық жатады.

Сұр ормандық тапырақтар жаралуы мен таралуына биоклиматтық жағдайлар себеп болғандықтан, аймақтың солтүстік аудандарында топырақтың ақшыл-сұр типшесі, орталығында сұр ормандық, оңтүстігінде- күңгірт сұр орманды типшелері дамыған. Сонымен қатар олардың өңірлік ерекшеліктері болғандықтан, мынадай топырақтық өңірлер (првинциялар) бөлінеді: Украиналық, Орталық орыстық, Кама бойымен, Батыс Сібірлік және Алтайалды. Ә өңір топырақтарының белгілі айырмашылығы болады- Алтайлық, Украиналық өңірде, ылғал түсімі көп, климаты жылы және жыныстың су өткізгіштігі жоғары болғандықтан, топырақтар терең шайылады. Мұнда сұр ормандық топырақтың қарашірінділік горизонты зор, ашық сұр типшесінде 25, күңгірт-сұр типшесінде 35 см-ге жетеді. Кама бойында бұл қабат жұқалау (20-25 см), бірақ қарашірінді мөлшері өскен. Сұр ормандық топырақтар жаралуы туралы ғалымдар қарама-қарсы пікірлер айтқан. Коржинский мен Танфильев көзқарасынша сұр топырақтар, ормандар далаға жылжығанынан, қара топырақтар өзгеріп (деградация) барып, пайда болған. Ал Вильемс жоруы (гипотеза) бойынша даланың шөптесін өсімдігі орман ағаштарын ығыстырғанда астындағы топырақтардыңоң өзгеруінен (проградация) жаралған. Докучаев пікірінше сұр ормандық топырақ типі орманды дала аймағында ежелден жаралған; б. Одақтық Европа бөлігінде тарайды да, Азия жағында аралды келеді де, қиыр шығыста тіпті жоғалып кетеді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.