Экономикалық өсу үлгілері және факторлары
КІРІСПЕ
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ.
1.1 Экономикалық ой.пікірлердің қалыптасу кезеңдері
1.2 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісі
ІІ Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің типтері
2.1 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің факторлары
2.2 Экономикалық.математикалық модель жасау кезеңдері
IIІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
3.1 Экономикалық теорияның қалыптасу категориялары мен заңдары
3.2 ҚР.ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы.инновациялық саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ.
1.1 Экономикалық ой.пікірлердің қалыптасу кезеңдері
1.2 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісі
ІІ Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің типтері
2.1 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің факторлары
2.2 Экономикалық.математикалық модель жасау кезеңдері
IIІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
3.1 Экономикалық теорияның қалыптасу категориялары мен заңдары
3.2 ҚР.ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы.инновациялық саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Тақырыптың өзектілігі:Экономикалық ілімнің тарихи қалыптасқан аты — саяси экономия. Қазір бұл пәннің атын өзгертіп экономикалық теория деп жүр. Бұлай өзгертудің негізі мәселенің түпкі мәнінде емес, өйткені ғылымның іргетасы, заңдылықтары өзгермейді. Адамзаттың жалпы даму ықпалына байланысты қатынастарды қарастырумен бірге экономикалық теория нақтылы тарихи даму заңдылықтарын да зерттеуі тиіс. Демек, жалпы адамзаттық көзқараспен бірге әр елде орын алған нақтылы өндірістік қатынастар, әлеуметтік-таптық қарым-қатынастарды да жоққа шығаруға болмайды. Әлемдік экономикалық ілімнің жетістіктерін басшылыққа ала отырып, оқулық авторлары ең бастысы рынок экономикасының қалыптасуы мен заңдылықтарына талдау жасайды.
Дамып келе жатқан Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріндегі жағдайды айтпағанның өзіңде Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ, Жапония және басқа осындай соңғы жылдары алға шыққан елдердің өзінде де "жұмақ" орнады деуге болмайды. Бұлар да макроэкономикалық қайшьтлықтар, инфляция, жұмыссыздық, экономикалық дамудағы тоқырау т. б. мәселелер орын алып келеді.
Ал "социализмнің саяси экономиясы" туралы айтар болсақ, ғылымда, оның ішінде экономикалық теорияда социалистік идеяның негізгі қағидалары: адамгершілік, әділеттілік, еңбекке қарай ақы төлеу т. б. принциптері әкімшілдік жүйеде, шын мәнінде толық жүзеге асырылмады, олардың шындыққа айналуына мүмкіндік те болмады. Кеңес елінде орнады делінген "социализм" сыңаржақты мемлекеттік капитализм мен социалистік идеяның кейбір буындарын пайдаланған, зорлық әдістері арқылы орнаған ерекше қоғамдық құрылыс. Бұл қоғам 70 жылдан астам Ресейде, онымен бірге Қазақстан тәрізді аймақтарда орын алып келді. Сол бір қоғамның болмысын анықтау, ғылыми баға беру болашақтың ісі. Экономикалық қатынастар сан алуан құбылыстар мен процестерді қамтиды, шектелген материалдық ресурстарды өмірлік қажеттіліктерді қамтамасыз ету жолында адамдардың, олардың топтарының өңдірісте, бөліс, айырбас, тұтынуда атқаратын қызметін зерттейтін ғылыми-экономикалық теория. Әрбір тәуелсіз елдің мемлекеттік даму жолында ерекшеліктер бар. Экономикалық ғылым оның заңдары бүкіл әлемдік болғанымен жеке елдердегі көріністері әр түрлі. Ол ерекшеліктер сол елдің табиғи орналасуы, шикізат байлықтары, халқының менталитеті, халықаралық еңбек белінісіңдегі орны т. б. жағдайларға байланысты.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты — меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сезі сауда, пайда табу) қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу, сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда капиталының мүддесін қорғаған.
Дамып келе жатқан Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріндегі жағдайды айтпағанның өзіңде Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ, Жапония және басқа осындай соңғы жылдары алға шыққан елдердің өзінде де "жұмақ" орнады деуге болмайды. Бұлар да макроэкономикалық қайшьтлықтар, инфляция, жұмыссыздық, экономикалық дамудағы тоқырау т. б. мәселелер орын алып келеді.
Ал "социализмнің саяси экономиясы" туралы айтар болсақ, ғылымда, оның ішінде экономикалық теорияда социалистік идеяның негізгі қағидалары: адамгершілік, әділеттілік, еңбекке қарай ақы төлеу т. б. принциптері әкімшілдік жүйеде, шын мәнінде толық жүзеге асырылмады, олардың шындыққа айналуына мүмкіндік те болмады. Кеңес елінде орнады делінген "социализм" сыңаржақты мемлекеттік капитализм мен социалистік идеяның кейбір буындарын пайдаланған, зорлық әдістері арқылы орнаған ерекше қоғамдық құрылыс. Бұл қоғам 70 жылдан астам Ресейде, онымен бірге Қазақстан тәрізді аймақтарда орын алып келді. Сол бір қоғамның болмысын анықтау, ғылыми баға беру болашақтың ісі. Экономикалық қатынастар сан алуан құбылыстар мен процестерді қамтиды, шектелген материалдық ресурстарды өмірлік қажеттіліктерді қамтамасыз ету жолында адамдардың, олардың топтарының өңдірісте, бөліс, айырбас, тұтынуда атқаратын қызметін зерттейтін ғылыми-экономикалық теория. Әрбір тәуелсіз елдің мемлекеттік даму жолында ерекшеліктер бар. Экономикалық ғылым оның заңдары бүкіл әлемдік болғанымен жеке елдердегі көріністері әр түрлі. Ол ерекшеліктер сол елдің табиғи орналасуы, шикізат байлықтары, халқының менталитеті, халықаралық еңбек белінісіңдегі орны т. б. жағдайларға байланысты.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты — меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сезі сауда, пайда табу) қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу, сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда капиталының мүддесін қорғаған.
1. Ашимбаев Т.А. Государственное регулирование перехода к рыночным отношением. // Известия HAH РК. Серия «Общественные науки» — Алма-Ата, 1993. №2.
2. Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
3. Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
4. В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
5. Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
6. Деловая неделя. 1997. №12,
7. Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
8. Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
9. Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
10. Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
11. Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
12. АльПари. 1997. №10.
13. Вопросы экономики. 1990. №5.
14. Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
15. Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., СахановаАН. Пмново-финансовые механизмы регулирования экономики. ~ Алматы: Экономика, 1998.
16.Казахстан 1991 — 2001 годы: Информационно-аналитичесский сборник. Агентства PK no статистике. — Алматы: Экономика, 1998.
17.Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современностъ, перспективы. — Алматы: Бастау, 1998.
18. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1995.
19. Класс Эклунд. Эффектная экономика — шведская модель: (Пер. со швед.).- М.: Экономика, 1991.
20. Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2000.
21. Ливщиц А. Государство в рыночной экономике (краткий спецкурс) // Российский экономический журнал. 1993. №1.
22. Лю Гогуанъ. Регулирование китайской экономики и судьба реформы // Вопросы экономики. 1989. № 10.
2. Валовой Д. Кремлевский тупик и Назарбаев - М.: Молодая гвардия, 1993.
3. Владимирова Л.П. Прогнозирование и татрование в условиях рынка. - М. Дашков и К, 2000.
4. В. Клаус. Десять заповедей чешасой реформы: // Известия. 1994. 5 апреля.
5. Казахстанская правда, 1997. 25 декабря.
6. Деловая неделя. 1997. №12,
7. Государственное регулирование экономики / Под общ. ред. д.э.н. проф. В.И.Кушлина и д.э.н., проф. Н.А. Волгина. — М.: Экономика, 2000.
8. Государственное регулирование рыночной экономики / Под.ред. Петрова Р.П. СПб, 1999.
9. Джкевич А.К. К осмыслению опыта экономического развития Япоти // Российский экономический журнал. 1992. №10.
10. Елемесов P., Жатканбаев Е. Государство и рынок: Учебное пособие. — Алматы: Каржы-Каражат, 1997.
11. Есиркепов Г.А. Приватизация государственной собственности в Республике Казахтан в условиях перехода к рынку. — Алматы, Уни-верситет «Туран», 1999.
12. АльПари. 1997. №10.
13. Вопросы экономики. 1990. №5.
14. Заявление Кабинета Митстров Республики Казахстан об эконо-мической политике в 1994 г. // Казахстанская правда. 1994. 5 февраля.
15. Ихданов Ж.О., Сансызбаева Г.Н., СахановаАН. Пмново-финансовые механизмы регулирования экономики. ~ Алматы: Экономика, 1998.
16.Казахстан 1991 — 2001 годы: Информационно-аналитичесский сборник. Агентства PK no статистике. — Алматы: Экономика, 1998.
17.Калиев Г. Аграрная реформа в Казахстане: история, современностъ, перспективы. — Алматы: Бастау, 1998.
18. Кейнс Дж. Общая теория занятости, процента и денег. М., 1995.
19. Класс Эклунд. Эффектная экономика — шведская модель: (Пер. со швед.).- М.: Экономика, 1991.
20. Кошанов А.К. и др. Формирование государственного предприни-мателъства в Республике Казахстан в условиях смешанной экономики. — Алматы, 2000.
21. Ливщиц А. Государство в рыночной экономике (краткий спецкурс) // Российский экономический журнал. 1993. №1.
22. Лю Гогуанъ. Регулирование китайской экономики и судьба реформы // Вопросы экономики. 1989. № 10.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ.
1.1 Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдері
1.2 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісі
ІІ Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің типтері
2.1 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің факторлары
2.2 Экономикалық-математикалық модель жасау кезеңдері
IIІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
3.1 Экономикалық теорияның қалыптасу категориялары мен заңдары
3.2 ҚР-ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы-
инновациялық саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Экономикалық ілімнің тарихи қалыптасқан аты —
саяси экономия. Қазір бұл пәннің атын өзгертіп экономикалық теория деп жүр.
Бұлай өзгертудің негізі мәселенің түпкі мәнінде емес, өйткені ғылымның
іргетасы, заңдылықтары өзгермейді. Адамзаттың жалпы даму ықпалына
байланысты қатынастарды қарастырумен бірге экономикалық теория нақтылы
тарихи даму заңдылықтарын да зерттеуі тиіс. Демек, жалпы адамзаттық
көзқараспен бірге әр елде орын алған нақтылы өндірістік қатынастар,
әлеуметтік-таптық қарым-қатынастарды да жоққа шығаруға болмайды. Әлемдік
экономикалық ілімнің жетістіктерін басшылыққа ала отырып, оқулық авторлары
ең бастысы рынок экономикасының қалыптасуы мен заңдылықтарына талдау
жасайды.
Дамып келе жатқан Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріндегі жағдайды
айтпағанның өзіңде Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ, Жапония және басқа осындай
соңғы жылдары алға шыққан елдердің өзінде де "жұмақ" орнады деуге болмайды.
Бұлар да макроэкономикалық қайшьтлықтар, инфляция, жұмыссыздық,
экономикалық дамудағы тоқырау т. б. мәселелер орын алып келеді.
Ал "социализмнің саяси экономиясы" туралы айтар болсақ, ғылымда, оның
ішінде экономикалық теорияда социалистік идеяның негізгі қағидалары:
адамгершілік, әділеттілік, еңбекке қарай ақы төлеу т. б. принциптері
әкімшілдік жүйеде, шын мәнінде толық жүзеге асырылмады, олардың шындыққа
айналуына мүмкіндік те болмады. Кеңес елінде орнады делінген "социализм"
сыңаржақты мемлекеттік капитализм мен социалистік идеяның кейбір буындарын
пайдаланған, зорлық әдістері арқылы орнаған ерекше қоғамдық құрылыс. Бұл
қоғам 70 жылдан астам Ресейде, онымен бірге Қазақстан тәрізді аймақтарда
орын алып келді. Сол бір қоғамның болмысын анықтау, ғылыми баға беру
болашақтың ісі. Экономикалық қатынастар сан алуан құбылыстар мен
процестерді қамтиды, шектелген материалдық ресурстарды өмірлік
қажеттіліктерді қамтамасыз ету жолында адамдардың, олардың топтарының
өңдірісте, бөліс, айырбас, тұтынуда атқаратын қызметін зерттейтін ғылыми-
экономикалық теория. Әрбір тәуелсіз елдің мемлекеттік даму жолында
ерекшеліктер бар. Экономикалық ғылым оның заңдары бүкіл әлемдік болғанымен
жеке елдердегі көріністері әр түрлі. Ол ерекшеліктер сол елдің табиғи
орналасуы, шикізат байлықтары, халқының менталитеті, халықаралық еңбек
белінісіңдегі орны т. б. жағдайларға байланысты.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сезі сауда, пайда табу)
қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы
тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу,
сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда
капиталының мүддесін қорғаған. Меркантелистер рынок экономикасы теориясы
мен практикасының негізін қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым
көп болса, қоғамның байлығы да мол болады деген ұғымды басшылықка алды.
Әрине, сауда капиталы тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі
саудагерлер, көпестер ақшасы көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардың
қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады.
Сауда капиталының қызметі айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы
экономиканы ілгері бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам
байлығын, адамдардың әл-аукатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс,
айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен
айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа
тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек меркантелистер теориясы ғылыми
дәлелденбеген, ол халық шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ.
Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық,
саудада емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың
пікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан есімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты "Экономикалық
кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Кеңес Одағы тараған соң Қазақстан Республикасы саяси тәуелсіздікке ие
болып өз алдына жеке мемлекет ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелігіне
қабылданды, басқа да тәуелсіз елдер сияқты әкімшілдік жүйеден рынок
қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алып, етпелі дәуір
кезеңдерін басынан өткізуде.
Қазақстан Республикасы алдындағы міндеттер, алға қойған мақсат
әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік
кеңістікте өз орнын табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары
дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, халық шаруашылығы құрылымында жоғары
технологияны пайдалану, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас
экономиканы қалыптастыру, түрлі меншік иелеріне жол ашу, рынок
орталықтарыңда тиімді заңға негізделген іскерлікке қол жеткізу. Соның
өзінде ең негізгі мәселе — макроэкономикалық проблемаларды дұрыс шешу. Бұл
арада әңгіме жұмыссыздықты жою, экономикалық мәселелерге ерекше кеңіл
бөлуде болып отыр.
Тақырыптың мақсаты: Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің типтері мен
факторларын анықтау.
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ.
1.1 Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдері
Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
өміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-жалғыз күн
көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардың табиғи ортада хайуанаттардан
бөлініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы түңғыш
экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды аулауы деуге
болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі дүниедегі
экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай, Үндістан,
Греция, (Ксенофонт, Платон, Аристотель т. б.) ойшылдарының еңбектерінде
қарасты-рылды. Мәселен, Аристотель тауар құны деген ұғымға тоқталып, оның
айырбас қатынасынан шығатынын байқаған. Бірақ ерте дүниеде, орта ғасырларда
экономикалық ой-пікір ғылым болып қалыптаспады. Оның себебі ол заманда
тауар-ақша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық негізінен тұйық натуралды —
заттай жүргізілді.
Экономикалық ой-пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда,
өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұл кезең негізінен
Еуропада XVI— XVII ғасырларды қамтиды. Ал Ресейде тауар-ақша қатынастары
1861 жылғы реформадан соң дамыды. Қазақстан елінде XIX ғасырдың соңы, XX
ғасырдың басында сауда капиталы, тауар-ақша айналымы, халықаралық рынок,
еңбек бөлінісіне қамту процесі бірте-бірте жаңданған. Еліміздің Солтүстік,
Батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысына басым қатынаста болса, Оңтүстік
Шығыс, Орталық аудаңдарға Орта Азия, Қытай т. б. елдердің саудагерлері жиі
келе бастады. Тарихтағы белгілі "Жібек жолы" осының айғағы.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сезі сауда, пайда табу)
қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы
тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу,
сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда
капиталының мүддесін қорғаған. Меркантелистер рынок экономикасы теориясы
мен практикасының негізін қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым
көп болса, қоғамның байлығы да мол болады деген ұғымды басшылықка алды.
Әрине, сауда капиталы тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі
саудагерлер, көпестер ақшасы көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардың
қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады.
Сауда капиталының қызметі айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы
экономиканы ілгері бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам
байлығын, адамдардың әл-аукатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс,
айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен
айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа
тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек меркантелистер теориясы ғылыми
дәлелденбеген, ол халық шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ.
Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық,
саудада емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың
пікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан есімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты "Экономикалық
кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Ф. Кенэнің "Экономикалық кестесі" қогамдық өндірістін ұдайы даму
процесін зерттеуге арналған, өз заманындағы даналықпен болжалған ғылыми
тұжырымдамалар қатарына жатады. Физиократтардың өңдіріске кеңіл аударуы
экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алға басу. Бірақ олардың
өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылығының басқа
салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады. Оны буржауазиялық саяси
экономиканың көрнекті екілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди
еңбектері айқын керсетті. Қоғам байлығы жалпы өндіріс салаларында пайда
болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің материалдық
игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байланыс, халыққа
қызмет көрсету салаларывда да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды
деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік
өндірістік қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық
буржуазиялық саяси экономияның басты табысы еңбек құн теориясының негізін
калады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына
қарсы өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше релін атап керсеткен ғылыми
қағида болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси эко-номия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысыңда қалыптасып, XX ғасырдың алғашқы
ширегінде В. И. Лениннін еңбектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
қарама-қарсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Марксшілер капиталистік қогамды дәріптеуші барлық экономикалық теорияларға
сын көзбен қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық қатынастарда
негізінен екі тап: біріншісі, үстемдік жасайтьш буржуазия болса, екіншісі,
пролетариат — қаналушы тап өмір сүреді. Олардың арасында антогонистік
бітіспес қайшылық бар. Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық еңбекші
қауымды капиталистік қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс
орнатуы қажет. Тарихта 70 жылдан астам кеңес елінде, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада
социалистік революция басталып, социализмнің көбінесе кеңестік
моделі (үлгісі) жүзеге асырылды. Сонымен бірге XX ғасырдың екінші
жартысынан бастап капи-талистік дүниеде де елеулі өзгерістер болды. Бір топ
дамыған елдер (АҚШ, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия), соңғы жылдары
Оңтүстік Корея, Сингапур, Гонконг сияқты елдер қазіргі заманғы ғылыми-
техникалық революцияға бейімделіп, әлемдік озық тәжірибені дұрыс пайдалану
нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттырып келеді.
Бүл елдерде еңбек жағдайын жақсарту, жұмысшылардың тұрмыс дәрежесін көтеру,
олардың кәсіпорындарды басқаруға, демократияны дамытуға қатысуы сияқты
жаңалықтар Ресейдегі Қазан төңкерісінің әсерінен деуге болады. Себебі
социалистік қоғамның міндеті, оның ұсынған үрандары капиталистік елдерге
әсерін тигізбей қойған жоқ. Капиталистер дүние-дегі езгерістерді ескеріп,
жұмысшыларға қолайлы жағдай туғызу жолдарын іздеді. Әрине, еңбекақының
өсуі, тұрғын үй, әлеуметтік қорғау мәселелерін шешу алдымен жұмысшы табының
еңбек өнімділігіне, өндірісте жаңа техника, технологияны енгізуге
байланысты екені айқын. Қазіргі ілгері дамыган елдерде еңбек өнімділігі
дәрежесі, еңбектің интенсивтілігі өте жоғары екені белгілі. Мәселен, ФРГ-де
бұрынғы ГДР-мен салыстырғанда еңбек өнімділігі дәрежесі 2 есе жоғары болды.
Сол сияқты Оңтүстік Корея, Жапония, Сингапурда жұмысшылар 10—12 сағат
қажырлы еңбек ететіні құпия емес. Капиталистік дамыған елдердің артта
қалған, бұрьш отарлық тәуелділікте болған халықтардың еңбегін арзан
пайдаланудан түсірген пайдасын айтпасқа болмайды. Ресейдегі 1917 жылғы
Қазан теңкерісі экономикалық жағьшан мешеу қалған елде жүзеге асырылды.
Қазақ халқының кешпелі тұрмыс салты, экономикалық укладтары жетілмеді,
соның салдарынан дүниежүзілік мәдениет пен ғылымнан шектеліп қалды.
Қазан төңкерісінің қазақ жеріне тарауына байланысты озат елдің
пролетариатының көмегімен капитализмге соқпай, социализмге өту теориясы
қолданылды. Ұрандарында бәрі де адам үшін, адамның игілігі үшін деген сөз
жазылған социализмнің әкімшілдік жүйесі кеңес халқын дүниежүзілік ғылыми-
техникалық прогрестен шетте қалдырып, үлкен дағдарысқа ұшыратты. Бұл өте
өкінішті және қынжылтатын жағдай. Әңгіме ауыртпалық пен дағдарыс туралы
сөзді қайталай беруде емес, керісінше, осы дағдарыстан тезірек шығу
жолдарын анықтау, халықаралық еңбек бөлінісіне неғүрлым ұйымдасқандықпен
өтуде болып отыр. Әр халықтың егемен ел болғысы ке-летіні табиғи талап деп
қарасақ, соңғы уақытта басқа республикалар тәрізді Қазақстанның өз алдына
мемлекет болып әлемдік кеңістіктен, Біріккен Ұлттар Ұйымынан орын алуы
тарихи маңызы зор оқига. Экономикалық тәуелсіздік болмайынша саяси
тәуелсіздіктің де баянды болуы қиын. Қоғамдық еңбек белінісінің
артықшылықтарын неғұрлым тиімді пайдалану, өз экономикасының құрылымын
жетілдіру, сыртқы сауда, айырбас қатынастарының заңдылықтарын меңгеру
қажет. Қазақта "сауда сақал сипағанша" деген мақал бар, сондықтан
халықаралық сауда-саттықтың, дүниежүзілік рыноктың тәртібін мүқият
зерттеудің, бәсекелік күрестің ұтылмас жолын меңгерудің маңызы арта бермек.
Ежелден саудаға шорқақ қазақтың алдында рынок теориясы мен тәжірибесін
жедел және жан-жақты игеру міңцеті түр. Қазіргі жоғары оқу орындарында
барлық мамандыққа оқып жүрген студент жастардың экономикалық теория
негіздерін үйрену арқылы практикалық мәселелерді тезірек дұрыс шешуіне
болады. Республикамызда дарынды, шет тілдерді білетін жастар аз емес,
олардың бір тобы АҚШ-та, Англияда, Францияда, Германия, Оңтүстік Корея,
Жапония, Түркия сияқты елдерде бизнес, маркетинг, менеджмент, банк жүйесі,
финанс-валюта, басқа да қалыптасқан қазіргі заманғы рыноктық
инфрақұрылымның заңдылықтарын үйренуде. Бүл прогрессивті бағыт одан әрі
дами бермек.
Қазіргі экономикалық ғылым ерекше дағдарыска ұшырап отыр. Бүл
дағдарыстың себептері кеп, оның негізін экономика, саясат, идеология т. б.
қоғамдық емір сала-сында байқаймыз. Қазіргі таңдағы көкейтесті проблемалар
еңбекші қауымның еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға, адамдардың
күнделікті қажеттерін өтеуге керек тауар қорларын молайтуға, әсіресе азық-
түлік мәселесін шешуге келіп тіреледі. Экономикалық ғылым адамдар қажетін
өтеу жолдарының заңдылықтарын зерттейді. Осы ғылымның объективті зандары
еңбекшілердің, бүкіл халықтың мүдделеріне қызмет ететіні белгілі.
Экономикалық ілім қоғамдық өндірісті, адамдар арасында әлеуметтік-
экономикалық қатынастарды зерттейтіндіктен ол қоғамдағы барлық емірге,
күнделікті тұрмысқа, адамдардың еңбек ету жағдайына байланысты сан алуан
мәселелерге көңіл аударуға тиіс. Ал қогамдық қатынастардың негізі —
өндірістік қатьшастар. Оның құрамына жалпы алғанда тікелей өндіріс,
айырбас, белу, тұтыну қатынастары кіреді, оларды қайталап үздіксіз өндіру
немесе ұдайы өңдіріс қатынастарын дамытып, жетілдіру аса маңызды. Қазіргі
кезеңде ерекше шешімін күтіп отырған мәселе 70 жылдан аса тарихи орын алған
кеңестік экономикаға саяси экономикалық талдау жасау, сол арқылы бұрынғы
және қазіргі рыноктық бағыт ұстап отырған елдердегі әлеуметтік-экономикалық
қатынастарды зерттеу.
1.2 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісі
Кейбір кездері экономисттердің экономикалық өсудің Кейнс
үлгісінің қарқындылығының елеулі өзгерістеріне көп көңіл аударуы әдеттен
тыс болып көрінеді. Шын мәнінде экономикалық өсудегі төрт және үш процент
арасындағы айырмашылық соншалықты маңызды ма? Ия, маңызды. Бүгінгі таңда
Америка Құрама штаттарында нақты жалпы ұлттық өнімнің көлемі шамалап 3995
млрд. долларға тең және де олар үшін экономикалық өсудің Кейнс үлгісі үш
және төрт проценттің айырмасы 40 млрд. долларға тең болады. Экономикалық
жағдайы өте нашар мемлекеттер үшін экономикалық өсудің Кейнс үлгісі 0,5
процентке төмендесе ашаршылыққа және экономикалық құлдырауға да алып келуі
мүмкін.
Бірнеше жылдар аралығындағы экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің
кішкене өзгеруі үлкен мәндерге ие болуы мүмкін. Мысалы, А мемлекеті мен Б
мемлекеттерінің жалпы ұлттық өнімдерінің көлемі бірдей, бірақ экономикалық
өсу қарқындары әр түрлі деп алайық. А мемлекеті үшін бір жыл ішіндегі
экономикалық өсу қарқыны – 4 процент, ал Б мемлекеті үшін бұл көрсеткіштің
мәні небары 2 процентке тең. Осы екі мемлекеттердің жалпы ұлттық өнімдері
екі есе көбейю үшін қанша жыл керек екенін есептеп шығару үшін біз 70
санының ережесін қолданамыз (бұл әдіс негізінен бағаның екі есе өсуі үшін
қажетті жылдардың санын анықтау үшін қолданылады; ол үшін 70 саны бір
жылдағы инфляция қарқынына бөлінеді. Мен өз мысалымда бір жылдағы инфляция
қарқынының орнына бір жылдағы экономикалық өсудің Кейнс үлгісі н, ал
бағаның орнына жалпы ұлттық өнімнің көлемін аламын). Осы ережеге сәйкес А
мемлекетінің жалпы ұлттық өнімінің көлемі 17,5 жылда (704), ал Б
мемлекетінің жалпы ұлттық өнімінің көлемі 35 жылда (702) екі есе өседі.
Бір адамға шаққандағы нақты жалпы ұлттық өнімнің көлемінің өсу қарқыны
экономикалық өсу қарқыны бірдей болған жағдайда да арасындағы айырма
алшақтай береді. Мысалы, Г және Д мемлекеттеріндегі экономикалық өсу
қарқыны бірдей деп алайық (жылына 5 процент); бірақ егер Г мемлекетіндегі
бір адамға шаққандағы жалпы ұлттық өнімнің көлемі 10 мың теңгеге тең, ал Д
мемлекетінде бұл көрсеткіш 500 теңгеге тең болса, онда 5 проценттік
экономикалық өсу Г мемлекеті үшін 500 теңге өсім алып келеді, ал Д
мемлекеті үшін мұндай өсім небары 25 теңгеге тең болады.
Сондай – ақ , экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің тұрақтылыққа
қарағанда үлкен маңызы бар екені анық ақиқат. Мысалға , экономикалық
құлдырауды тоқтата алсақ , онда ұлттық табысты да бір мезгілде үлкейтуіміз
мүмкін , айталық 6 % - ке. Егер де экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің
жылдық қарқындары 3 % - ті құраса , онда 2 жылдың ішінде-ақ ұлттық табыстың
өсімі 6 % - ті құрайды; және де экономикалық өсудәің қарқындылығы алдағы
уақытта ұлттық табыстың ұлғаюын екі жыл сайын 6 проценттік өсімді
қамтамасыз етеді.
ІІ Экономикалық өсу типтері
2.1 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің факторлары
Кез келген мемлекеттің экономикалық өсімі негізгі алты фактормен
анықталады, оның төртеуі экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің нақты
мүмкіндігімен байланысты. Олар:
• мемлекеттегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
• мемлекеттегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
• негізгі капиталдың көлемі;
• технология.
Жоғарыда аталып өткен төрт факторды ұсыныс факторы деп топтауға
болады. Осы факторлардың арқасында ғана өндірістің ұлғаюы нақты мүмкін
болады. Нақты өндірілетін өнімнің көлемінің ұлғаюына сапасы жақсы ресурстар
мен технологиялық потенциал қажет.
Дегенмен өсуге деген қабілеттілік пен нақты өсуді ажырата білу қажет.
Бұған келесі екі пікірдің маңызы бар.
Біріншіден , экономикалық өсу сұраныс факторларына тікелей қатысты.
Өсу барысындағы өндіріс процесін іске асыру үшін мемлекеттің экономикалық
жағдайы ресурстардың көлемінің үнемі өсіп тұруын толық түрде қамтамасыз
етуі керек. Ол үшін жиынтық шығындардың көлемін үлкейту қажет.
Екіншіден , экономикалық өсуге бөлу факторлары әсер етеді. Өндірістік
потенциалды неғұрлым мақсатты қолданылу үшін тек қана ресурстарды түгелімен
экономикалық айналымға бағыттау ғана емес , сонымен қатар оларды тиімдірек
утилизациялау керек. Нақты өндірілетін өнімнің көлемін ұлғайту үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет және көп өнім алатындай қайта бөлу
керек.
Экономикалық өсімге әсерін тигізетін ұсыныс және сұраныс факторларының
арасынды тығыз байланыс бар. Мысалы, жұмыссыздық капиталдың жинақталу
дәрежесін төмендетеді және ғылыми зерттеу жұмыстарына жұмсалатын
шығындардың көлемін азайтады. Және керісінше, жаңа технологияларды аз
еңгізу және капиталды аз жұмсау өзкезегінде жұмыссыздыққа алып келеді.
Бұл факторлардың өзара байланысы туралы мәліметтерді өндіріс
мүмкіндігінің қисығы бере алады. Сурет – 1.
Бұл қисық белгілі бір негізгі капитал, технологиялық потенциал, еңбек
және табиғи ресурстардың сапасы мен санының әр түрлі қатынастарында
өндірілетін өнімнің ең көп түрлі варианттарының санын көрсетеді. Кез
келген ұсыныс факторларының позитивті әсері (ресурстар мен технологиялық
прогрестің саны ме сапаының жоғарлауы) өндіріс мүмкіндігінің қисығын оңға
жылжытады, суретте ол АВ-ның СД-ға ығысуы ретінде көрініс табады.
Бірақ экономиканың өзінің өндіріс потенциалын толығымен жүзеге асыруы
сұраныс пен бөлу факторларымен шектеледі. өндіріс мүмкіндігінің қисығы оңға
ығысуы немесе жылжуы мүмкін, бірақ өндірістің нақты көлемі өз шегіне жете
алмайды. Басқаша сөзбен айтқанда, нақты экономикалық әрекет қисығы әрқашан
өндіріс мүмкіндігі қисығының шеңберінен аса алмайды тек соның көлемінде
ғана болады. Өндіріс потенциалы төменде көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асады:
1. шығындардың жиынтығы тек толық жұмысбастылықты қамтамасыз
ететін көлемде ғана көбейеді;
2. қосымша ресурстар өндірілетін өнімнің көлемін максималды
ұлғайту мақсатында тиімді пайдаланылады.
Мысалы, Америка Құрама Штаттарында еңбек күшінің таза өсімі жылына 2
млн.- ға дейін жетеді. Бұл фактор өздігінен өндіріс қуаттылығын немесе
экономика потенциалын ұлғайтады. Бірақ экономикалық потенциал өндіріс
өсімінде көрініс табу үшін осы жоғарыда аталып кеткен барлық 2 млн. адамға
өз мүмкіндігін аша алатын жұмыс орындарын тауып беру керек. Қоғамға жаңа
жұмыссыздар мен бір салада маманданған бірақ мамандығына қатысы жоқ басқа
салада жұмыс істейтін адамдардың қажеті жоқ.
Сұраныс факторы мен ресурстардың бөліну факторының бар маңыздылығын
біле отыра, экономикалық өсу проблемасына шешім іздегенде ұсыныс
факторларына негізгі көңіл аударылады. Экономикалық өсім жалпы ұсыныс
қисығын оңға ығыстыратын факторлармен сипатталады. Сурет – 2.
2-ші суретте жалпы жиынтық сұраныстың ұлғаюы AD қичығының оңға таман
жылжуы, яғни AD1 қисығының AD2 қисығына таман жылжуы ретінде көрініс
табады. Бұл қозғалыс мынаны түсіндіреді: бағаның әр түрлі дәңгейлерінде
тауарлар мен қызметтердің көлемі ұлғаяды.
3-ші суретте ұсыныс факторларының экономикалық өсуге тигізетін әсері
көрсетілген.
Бұл кестеде нақты өнім және табысты ұлғайту негізгі екі әдіспен жүзеге
асырылуы көрсетіген:
1. ресурстардың үлкен көлемін тарту жолы арқылы;
2. ресурстардың қолданылуды көбірек өндіру жолы;
Ең алғаш еңбектің шығындалуынқарастырайық.
Нақты жалпы ұлттық өнім кез келген уақытта еңбектің шығындалуын
(адамсағат) еңбектің өнімділігіне көбейтуімен анықталады деп айтуға
болады. Немесе
Жалпы ұлттық өнім =адам-сағаттардың істелген саны x еңбек өнімділігі.
Мысал. Шаруашылықта 10 адам жұмыс істейді және әрқайсысы жылына 2 мың
сағат жұмыс атқарады (50 аптаның әр аптасында 40 еңбек уақытынан ),
сондықтан жұмыс істелген адам-сағаттың жалпы саны 20 мыңды құрайды. Егер де
орташа өндіру адам-сағатына санасақ 5 долларды құраса, онда жалпы өнімді
шығару немесе нақты жалпы ұлттық өнім 100 мың долларды құрайды (20 мың x 5
доллар).
3- Сурет мынадай сұрақтарға жауап береді :
➢ Жұмыс істелген уақыт санын не анықтайды?
➢ Еңбек өнімділігі неге байланысты болады?
Еңбек шығынының көлемі жұмыс істеушілер саны мен орташа жұмыс істейтін
аптаның ұзақтылығына тәуелді болып келеді. Ал жұмыс істеушілердің саны
негізгі халықтың бөлігінің еңбекке жарамды жасының болуына және де еңбек
күшінің өндіріске тарту деңгейіне байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, ол
еңбекке жарамды халықтың өндірісте нақты жұмыс атқаруына байланысты болып
келеді. Орташа жұмыс істеу аптасы құқықтық және институционалдық
факторлармен, сондай-ақ коллективтік келісімдермен анықталады.
Еңбектің өнімділігі техникалық прогрес, қордың күштілігі, еңбек
күшінің спасы және бөлудің эффективтілігі, әр түрлі ресурстарды сәйкес
клтіру және басқару секілді факторлардың ықпалында болады. Басқаша айтсақ,
еңбек өнімділігін үлкейтуге болады тек сондай жағдайда, егер денсаулықты ,
профессионалдық дайындықты ,
білімді жақсартса және көп көңіл аударылса; сонымен бірге техникамен және
құрал-жабдықтармен қамтамасыздандыру және табиғи ресурстармен
қамтамасыздандыру үлкейсе ; егер кәсіпорын мықты болып , өндірісті басқару
жақсы болса ; жұмысшыларды неғұрлым эффективті салаларға орналастыру.
3- Сурет өнімге деген сұранысты анықтайтын факторлар жайында
мағлұматты береді. Ол суретте экономиканың мүмкіншіліктерін анықтайтын
жалпы өнімді ұсыну мен өндіру факторлары көрсілген.
Қазір техникалық прогрес деп аталатын экономикалық өсудің Кейнс
үлгісінің факторын қарастырайық. Бұл факор экономикалық өсуде маңызды рөл
атқаратыны анық. Себебі техникалық прогреске тек қана өндірістің мүлде жаңа
әдістері ғана еніп қоймай , сонымен қатар басқарудың жаңа түрлері мен
өндірісті жаңаша организациялау кіреді. Жалпы айтқанда , техникалық прогрес
деп , жаңа білімдерді ашу арқылы түпкі өнімнді шығару көлемін ұлғайту
мақсатымен берілген ресурстарды жаңаша әдіспен комбинациялау болып
табылады.
Практикада көрсеткендей , техникалық прогрес пен капитал салу , яғни
инвестициялау бір-бірімен тікелей байланысты. Техникалық прогрес көп
жағдайда жаңа машиналар мен құрал-жабдықтарға инвестициялауды қажет етеді.
Бір қарағанда техникалық прогрестің жылжуы тарихи жағдайда
ұзақтылығымен және ұмтылғыштығымен бейнеленеді. Газдық және дизельдік
двигательдер , конвейерлер өткен заманның негізгі жетістіктері ретінде ойға
келеді. Жақын арада ғана технологиялық жетістіктер салдарынан күрделі
автоматизациялау жүргізіле бастады. Көптеген фабрикалардағы жұмыстың бір
ғана кнопканы басумен іске асырылуы ғажап жағдайға айналды. Дыбыстан тез
ұшақтар , транзисторлар және интегралдық кестелер , компьютерлар ,
ксерокстар , контейнерлік тасымалдаулар және ядролық энергия , космосқа
ұшқан сапарлар , - бұл тнхникалық прогрестер өткен замандағы ата-
бабаларымыздың тек армандарындығы ойлары еді. Осы секілді жаңалықтардың
ашылулары экономикалық өсуге жақсы әсер етеді.
2.2 Экономикалық-математикалық модель жасау кезеңдері
Ғылым мен оқу пәні арасыңда айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымға
тікелей қатысы жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, түрлі түсіндірулер
қолданылады. Бірақ ғылымға да, оқу пәніне де методология бірдей қажет.
Методология дегөніміз — ғылыми танудың нысаны (формасы), әдісі, ұйымдастыру
принциптері туралы ілім.
Экономикалық процестерді танып-білу әдістерінің жаратылыстану
ғылымдарындагы зерттеу әдісінен айырмасы бар. Бірақ барлық жағдайда да
зерттеу мен білім беруде диалектикалық тәсілді қолданады. Бұл әдістің
негізін ежелгі гректер қаласа, ал оны ғылыми жүйеге салуда неміс философы
Гегельдің еңбегі зор. Шын мәнісіндегі ғалым адам барлық процестерді даму
үстінде ойлап қарайды, яғни диалектикалық тұрғыдан ойлайды деген сөз. Олай
болса ғылыми тану процестер мен құбылыстардың мәніне, олардың арасындағы
өзара байланысты, дамудың себебін және қозғаушы күшін зерттеуге тиіс.
Ғылыми танудың нысаналары мен әдістері көп. Олар объективті жағынан
есептелген (статистикалық), жинақталған материалдарды анализ және синтез,
индукция, жүйе (система) түрінде қарау, болжамдар жасау және оны тексеру,
эксперименттер жүргізу, логикалық және математикалық модельдер жасау.
Экономикалық зерттеулердің маңызды әдісі — ғылыми абстракция. Ол басқа
да гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдарда қолданылады. Ғылыми
абстракция дегөніміз зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара
құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты, әрдайым
қайталанатын мәнін маңызын ашу. Осылай болған жағдайда ғана объектіні
мүмкіндігінше жан-жақты қамтуға, оның заңдарын белгілеуге, оларға
материалдық нысан беруге болады. Мысалы, бага қозғалысын алсақ, бір
қарағанда ол түсініксіз, шегі жоқ, шымшытырық процесс тәрізді, бірақта баға
динамикасын нақтылы факторлар: сұраныс пен ұсыныс, сондай-ақ өндіріс және
тасымал шығындары т. б. белгілейді.
Абстракция әдісінің де шегі бар. Оны зерттеушінің дарындылығы
белгілейді. Абстракциялау процесінде категориялар, ұғымдар тұжырымдалады,
олар құбылыстар мен процестердің жеке-дара жинақталған жағын білдіреді.
Тану процесіндегі қозғалыс белгілі заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпьодан
жекеге, абстракциядан нақтылыққа қарай жүреді.
Индукция мен дедукция. Ғылымда, оның ішінде экономикалық ілімде жеке
процестерді білу ғана жеткіліксіз. Ол бастапқы қадам. Нақтылы емірде бір-
бірінен алшақ заттар мен құбылыстар жоқ. Бәрі де өзара байланысты, ғылымның
іздегені шындық. Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция және дедукция деген
методологиялық әдістермен жүзеге асады.
Индукция жеке оқиға, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,
принциптер шығарады. Дедукцияда керісінше, жалпы қағидалар негізінде
экономикалық объектілердін, процестердің кейбір жеке алынган ерекшеліктері
сипатталады. Тарихи және логикалық танудың бірлігі экономикалық ғылымда
орын алады. Әрбір экономикалық жүйенің логикалық байланысы бар. Біріншіден,
олар бір-бірімен динамикалық өзара әсер ететін қатьшаста болады. Бүгін
аргументті (дәлел) болган зат, ертеңінде қызмет рөлін атқаруы мүмкін.
Екіншіден, жүйенің әрбір элементі тарихи даму процесінде болады. Сондықтан
тарихи және логикалық бірлікті сақтау проблемасының маңызы зор. Мұның өзі
жүйенін және оның элементтерінің пайда болуын білу үшін ғана емес, әсіресе
оның үрдісін (тенденциясын), сатыларын анықтауға қажет.
Экономикалық жүйені белгілі бір үлгіге түсіру өте күрделі де қиын
міңдет. Экономикалық жүйенін жекелеген элементтерін жан-жақты талдап,
экономикалық заңдарды топшылап, оларға түрлі ат қоюға болады. Бірақ қазіргі
таңда бүл ғылымға жеткіліксіз, экономикалық теорияны практикада пайдалану
үшін экономикалық-математикалық модельдер қажет, оларды пайдалану арқылы
ғана экономиканың жағдайын түсінесің, оған "диагноз" койып емдеу әдістерін
анықтай аласың, белгілі мерзімнен кейін эконо-микада не болатынын,
қабылдаған шешімдерінің әлеуметтік-экономикалық нәтижесі қандай екенін
дәлелдеп айтуға мүмкіндік туады. Экономиканы математикалық модельдеу өте
қиын іс. Онымен бірге экономика дегөніміз күрделі жүйе, оның қызмет ету
шарттары, реттелмейтін кездейсоқ байланыстармен үштасады.
Ғылымда экономикалық процестер мен жүйелерді зерттеу үшін
математикалық әдістерді қолдануға ерекше көңіл бөлген бағыттың негізін
қалаушылар — М. Вальрас, В. Парето, У. Джевонс. Оның қазіргі көрнекті
өкілдері В. Леонтьев, Л. Конторович, С. Шаталин, В. Макаров, А. Аганбегян,
К. Вальтух, А. Анчишкин. Онымен бірге ерек-ше атап айтылатын есім —
математик, физик және кибернетик Дж. Нейман. Ол Пристон университетінің
экономисі Маргенштермен бірлесіп көпшілікке белгілі "Жаттығу теориясы" және
"Экономикалық мінез-қүлық" деген еңбек жазды. Бұл еңбекте экономикалық
дамудың көптеген проблемалары "Жаттығу теориясы" тұрғысынан зерттелген.
Саяси экономия ғылымы. Бүл ұғымды түңғыш рет ғылымға енгізген
меркантелист Антуан Монкретьен (1575—1631). Саяси экономияның ерекше назар
аударғаны материалдық игіліктерді өндіру. Оның себебі: өнеркәсіп төңкеріс
дәуірі басталды, рыноктың кең еркендеуіне жол ашылды. Қазіргі ғылыми-
индустриалды өндіріске сайкес қоғам тұрғысынан карағанда саяси экономия
ғылымы классиктерінің көптеген ой-пікірлері ескірген тәрізді. Бірақ У.
Петти (1623—1687) Адам Смит (1723—1790), Давид Рикардо (1772—1823), Франсуа
Кенэ (1694—1774) және А. Тюрго (1727—1781) есімдері өз заманындағы асқан
ойшыл-ғалымдар қатарында саналады. Олардың кейбір ғылыми кағидалары әлемдік
экономикалык теорияға қосылған орасан зор үлес. Ресейге саяси экономия
ілімі XVIII ғасырдың соңы, XIX ғасырдың басында Адам Смиттің есімі және
идеяларымен келгені мәлім. Қазақтын әйгілі ағартушылары Абай Құнанбаев
(1845—1904), Шоқан Уәлиханов (1835—1865). Шоқан Орыс географиялық қоғамының
толық мүшесі болып сайланғаны белгілі. Демек, Абай мен Шоқандар Адам
Смиттің және т. б. экономикалық ой-пікірлерінен хабардар болып, Қазақстан
экономикасының мәселелеріне өз көзқарастарын жазды.
Экономикалық ой-пікірдің көне заманнан-ақ бастап тарихы қысқа айтылды,
себебі терең үңілуге мүмкіндік болмагандықтан аса көрнекті есімдер ғана
аталып, олардың қағидаларына қысқаша шолу берілді. Батыс Еуропамен ерте
араласқан Ресейдің езінде де саяси экономия ғылымы XVII ғасырдың бірінші
ширегінен — I Петр деуірінен басталады. Саяси экономия тарихын зерттеуге
адтарлықтай үлес қосқан түңғыш орыс экономисі И. Т. Пфошков болса, біздің
топшылауымыз бойынша қазақ елііще ондай адамдар — Шоқан мен Абай.
Бұрын Ресейге қараған барлық аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда
заманында аты шыққан, кейін ұмытылған есімдер де аз емес. Қазақ халқының
қазір есімдері жаңғыртылып жазба мүра қазыналарында жарық көрген, әдебиет,
ғылым саласында, мемлекет басқаруға қатысқан қайраткерлердің экономикалық
ой-пікірлерін зерттеу болашақтың ісі.
Маркстік емес деген саяси экономияда XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың
басында бірнеше экономикалық мектеп қалыптасты, олардың бір бөлігі соңғы
уақытта елеулі дамып, кеңінен таныла бастады. Соларда XIX ғасырдың екінші
жартысында шекті пайдалылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ.
1.1 Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдері
1.2 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісі
ІІ Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің типтері
2.1 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің факторлары
2.2 Экономикалық-математикалық модель жасау кезеңдері
IIІ ЭКОНОМИКАЛЫҚ ТЕОРИЯНЫ ЗЕРТТЕУ ӘДІСТЕРІ
3.1 Экономикалық теорияның қалыптасу категориялары мен заңдары
3.2 ҚР-ның экономикалық өсуді қамтамасыз ететін индустриялы-
инновациялық саясаты
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНҒАН Әдебиеттер ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі:Экономикалық ілімнің тарихи қалыптасқан аты —
саяси экономия. Қазір бұл пәннің атын өзгертіп экономикалық теория деп жүр.
Бұлай өзгертудің негізі мәселенің түпкі мәнінде емес, өйткені ғылымның
іргетасы, заңдылықтары өзгермейді. Адамзаттың жалпы даму ықпалына
байланысты қатынастарды қарастырумен бірге экономикалық теория нақтылы
тарихи даму заңдылықтарын да зерттеуі тиіс. Демек, жалпы адамзаттық
көзқараспен бірге әр елде орын алған нақтылы өндірістік қатынастар,
әлеуметтік-таптық қарым-қатынастарды да жоққа шығаруға болмайды. Әлемдік
экономикалық ілімнің жетістіктерін басшылыққа ала отырып, оқулық авторлары
ең бастысы рынок экономикасының қалыптасуы мен заңдылықтарына талдау
жасайды.
Дамып келе жатқан Латын Америкасы, Африка, Азия елдеріндегі жағдайды
айтпағанның өзіңде Батыс Еуропа елдерінде, АҚШ, Жапония және басқа осындай
соңғы жылдары алға шыққан елдердің өзінде де "жұмақ" орнады деуге болмайды.
Бұлар да макроэкономикалық қайшьтлықтар, инфляция, жұмыссыздық,
экономикалық дамудағы тоқырау т. б. мәселелер орын алып келеді.
Ал "социализмнің саяси экономиясы" туралы айтар болсақ, ғылымда, оның
ішінде экономикалық теорияда социалистік идеяның негізгі қағидалары:
адамгершілік, әділеттілік, еңбекке қарай ақы төлеу т. б. принциптері
әкімшілдік жүйеде, шын мәнінде толық жүзеге асырылмады, олардың шындыққа
айналуына мүмкіндік те болмады. Кеңес елінде орнады делінген "социализм"
сыңаржақты мемлекеттік капитализм мен социалистік идеяның кейбір буындарын
пайдаланған, зорлық әдістері арқылы орнаған ерекше қоғамдық құрылыс. Бұл
қоғам 70 жылдан астам Ресейде, онымен бірге Қазақстан тәрізді аймақтарда
орын алып келді. Сол бір қоғамның болмысын анықтау, ғылыми баға беру
болашақтың ісі. Экономикалық қатынастар сан алуан құбылыстар мен
процестерді қамтиды, шектелген материалдық ресурстарды өмірлік
қажеттіліктерді қамтамасыз ету жолында адамдардың, олардың топтарының
өңдірісте, бөліс, айырбас, тұтынуда атқаратын қызметін зерттейтін ғылыми-
экономикалық теория. Әрбір тәуелсіз елдің мемлекеттік даму жолында
ерекшеліктер бар. Экономикалық ғылым оның заңдары бүкіл әлемдік болғанымен
жеке елдердегі көріністері әр түрлі. Ол ерекшеліктер сол елдің табиғи
орналасуы, шикізат байлықтары, халқының менталитеті, халықаралық еңбек
белінісіңдегі орны т. б. жағдайларға байланысты.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сезі сауда, пайда табу)
қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы
тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу,
сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда
капиталының мүддесін қорғаған. Меркантелистер рынок экономикасы теориясы
мен практикасының негізін қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым
көп болса, қоғамның байлығы да мол болады деген ұғымды басшылықка алды.
Әрине, сауда капиталы тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі
саудагерлер, көпестер ақшасы көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардың
қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады.
Сауда капиталының қызметі айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы
экономиканы ілгері бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам
байлығын, адамдардың әл-аукатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс,
айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен
айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа
тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек меркантелистер теориясы ғылыми
дәлелденбеген, ол халық шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ.
Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық,
саудада емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың
пікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан есімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты "Экономикалық
кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Кеңес Одағы тараған соң Қазақстан Республикасы саяси тәуелсіздікке ие
болып өз алдына жеке мемлекет ретінде Біріккен Ұлттар Ұйымының мүшелігіне
қабылданды, басқа да тәуелсіз елдер сияқты әкімшілдік жүйеден рынок
қатынастары арқылы демократиялық ел болуға бет алып, етпелі дәуір
кезеңдерін басынан өткізуде.
Қазақстан Республикасы алдындағы міндеттер, алға қойған мақсат
әлеуметтік бағыттағы жоғары тиімді экономиканы қалыптастыру әлемдік
кеңістікте өз орнын табу, экономикалық тәуелсіздікті қамтамасыз ету, жоғары
дәрежелі еңбек өнімділігіне жету, халық шаруашылығы құрылымында жоғары
технологияны пайдалану, халықтың тұрмыс дәрежесін көтеру, аралас
экономиканы қалыптастыру, түрлі меншік иелеріне жол ашу, рынок
орталықтарыңда тиімді заңға негізделген іскерлікке қол жеткізу. Соның
өзінде ең негізгі мәселе — макроэкономикалық проблемаларды дұрыс шешу. Бұл
арада әңгіме жұмыссыздықты жою, экономикалық мәселелерге ерекше кеңіл
бөлуде болып отыр.
Тақырыптың мақсаты: Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің типтері мен
факторларын анықтау.
І ЭКОНОМИКАЛЫҚ ӨСУ ҮЛГІЛЕРІ ЖӘНЕ ФАКТОРЛАРЫ.
1.1 Экономикалық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдері
Әлемде сан алуан халықтар еңбек етіп, қоғамдық өндіріс, өзара
байланыс, айырбас жүргізіп, түрліше табиғи жағдайда өмір сүріп келеді. Адам
өміріндегі ең қажетті шарт — аш-жалаңаш, баспанасыз болмауы үшін еңбек ету,
еңбек нәтижесін өзара айырбас қатынастарының болуы. Адам жападан-жалғыз күн
көре алмақ емес. Алғашқы қауымда адамдардың табиғи ортада хайуанаттардан
бөлініп шығуының өзі бірлескен еңбекке байланысты. Тарихтағы түңғыш
экономикалық ой-пікір алғашқы адамдардың бірлесіп тағы аңдарды аулауы деуге
болады. Экономикалық қатынас өмір қажеттілігінен туады. Ежелгі дүниедегі
экономикалық кейбір құбылыстар мен процестер Египет, Қытай, Үндістан,
Греция, (Ксенофонт, Платон, Аристотель т. б.) ойшылдарының еңбектерінде
қарасты-рылды. Мәселен, Аристотель тауар құны деген ұғымға тоқталып, оның
айырбас қатынасынан шығатынын байқаған. Бірақ ерте дүниеде, орта ғасырларда
экономикалық ой-пікір ғылым болып қалыптаспады. Оның себебі ол заманда
тауар-ақша, рынок, сауда дамымады, шаруашылық негізінен тұйық натуралды —
заттай жүргізілді.
Экономикалық ой-пікірлердің ғылыми тұжырымдалып қалыптасуы сауда,
өнеркәсіп капиталының дами бастауына байланысты болды. Бұл кезең негізінен
Еуропада XVI— XVII ғасырларды қамтиды. Ал Ресейде тауар-ақша қатынастары
1861 жылғы реформадан соң дамыды. Қазақстан елінде XIX ғасырдың соңы, XX
ғасырдың басында сауда капиталы, тауар-ақша айналымы, халықаралық рынок,
еңбек бөлінісіне қамту процесі бірте-бірте жаңданған. Еліміздің Солтүстік,
Батыс аймақтары Ресеймен тауар айналысына басым қатынаста болса, Оңтүстік
Шығыс, Орталық аудаңдарға Орта Азия, Қытай т. б. елдердің саудагерлері жиі
келе бастады. Тарихтағы белгілі "Жібек жолы" осының айғағы.
Алғаш рет өз алдына қалыптасқан ой-пікірдің белгілі бағыты —
меркантелистер мектебі. Ол (мерканте — итальян сезі сауда, пайда табу)
қоғамдық байлықтың негізі ақша, алтын деп біледі. Меркантелистердің талабы
тауарды шет елдерге мүмкіндігінше көп сату, олардан мейлінше аз сатып алу,
сөйтіп ақша қорын молайту жолдарын іздеуі. Демек, меркантелистер сауда
капиталының мүддесін қорғаған. Меркантелистер рынок экономикасы теориясы
мен практикасының негізін қалаушылар қатарына жатады. Олар ақша неғұрлым
көп болса, қоғамның байлығы да мол болады деген ұғымды басшылықка алды.
Әрине, сауда капиталы тұрғысынан бұл ұғым дұрыс та шығар. Себебі
саудагерлер, көпестер ақшасы көбейген сайын, мал-мүлкі көп байлардың
қатарына қосылып, қоғамға қажет тауарларды тасымалдау, сату ісі жанданады.
Сауда капиталының қызметі айырбас, айналыс процесін үздіксіз жүргізу арқылы
экономиканы ілгері бастыруға көмектеседі. Бірақ сауда капиталы қоғам
байлығын, адамдардың әл-аукатын көтеретін күш емес. Оның себебі айналыс,
айырбас саласында тек қана құн формасы ауысып тұрады, екінші сөзбен
айтқанда, тауар, оның құны бір қолдан екінші қолға өткенде ешбір жаңа
тауар, жаңа құн жасалмайды. Демек меркантелистер теориясы ғылыми
дәлелденбеген, ол халық шаруашылығын толық қамтитын ілім болған жоқ.
Меркантелистердің осы осалдығын физиократтар байқады да қоғамдық байлық,
саудада емес, өндірісте екенін дәлелдеді. Бірақ физиократтар Ф. Кенэ, А.
Тюрго т. б. өндіріс қатарына тек ауыл шаруашылыгын жатқызды. Олардың
пікірінше, қоғам байлығының бірден бір кезі ауыл шаруашылығы өнімдері,
сондықтан есімтал тап қатарына тек қана шаруалар жатады деген ұғымды
дәріптеп, Ф. Кенэ тұңғыш рет ұдайы өндіріс теориясына қатысты "Экономикалық
кесте" жасады. Бұл кестеде бір жыл ішінде өндірілген ауыл шаруашылық
өнімдерінің ұдайы өндіріс процесі зерттелінді.
Ф. Кенэнің "Экономикалық кестесі" қогамдық өндірістін ұдайы даму
процесін зерттеуге арналған, өз заманындағы даналықпен болжалған ғылыми
тұжырымдамалар қатарына жатады. Физиократтардың өңдіріске кеңіл аударуы
экономикалық ой-пікірдегі күрделі жаңалық, алға басу. Бірақ олардың
өндірісті тек қана ауыл шаруашылығымен шектеуі халық шаруашылығының басқа
салаларын өнімсіз деп есептеуі дұрыс болмады. Оны буржауазиялық саяси
экономиканың көрнекті екілдері У. Петти, А. Смит, Д. Рикардо, С. Сисмонди
еңбектері айқын керсетті. Қоғам байлығы жалпы өндіріс салаларында пайда
болатындығы дәлелденді. Ауыл шаруашылығымен қатар өнеркәсіптің материалдық
игіліктерді өндіру, өңдеу процестерін жалғастыратын байланыс, халыққа
қызмет көрсету салаларывда да жаңа құн өндіріліп, қоғамдық байлық молаяды
деген қағида берік қалыптасты.
Классикалық саяси экономия жаңа дамып келе жатқан капиталистік
өндірістік қатынастарды дәріптеуші, өндіріс капиталының мүддесін қорғайтын
экономикалық ой-пікірдің прогрессивті сатысы болды. Классикалық
буржуазиялық саяси экономияның басты табысы еңбек құн теориясының негізін
калады.
Осы ой-пікірдің қалыптасуы сауда және қарыз-өсімқорлық капиталына
қарсы өндірістік капиталдың қоғамдағы ерекше релін атап керсеткен ғылыми
қағида болғаны белгілі. Еңбек құн теориясын маркстік саяси эко-номия ілгері
дамытып, қосымша құн туралы ілімді жан-жақты талдады. Маркстік экономикалық
теория XIX ғасырдың екінші жартысыңда қалыптасып, XX ғасырдың алғашқы
ширегінде В. И. Лениннін еңбектерінде дамыды. Маркстік саяси экономия —
еңбекшілердің, жұмысшы табының мүддесін қорғайтын теория. Сондықтан да оған
қарама-қарсы буржуазиялық тұрпайы (вульгарлық) саяси экономия пайда болды.
Марксшілер капиталистік қогамды дәріптеуші барлық экономикалық теорияларға
сын көзбен қарады. Оның себебі капиталистік экономикалық қатынастарда
негізінен екі тап: біріншісі, үстемдік жасайтьш буржуазия болса, екіншісі,
пролетариат — қаналушы тап өмір сүреді. Олардың арасында антогонистік
бітіспес қайшылық бар. Маркстік теория бойынша, пролетариат барлық еңбекші
қауымды капиталистік қанаудан азат етіп, қоғамдасқан социалистік өндіріс
орнатуы қажет. Тарихта 70 жылдан астам кеңес елінде, екінші дүниежүзілік
соғыстан кейін Еуропа, Азияның бірсыпыра мемлекеттерінде, Кубада
социалистік революция басталып, социализмнің көбінесе кеңестік
моделі (үлгісі) жүзеге асырылды. Сонымен бірге XX ғасырдың екінші
жартысынан бастап капи-талистік дүниеде де елеулі өзгерістер болды. Бір топ
дамыған елдер (АҚШ, Жапония, ФРГ, Англия, Канада, Италия), соңғы жылдары
Оңтүстік Корея, Сингапур, Гонконг сияқты елдер қазіргі заманғы ғылыми-
техникалық революцияға бейімделіп, әлемдік озық тәжірибені дұрыс пайдалану
нәтижесінде қоғамдық өндірістің тиімділігін айтарлықтай арттырып келеді.
Бүл елдерде еңбек жағдайын жақсарту, жұмысшылардың тұрмыс дәрежесін көтеру,
олардың кәсіпорындарды басқаруға, демократияны дамытуға қатысуы сияқты
жаңалықтар Ресейдегі Қазан төңкерісінің әсерінен деуге болады. Себебі
социалистік қоғамның міндеті, оның ұсынған үрандары капиталистік елдерге
әсерін тигізбей қойған жоқ. Капиталистер дүние-дегі езгерістерді ескеріп,
жұмысшыларға қолайлы жағдай туғызу жолдарын іздеді. Әрине, еңбекақының
өсуі, тұрғын үй, әлеуметтік қорғау мәселелерін шешу алдымен жұмысшы табының
еңбек өнімділігіне, өндірісте жаңа техника, технологияны енгізуге
байланысты екені айқын. Қазіргі ілгері дамыган елдерде еңбек өнімділігі
дәрежесі, еңбектің интенсивтілігі өте жоғары екені белгілі. Мәселен, ФРГ-де
бұрынғы ГДР-мен салыстырғанда еңбек өнімділігі дәрежесі 2 есе жоғары болды.
Сол сияқты Оңтүстік Корея, Жапония, Сингапурда жұмысшылар 10—12 сағат
қажырлы еңбек ететіні құпия емес. Капиталистік дамыған елдердің артта
қалған, бұрьш отарлық тәуелділікте болған халықтардың еңбегін арзан
пайдаланудан түсірген пайдасын айтпасқа болмайды. Ресейдегі 1917 жылғы
Қазан теңкерісі экономикалық жағьшан мешеу қалған елде жүзеге асырылды.
Қазақ халқының кешпелі тұрмыс салты, экономикалық укладтары жетілмеді,
соның салдарынан дүниежүзілік мәдениет пен ғылымнан шектеліп қалды.
Қазан төңкерісінің қазақ жеріне тарауына байланысты озат елдің
пролетариатының көмегімен капитализмге соқпай, социализмге өту теориясы
қолданылды. Ұрандарында бәрі де адам үшін, адамның игілігі үшін деген сөз
жазылған социализмнің әкімшілдік жүйесі кеңес халқын дүниежүзілік ғылыми-
техникалық прогрестен шетте қалдырып, үлкен дағдарысқа ұшыратты. Бұл өте
өкінішті және қынжылтатын жағдай. Әңгіме ауыртпалық пен дағдарыс туралы
сөзді қайталай беруде емес, керісінше, осы дағдарыстан тезірек шығу
жолдарын анықтау, халықаралық еңбек бөлінісіне неғүрлым ұйымдасқандықпен
өтуде болып отыр. Әр халықтың егемен ел болғысы ке-летіні табиғи талап деп
қарасақ, соңғы уақытта басқа республикалар тәрізді Қазақстанның өз алдына
мемлекет болып әлемдік кеңістіктен, Біріккен Ұлттар Ұйымынан орын алуы
тарихи маңызы зор оқига. Экономикалық тәуелсіздік болмайынша саяси
тәуелсіздіктің де баянды болуы қиын. Қоғамдық еңбек белінісінің
артықшылықтарын неғұрлым тиімді пайдалану, өз экономикасының құрылымын
жетілдіру, сыртқы сауда, айырбас қатынастарының заңдылықтарын меңгеру
қажет. Қазақта "сауда сақал сипағанша" деген мақал бар, сондықтан
халықаралық сауда-саттықтың, дүниежүзілік рыноктың тәртібін мүқият
зерттеудің, бәсекелік күрестің ұтылмас жолын меңгерудің маңызы арта бермек.
Ежелден саудаға шорқақ қазақтың алдында рынок теориясы мен тәжірибесін
жедел және жан-жақты игеру міңцеті түр. Қазіргі жоғары оқу орындарында
барлық мамандыққа оқып жүрген студент жастардың экономикалық теория
негіздерін үйрену арқылы практикалық мәселелерді тезірек дұрыс шешуіне
болады. Республикамызда дарынды, шет тілдерді білетін жастар аз емес,
олардың бір тобы АҚШ-та, Англияда, Францияда, Германия, Оңтүстік Корея,
Жапония, Түркия сияқты елдерде бизнес, маркетинг, менеджмент, банк жүйесі,
финанс-валюта, басқа да қалыптасқан қазіргі заманғы рыноктық
инфрақұрылымның заңдылықтарын үйренуде. Бүл прогрессивті бағыт одан әрі
дами бермек.
Қазіргі экономикалық ғылым ерекше дағдарыска ұшырап отыр. Бүл
дағдарыстың себептері кеп, оның негізін экономика, саясат, идеология т. б.
қоғамдық емір сала-сында байқаймыз. Қазіргі таңдағы көкейтесті проблемалар
еңбекші қауымның еңбек және тұрмыс жағдайын жақсартуға, адамдардың
күнделікті қажеттерін өтеуге керек тауар қорларын молайтуға, әсіресе азық-
түлік мәселесін шешуге келіп тіреледі. Экономикалық ғылым адамдар қажетін
өтеу жолдарының заңдылықтарын зерттейді. Осы ғылымның объективті зандары
еңбекшілердің, бүкіл халықтың мүдделеріне қызмет ететіні белгілі.
Экономикалық ілім қоғамдық өндірісті, адамдар арасында әлеуметтік-
экономикалық қатынастарды зерттейтіндіктен ол қоғамдағы барлық емірге,
күнделікті тұрмысқа, адамдардың еңбек ету жағдайына байланысты сан алуан
мәселелерге көңіл аударуға тиіс. Ал қогамдық қатынастардың негізі —
өндірістік қатьшастар. Оның құрамына жалпы алғанда тікелей өндіріс,
айырбас, белу, тұтыну қатынастары кіреді, оларды қайталап үздіксіз өндіру
немесе ұдайы өңдіріс қатынастарын дамытып, жетілдіру аса маңызды. Қазіргі
кезеңде ерекше шешімін күтіп отырған мәселе 70 жылдан аса тарихи орын алған
кеңестік экономикаға саяси экономикалық талдау жасау, сол арқылы бұрынғы
және қазіргі рыноктық бағыт ұстап отырған елдердегі әлеуметтік-экономикалық
қатынастарды зерттеу.
1.2 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісі
Кейбір кездері экономисттердің экономикалық өсудің Кейнс
үлгісінің қарқындылығының елеулі өзгерістеріне көп көңіл аударуы әдеттен
тыс болып көрінеді. Шын мәнінде экономикалық өсудегі төрт және үш процент
арасындағы айырмашылық соншалықты маңызды ма? Ия, маңызды. Бүгінгі таңда
Америка Құрама штаттарында нақты жалпы ұлттық өнімнің көлемі шамалап 3995
млрд. долларға тең және де олар үшін экономикалық өсудің Кейнс үлгісі үш
және төрт проценттің айырмасы 40 млрд. долларға тең болады. Экономикалық
жағдайы өте нашар мемлекеттер үшін экономикалық өсудің Кейнс үлгісі 0,5
процентке төмендесе ашаршылыққа және экономикалық құлдырауға да алып келуі
мүмкін.
Бірнеше жылдар аралығындағы экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің
кішкене өзгеруі үлкен мәндерге ие болуы мүмкін. Мысалы, А мемлекеті мен Б
мемлекеттерінің жалпы ұлттық өнімдерінің көлемі бірдей, бірақ экономикалық
өсу қарқындары әр түрлі деп алайық. А мемлекеті үшін бір жыл ішіндегі
экономикалық өсу қарқыны – 4 процент, ал Б мемлекеті үшін бұл көрсеткіштің
мәні небары 2 процентке тең. Осы екі мемлекеттердің жалпы ұлттық өнімдері
екі есе көбейю үшін қанша жыл керек екенін есептеп шығару үшін біз 70
санының ережесін қолданамыз (бұл әдіс негізінен бағаның екі есе өсуі үшін
қажетті жылдардың санын анықтау үшін қолданылады; ол үшін 70 саны бір
жылдағы инфляция қарқынына бөлінеді. Мен өз мысалымда бір жылдағы инфляция
қарқынының орнына бір жылдағы экономикалық өсудің Кейнс үлгісі н, ал
бағаның орнына жалпы ұлттық өнімнің көлемін аламын). Осы ережеге сәйкес А
мемлекетінің жалпы ұлттық өнімінің көлемі 17,5 жылда (704), ал Б
мемлекетінің жалпы ұлттық өнімінің көлемі 35 жылда (702) екі есе өседі.
Бір адамға шаққандағы нақты жалпы ұлттық өнімнің көлемінің өсу қарқыны
экономикалық өсу қарқыны бірдей болған жағдайда да арасындағы айырма
алшақтай береді. Мысалы, Г және Д мемлекеттеріндегі экономикалық өсу
қарқыны бірдей деп алайық (жылына 5 процент); бірақ егер Г мемлекетіндегі
бір адамға шаққандағы жалпы ұлттық өнімнің көлемі 10 мың теңгеге тең, ал Д
мемлекетінде бұл көрсеткіш 500 теңгеге тең болса, онда 5 проценттік
экономикалық өсу Г мемлекеті үшін 500 теңге өсім алып келеді, ал Д
мемлекеті үшін мұндай өсім небары 25 теңгеге тең болады.
Сондай – ақ , экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің тұрақтылыққа
қарағанда үлкен маңызы бар екені анық ақиқат. Мысалға , экономикалық
құлдырауды тоқтата алсақ , онда ұлттық табысты да бір мезгілде үлкейтуіміз
мүмкін , айталық 6 % - ке. Егер де экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің
жылдық қарқындары 3 % - ті құраса , онда 2 жылдың ішінде-ақ ұлттық табыстың
өсімі 6 % - ті құрайды; және де экономикалық өсудәің қарқындылығы алдағы
уақытта ұлттық табыстың ұлғаюын екі жыл сайын 6 проценттік өсімді
қамтамасыз етеді.
ІІ Экономикалық өсу типтері
2.1 Экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің факторлары
Кез келген мемлекеттің экономикалық өсімі негізгі алты фактормен
анықталады, оның төртеуі экономикалық өсудің Кейнс үлгісінің нақты
мүмкіндігімен байланысты. Олар:
• мемлекеттегі табиғи ресурстардың саны мен сапасы;
• мемлекеттегі еңбек ресурстарының саны мен сапасы;
• негізгі капиталдың көлемі;
• технология.
Жоғарыда аталып өткен төрт факторды ұсыныс факторы деп топтауға
болады. Осы факторлардың арқасында ғана өндірістің ұлғаюы нақты мүмкін
болады. Нақты өндірілетін өнімнің көлемінің ұлғаюына сапасы жақсы ресурстар
мен технологиялық потенциал қажет.
Дегенмен өсуге деген қабілеттілік пен нақты өсуді ажырата білу қажет.
Бұған келесі екі пікірдің маңызы бар.
Біріншіден , экономикалық өсу сұраныс факторларына тікелей қатысты.
Өсу барысындағы өндіріс процесін іске асыру үшін мемлекеттің экономикалық
жағдайы ресурстардың көлемінің үнемі өсіп тұруын толық түрде қамтамасыз
етуі керек. Ол үшін жиынтық шығындардың көлемін үлкейту қажет.
Екіншіден , экономикалық өсуге бөлу факторлары әсер етеді. Өндірістік
потенциалды неғұрлым мақсатты қолданылу үшін тек қана ресурстарды түгелімен
экономикалық айналымға бағыттау ғана емес , сонымен қатар оларды тиімдірек
утилизациялау керек. Нақты өндірілетін өнімнің көлемін ұлғайту үшін
ресурстарды тиімді пайдалану қажет және көп өнім алатындай қайта бөлу
керек.
Экономикалық өсімге әсерін тигізетін ұсыныс және сұраныс факторларының
арасынды тығыз байланыс бар. Мысалы, жұмыссыздық капиталдың жинақталу
дәрежесін төмендетеді және ғылыми зерттеу жұмыстарына жұмсалатын
шығындардың көлемін азайтады. Және керісінше, жаңа технологияларды аз
еңгізу және капиталды аз жұмсау өзкезегінде жұмыссыздыққа алып келеді.
Бұл факторлардың өзара байланысы туралы мәліметтерді өндіріс
мүмкіндігінің қисығы бере алады. Сурет – 1.
Бұл қисық белгілі бір негізгі капитал, технологиялық потенциал, еңбек
және табиғи ресурстардың сапасы мен санының әр түрлі қатынастарында
өндірілетін өнімнің ең көп түрлі варианттарының санын көрсетеді. Кез
келген ұсыныс факторларының позитивті әсері (ресурстар мен технологиялық
прогрестің саны ме сапаының жоғарлауы) өндіріс мүмкіндігінің қисығын оңға
жылжытады, суретте ол АВ-ның СД-ға ығысуы ретінде көрініс табады.
Бірақ экономиканың өзінің өндіріс потенциалын толығымен жүзеге асыруы
сұраныс пен бөлу факторларымен шектеледі. өндіріс мүмкіндігінің қисығы оңға
ығысуы немесе жылжуы мүмкін, бірақ өндірістің нақты көлемі өз шегіне жете
алмайды. Басқаша сөзбен айтқанда, нақты экономикалық әрекет қисығы әрқашан
өндіріс мүмкіндігі қисығының шеңберінен аса алмайды тек соның көлемінде
ғана болады. Өндіріс потенциалы төменде көрсетілген жағдайда ғана жүзеге
асады:
1. шығындардың жиынтығы тек толық жұмысбастылықты қамтамасыз
ететін көлемде ғана көбейеді;
2. қосымша ресурстар өндірілетін өнімнің көлемін максималды
ұлғайту мақсатында тиімді пайдаланылады.
Мысалы, Америка Құрама Штаттарында еңбек күшінің таза өсімі жылына 2
млн.- ға дейін жетеді. Бұл фактор өздігінен өндіріс қуаттылығын немесе
экономика потенциалын ұлғайтады. Бірақ экономикалық потенциал өндіріс
өсімінде көрініс табу үшін осы жоғарыда аталып кеткен барлық 2 млн. адамға
өз мүмкіндігін аша алатын жұмыс орындарын тауып беру керек. Қоғамға жаңа
жұмыссыздар мен бір салада маманданған бірақ мамандығына қатысы жоқ басқа
салада жұмыс істейтін адамдардың қажеті жоқ.
Сұраныс факторы мен ресурстардың бөліну факторының бар маңыздылығын
біле отыра, экономикалық өсу проблемасына шешім іздегенде ұсыныс
факторларына негізгі көңіл аударылады. Экономикалық өсім жалпы ұсыныс
қисығын оңға ығыстыратын факторлармен сипатталады. Сурет – 2.
2-ші суретте жалпы жиынтық сұраныстың ұлғаюы AD қичығының оңға таман
жылжуы, яғни AD1 қисығының AD2 қисығына таман жылжуы ретінде көрініс
табады. Бұл қозғалыс мынаны түсіндіреді: бағаның әр түрлі дәңгейлерінде
тауарлар мен қызметтердің көлемі ұлғаяды.
3-ші суретте ұсыныс факторларының экономикалық өсуге тигізетін әсері
көрсетілген.
Бұл кестеде нақты өнім және табысты ұлғайту негізгі екі әдіспен жүзеге
асырылуы көрсетіген:
1. ресурстардың үлкен көлемін тарту жолы арқылы;
2. ресурстардың қолданылуды көбірек өндіру жолы;
Ең алғаш еңбектің шығындалуынқарастырайық.
Нақты жалпы ұлттық өнім кез келген уақытта еңбектің шығындалуын
(адамсағат) еңбектің өнімділігіне көбейтуімен анықталады деп айтуға
болады. Немесе
Жалпы ұлттық өнім =адам-сағаттардың істелген саны x еңбек өнімділігі.
Мысал. Шаруашылықта 10 адам жұмыс істейді және әрқайсысы жылына 2 мың
сағат жұмыс атқарады (50 аптаның әр аптасында 40 еңбек уақытынан ),
сондықтан жұмыс істелген адам-сағаттың жалпы саны 20 мыңды құрайды. Егер де
орташа өндіру адам-сағатына санасақ 5 долларды құраса, онда жалпы өнімді
шығару немесе нақты жалпы ұлттық өнім 100 мың долларды құрайды (20 мың x 5
доллар).
3- Сурет мынадай сұрақтарға жауап береді :
➢ Жұмыс істелген уақыт санын не анықтайды?
➢ Еңбек өнімділігі неге байланысты болады?
Еңбек шығынының көлемі жұмыс істеушілер саны мен орташа жұмыс істейтін
аптаның ұзақтылығына тәуелді болып келеді. Ал жұмыс істеушілердің саны
негізгі халықтың бөлігінің еңбекке жарамды жасының болуына және де еңбек
күшінің өндіріске тарту деңгейіне байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, ол
еңбекке жарамды халықтың өндірісте нақты жұмыс атқаруына байланысты болып
келеді. Орташа жұмыс істеу аптасы құқықтық және институционалдық
факторлармен, сондай-ақ коллективтік келісімдермен анықталады.
Еңбектің өнімділігі техникалық прогрес, қордың күштілігі, еңбек
күшінің спасы және бөлудің эффективтілігі, әр түрлі ресурстарды сәйкес
клтіру және басқару секілді факторлардың ықпалында болады. Басқаша айтсақ,
еңбек өнімділігін үлкейтуге болады тек сондай жағдайда, егер денсаулықты ,
профессионалдық дайындықты ,
білімді жақсартса және көп көңіл аударылса; сонымен бірге техникамен және
құрал-жабдықтармен қамтамасыздандыру және табиғи ресурстармен
қамтамасыздандыру үлкейсе ; егер кәсіпорын мықты болып , өндірісті басқару
жақсы болса ; жұмысшыларды неғұрлым эффективті салаларға орналастыру.
3- Сурет өнімге деген сұранысты анықтайтын факторлар жайында
мағлұматты береді. Ол суретте экономиканың мүмкіншіліктерін анықтайтын
жалпы өнімді ұсыну мен өндіру факторлары көрсілген.
Қазір техникалық прогрес деп аталатын экономикалық өсудің Кейнс
үлгісінің факторын қарастырайық. Бұл факор экономикалық өсуде маңызды рөл
атқаратыны анық. Себебі техникалық прогреске тек қана өндірістің мүлде жаңа
әдістері ғана еніп қоймай , сонымен қатар басқарудың жаңа түрлері мен
өндірісті жаңаша организациялау кіреді. Жалпы айтқанда , техникалық прогрес
деп , жаңа білімдерді ашу арқылы түпкі өнімнді шығару көлемін ұлғайту
мақсатымен берілген ресурстарды жаңаша әдіспен комбинациялау болып
табылады.
Практикада көрсеткендей , техникалық прогрес пен капитал салу , яғни
инвестициялау бір-бірімен тікелей байланысты. Техникалық прогрес көп
жағдайда жаңа машиналар мен құрал-жабдықтарға инвестициялауды қажет етеді.
Бір қарағанда техникалық прогрестің жылжуы тарихи жағдайда
ұзақтылығымен және ұмтылғыштығымен бейнеленеді. Газдық және дизельдік
двигательдер , конвейерлер өткен заманның негізгі жетістіктері ретінде ойға
келеді. Жақын арада ғана технологиялық жетістіктер салдарынан күрделі
автоматизациялау жүргізіле бастады. Көптеген фабрикалардағы жұмыстың бір
ғана кнопканы басумен іске асырылуы ғажап жағдайға айналды. Дыбыстан тез
ұшақтар , транзисторлар және интегралдық кестелер , компьютерлар ,
ксерокстар , контейнерлік тасымалдаулар және ядролық энергия , космосқа
ұшқан сапарлар , - бұл тнхникалық прогрестер өткен замандағы ата-
бабаларымыздың тек армандарындығы ойлары еді. Осы секілді жаңалықтардың
ашылулары экономикалық өсуге жақсы әсер етеді.
2.2 Экономикалық-математикалық модель жасау кезеңдері
Ғылым мен оқу пәні арасыңда айырмашылық бар. Оқу пәнінде ғылымға
тікелей қатысы жоқ нақтылы өмірлік мысалдар, түрлі түсіндірулер
қолданылады. Бірақ ғылымға да, оқу пәніне де методология бірдей қажет.
Методология дегөніміз — ғылыми танудың нысаны (формасы), әдісі, ұйымдастыру
принциптері туралы ілім.
Экономикалық процестерді танып-білу әдістерінің жаратылыстану
ғылымдарындагы зерттеу әдісінен айырмасы бар. Бірақ барлық жағдайда да
зерттеу мен білім беруде диалектикалық тәсілді қолданады. Бұл әдістің
негізін ежелгі гректер қаласа, ал оны ғылыми жүйеге салуда неміс философы
Гегельдің еңбегі зор. Шын мәнісіндегі ғалым адам барлық процестерді даму
үстінде ойлап қарайды, яғни диалектикалық тұрғыдан ойлайды деген сөз. Олай
болса ғылыми тану процестер мен құбылыстардың мәніне, олардың арасындағы
өзара байланысты, дамудың себебін және қозғаушы күшін зерттеуге тиіс.
Ғылыми танудың нысаналары мен әдістері көп. Олар объективті жағынан
есептелген (статистикалық), жинақталған материалдарды анализ және синтез,
индукция, жүйе (система) түрінде қарау, болжамдар жасау және оны тексеру,
эксперименттер жүргізу, логикалық және математикалық модельдер жасау.
Экономикалық зерттеулердің маңызды әдісі — ғылыми абстракция. Ол басқа
да гуманитарлық, жаратылыстану, техникалық ғылымдарда қолданылады. Ғылыми
абстракция дегөніміз зерттеу пәнін жеке, кездейсоқ, қысқа мерзімді, дара
құбылыстардан біздің түсінігімізді оқшаулап, оның тұрақты, әрдайым
қайталанатын мәнін маңызын ашу. Осылай болған жағдайда ғана объектіні
мүмкіндігінше жан-жақты қамтуға, оның заңдарын белгілеуге, оларға
материалдық нысан беруге болады. Мысалы, бага қозғалысын алсақ, бір
қарағанда ол түсініксіз, шегі жоқ, шымшытырық процесс тәрізді, бірақта баға
динамикасын нақтылы факторлар: сұраныс пен ұсыныс, сондай-ақ өндіріс және
тасымал шығындары т. б. белгілейді.
Абстракция әдісінің де шегі бар. Оны зерттеушінің дарындылығы
белгілейді. Абстракциялау процесінде категориялар, ұғымдар тұжырымдалады,
олар құбылыстар мен процестердің жеке-дара жинақталған жағын білдіреді.
Тану процесіндегі қозғалыс белгілі заңдылықтар тұжырымдалғанда жалпьодан
жекеге, абстракциядан нақтылыққа қарай жүреді.
Индукция мен дедукция. Ғылымда, оның ішінде экономикалық ілімде жеке
процестерді білу ғана жеткіліксіз. Ол бастапқы қадам. Нақтылы емірде бір-
бірінен алшақ заттар мен құбылыстар жоқ. Бәрі де өзара байланысты, ғылымның
іздегені шындық. Ғылыми жүйенің қалыптасуы индукция және дедукция деген
методологиялық әдістермен жүзеге асады.
Индукция жеке оқиға, құбылыстардан логика арқылы жалпы қағидалар,
принциптер шығарады. Дедукцияда керісінше, жалпы қағидалар негізінде
экономикалық объектілердін, процестердің кейбір жеке алынган ерекшеліктері
сипатталады. Тарихи және логикалық танудың бірлігі экономикалық ғылымда
орын алады. Әрбір экономикалық жүйенің логикалық байланысы бар. Біріншіден,
олар бір-бірімен динамикалық өзара әсер ететін қатьшаста болады. Бүгін
аргументті (дәлел) болган зат, ертеңінде қызмет рөлін атқаруы мүмкін.
Екіншіден, жүйенің әрбір элементі тарихи даму процесінде болады. Сондықтан
тарихи және логикалық бірлікті сақтау проблемасының маңызы зор. Мұның өзі
жүйенін және оның элементтерінің пайда болуын білу үшін ғана емес, әсіресе
оның үрдісін (тенденциясын), сатыларын анықтауға қажет.
Экономикалық жүйені белгілі бір үлгіге түсіру өте күрделі де қиын
міңдет. Экономикалық жүйенін жекелеген элементтерін жан-жақты талдап,
экономикалық заңдарды топшылап, оларға түрлі ат қоюға болады. Бірақ қазіргі
таңда бүл ғылымға жеткіліксіз, экономикалық теорияны практикада пайдалану
үшін экономикалық-математикалық модельдер қажет, оларды пайдалану арқылы
ғана экономиканың жағдайын түсінесің, оған "диагноз" койып емдеу әдістерін
анықтай аласың, белгілі мерзімнен кейін эконо-микада не болатынын,
қабылдаған шешімдерінің әлеуметтік-экономикалық нәтижесі қандай екенін
дәлелдеп айтуға мүмкіндік туады. Экономиканы математикалық модельдеу өте
қиын іс. Онымен бірге экономика дегөніміз күрделі жүйе, оның қызмет ету
шарттары, реттелмейтін кездейсоқ байланыстармен үштасады.
Ғылымда экономикалық процестер мен жүйелерді зерттеу үшін
математикалық әдістерді қолдануға ерекше көңіл бөлген бағыттың негізін
қалаушылар — М. Вальрас, В. Парето, У. Джевонс. Оның қазіргі көрнекті
өкілдері В. Леонтьев, Л. Конторович, С. Шаталин, В. Макаров, А. Аганбегян,
К. Вальтух, А. Анчишкин. Онымен бірге ерек-ше атап айтылатын есім —
математик, физик және кибернетик Дж. Нейман. Ол Пристон университетінің
экономисі Маргенштермен бірлесіп көпшілікке белгілі "Жаттығу теориясы" және
"Экономикалық мінез-қүлық" деген еңбек жазды. Бұл еңбекте экономикалық
дамудың көптеген проблемалары "Жаттығу теориясы" тұрғысынан зерттелген.
Саяси экономия ғылымы. Бүл ұғымды түңғыш рет ғылымға енгізген
меркантелист Антуан Монкретьен (1575—1631). Саяси экономияның ерекше назар
аударғаны материалдық игіліктерді өндіру. Оның себебі: өнеркәсіп төңкеріс
дәуірі басталды, рыноктың кең еркендеуіне жол ашылды. Қазіргі ғылыми-
индустриалды өндіріске сайкес қоғам тұрғысынан карағанда саяси экономия
ғылымы классиктерінің көптеген ой-пікірлері ескірген тәрізді. Бірақ У.
Петти (1623—1687) Адам Смит (1723—1790), Давид Рикардо (1772—1823), Франсуа
Кенэ (1694—1774) және А. Тюрго (1727—1781) есімдері өз заманындағы асқан
ойшыл-ғалымдар қатарында саналады. Олардың кейбір ғылыми кағидалары әлемдік
экономикалык теорияға қосылған орасан зор үлес. Ресейге саяси экономия
ілімі XVIII ғасырдың соңы, XIX ғасырдың басында Адам Смиттің есімі және
идеяларымен келгені мәлім. Қазақтын әйгілі ағартушылары Абай Құнанбаев
(1845—1904), Шоқан Уәлиханов (1835—1865). Шоқан Орыс географиялық қоғамының
толық мүшесі болып сайланғаны белгілі. Демек, Абай мен Шоқандар Адам
Смиттің және т. б. экономикалық ой-пікірлерінен хабардар болып, Қазақстан
экономикасының мәселелеріне өз көзқарастарын жазды.
Экономикалық ой-пікірдің көне заманнан-ақ бастап тарихы қысқа айтылды,
себебі терең үңілуге мүмкіндік болмагандықтан аса көрнекті есімдер ғана
аталып, олардың қағидаларына қысқаша шолу берілді. Батыс Еуропамен ерте
араласқан Ресейдің езінде де саяси экономия ғылымы XVII ғасырдың бірінші
ширегінен — I Петр деуірінен басталады. Саяси экономия тарихын зерттеуге
адтарлықтай үлес қосқан түңғыш орыс экономисі И. Т. Пфошков болса, біздің
топшылауымыз бойынша қазақ елііще ондай адамдар — Шоқан мен Абай.
Бұрын Ресейге қараған барлық аймақтарда, оның ішінде Қазақстанда
заманында аты шыққан, кейін ұмытылған есімдер де аз емес. Қазақ халқының
қазір есімдері жаңғыртылып жазба мүра қазыналарында жарық көрген, әдебиет,
ғылым саласында, мемлекет басқаруға қатысқан қайраткерлердің экономикалық
ой-пікірлерін зерттеу болашақтың ісі.
Маркстік емес деген саяси экономияда XIX ғасырдың соңы XX ғасырдың
басында бірнеше экономикалық мектеп қалыптасты, олардың бір бөлігі соңғы
уақытта елеулі дамып, кеңінен таныла бастады. Соларда XIX ғасырдың екінші
жартысында шекті пайдалылық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz