Қарым-қатынас ұғымы және оның мәні жайлы
Кіріспе 3
Негігі бөлім 8
1. Т. Әбдіков прозасындағы замана бейнесі 8
1. Т.Әбдіков шығармаларындағы кейіпкерлердің рухани әлемі 32
1. Т. Әбдіковтің "Өлара" романы: тартыс және мінез 40
Қорытынды 52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 55
Негігі бөлім 8
1. Т. Әбдіков прозасындағы замана бейнесі 8
1. Т.Әбдіков шығармаларындағы кейіпкерлердің рухани әлемі 32
1. Т. Әбдіковтің "Өлара" романы: тартыс және мінез 40
Қорытынды 52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі 55
60 жылдардың аяғы, 70 жылдардың басына қарай қазақ әдебиеті жаңа сапалық сипаттарға ие бола бастады. Әдебиеттегі жағымды образды кеңес мемлекетін нығайтушы, қоғамдық тұлға, социалисті еңбектің озаты деп, суреттейтін қалыптасқан дәстүр шеңберінде шектелмей, жеке адамның жан дүниесін, ішкі сарайын, адам ретіндегі күйініш-сүйініштерін көркем түрде бейнелеу үрдісіне ұмтылыс жасала бастады. Әрине, бұған дейінгі қазақ әдебиетінде ондай сипат байқалмады деуге болмайды. Бұрын алдымен қоғамдық фон, саяси ұстаным, патриотизм, интернационализм мен еңбексүйгіштік сияқты кеңес адамына ғана тән болуы тиіс жақсы қасиеттерді алдымен ашып көрсету шарт болатын. Ал жеке адамның ішкі әлемін, оның қайшылықтары мен сезім-күйлерін бейнелеу заман талабымен толық қабыса бермейтін.
Осы кезеңде оқырман қауымды елеңдеткен адам тағдырын, оның жан дүниесіндегі құбылыстарды, алғашқы орынға шығару үрдісінің байқалуы еді. Әдебиеттің мәңгілік функциясы-идеялық эстетикалық сипаты рухани құндылық ретінде көңіл аудара бастады. Қазақ прозасына көркемдік серпін әкелді. Ә.Таразидің, С.Мұратбековтың, Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтің, А.Сүлейменовтың, М.Мағауиннің, О.Бөкеевтің, Т.Әбдіковтің адамның жан дүниесін түрлі аспектіде, әр түрлі көркемдік деңгейде ашып көрсетуді мақсат еткен шығармалары, міне, осы кезеңнен бастап жарық көре бастады.
Бұл жазушылар өздерінің шығармалары арқылы қазақ прозасына өзіндік жаңалықтарын ала келді. Ол жаңалықтар ең алдымен, алдыңғы он жылдықтарға қарағанда, пішіндік тұрғыдан шығарма жасау жолдары ширай түсті. Жазушылар сюжет құру, композиция құрастыру, образ ашу мәселелерін тап-тинақтай етіп игере бастады.
Екіншіден, кеңес адамын, еңбекті, интернационализмді жырлау сияқты бұрынғы жылдарда көп кездесетін идеологиялық талаптардан гөрі, алдымен көркемдік-эстетикалық талаптарды басшылыққа алу үрдісі байқалды. Аталған авторлар кеңестік шындықты жырлау үшін жалаң деклорациямен публицистикалық ұрандарға ұрына беруді басшылыққа алмай, бірден жеке адамның жан дүниесіне үңілуді діттеді. Цензуралық тосқауылдың мықтылығына қарамастан,адам бойындағы қайшылықтар, асқынып кеткен кемшіліктер ашық түрде көркем шығарманың негізіне айналды. Бұрынғыдай ылғи қоғамды, мемлекетті ойлап, патриоттық сезіммен ғана өмір сүретін жасанды кейіпкерлердің орнына ең алдымен өз жағдайын, сосын ет жақындарының қамын жейтін, өз қиял-сезімін күйттей білетін шынайы кейіпкерлер басты.
Осы кезеңде оқырман қауымды елеңдеткен адам тағдырын, оның жан дүниесіндегі құбылыстарды, алғашқы орынға шығару үрдісінің байқалуы еді. Әдебиеттің мәңгілік функциясы-идеялық эстетикалық сипаты рухани құндылық ретінде көңіл аудара бастады. Қазақ прозасына көркемдік серпін әкелді. Ә.Таразидің, С.Мұратбековтың, Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтің, А.Сүлейменовтың, М.Мағауиннің, О.Бөкеевтің, Т.Әбдіковтің адамның жан дүниесін түрлі аспектіде, әр түрлі көркемдік деңгейде ашып көрсетуді мақсат еткен шығармалары, міне, осы кезеңнен бастап жарық көре бастады.
Бұл жазушылар өздерінің шығармалары арқылы қазақ прозасына өзіндік жаңалықтарын ала келді. Ол жаңалықтар ең алдымен, алдыңғы он жылдықтарға қарағанда, пішіндік тұрғыдан шығарма жасау жолдары ширай түсті. Жазушылар сюжет құру, композиция құрастыру, образ ашу мәселелерін тап-тинақтай етіп игере бастады.
Екіншіден, кеңес адамын, еңбекті, интернационализмді жырлау сияқты бұрынғы жылдарда көп кездесетін идеологиялық талаптардан гөрі, алдымен көркемдік-эстетикалық талаптарды басшылыққа алу үрдісі байқалды. Аталған авторлар кеңестік шындықты жырлау үшін жалаң деклорациямен публицистикалық ұрандарға ұрына беруді басшылыққа алмай, бірден жеке адамның жан дүниесіне үңілуді діттеді. Цензуралық тосқауылдың мықтылығына қарамастан,адам бойындағы қайшылықтар, асқынып кеткен кемшіліктер ашық түрде көркем шығарманың негізіне айналды. Бұрынғыдай ылғи қоғамды, мемлекетті ойлап, патриоттық сезіммен ғана өмір сүретін жасанды кейіпкерлердің орнына ең алдымен өз жағдайын, сосын ет жақындарының қамын жейтін, өз қиял-сезімін күйттей білетін шынайы кейіпкерлер басты.
1. Кекілбаев Ә. Талантты ұрпақтың тағылымды келбеті. // Егемен Қазақстан. 2002, 29-қараша
2. Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік.–Алматы: Ана тілі, 1997.-256 б.
3. Кекілбаев Ә. Адамстанға саяхат. // Егемен Қазақстан. 2002, 4-қыркүйек
4. Бөкеев О. Белеске беттеген бес жігіт. // Қазақ әдебиеті. 1983, 25-ақпан
5. Әбдіков Т. Әке.–Алматы: Қайнар, 2005.-384 б.
6. Әбдіков Т. Айтылмаған ақиқат.–Алматы: Жалын, 1979.-255 б.
7. Нарымбетова Б. Халықтан ниет,жазушыдан қызмет. //Евразия КZ. 2007. 19-қаңтар. №3. (103)
8. Жеңісұлы Е. Адами философия. // Жалын. 2003, тұсау кесер дана.
9. Тұрғалиева О. Пенделік мұң мен періште үміт жыршысы. //Жалын. 1997, №7-8
10. Әбдіков Т. Оң қол менің өзге шығармаларыма обал жасап жүрген секілді.// Қазақ әдебиеті. 2000, 22- қыркүйек
11. Әбдіков Т. Ақиқат.– Алматы: Жазушы, 1974.-182 б.
12. Абай. Қара сөз.– Алматы: Ел, 1992.-272 б.
13. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық томдық.– Алматы: ҚАЗақпарат, 2006.-528 б.10 том.
14. Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз.– Алматы: Ана тілі, 1996.-320 б.
15. Әбдіков Т. Таңдамалы. Роман және повестер.– Алматы : Жазушы,1992.-512 б.
16. Әбдіков Т. Көкжиек.– Алматы: Жазушы, 1969.-67 б.
17. Әбдіков Т. Өлара.–Алматы: Жалын, 1985.-352 б.
18. Нұрпейісов Ә. Айқас алаңы–адамның жан дүниесі.// Егемен Қазақстан. 2004, 31-желтоқсан
19. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі.– Алматы: Ғылым, 1982.-148 б.
20. Әбдіков Т. Әдебиетке реформа жасау дегенге түсінбеймін.// Ана тілі. 2002, 29-тамыз
21. Жанұзақова Қ.Т. Т.Әбдіков прозасындағы көркемдік ізденістер.// Керуен. 2008, № 1
22. Түгенбаева К.Т. Жазушы Төлен Әбдіков шығармаларындағы парасаттық қасиет-ұлт мақтанышы.// Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы. Филология сериясы.2007, № 1
23. Серікқалиев З. Роман және біз.– Алматы: Раритет, 2008.-320 б.
24. Жанұзақова Қ.Т. Мәңгілік майдан.// Жұлдыз. 2008. № 4
25. Егеубаев А. Сөз жүйесі.– Алматы: Жазушы, 1985.-272 б.
26. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық томдық.– Алматы: ҚАЗақпарат, 2005.-998 б. 9 том.
27. Әбдіхалық Ж. Парасат майданы туралы.// Егемен Қазақстан. 2002, 13-қараша
28. Әшімбав С. Мұрат алды–ізденіс.–Астана: Елорда, 2006.-355 б.
29. Әбдіков Т. Жазушының негізгі құралы–сөз.// Қазақстан жаршысы. 1994, 14-масым
30. Дәулетбаева Б. Құпия есіктің кілтін ашқан қаламгер.// Қазақ әдебиеті. 2002, 22-қараша
2. Әшімбаев С. Ақиқатқа іңкәрлік.–Алматы: Ана тілі, 1997.-256 б.
3. Кекілбаев Ә. Адамстанға саяхат. // Егемен Қазақстан. 2002, 4-қыркүйек
4. Бөкеев О. Белеске беттеген бес жігіт. // Қазақ әдебиеті. 1983, 25-ақпан
5. Әбдіков Т. Әке.–Алматы: Қайнар, 2005.-384 б.
6. Әбдіков Т. Айтылмаған ақиқат.–Алматы: Жалын, 1979.-255 б.
7. Нарымбетова Б. Халықтан ниет,жазушыдан қызмет. //Евразия КZ. 2007. 19-қаңтар. №3. (103)
8. Жеңісұлы Е. Адами философия. // Жалын. 2003, тұсау кесер дана.
9. Тұрғалиева О. Пенделік мұң мен періште үміт жыршысы. //Жалын. 1997, №7-8
10. Әбдіков Т. Оң қол менің өзге шығармаларыма обал жасап жүрген секілді.// Қазақ әдебиеті. 2000, 22- қыркүйек
11. Әбдіков Т. Ақиқат.– Алматы: Жазушы, 1974.-182 б.
12. Абай. Қара сөз.– Алматы: Ел, 1992.-272 б.
13. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық томдық.– Алматы: ҚАЗақпарат, 2006.-528 б.10 том.
14. Серікқалиұлы З. Тағдыр және біз.– Алматы: Ана тілі, 1996.-320 б.
15. Әбдіков Т. Таңдамалы. Роман және повестер.– Алматы : Жазушы,1992.-512 б.
16. Әбдіков Т. Көкжиек.– Алматы: Жазушы, 1969.-67 б.
17. Әбдіков Т. Өлара.–Алматы: Жалын, 1985.-352 б.
18. Нұрпейісов Ә. Айқас алаңы–адамның жан дүниесі.// Егемен Қазақстан. 2004, 31-желтоқсан
19. Майтанов Б. Қазақ прозасындағы замандас бейнесі.– Алматы: Ғылым, 1982.-148 б.
20. Әбдіков Т. Әдебиетке реформа жасау дегенге түсінбеймін.// Ана тілі. 2002, 29-тамыз
21. Жанұзақова Қ.Т. Т.Әбдіков прозасындағы көркемдік ізденістер.// Керуен. 2008, № 1
22. Түгенбаева К.Т. Жазушы Төлен Әбдіков шығармаларындағы парасаттық қасиет-ұлт мақтанышы.// Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы. Филология сериясы.2007, № 1
23. Серікқалиев З. Роман және біз.– Алматы: Раритет, 2008.-320 б.
24. Жанұзақова Қ.Т. Мәңгілік майдан.// Жұлдыз. 2008. № 4
25. Егеубаев А. Сөз жүйесі.– Алматы: Жазушы, 1985.-272 б.
26. Қазақ әдебиетінің тарихы. Он томдық томдық.– Алматы: ҚАЗақпарат, 2005.-998 б. 9 том.
27. Әбдіхалық Ж. Парасат майданы туралы.// Егемен Қазақстан. 2002, 13-қараша
28. Әшімбав С. Мұрат алды–ізденіс.–Астана: Елорда, 2006.-355 б.
29. Әбдіков Т. Жазушының негізгі құралы–сөз.// Қазақстан жаршысы. 1994, 14-масым
30. Дәулетбаева Б. Құпия есіктің кілтін ашқан қаламгер.// Қазақ әдебиеті. 2002, 22-қараша
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом жұмысы
Төлен Әбдіков прозасының көркемдік ерекшелігі
Орындаған:
4 курс студенті ___________________ Н.Болат
Ғылыми жетекші: ____________________ А.Жүсіпова
ф.ғ.к., доцент (қолы-күні)
Норма бақылаушы: ____________________ П.Бисенбаев
аға оқытушы (қолы-күні)
Кафедра меңгерушісі: ____________________ З.Бисенғали
ф.ғ.д., профессор (қолы-күні)
Қорғауға жіберілді:
20 мамыр 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе
3
Негігі бөлім
8
1. Т. Әбдіков прозасындағы замана бейнесі
8
1. Т.Әбдіков шығармаларындағы кейіпкерлердің рухани әлемі
32
1. Т. Әбдіковтің "Өлара" романы: тартыс және мінез
40
Қорытынды
52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
55
Кіріспе
60 жылдардың аяғы, 70 жылдардың басына қарай қазақ әдебиеті жаңа
сапалық сипаттарға ие бола бастады. Әдебиеттегі жағымды образды кеңес
мемлекетін нығайтушы, қоғамдық тұлға, социалисті еңбектің озаты деп,
суреттейтін қалыптасқан дәстүр шеңберінде шектелмей, жеке адамның жан
дүниесін, ішкі сарайын, адам ретіндегі күйініш-сүйініштерін көркем түрде
бейнелеу үрдісіне ұмтылыс жасала бастады. Әрине, бұған дейінгі қазақ
әдебиетінде ондай сипат байқалмады деуге болмайды. Бұрын алдымен қоғамдық
фон, саяси ұстаным, патриотизм, интернационализм мен еңбексүйгіштік сияқты
кеңес адамына ғана тән болуы тиіс жақсы қасиеттерді алдымен ашып көрсету
шарт болатын. Ал жеке адамның ішкі әлемін, оның қайшылықтары мен сезім-
күйлерін бейнелеу заман талабымен толық қабыса бермейтін.
Осы кезеңде оқырман қауымды елеңдеткен адам тағдырын, оның жан
дүниесіндегі құбылыстарды, алғашқы орынға шығару үрдісінің байқалуы еді.
Әдебиеттің мәңгілік функциясы-идеялық эстетикалық сипаты рухани құндылық
ретінде көңіл аудара бастады. Қазақ прозасына көркемдік серпін әкелді.
Ә.Таразидің, С.Мұратбековтың, Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтің,
А.Сүлейменовтың, М.Мағауиннің, О.Бөкеевтің, Т.Әбдіковтің адамның жан
дүниесін түрлі аспектіде, әр түрлі көркемдік деңгейде ашып көрсетуді мақсат
еткен шығармалары, міне, осы кезеңнен бастап жарық көре бастады.
Бұл жазушылар өздерінің шығармалары арқылы қазақ прозасына өзіндік
жаңалықтарын ала келді. Ол жаңалықтар ең алдымен, алдыңғы он жылдықтарға
қарағанда, пішіндік тұрғыдан шығарма жасау жолдары ширай түсті. Жазушылар
сюжет құру, композиция құрастыру, образ ашу мәселелерін тап-тинақтай етіп
игере бастады.
Екіншіден, кеңес адамын, еңбекті, интернационализмді жырлау сияқты
бұрынғы жылдарда көп кездесетін идеологиялық талаптардан гөрі, алдымен
көркемдік-эстетикалық талаптарды басшылыққа алу үрдісі байқалды. Аталған
авторлар кеңестік шындықты жырлау үшін жалаң деклорациямен публицистикалық
ұрандарға ұрына беруді басшылыққа алмай, бірден жеке адамның жан дүниесіне
үңілуді діттеді. Цензуралық тосқауылдың мықтылығына қарамастан,адам
бойындағы қайшылықтар, асқынып кеткен кемшіліктер ашық түрде көркем
шығарманың негізіне айналды. Бұрынғыдай ылғи қоғамды, мемлекетті ойлап,
патриоттық сезіммен ғана өмір сүретін жасанды кейіпкерлердің орнына ең
алдымен өз жағдайын, сосын ет жақындарының қамын жейтін, өз қиял-сезімін
күйттей білетін шынайы кейіпкерлер басты.
Үшіншіден, қазақ әдеби тілінің мол мүмкіндігі ашылды. Әдеби тіл
нормасын кеңейтуге болатындығын аталған авторлар әр түрлі деңгейде
дәлелдей бастады. Атап айтқанда, Ә.Кекілбаев, А.Сүлейменов, М.Мағауин,
О.Бөкеев, Т.Әбдіков сынды жаңа буын әкелген ең тосын тілдік өрнектер,
бейнелі тіркестер қазақ тілін қаншалықты бай, қаншалықты икемді екенін
байқатты. Ал әдебиеттің басты пәні адамды суреттеу үшін қажет осынша
бай тілдік қордың айналысқа енуі-ең алдымен аталған авторлар таланты мен
ізденістерінің нәтижесі.
Осы кезеңде көркемдік соны ойлардың үлгілері ретінде С.Мұратбековтың
"Жабайы алма", Ә.Кекілбаевтің "Күйші", А.Сүлейменовтың "Бесатар",
Д.Исабековтің, О.Бөкеев пен Т.Әбдіковтердің шығармаларын атауға болады.
М.Мағауиннің "Тазының өлімі", "Бір атаның балалары" ─70 жылдардағы
әдеби құбылыс болып табылатын шығармалар. Көркемдік талап тұрғысының сәтті
жазылған бұл туындылардан бұрын соңды қазақ прозасында байқала бермеген
пішіндік және мазмұндық жаңалықтар аңғарылады. "Тазының өлімінде" ойды
астарлап жеткізуге бағытталған символикалық нышандар, философиялық
түйіндеулер молырақ танылады. Бас кейіпкер тазы болғанмен, шығармада
айтылатын негізгі мәселелер адам тағдыры, салт-дәстүрге деген заманалық
көзқарас. Автор кеңес дәуірінде ашық айтуға болмайтын ұлттық мәселелерді,
қазақи салт-дәстүр мен ой толғамдарды символикалық нышандар арқылы
ишаралап, мезгеп ұсынады. Жалпы өзі өмір сүріп отырған саяси-идеологиялық
режимге қарамастан, түпкі авторлық позициясын астарлап жеткізе біледі.
Ал О.Бөкеевтің "Бура", "Кербұғы" мазмұн тереңдігі,идея сонылығымен
ерекшенелетін, автордың қоғамға, өмірге, табиғатқа көзқарасы тұрғысынан
баяндалғандықтан философиялық ой тұжырымдарға елеулі орын берілген
шығармасы. "Бура" әңгімесінің астарында халықтың ұлттығын, этностық сипатын
жою жолында жүргізілген саясат негізінде "тың жерді игеру" ұранымен ең
шұрайлы жерлерге басқа ұлт өкілдері қоныстанғандығы, қазақтың момындығы
мен дәрменсіздігін пайдаланып, қазақты мүйіздеуге кіріскендігі, ата-баба
қаны тамған, кіндік кесіп, кір жуған туған ауылын "талақ етуге" мәжбүр
еткен заманның жымысқы саясаты сезіледі.
Осылайша,көркем прозаға ешкімге ұқсамайтын өз үні, өз көзқарасымен
келген Оралхан шығармалары арқылы жаңа тыныс, тіпті жаңа көркемдік бағыт
ала келді десе де болады. Оралхан ең алдымен пішіндік әрі мазмұнық
ізденістер арқылы адамның жан дүниесіне мейлінше дендеп ене білді. Кеңес
адамының артықшылығын, ұжымдық еңбекті жырлаған шығармалардан кейін
О.Бөкеев әкелген тосын бояулар қазақ әдебиетін гүлдендіре түскендей
болады. Жазушының бейнелі де бай тілді туындылары оқырмандар арасында
кеңінен қолдау тауып келеді. Оның "Өлара","Қайдасың қасқа құлыным",
"Мұзтау", "Қар қызы", "Құм мінезі", "Сайтан көпірі", "Жетім ботасы" т.б.
шығармалары лапылдаған романтика,төгілген лирика арқылы замандастарын жаңа
бір қырынан көрсете білді. Адам мен табиғат, адам мен қоғам арасындағы
күрделі қатынастарды кең аша отырып,жазушы сол арқылы оқырманға ой тастап,
жауабын сол оқырманның өзіне қалдыратын сұрақтар қояды. Мұның өзі
көркемдік тәсілдерді түрлендірудің бір жолы. Бөкеевтің қай шығармасын алсақ
та терең тебіреніске, жүрек қылын дөп басатын лирикаға толы келеді.
Д.Исабековтің сол кезеңде өмірге келген "Тіршілік", "Дермене",
"Гауһартас", "Сүйекші" повестері моральдық, адамгершілік, этикалық
мәселелерді көтерумен ғана емес, сюжеттік канондарды, характерлерді сомдау
тәсілдерін қолдану жағынан да жаңалық танытты. Мұнда ауыл жастары
арасындағы махаббат сезім және сенім мәселелері─жас отаудың қалыптасуы,жас
жұбайлардын өзара түсінісуі түрлі сынақтар арқылы көрініс табады. Образ
жасаудың табиғилық, идея ашуға ықпал жасайтын сюжеттік желілердің іріктеліп
алынуы, моральдық түйіндер өмір шындығына жақын келеді.
Т.Әбдіков шығармаларында дүниетаным, білім тереңдігі мен көркемдік
шеберлік өрнектері жарасымды өрнек табады және қазақ әдебиетіне
алғашқылардың бірі болып фантастикалық нышандарды өзінің "Тозақ оттары
жымыңдайды", "Ақиқат" сияқты шығармалары арқылы әкелді. "Тозақ оттары
жымыңдайды" повесінде автор моральдық рухани нормаларға мұрын шүйіре
қарайтын жеке адамның трагедиялық халін нанымды сюжет пен ішкі әлемдегі
тартысты суреттеу арқылы ашып көрсетеді.
"Бас сүйегі"─психологиялық талдауға құрылған. Онда адам өміріндегі
қақтығыс, дағдарысқа толы күрделі шындық санасыздық ұғымы арқылы
түсіндіріледі. Адам санасын билеп алған санасыздық түс көру, сандырақтау,
аңғармай сөйлеу, еріксіз қозғалу сынды құбылыстарға жетелейді. Мүсінші-
антрополог Хамит жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында кіші жүз руынан
шыққан Жаубөрі батырдың бас сүйегін ашып, оның мүсінін жасамақшы болады.
Патша отаршылдығына қарсы күресте ерлікпен қаза тапқан Жаубөрі батыр туралы
тарихи деректерді толық білмегендіктен, сондай-ақ, қастер тұтар қасиеттен
қаймықпағандықтан бес жыл уақытын бір мүсінге арнаса да ештеңе өндіре
алмайды. Автор бес жыл ішіндегі Хамит санасындағы санасыздық құбылыстарға
үңіледі. Әңгіменің өң бойындағы әрбір штрих, әрбір детальдар Хамит бейнесін
аша түсу мақсатында қолданылған. Шашылған бөлме , түс көру, Мұқыш шалды
іздеп келу, тарихқа үңілу т.б. сюжеттер мүсінші бейнесін аша түседі.
Фонтастикалық шығармаларымен қатар романтикалық туындыларды да
дүниеге әкелді. Оған "Оң қол" әңгімесін айтуымызға болады. Жазушы жас
қыздың өз қолы өзіне қастандық жасауы негізінде адам қолымен жасалатын сан
алуан жауыздықтың себебін іздеп қана қоймай, ол жөнінде философиялық түйін
жасайды. Дүниедегі бар жамандық атаулы адам қолымен жасалатынын көрсету
үшін автор әңгіменің шешімін трагедиялық халмен айшықтаған. Сұлулыққа,
өмірге құштар Алманың аяқ астынан мерт болуы да сондықтан.
Адам баласының мансап қуып азғындағанын, жан құмарлығына тән
құмарлығын айырбастағанын "Мансап", "Жат перзентті" арқылы көреміз. Сондай-
ақ, жетпісінші жылдардағы әдебиетте көтерілгені, бірегей қойылғаны "адам
қайтсе қалады адам болып" мәселесі еді. Оның әдебиетте ұзақ баян тауып,
ұтымды шешімделуіне аталған жазушылар елеулі еңбек сіңіргені ақиқат. Төлен
Әбдіковте шығармашылық ізденістерін, негізінен, осы бір сүрлеудің айдынды
жолға айналуына бағыштады. Осы туралы көрнекті ойшыл Әбіш Кекілбаев:"Ол да
осынау әрі әлемдік, әрі мәңгілік проблеманың қазақ тіршілігіндегі көрінісін
мейлінше етене жақын және терең жеткізуге күш салды. Сол арқылы өз буынының
өмір жолын көркем шежірелеп шығуды місе тұтпай, өз халқының жиырмасыншы
ғасырдағы бастан кешкен итырқылжыңдарының тарихи астарын жіті сараптай
алған туындылар әкелді. Дүниеге әлі аяқтала қоймаған "Өлара" романының
бірінші кітабы солай келді. Ол шамамадан тыс әсіре әспеттеліп келген
кеңестік шындықтың, кеңестік қоғам қалыптастырмақшы болған көзқарастар мен
мінез-құлық ұстанымдарының күйкі табиғатын қаз қалпында бейнелеуде
табандылық таныта білді. Тоталитарлық идеологияның жауырды жаба тоқып, өзі
жасаған әлеуметтік қиянаттарды әр қилы утопиялардың тасасына тығып,
көлшектеп бағуға тырысқан саяси көлгірлігін ұтымды әшкерелеудің тосын
көркемдік тәсілін тапты",-[1, 5 б.] дейді.
Төлен Әбдіковтің өміріне қысқаша тоқталсақ, қаламгер 1942 жылдың 4
қыркүйегінде Қостанай облысы Жангелдин ауданының қазіргі Айса Нұрманов
шаруашылына қарасты Көлқамыс елді мекенінде колхозшының отбасында дүниеге
келген. 1965 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің
филология факуьтетін бітіргеннен кейін, "Қазақстан пионері" газетінің әдеби
қызметкері, бөлім меңгерушісі, 1970-1979 жылдары "Жалын" альманағының проза
бөлімінің меңгерушісі, бас редакторының орынбасары болып жұмыс істеді. 1977
жылы "Қазақфильм" киностудиясының сценарийі бойынша редациялық
коллегиясының бас редакторы болып тағайындалды. 1989-1991 жылдары "Қазақ
әдебиеті" газетінің бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының
екінші хатшысы болды. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің
мәдениет саласындағы көмекшісі болып тағайындалды. 1996-2007 жылдары
Президент қасындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңестің хатшысы,
Президент әкімшілігі Бөлім меңгерушісінің орынбасары, бас инспектор болып
жұмыс істеді.Қазіргі кезде "Өркениет" Республикалық әдеби-көркем, қоғамдық
журналының бас редакторы. Шығармалары "Көкжиек", "Күзгі жапырақтар",
"Ақиқат", "Айтылмаған ақиқат","Өлара", Таңдамалы шығармалары, "Оң қол",
"Парасат майданы", "Әке". "Біз үшеу едік" атты драмасы республика
театрларында қойылды. "Қыз Бәтіш пен Ерсейіт" повесі бойынша "Өтелмеген
парыз" атты көркем фильм түсірілді. Грек мифологиясынан құралған "Эллада
ерлері" кітабын қазақ тіліне аударды. Шығармалары бірнеше шет тілдеріне
аударылып, орыс тілінде "Истина", одан кейін Санкт-Петербург қаласында
"Славия" баспасында "Война умов" атты кітабы шықты. Қазақстан
Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Мемлекет сыйлығының лауреаты,
Қазақстан Республикасы ПЕН-клубы сыйлығының лауреаты, Франц Кафка атындағы
Европалық алтын медальдың иегері.
Т. Әбдіков прозасындағы замана бейнесі
Философиялық парасаттың терең сыршылдығымен таңдандыра елеңдеткен
Төлен Әбдіков өз шығармасында ұлттық сезімді жоғары қояды. Адамның парасаты
жазушы үшін алдына қойған үлкен мақсат сияқты. Халықтың жаны мен арманы
шығарманың бас кейіпкерінің атынан шебер беріледі. Өз дәуірінің жастары
алдындағы мәселені қозғай отыра автор жас жігітпен қыздар бейнесі арқылы әр
адамды қоғам мен өмірдегі өз орнын тауып, адамгершілік қасиетті жоғары
ұстауға шақырады. Қарыз бен мансап, ар мен ұят, еңбексүйгіштік пен
арамтамақтық арасындағы арпалысында бірінші қасиеттің жеңіп шығуы
қаламгердің негізгі тақырыбы.
Ал шығарманың негізгі идеясы-адалдық. Яғни әдебиет мұраттарындағы,
тіл тазалығындағы, ұлт психалогиясындағы заман бейнесіндегі, қоғамдағы
шындықты айта білуге деген адалдығы.
Төлен Әбдіков суреткерлігінің негізгі ерекшелігі – тазалық. Көркем
шындықты терең философиялық ілім биігінен іріктеп, іске асырып ғана
оқырманға ұсынар─талант тазалығы, ар тазалығы.
"Мен үшін ең қымбаттысы-шығарманың мінезі, жазушының шындық үшін жан
пидалылығы"[2,159б.]─деп қаламгердің өзі айтқандайын әңгімелерінен
бастап,″Өлара″раманын қамти қарасақ, арқауы босаң, оқиғаның жалған
өрістеуіне, құрылған шығармасының жоқтығы. Көркем дүниелердің қай-қайсыда
өз тақырыбының жүгін еркін көтеріп оқырман санасына өзгеше ой тастап, сәуле
құяр автордың парасат тұжырымдарының ақиқат ауылынан алыс қонбағандығы,
ақиқатты жазу жолындағы көзсіз батылдығы.
" Төлен Әбдіков күні кешегі озбыр заманның күні-түні желкеңе мініп
алып, "осыны айт,осыны жаз" деп төбелеп баққан төтен нұсқауларының
ешқайсысына да құлақ аспай, сыртқары қала біліпті. Тап іргесінде ақ
топырақты аспанға боратып, тың игеріп жатыр екен деп, совхоз өңірін, қызыл
топырақты көкке боратып, кен игеріп жатыр екен деп зауыт өмірін жазамын деп
босқа арамтер болмапты. Өз заманының қаһарманын іздеп те әуре-сарсаңға
түспепті. Қаламгердің көзі түсер кеңістікті ауыл мен қалаға, өз еліміз бен
бөтен елге, суреткердің ойын бөлер уақытты өткен заман, осы заман, келер
заманға жіктеп, бөліп-жарып жатпапты. Пәлен деген елді,пәлен деген заманды,
пәлен деген қоғамды, пәлен деген адамды тебірентетін айрықша ен таңба
салынған еншілі шындықты емес, әмбені тебіренте алатын әлеуметтік мәні зор
ортақ шындықты іздепті",[3,3б.]─деп Әбіш Кекілбаев Төлен Әбдіковтің ешбір
жалған идея, жалған моральды мойындамағандығын, коммунистік идеологиямен
қасиетті өнерді былғамағандығын және осы қасиетімен ерекшеленіп
тұратындығын әділ бағалайды.
Т.Әбдіков шығармаларының тағы бір өзгешелігі өзінің ешкімге де
ұқсамайтын кейіпкерлері және олардың терең психологиясы. Мынау жалған
дүниенінің жапа тармағай сұрақтарына жан-жақты жауап беруге тырысқан жазушы
адам баласының сан қилы әрекеттерін олардың дүниетанымы мен ішкі
психологиялық әлемі арқылы шынайы суреттеп береді. Адам баласындағы тылсым
арпалыстар адам психологиясындағы ұшы-қиырсыз ғажайыптар, адамгершілік,
адамдық сияқты тамаша қасиеттер мен пендешілік, арамзалық сияқты алпауыт
күштер майданы─Төлен Әбдіков шығармаларының негізгі сарыны.
Жазушының өзіндік ерекшелігі туралы О. Бөкеев: "Төлен прозасындағы
мен аңғарған ерекшелік─идеясының тереңдігі мен философиялық ойының
ауқымдылығы. Тақырыптық жағынан да соны, әркімнің міне шабуы мүмкін емес
қыртыстылығы. Туындысының идеялық дәнін тым тереңге себетін жазушының сол
кірпияз дәні өніп шығар құнарлы тақырыбын табуы оңайға түспес. Бәлкім,
Төленнің әр кітабы дүниеге түйенінің боталағанындай болып, ыңыранып әрең
келу сыры-осында шығар" [4, 4-5б.б.]─дейді.
Төлен Әбдіков шығармашылық үрдісінен байқалатын ерекшелігі бір
шығармада айтылған ойдың келесі бір шығармада жалғасын тауып, қайта
бұрыңғысынан мүлде соныланып, басқа ажар басқа келбетпен, басқаша үнмен
айтылатыны. "Тозақ оттары жымыңдайды", "Қыз Бәтіш пен Ерсейіт" және "Әке"
повестері бір-бірінің заңды жалғасы іспетті. Бұл үш туынды бір-біріне
соншалық туыс, соншалық жақын дүниелер. Осы үш повесте айтылар ой, ұстанған
бағыт─ұрпақ қалдыру. Жазушының "Тозақ оттары жымыңдайды" повесінде, сосын
"Қыз Бәтіш пен Ерсейіт" повесінде айтқан ойлары "Әкеде" толыға түседі.
Қазақ прозасында әке тақырыбына қаншама шығармалар жазылса да
Төленнің "Әке" повесінің көркемдік деңгейіне көтерілгендері шамалы. Повесть
деп аталса да, романның жүгін көтерген шығармадан әке өмірін саралау арқылы
үш ұрпақтың өмір сүрген дәуір кейпін көрсету көркем сөздің шын жүйрігінің
ғана өресі жетер тірлік.
"Әке" повесінде хал үстінде жатқан әкенің өмірін ол оқырманның өзі
аңғара бермейтін лирикалық шегіністер арқылы байыптап өтеді. Қаладан хабар
ести сала жеткен ұл әкесінің төсегінің қасына отырып, бір кездегі әкесі
айтқан әңгімелерді есіне түсіреді. Бұл, ұрпақтың өз тегіне көз жіберіп,
өткенін зерделеуі болса, екіншіден өлім аузында жатқан жанның түйсігіндегі
өзгерістерді дәл болжап, дәл шамалауының көрнісіндей.
Октябрь ойранынан соңғы бір тыншымаған аласапыран тірлік бір ғана
Жармағанбет әулетінің трагедиясымен айқындалады. Тағдыр маңдайына сайдың
тасындай бес ұл берген Жармағанбет "ырысы не деген қалың?"-деп, жұртты
тамсандырған әулет. Халық басына туған зобалаң нәубет атаулының бәріне бір-
бір ұлдан құрбандық беріп отырған. Нұржанды атты казактар атып кетсе,
Қапсаттар бай мен кедейдің төбелесінде өлген. Әбсаттар ұлы ашаршылықта
әйелі, бала-шағасымен түгел өліп, Дүйсен репрессияда кеткен.
Елді таңдай қақтырған өскен-өнген әулеттен қалған жалғыз тұяқ – Сейсен
ғана. Арыстандай төрт ағасын ажал жұтып, бүтін бір әулеттің аманатын
арқалап қалған жан өзінің бұл дүниеде жер басып жүргенін олқысынады. Өз
бауырларының тындырған шаруасындай істі өзі тындыра алмайтынын, олардай
бауырмал, ақжүрек бола алмағанын сезіне тұрып, "солар тірі болса менікінен
гөрі үлкен істер тындырар еді-ау" дейтін өкінішке жақын сезім. Сөйте тұра,
лирикалық кейіпкер─әкенің өзі де әлеуметке қадірлы болғанын, оның
көңіліндегі аңсарын өзі ғана түсіне алатынын аңғаруға болады.
"Әке" повесінде ұрпақ қалдыру жолындағы қазақы иірімдер өте қанық.
"Менің есіме жамағайын біреудің бала көтермеген әйелі "босаныпты" деген
хабар естігенде әкемнің жылағаны түсті. "Шіркін-ай, ұрпақ қалмай қояр ма
деп қорқып жүруші едім, тоба, құдайдың жасаймын десе, жақсылығы аз ба?"-деп
жаулықтай шұбатылған бет орамалмен көзін сүрткен. Мен кезінде соған мүлде
түсіне алмай қойып едім. Айдаладағы біреудің әйелі босаныпты дегенге өз
басым қанша зорлансам да, жылай алмаймын. Арыстай ағаларының бәрінен
айырылып, жалғыз қалған бейшара әкем жан басының мынау тіршілікте қанша
қымбат екенін менен гөрі жақсырақ білген болуы керек",[5, 81б.]─дейді
автор.
Соғысқа кеткен жалғыз ұлын күтіп жүрген Ақсары кемпірдің уайымын
беретін тұс та ерекше жылы. Жорабектің атын атамай сөз сөйлемейді. Біреумен
кездессе :"Жорабек,үй ішің аман ба?", "Жорабек,бұ қай бала?" -деп
кетерінде:"Ал, Жорабек, сау бол ", " Ойбай, Жорабек, мен кетейін",-деп
тіпті үйге мал сүйкенсе де:"Алда, Жорабек, үйді қиратты-ау, мына
жамандатқыр",-деп құрық алып, малды қуар еді" [5, 97б.]. Повестің өн
бойынан жалт етіп көрініс беріп, шағын эпизоттардың өзінде-ақ оқушының
кеуде тұсын қозғап кететін оралымдар көп. Қара қағаз келген баласы Жорабек
оралатынын естігенде кенет өліп кететін Ақсары кемпір сияқты, Әбдіков
шығармаларына дендеп енген сайын біз күтпеген шындық, біз мән бермеген
өмірлік жағдайлар кездесіп отырады.
Осы шығармамен үндес туындының бірі "Қыз Бәтіш пен Ерсейітке "
тоқталсақ, бұл шығармада да ұрпақ жалғастығы негізгі мәселе. Мұнда басты
кейіпкер Қожабек шалдың жалғызы аурудан қайтып, кемпірі екеуі ғана қалып,
алданыштың жоқтығынан азап шеккені сөз болады. Көрген күні күн емес,
өмірінің бар мәні,алданышы, көңіл медеуі ұрпақ деп білетін қазақ үшін қу
тізені құшақтап от басында отырып қалудан жаман қасірет жоқ. Осындай
жағдайға тап болған Қожабек шалға оқырман өзінен-өзі тілектес болып, шалмен
бірге күрсініп, шалмен бірге қамығады.
"Мақтап жатыр, мақтап жатыр. О, пендешілік, қу жаны қайғыдан қусап
біткелі тұрса да "менен туған бала жаман болмаған екен ғой" деген бір
болмашы арсыз мақтаныш көңіл түкпірінде бойдағы баланың қимылдағанындай
әрегідік бір бұлт етіп қалады".[6, 171б.]
"...Қожекең туғалы зират атаулыны жаны түршігіп ұнатпайтын. Бірақ
сәулетті күмбездің тек тіршілікке емес, өлімге де жарасатынына іштей қайран
қалды. Тап енді мұның баласы өзге өліктерден мерейі үстем боп, ұялмай
жататын секілді.[6,175б.]. Оқиға шиеленісіп, дамыған сайын жазушының қай
өреден бұлт етіп шешім табатынын күтесің. Осындай іштей елегізе күту,
сезімімен шығармаға дендей келгеніңде, алдыңнан өзіңді де азаптайтын ой
дариясы кездеседі. Болаттан бала қалыпты. Тіршілік шырағының өлеусіреген
жарығына шалмен бірге емініп, енді оқырман да сол сәбиді іздеуге кіріседі.
Кейіпкерге іштей аяушылық туып, оның барған жерінен бос қайта бергеніне
опынып, шығарманың шырқау шегіне таяйды. Болатқа деген екіұдай сезім де осы
арада туады. Болат─шығармада жоқ кейіпкер. Бірақ шығарма түгелдей сол жоқ
кейіпкердің іс- әрекетіне құрылған. Алғашқы сәттерде оның іскерлігі, жұрт
аузында жүретіндігі сүйсінтсе, шығарманың соңына қарай бастапқы сүйініштен
арылып, әкесіне артқан азабы үшін жазғырғың келіп отырады. Сондықтанда:
"Мұ не қылғаның, жарығым-ау. Бәрі қолыңнан келгенде қиянат қылмау
қолыңнан келмегені ме, жарығым-ау. Құдайдан көрген зәбір тірліктің заңы
шығар, адамнан көрген зәбір қымбат, жарығым-ау. Соны неге түсінбедің.
Хайуанның да обалы жібермейді деуші еді, адам обалы қайтып жіберсін..."
[6,192б.]─деген зират басындағы шалдың күңіренісіне қосыла егілесің.
Қожабек шал Болаттың жақсы істерін естіп келсе, кейін талай жандарға қиянат
істегенін де көреді. Сол қиянаттың салдарынан туған немересінің жүзін де
көре алмай кетеді.
Бұдан әрі жазушы күтпеген шешім шығарып, қорытындыны үш-ақ ауыз
сөзбен қайырады. Онда Қожабек шалдың есігінің алдына бір құшақ талды
аударып тастап кете беретін Қалидоллаға ырзалығы айтылады да:
"Қожекең мұратына жеткендей жымың-жымың етеді...
"Рахат болды -ай"деп қояды.
Арсыз тіршілік!"-деп нүкте қойылады. Бұл қорытындыда Қожабек шалдың
баласының да, кемпірінің де өлімін бір сәт ұмытып тіршіліктің сәттік
қызығына қалайша тез алданып кеткеніне таңдана, әрі жазғыра қараймыз.
Бірақ шығарманы әуелгі оқиғасынан бастап ойша қорыта келгенде, Қожабектің
көңілінде бір медеу жатқанын түсінесіз. Аты аталмаса да белінен тұқым
қалғандығы. Сонымен қатар бұл повесте ұрпақ қалдыру мәселесімен бірге
тазалық, адамгершілік бастауларының негізі неде екенін де көтереді.
Осы екі тундымен сарындас шығармасы─" Тозақ оттары жымыңдайды"
повесі. Онда Оңтүстік Америкадағы жер бетінен құрып бара жатқан араку
тайпасының тағдырын суреттеу арқылы жетпісінші жылдардағы қазақ ұлтының
бастан кешкен жағдайын тұспалдап меңзейді. Өйткені кеңестік дәуірде мұндай
шындықты ашық жазу мүмкін емес еді. Бұл турасында жазушының өзі берген
сұхбатында: "Жер бетіндегі шағын ұлттардың тағдыры қашанда ұқсас. Ұлттың
шын тағдыры туралы ашық жазу мүмкін емес еді. Тағдырлас өзге ұлттарды жау
арқылы ғана өз ұлтыңның жағдайын тұспалдап айтуға болады"-[7,5б.] деп
ағынан жарылады.
Енді осы повестке тоқталсақ, бас кейіпкер профессор Эдуард Бейкер
оқырманның алдында тәкаппар, үстем, астам, өзін қатал принцптерге
бағындырған, айналасының өзіне табынатынына әбден үйренген жан бейнесінде
көрінеді. Оның өмір парағына көз жіберсе өйтуге әбден құқылы жан екенін
мойындаймыз. Медицина әлеміне жан сенбейтін ерліктер жасап о дүниенің
есігінде жатқан талай адамның жанын алып қалған профессор, шынында да
қандай мадаққа да лайық. Оған дәлел, швейцардың тілшіге Бейкер туралы
айтқаны:
"... Несін айтасыз, Бейкер мырза топырақтан адам жаратқан жоқ,
қалғанның бәрін жасап жатыр емес пе! Керемет қой, керемет! ...Өзім куә
болған бір оператцияны айтайын. Түрлі-түрлі сөздер."Науқастың өмірін сақтап
қалуға ешқандай мүмкіндік жоқ. Өлетінін Бейкердің өзі де біледі. Тек
реклама үшін жасап жатыр ",- десті. Ақыры не болды? ...Оператция сәтті
шықты. Ол үшін тек уақыт ұту керек екен. Эдуард Бейкер 11 сағаттық
оператцияны 4-сағатта аяқтады. ...Феномен! Медицинадағы феномен! Инфарктан
өлген адамды отыз минут ішінде жеткізсе құтқаруға болады дейді доктор
Бейкер".[6, 67б.]
Бірақ шығармаға дендеп ене келе , оның өткенін ұмытқан, өзінің басты
қасіретін мүлде есінен шығарып алған жан екенін көреміз. Оның өткен шағы
бар, ол шақ өте үлкен қасіретке толы, бірақ келе-келе, жас ұлғайып өмірдің
бүгінгі және ертеңгі қызығы кешегіден әлде қайда маңызды болып кеткесін,
санада ол шақтың елестері де қалмаған. Әбдіковтың өз тілімен айтсақ "даңқ
Бейкерге өз аяғымен келді және өзімшіл сұлу әйелдей өзінен басқаның бәрін
ұмытыуды, өзінен басқа ештеңені сүймеуді талап етті". Кияку-Бейкер өзгерді,
оның сыртқы келбеті ғана емес, ішкі әлемі де қатты өзгеріске түсті. Оны
енді көсем қызы Кумбаның нұрлы елесі де жұбата алмайтын, оның өмірінде
бұрын өзі мүлде сезініп білмеген құндылықтар пайда болды да, бұған дейін
аяулы болып келген нәрсенің бәрінен бас тартқызып өз дегеніне үйіріп
әкетті.
Осы "Тозақ оттары жымыңдайды" повесінде шығарма оқиғасының мүлде
басқа бағытқа бұра тартып, оқырманды қияндарға жетелеп кетуіне себепші екі
кейіпкер бар. Олар бір-екі эпизотта көрінеді де жоқ болады. Бірі профессор
Бейкерді алыстан іздеп келетін италиялық журналист Ливино Палетелли. Бүкіл
шығарманың бойына басқаша бояу жағып, оқиғаны күрт өзгертуге осы
журналистің профессормен шағын әңгімесі де жеткілікті. "Біз иьямбикура
тайпасының территориясына қондық. Индеецтер үшін тұмау ең қауыпты жұқпалы
аурумен бірдей. Индеецтер отанын қазір "Жасыл тозақ" деп атайды. Амазонканы
тозаққа айналдырған улы жыландар мен ауру тарататын масалар емес, түпсіз
құрдым батпақтар мен ажал көлдері де емес, адам жегіш балықтар мен
каймандарда емес ... кәдімгі цивилизация мен мәдениет апармақ болған "ақ
ниетті" ақ адамдар. Мен жергілікті тайпалардың этнографиясы, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері туралы жазбақ болғам. Бірақ мен кешігіп қалыппын.
Тайпалардың көбісі жер бетінен мүлдем құрып кеткен. Ақ адамдар джунгли
ішінен ең соңғы индеецті іздеп жүр. Қазір ғалымдар тек өлген тайпалардың
этнографиясын жазуда. Тек естігендерін жазуда, әрине. Өйткені растайтын
бір де бір куә жоқ. Жақында тағы бір араку тайпасының құрып біткені
айқындалды ...Араку тайпасынан бір де бір адам қалмаған. "Неден қырылғаны
белгісіз, мекен жайлары қаңырап бос қалды"-деп жазады",[6,87б.]–деп
Палтеллидің аузымен мардымсып отырған профессорды тәбесіне келтіреді, оның
санасындағы ескі елестерді оятады, профессордың ұзақ уақыт киіп келген
өркениеттік қалыбын бір сәт шешуіне жол ашады. Бұдан әрі шығарма барысында
Палетелли мүлдем көрінбейді, оқырман оны қажетсінбейді де. Екінші жанама
кейіпкер-Янумака шал. Ол дәстүрді жалғастырушы. Янумака өзінің ақсақалдық
миссиясын адал атқарады, араку балақайларының санасына өз тайпаларының
ерлігін сіңіреді, жас ұрпақты батырлыққа, әділдікке тәрбиелейді. Мысалы,
елік туралы ертегісіңде елікті адамдар қолына алып үйретеді екен, адамдарға
әбден бауыр басқан елік олардан қорықпайтын болыпты. Күндердің бір күнінде
бір адам оған садақ атады. Елік өз үйіріне барып жан тапсырар алдында :
"адамдарды маңдарыңа жолатпаңдар. Өйткені олардың ішінде қанішер
жүр",[6,89б.]─ деп өсиет қалдырыпты.
Соны неге айтқанын түсіндіру үшін: "Біздер сол елік тәрізді ақ
адамдармен дос болдық. Ал олардың ішіндегі бір зұлымы біздің түбімізге
жетуі мүмкін",[6,89б.]─ деп ұрпағын қауіптен сақтандырмақшы болады.
Өйткені, шалдың қолынан келетіні сол ғана. Янумаканың шығармаға керек
кейіпкер ретінде көрінетіні – оның түйсіктілігі, сақтандырғыштығы. "Кеш
түсіп , ымырт жабылады. Орман алқабы қарауытып, кенет жоғарғы жақтағы ақ
адамдардың мекен-тұрағы тұсыннан қаз-қатар жылтыраған ғажайып оттар
көрінеді. Олар жанған отқа ұқсамайтын, жұлдыздар секілді жымың қаққан,
ерекше бір сәулелі сиқыр оттар еді.
─Тозақ оттары!...─дейді Янумака күбірлеп.─Тозақ оттары жымыңдайды...
Көріп тұрсыңдар ма? ...Тозақтың отары!!! А-а-а-!!!"[6,90б.]
Жазушы басқа емес, дәл тайпа ақсақалының көзімен болашақты болжайды.
Бұдан әрі араку тайпасының басына қасірет төнеді. Ақ адамдар оларды сүйікті
мекенінен аластайды. Тайпа түгел індетке шалдығады. Оларды құтқару үшін
емдік шөп іздеуге кеткен бақсылардың барлығы оққа ұшады. Кияку бір кездері
өзі қатты қорыққан тозақ оттарының арасына барады. Янумака шалдың болжамы
айна қатесіз келеді. Шығарманың басты кейіпкері Эдуард Бейкер─өте күрделі
тұлға, ол да уақыт желеуімен өзінің әу бастағы ақжүрек қалпынан ажырап
қалған, сөйтіп, айналасындағылар сияқты алданыш толқынына ілесіп кете
барған жан. Ол өз қатарындағы адамдар сияқты тек ауқымды мәселелерді
ойлайды. Оған тіршіліктің ұсақ-түйегі қызық емес. Ол қатаң өмір
қағидаларын ойлап тауып алған, тек соған ғана бағынады. Журналистпен
сұхбаттасқаннан кейін оның Бразилияға ұшып баруы, ауру үндістерді емдейтін
орталыққа соғуы, ондағы өзінің соңғы тайпасын көруі оның өмірлік қасіретін
ушықтыра түспесе, емдеген жоқ. Оның көз алдында соңғы тайпаласы, бүтін бір
халықтың соңғы өкілі жан тапсырды. "Түн ортасы ауа араку тайпасынан қалған
жалғыз индеец доктор Бейкердің алдында мәңгілікке көзін жұмды.
─Бітті, бітті, бәрі бітті. Түк қалған жоқ. Ең соңғы араку көз жұмды.
Бітті...
Ал ол кезде араку тайпасының ең соңғы адамы өзі екеніне мән бермеді.
Атағы жер жарған докторладың докторы Эдуард Бейкер өз қандасын өлімнен
құтқара алмады",─[6,129б.] өзі, араку тайпасының ең соңғы тұяғы Кияку-
Эдуард енді ештеңе өзгерте алмайтын еді. Ол -өркениеттің адамы. Оның ұрпағы
жоқ, болмайды да. Жер бетінен бір халық толығымен жоғалды. Оған Бейкердің
өз басымен берілген өркениет кінәлі.
"Өркениет деген туды сана шыңының басына тігіп қойып, соған тырмыса
ұмтылғанда, адам баласының ұтқаны не? Өкініш. Қолмен істегенді қайтіп
орнына келтіре алмайтын қауқарсыздығын сезінген өкініш. Қаншама қаны таза
халықтың қан-жыны араласып, бірте-бірте қырық ұрықтың қансыздығын қайтара
алмайтын өкініш.Бірте-бірте әлемді дінсіздер мен тексіздер билеп бара
жатқанын мойындайтын өкініш. Тек, дін, діл, тіл, сана, құндылық
мәселелерінің жойылып бара жатқанын сезінген өкініш. Ұсақ халықтардың
тағдырын қақпақылдап оянудан, оларды жер бетінен жоғалтып жіберуден туған
өкініш. Ең ақыры, адамзат баласының Жер-Ананы күндердің күні тіршілік
тынысына мүлде айыратынын болжаған өкініш"─[8,36б.] деп Есей Жеңісұлы
жазғандай араку тайпасының және араку тайпаларымен тағдырлас талай
тайпалардың жойылуына себеп өркениеттің келуі.
Озбырлықтың принциптері бір-біріне қандай ұқсас болса, аз ұлттардың
трагедиясы да сондай ұқсас. Өздерінің дағдылы дәстүрін, этномәдениетін
жоғалтқан тайпаның өмірін суреттейтін эпизодқа көз салсақ:
"Ей, тезірек! – дейді миссионер тағы да айқайлап, - тезірек, сендерді
суретке түсіреміз.
Көп ұзамай, деревня тұрғындары түгел жиналды. Үйретілген цирк
хайуандарындай үн-түнсіз, бір-бірімен де тіл қатыспастан, қатарласып тұрып
жатыр. Белі бүгіліп, қаусаған шал-кемпірлер, таяққа сүйенген ақсақ
еркектер, бір тісі жоқ қызыл иек әйелдер, соқырлар, бүкірлер, ши борбай
балалар... қатарласып тұрып жатыр" [6,127б.]
"Ең жауынгер тайпалардың бірі болған ақ адамдармен отыз жыл соғысқан
ымырасыздардың қазіргі кейпі әлгіндей.
Ұлттың рухы өлген. Әлгі қорқынышты бейнелер тек кемді күн жүрген бос
тұлып, жансыз көлеңкелер ғана.
Ең бастысы ұлттың рухын, тіршілік тұғыры─дәстүрін өлтіру. Одан кейін
ол ұлтқа алаңдамайақ, өзге тірлікпен айналысуға болады.
Рухы өлген ұлт өзөзінен іріпшіріп, құрып бітеді. Қоғам түзу
жолмен емес бұрандамен дамиды. Бұранданың келесі орамында индеецтер тағдыры
кімді күтіп тұр?..
Біздің ұлтымыз емес пе?.. "[9,258б.]
Жазушы мүлдем бейтаныс орта─ араку тайпасының өмірін көзі байлаулы,
құлағы тығындаулы өз еркінің тізгінін әлдеқашан жат қолға берген ұлтымыздың
санасын ояту үшін алған.
Ұлтсыздану, ұрпақ мәселесі─ қазақ өмірінің ең басты ұстанымы.
Барлай қарасақ,"Тозақ оттары жымыңдайды " повесінің әрбір кейіпкері─қазақ.
Янумака шал─ қазақтың ертегіші ақсақалы. Бақсы Чоро─ өз әулетінің ғана
емес, ұлтының тағдырына алаңдаушы азамат. Канато мен Сари─ ерлікке ұмтылған
жас өрендер. Саридың атыс ортасынан тайпа көсемін құтқарып шығатыны─ біздің
халықтың үлкенді аялап, ардақтайтынының көрінісі.
"Ақ адамдардың қолына түсіп тұрып, өлімнен құтылған Кияку кейін
атақ даңққа жеткенше үрейленеді де жүреді. Өлім кенет бас салатындай
дағдырып, бір беймаза күй кешеді де жүреді. Жазушы шығармасында да өз
ұлтының болашақ тағдырына деген қорқыныш бар. Мүмкін ол қорқыныш та біз
өзімізге өзіміз келіп, ұлт ретіндегі бірлігіміз әбден қалыптасқанда,сырқы
да, ішкі де арандатушылардың азғыруына елікпейтін жағдайға жеткенде
сейілетін болар".[8,36б.]
Жұртқа кең танылып әдеби ортада лайықты бағасын алған қаламгердің
шығармаларындағы бір ойдың келесі бір шығармасында жалғасын табатын
ерекшелігі "Оң қол" мен "Парасат майданы" шығармасында айқын байқалады. Бұл
екі повесінде тартылып жатқан бір жүйе бар. Ол─қостұлғалық, яғни тұлғаның
екіге бөлінуі.
Кезіндегі кеңес оқырмандары батыс жарты шар мен капиталистік
дүниенің болмысы деп қабылдаған бұл шытырмандардың біздің де шырғалаң
шындығымыз екендігін, түсіміз емес, өңіміз екендігін алғаш батыл ашып
берген ұлттық прозамыздың христоматиялық үлгілерінің біріне айналған "Оң
қол" әңгімесі еді. Онда теңдесі жоқ ару қыздың басына тап болған теңдесі
жоқ ауыр халді өз көзімен бақылап, өз жүрегімен зерделеген жас дәрігер
жігіттің жан күйзелісі күллі адамзат баласының басына түсіп келе жатқан
жантүршігерлік жаңа зұлматтан хабар бергендей. Адамның бұдан былай өз
құрбаны өзі болғандай алғаш рет екіұдайлық мәселесі Төлен Әбдіковтің "Оң
қол" әңгімесінде көрініс табады.
Автордың өзі:
"Кейінірек үш-төрт жинақ шығарып, үлгерген кезде көбіне "Оң қол"
деп аталататын әңгіменің авторы ретінде ауызға алынып жүрдім. Әрине ол,
әңгімені жақсы көрген оқырманға мен дау айта алмаймын. Талғам үшін таласуға
болмайды. Алайда олардың пікірлеріне қосылмауға менің де қақым бар.
Керісінше "Оң қол" менің көптеген басқа шығармаларыма обал жасап, атақ-
дәрежеге бір қол жеткізіп алған адамның қайта-қайта көзге түсіп, өзінен
артық жігіттердің бағын байлап жүрген секілді елестейді"[10,4б.]─дей келе:
"Жазушылық─жоқтан бар жасағыш іскерлік емес, немесе қолға қалам алғанда әр
жақтан құйыла беретін сөйлемдердің жиынтығы да емес. Шын
жазушылық─дүниетаным, парасат, рухани тазалық секілді қасиеттерімен
тікелей байланысты күрделі қайраткерлік. Жазушы өз шығармаларындағы биік
принциптермен өмір сүре алмауы мүмкін, бұл үшін оны кешіруге болады, бірақ
ол мақтаныш емес"[10,4б.]─дейді.
Төлен Әбдіков өзі айтқандай әңгімелерінде өз кейіпкерлерін кең
парасатты түрде бейнелейді.
"Оң қол" әңгімесінде жас қызды емдеуші жас дәрігердің ауру
алдындағы парызды өтеудің өзі үлкен адамгершілік, парасаттылық иесін
көрсетеді. Жас та болса, жүйке ауруымен ауырған науқастармен тіл тауып,
олардың сеніміне ене білудің өзі үлкен жүрек иесі екенін көрсетеді.
Бұл әңгіме адам психикасының сан мың алуан екенін көрсетеді.
Әңгіме дәрігердің айтылуымен беріледі.Жас қыздың жаңа басталған өмірі тек
қорқыныштан тұрады, оның бойынан әлде бір тылсым күштің қақтығыстарын
көреміз.Осы ауруды емдеп жүрген жас дәрігер қыздың мына сөзін дәл
келтіреді: "Маған қастандық жасаған мынау, бұл менікі емес, мүлде бөтен
қол, мені өлтіргісі келіп жүр",-деп өзінің оң қолын көрсетті. Дәрігер
тілінде бұндай аурудың түрін ішкі тұлғаның екіге жарылуы деп атайды. Яғни,
бір денеде екі түрлі жан иесінің кезектесіп, қатар өмір сүруі. Осылайша бір
адамның бойындағы екі әлем, екі "мені"екі қолы өзара мәмілеге келе алмай,
бірбіріне жаулық күй кешеді. Бір тұлғаның бойында тоқайласқан қарсы екі
күштің, оң қолы мен сол қолының арпалысын суреттеу жазушыға өмір
құбылыстарындағы қайшылықтарды нақтырақ, көркем суреттеуге мүмкіндік
берген.
Сұлу қыздың аты Алма. Жас дәрігер өзіне жеке ғылыми объект
табылғанына қуанады. Ауруды бақылауға күнделік арнайды. "Оң қол шынында да
өз бетінше ақылға сыймайтын әрекеттер жасайды. Оң қолы кеңірдегін, тас
қылып ұстап алады. Оң қол қыз тек қалың ұйқыға кеткенде ғана шабуыл
жасайды. Өзіне қанша түсініксіз болғанымен өзінөлтіру ниеті қыздың миында
бар деген сөз. Бірақ ол ниет кімнен қайдан келді? Алманың бүкіл өмірін,
мінезін адамдармен қатынасын зерттей келіп, мұны өз басынан туған ниет
деуге себеп таба алмадым. Бұл қалай да қанмен тұқым қуалап келген ниет.
Науқастың шешесі, не әкесі, не әкесінің әкесі бір кезде өзінөзі өлтірмек
болған. Енді олар әлдебір құпия заңдылықпен Алманың санасында тұрып өздерін
өлтіргілері келеді. Бірақ олардың өздері жоқ. Сананың иесі қыз өлуге тиіс.
Әлгі ниет қыздың организмі толық тыныштыққа енген шақта таңғажайып қатерлі
рефлекс арқылы оянып, оң қолға сигнал береді."[11,124б.] Жақсы бақылаудың
нәтижесінде Алма оңала бастайды. Күндіз ол кітап оқиды. Тек жалғыздық қана
оның серігі. Автордың сөзін келтірсек: "Дүниедегі ең қиын зат жалғыздық
қой. Төңірегінде іштегі қайғың мен қуанышыңды өзіңмен бөлісе алатын жан
серік адамдар барда тіршіліктің де, өлімнің де бір мағынасы болуы хақ.
Бұдан рас, өлімнің салмағы жеңілденіп кетпейді. Өлім қашан да қорқынышты.
Бірақ сенің өлімнен қашып тіршілікке ұмтылуының өзі сол тіршіліктің
мағынасы барын дәлелдейді. Ал жер бетінде бүкіл тіршілік атаулы жойылып,
әлемде жалғыз қалған сәтіңді елестетіп көрші. Мұндайда өлім қорқынышты
емес, керісінше тірлігің қорқынышты болмақ. Алманың бойындағы рухани
жалғыздық та осыған ұқсас бір зат."[11,126б.]
..."Сол кезде мен оң қолдың кеуде бойымен алқымға қарай жылжып
бара жатқанын көрдім. Бұл шынында да қорқынышты көрініс еді. Алма тіпті
түсінде де оң қолымен төбелесіп жүреді. Бұл менің санамнан тыс нәрсе
еді."[11,125б.]
Әңгімені жеткізуші жас дәрігер аурухананың бас дәрігерін Алманың
оң қолына операция жасауға нақты дәлелдермен келісім алады. Сол күні түнде
оң қол Алманы өлтіріп тынады. Осылайша Алма арғы аталарының бірінде іске
аспай қалған өзін-өзі өлтіру идеясының құрбаны болады. Жүзеге аспаған жаман
ойдың айналып келіп жас қыздың бойында оянуы арқылы қаламгер адамның ішкі
ол әлеміндегі жауапкершілік мәселесін қаузайды. Жазушы адам рухани
кемелдікке жасаған әрбір ісімен ған емес, сонымен бірге ішкі жан
дүниесінің, ойының тазалығымен де ұшталуы тиіс дегенді айтпақшы болады.
Төлен Әбдіковтің бұл әңгімесі бұрынғы әңгімелерінің ешқайсысына
ұқсамайды. Бұл әңгімеде ар да, ұятты нәрсе де жоқ. Қарт пен жас та бір
бірімен пікір алмаспайды. Кінәлі де кінәсіз де жоқ. Адамның еркінен тыс бір
күштің бар екені мәлім. Сол күш қандай күш? Ақ ниетті ме, қара ниетті ме ?
Дәрігердің сөзін мысалға алсақ."Рас, адамның денесінің өзіне жау болғаны
бақытсыздық. Бірақ адамның өзіне өзі жаулығы соншалық сирек оқиға ма? Сот
залына барып, айыпталған адамдардың қателіктерін тізіп көріңіз, бәріне де
өздері кінәлі. Кісі өлтіруден бастап, ұрлық істеу, арақ ішіп, төбелесу,
әйел зорлау, адамды балағаттау, содан кейін түрмеге түсіп, өмірін қор қылу,
өзіне өзі жаулық жасау емес пе? Адам бойындағы жаңағы оң қолдан несі
кем?.."[11,141б.] Қандай күш екені айтпаса да анық.
Жазушы 2002 жылы жазылған "Парасат майданы" атты повесінде де адам
жанының екіге бөлінетіндігін дәлеледегендей болады."Оң қолда" кейіпкер
өмірде ештеңені білмеген жас болса, "Парасат майданындағы" кейіпкер өмірдің
дәмін татып, ауыртпалықтан жүйкесі тозған адам. "Оң қол" әңгімесінде Алма
ішіндегі тартыстың терең себепсалдарын егжейтегжейлі баяндалып, жан жақты
ашылмаған күйі қалса, "Парасат майданы " повесінде осы идея жаңа қырынан
көрінеді. Кез келген жамандық алдымен адам санасына идея түрінде туып,
жүзеге асады. Адамның ішкі ойының тазалығы, жақсылықтың жеңісіне, ізгілікке
деген сенімі шығармада басты рөл атқарады.
Жалпы "Парасат майданы" жазушының шығармашылық ізденіс жолындағы
үлкен табысы және бұл қазақ көркем ойын дамытуға орасан елеулі үлесі.
Адамзаттың іштегі іріп-шіріп, адамгершіліктен азғындап, тіршілік әлеміне
қажеті жоқ және қатер құбылыс ретінде рухани апаттан мерт болуы алдында
тұрғандығы жөніне жер бетіндегі дабыл қаққан шығармасы.
Бұл шығармасында адам мен қоғам арасындағы қарамақайшылық тереңдей
түскен. Әлемдік әдебиет пен философияны тереңірек зерделеген парасат пайым,
әлеуметтік қайшылықтардың астарын тап басқан өмірлік тәжірибе ең бастысы,
суреткерлік шеберлік айқын аңғарылады. Роман жүгін көтеріп тұрған шағын
повесть адамзаттың былайғы тағдыры қалай шешілмек, неге байланысты деген
сауалдарға жауап іздейді.
Повестің негізгі тақырыбы─ рухани кемелдену мәселесі. Адамның рухани
тұрғыдан жаңа деңгейге көтерілуі, тазаруы, рухани кемелділікке жетуі көне
заманнан бері көптеген ойшылдарды толғандырып келген мәселе. Тәндік
қажеттіліктерді жеңу арқылы жаңа рухани деңгейге көтерілу, әулиелік сипатқа
ие болуы көптеген ойшылдардың көтерген өзекті тақырыбы. Рухани кемелденуді
жазушы адамның өзіне үңіліп, ішкі ойы мен іс-әрекетін тазарту, нәпсісін
тыю, осы кезге дейін қалыптасқан адамгершілік қағидаларын орындау. Рухани
кемел адам өз бойындағы мінімен күресте жеңіске жетуі тиіс. Өзіне-өзі есеп
беріп, іштегі жаман ойларымен, әдет-қылықтармен, бойындағы кемшіліктерімен
күресуі керек. Адамдардың барлығы жауды сырттан іздейді, солармен жаға
жыртысып кектеніп, өмірін өткізеді. Шын мәнінде, әр адамның жауы өз ішінде
отыр, тек рухани кемелділікке ұмтылған адам ғана сол іштегі дұшпанды тап
басып танып, сонымен ашық айқасқа шыға алады. Өз "меніне", өз бойындағы
зұлымдық бастауларына қарсы парасат майданын ашады. Қаламгер рухани
кемелділік мәселесін адам бостандығымен тығыз байланыстырады. Шын
бостандыққа рухани кемелдену арқылы ғана қол жеткізуге болатынын ескертеді.
Повестің көтерер рухани-әлеуметтік жүгі осындай.
Шығарма композициясы да қызғылықты: күнделік пен кейіпкердің өзіне-
өзі жазған хаттар формасында өрбиді. Қым-қуыт сюжеттік желіні немесе ұзын-
сонар баяндауды көрмейміз, адамдар арсындағы шым-шытырық қатынастан
туындайтын алау-жалау оқиғаларсыз, қыл аяғы махаббат интригасы да жоқ
шығармада тартыс жеке адам басында өтеді. Шығармада бейнелеу тәсілінің
контраст, драматизм формалары жиі кездеседі.
Шығармадағы ерешелік─ тартыстың адам мен басқа адамдардың қарым-
қатынасына құрылмай екіге жарылған, содан жапа шеккен жеке бір тұлғаның
санасында дамиды.
Оның кейіпкері жаны жікке жарылған адам. Ол әуел бастан адамды адам
еткен қасиеттер: ізгілікті жақтауға, жақсылық атаулының өмірде басым бола
беруіне сенуге және сол үшін күресуге дайын.
Ол бүгінгі заманда өмірде болып жатқан келеңсіз істерге, теріс
әрекеттерге бір жағынан, тіксіне қарап, жиркенеді екінші жағынан дәрменсіз.
Әлемнің, қоғамдағы адамдардың бүгінгі моральдік кейпі оның пайымдауынша
нағыз жардың жиегінде тұрғандай. Осыны ойласа болды─ оның еңсесін түсірер
бір зіл батпан зәбір бүкіл жан дүниесін басады да кетеді.
Дегенмен, ол өзгені де өз халін де біршама кәміл түсінгендіктен,
төңірегіндегілермен бүкіл байтақ сыртқы әлеммен жарасымды байланысқа
түскенді қалайды. Нәзік жанымен ізгілікті аңсайды "...Бүгінгі бүкіл жүйке-
тамырыңмен сезіп тұрған анық тіршілік, рухани әлем: адам баласының жарық
дүниеге келгеннен бергі бастан кешкен тарихы, қызығы мен қасіреті, үміті
мен өкініші, сан мың жылдар бойына сананы сарғайтып келген парасат
биігі─рақымшылдық, жанашырлық, аяушылық, жақсы көрушілік, ізгілік жолындағы
жанпидашылық тіршіліктің мәніне айналған әулие қасиеттер─ осының бәрі
мәңгілік түнекке сіңіп, жоқ болады дегенге көңіл шіркін көнгісі келмейді.
Әрине, оны ойлап бас қатырғанмен, ештеңе өзгермейді ".[5,10б.]
Жазушы өз кейіпкерінің жан дүниесіндегі қайшылықты осылай
пішіндейді.
Бір адам бойындағы қайшылық күллі адамзат қайшылығы. Кесапат ойды
Бейтаныс құрбы мен күнделік иесінің арасындағы текетірес, зұлымдық пен
ізігілік арасындағы мәңгі майдан.
Кейіпкер─күнделік иесі араға үш не төрт күн салып басқа бір адам,
яғни бейтаныс құрбы болып оянып жүреді. "Осы екі адам" бір-бірімен хат
жазысып, таласып, жаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
Филология факультеті
Қазақ әдебиеті кафедрасы
Диплом жұмысы
Төлен Әбдіков прозасының көркемдік ерекшелігі
Орындаған:
4 курс студенті ___________________ Н.Болат
Ғылыми жетекші: ____________________ А.Жүсіпова
ф.ғ.к., доцент (қолы-күні)
Норма бақылаушы: ____________________ П.Бисенбаев
аға оқытушы (қолы-күні)
Кафедра меңгерушісі: ____________________ З.Бисенғали
ф.ғ.д., профессор (қолы-күні)
Қорғауға жіберілді:
20 мамыр 2009 ж.
Мазмұны
Кіріспе
3
Негігі бөлім
8
1. Т. Әбдіков прозасындағы замана бейнесі
8
1. Т.Әбдіков шығармаларындағы кейіпкерлердің рухани әлемі
32
1. Т. Әбдіковтің "Өлара" романы: тартыс және мінез
40
Қорытынды
52
Пайдаланған әдебиеттер тізімі
55
Кіріспе
60 жылдардың аяғы, 70 жылдардың басына қарай қазақ әдебиеті жаңа
сапалық сипаттарға ие бола бастады. Әдебиеттегі жағымды образды кеңес
мемлекетін нығайтушы, қоғамдық тұлға, социалисті еңбектің озаты деп,
суреттейтін қалыптасқан дәстүр шеңберінде шектелмей, жеке адамның жан
дүниесін, ішкі сарайын, адам ретіндегі күйініш-сүйініштерін көркем түрде
бейнелеу үрдісіне ұмтылыс жасала бастады. Әрине, бұған дейінгі қазақ
әдебиетінде ондай сипат байқалмады деуге болмайды. Бұрын алдымен қоғамдық
фон, саяси ұстаным, патриотизм, интернационализм мен еңбексүйгіштік сияқты
кеңес адамына ғана тән болуы тиіс жақсы қасиеттерді алдымен ашып көрсету
шарт болатын. Ал жеке адамның ішкі әлемін, оның қайшылықтары мен сезім-
күйлерін бейнелеу заман талабымен толық қабыса бермейтін.
Осы кезеңде оқырман қауымды елеңдеткен адам тағдырын, оның жан
дүниесіндегі құбылыстарды, алғашқы орынға шығару үрдісінің байқалуы еді.
Әдебиеттің мәңгілік функциясы-идеялық эстетикалық сипаты рухани құндылық
ретінде көңіл аудара бастады. Қазақ прозасына көркемдік серпін әкелді.
Ә.Таразидің, С.Мұратбековтың, Ә.Кекілбаевтың, Д.Исабековтің,
А.Сүлейменовтың, М.Мағауиннің, О.Бөкеевтің, Т.Әбдіковтің адамның жан
дүниесін түрлі аспектіде, әр түрлі көркемдік деңгейде ашып көрсетуді мақсат
еткен шығармалары, міне, осы кезеңнен бастап жарық көре бастады.
Бұл жазушылар өздерінің шығармалары арқылы қазақ прозасына өзіндік
жаңалықтарын ала келді. Ол жаңалықтар ең алдымен, алдыңғы он жылдықтарға
қарағанда, пішіндік тұрғыдан шығарма жасау жолдары ширай түсті. Жазушылар
сюжет құру, композиция құрастыру, образ ашу мәселелерін тап-тинақтай етіп
игере бастады.
Екіншіден, кеңес адамын, еңбекті, интернационализмді жырлау сияқты
бұрынғы жылдарда көп кездесетін идеологиялық талаптардан гөрі, алдымен
көркемдік-эстетикалық талаптарды басшылыққа алу үрдісі байқалды. Аталған
авторлар кеңестік шындықты жырлау үшін жалаң деклорациямен публицистикалық
ұрандарға ұрына беруді басшылыққа алмай, бірден жеке адамның жан дүниесіне
үңілуді діттеді. Цензуралық тосқауылдың мықтылығына қарамастан,адам
бойындағы қайшылықтар, асқынып кеткен кемшіліктер ашық түрде көркем
шығарманың негізіне айналды. Бұрынғыдай ылғи қоғамды, мемлекетті ойлап,
патриоттық сезіммен ғана өмір сүретін жасанды кейіпкерлердің орнына ең
алдымен өз жағдайын, сосын ет жақындарының қамын жейтін, өз қиял-сезімін
күйттей білетін шынайы кейіпкерлер басты.
Үшіншіден, қазақ әдеби тілінің мол мүмкіндігі ашылды. Әдеби тіл
нормасын кеңейтуге болатындығын аталған авторлар әр түрлі деңгейде
дәлелдей бастады. Атап айтқанда, Ә.Кекілбаев, А.Сүлейменов, М.Мағауин,
О.Бөкеев, Т.Әбдіков сынды жаңа буын әкелген ең тосын тілдік өрнектер,
бейнелі тіркестер қазақ тілін қаншалықты бай, қаншалықты икемді екенін
байқатты. Ал әдебиеттің басты пәні адамды суреттеу үшін қажет осынша
бай тілдік қордың айналысқа енуі-ең алдымен аталған авторлар таланты мен
ізденістерінің нәтижесі.
Осы кезеңде көркемдік соны ойлардың үлгілері ретінде С.Мұратбековтың
"Жабайы алма", Ә.Кекілбаевтің "Күйші", А.Сүлейменовтың "Бесатар",
Д.Исабековтің, О.Бөкеев пен Т.Әбдіковтердің шығармаларын атауға болады.
М.Мағауиннің "Тазының өлімі", "Бір атаның балалары" ─70 жылдардағы
әдеби құбылыс болып табылатын шығармалар. Көркемдік талап тұрғысының сәтті
жазылған бұл туындылардан бұрын соңды қазақ прозасында байқала бермеген
пішіндік және мазмұндық жаңалықтар аңғарылады. "Тазының өлімінде" ойды
астарлап жеткізуге бағытталған символикалық нышандар, философиялық
түйіндеулер молырақ танылады. Бас кейіпкер тазы болғанмен, шығармада
айтылатын негізгі мәселелер адам тағдыры, салт-дәстүрге деген заманалық
көзқарас. Автор кеңес дәуірінде ашық айтуға болмайтын ұлттық мәселелерді,
қазақи салт-дәстүр мен ой толғамдарды символикалық нышандар арқылы
ишаралап, мезгеп ұсынады. Жалпы өзі өмір сүріп отырған саяси-идеологиялық
режимге қарамастан, түпкі авторлық позициясын астарлап жеткізе біледі.
Ал О.Бөкеевтің "Бура", "Кербұғы" мазмұн тереңдігі,идея сонылығымен
ерекшенелетін, автордың қоғамға, өмірге, табиғатқа көзқарасы тұрғысынан
баяндалғандықтан философиялық ой тұжырымдарға елеулі орын берілген
шығармасы. "Бура" әңгімесінің астарында халықтың ұлттығын, этностық сипатын
жою жолында жүргізілген саясат негізінде "тың жерді игеру" ұранымен ең
шұрайлы жерлерге басқа ұлт өкілдері қоныстанғандығы, қазақтың момындығы
мен дәрменсіздігін пайдаланып, қазақты мүйіздеуге кіріскендігі, ата-баба
қаны тамған, кіндік кесіп, кір жуған туған ауылын "талақ етуге" мәжбүр
еткен заманның жымысқы саясаты сезіледі.
Осылайша,көркем прозаға ешкімге ұқсамайтын өз үні, өз көзқарасымен
келген Оралхан шығармалары арқылы жаңа тыныс, тіпті жаңа көркемдік бағыт
ала келді десе де болады. Оралхан ең алдымен пішіндік әрі мазмұнық
ізденістер арқылы адамның жан дүниесіне мейлінше дендеп ене білді. Кеңес
адамының артықшылығын, ұжымдық еңбекті жырлаған шығармалардан кейін
О.Бөкеев әкелген тосын бояулар қазақ әдебиетін гүлдендіре түскендей
болады. Жазушының бейнелі де бай тілді туындылары оқырмандар арасында
кеңінен қолдау тауып келеді. Оның "Өлара","Қайдасың қасқа құлыным",
"Мұзтау", "Қар қызы", "Құм мінезі", "Сайтан көпірі", "Жетім ботасы" т.б.
шығармалары лапылдаған романтика,төгілген лирика арқылы замандастарын жаңа
бір қырынан көрсете білді. Адам мен табиғат, адам мен қоғам арасындағы
күрделі қатынастарды кең аша отырып,жазушы сол арқылы оқырманға ой тастап,
жауабын сол оқырманның өзіне қалдыратын сұрақтар қояды. Мұның өзі
көркемдік тәсілдерді түрлендірудің бір жолы. Бөкеевтің қай шығармасын алсақ
та терең тебіреніске, жүрек қылын дөп басатын лирикаға толы келеді.
Д.Исабековтің сол кезеңде өмірге келген "Тіршілік", "Дермене",
"Гауһартас", "Сүйекші" повестері моральдық, адамгершілік, этикалық
мәселелерді көтерумен ғана емес, сюжеттік канондарды, характерлерді сомдау
тәсілдерін қолдану жағынан да жаңалық танытты. Мұнда ауыл жастары
арасындағы махаббат сезім және сенім мәселелері─жас отаудың қалыптасуы,жас
жұбайлардын өзара түсінісуі түрлі сынақтар арқылы көрініс табады. Образ
жасаудың табиғилық, идея ашуға ықпал жасайтын сюжеттік желілердің іріктеліп
алынуы, моральдық түйіндер өмір шындығына жақын келеді.
Т.Әбдіков шығармаларында дүниетаным, білім тереңдігі мен көркемдік
шеберлік өрнектері жарасымды өрнек табады және қазақ әдебиетіне
алғашқылардың бірі болып фантастикалық нышандарды өзінің "Тозақ оттары
жымыңдайды", "Ақиқат" сияқты шығармалары арқылы әкелді. "Тозақ оттары
жымыңдайды" повесінде автор моральдық рухани нормаларға мұрын шүйіре
қарайтын жеке адамның трагедиялық халін нанымды сюжет пен ішкі әлемдегі
тартысты суреттеу арқылы ашып көрсетеді.
"Бас сүйегі"─психологиялық талдауға құрылған. Онда адам өміріндегі
қақтығыс, дағдарысқа толы күрделі шындық санасыздық ұғымы арқылы
түсіндіріледі. Адам санасын билеп алған санасыздық түс көру, сандырақтау,
аңғармай сөйлеу, еріксіз қозғалу сынды құбылыстарға жетелейді. Мүсінші-
антрополог Хамит жиырмасыншы ғасырдың бірінші жартысында кіші жүз руынан
шыққан Жаубөрі батырдың бас сүйегін ашып, оның мүсінін жасамақшы болады.
Патша отаршылдығына қарсы күресте ерлікпен қаза тапқан Жаубөрі батыр туралы
тарихи деректерді толық білмегендіктен, сондай-ақ, қастер тұтар қасиеттен
қаймықпағандықтан бес жыл уақытын бір мүсінге арнаса да ештеңе өндіре
алмайды. Автор бес жыл ішіндегі Хамит санасындағы санасыздық құбылыстарға
үңіледі. Әңгіменің өң бойындағы әрбір штрих, әрбір детальдар Хамит бейнесін
аша түсу мақсатында қолданылған. Шашылған бөлме , түс көру, Мұқыш шалды
іздеп келу, тарихқа үңілу т.б. сюжеттер мүсінші бейнесін аша түседі.
Фонтастикалық шығармаларымен қатар романтикалық туындыларды да
дүниеге әкелді. Оған "Оң қол" әңгімесін айтуымызға болады. Жазушы жас
қыздың өз қолы өзіне қастандық жасауы негізінде адам қолымен жасалатын сан
алуан жауыздықтың себебін іздеп қана қоймай, ол жөнінде философиялық түйін
жасайды. Дүниедегі бар жамандық атаулы адам қолымен жасалатынын көрсету
үшін автор әңгіменің шешімін трагедиялық халмен айшықтаған. Сұлулыққа,
өмірге құштар Алманың аяқ астынан мерт болуы да сондықтан.
Адам баласының мансап қуып азғындағанын, жан құмарлығына тән
құмарлығын айырбастағанын "Мансап", "Жат перзентті" арқылы көреміз. Сондай-
ақ, жетпісінші жылдардағы әдебиетте көтерілгені, бірегей қойылғаны "адам
қайтсе қалады адам болып" мәселесі еді. Оның әдебиетте ұзақ баян тауып,
ұтымды шешімделуіне аталған жазушылар елеулі еңбек сіңіргені ақиқат. Төлен
Әбдіковте шығармашылық ізденістерін, негізінен, осы бір сүрлеудің айдынды
жолға айналуына бағыштады. Осы туралы көрнекті ойшыл Әбіш Кекілбаев:"Ол да
осынау әрі әлемдік, әрі мәңгілік проблеманың қазақ тіршілігіндегі көрінісін
мейлінше етене жақын және терең жеткізуге күш салды. Сол арқылы өз буынының
өмір жолын көркем шежірелеп шығуды місе тұтпай, өз халқының жиырмасыншы
ғасырдағы бастан кешкен итырқылжыңдарының тарихи астарын жіті сараптай
алған туындылар әкелді. Дүниеге әлі аяқтала қоймаған "Өлара" романының
бірінші кітабы солай келді. Ол шамамадан тыс әсіре әспеттеліп келген
кеңестік шындықтың, кеңестік қоғам қалыптастырмақшы болған көзқарастар мен
мінез-құлық ұстанымдарының күйкі табиғатын қаз қалпында бейнелеуде
табандылық таныта білді. Тоталитарлық идеологияның жауырды жаба тоқып, өзі
жасаған әлеуметтік қиянаттарды әр қилы утопиялардың тасасына тығып,
көлшектеп бағуға тырысқан саяси көлгірлігін ұтымды әшкерелеудің тосын
көркемдік тәсілін тапты",-[1, 5 б.] дейді.
Төлен Әбдіковтің өміріне қысқаша тоқталсақ, қаламгер 1942 жылдың 4
қыркүйегінде Қостанай облысы Жангелдин ауданының қазіргі Айса Нұрманов
шаруашылына қарасты Көлқамыс елді мекенінде колхозшының отбасында дүниеге
келген. 1965 жылы С.М.Киров атындағы Қазақ Мемлекеттік университетінің
филология факуьтетін бітіргеннен кейін, "Қазақстан пионері" газетінің әдеби
қызметкері, бөлім меңгерушісі, 1970-1979 жылдары "Жалын" альманағының проза
бөлімінің меңгерушісі, бас редакторының орынбасары болып жұмыс істеді. 1977
жылы "Қазақфильм" киностудиясының сценарийі бойынша редациялық
коллегиясының бас редакторы болып тағайындалды. 1989-1991 жылдары "Қазақ
әдебиеті" газетінің бас редакторы, Қазақстан Жазушылар одағы басқармасының
екінші хатшысы болды. 1994 жылы Қазақстан Республикасы Президентінің
мәдениет саласындағы көмекшісі болып тағайындалды. 1996-2007 жылдары
Президент қасындағы мемлекеттік саясат жөніндегі ұлттық кеңестің хатшысы,
Президент әкімшілігі Бөлім меңгерушісінің орынбасары, бас инспектор болып
жұмыс істеді.Қазіргі кезде "Өркениет" Республикалық әдеби-көркем, қоғамдық
журналының бас редакторы. Шығармалары "Көкжиек", "Күзгі жапырақтар",
"Ақиқат", "Айтылмаған ақиқат","Өлара", Таңдамалы шығармалары, "Оң қол",
"Парасат майданы", "Әке". "Біз үшеу едік" атты драмасы республика
театрларында қойылды. "Қыз Бәтіш пен Ерсейіт" повесі бойынша "Өтелмеген
парыз" атты көркем фильм түсірілді. Грек мифологиясынан құралған "Эллада
ерлері" кітабын қазақ тіліне аударды. Шығармалары бірнеше шет тілдеріне
аударылып, орыс тілінде "Истина", одан кейін Санкт-Петербург қаласында
"Славия" баспасында "Война умов" атты кітабы шықты. Қазақстан
Республикасының еңбек сіңірген қайраткері, Мемлекет сыйлығының лауреаты,
Қазақстан Республикасы ПЕН-клубы сыйлығының лауреаты, Франц Кафка атындағы
Европалық алтын медальдың иегері.
Т. Әбдіков прозасындағы замана бейнесі
Философиялық парасаттың терең сыршылдығымен таңдандыра елеңдеткен
Төлен Әбдіков өз шығармасында ұлттық сезімді жоғары қояды. Адамның парасаты
жазушы үшін алдына қойған үлкен мақсат сияқты. Халықтың жаны мен арманы
шығарманың бас кейіпкерінің атынан шебер беріледі. Өз дәуірінің жастары
алдындағы мәселені қозғай отыра автор жас жігітпен қыздар бейнесі арқылы әр
адамды қоғам мен өмірдегі өз орнын тауып, адамгершілік қасиетті жоғары
ұстауға шақырады. Қарыз бен мансап, ар мен ұят, еңбексүйгіштік пен
арамтамақтық арасындағы арпалысында бірінші қасиеттің жеңіп шығуы
қаламгердің негізгі тақырыбы.
Ал шығарманың негізгі идеясы-адалдық. Яғни әдебиет мұраттарындағы,
тіл тазалығындағы, ұлт психалогиясындағы заман бейнесіндегі, қоғамдағы
шындықты айта білуге деген адалдығы.
Төлен Әбдіков суреткерлігінің негізгі ерекшелігі – тазалық. Көркем
шындықты терең философиялық ілім биігінен іріктеп, іске асырып ғана
оқырманға ұсынар─талант тазалығы, ар тазалығы.
"Мен үшін ең қымбаттысы-шығарманың мінезі, жазушының шындық үшін жан
пидалылығы"[2,159б.]─деп қаламгердің өзі айтқандайын әңгімелерінен
бастап,″Өлара″раманын қамти қарасақ, арқауы босаң, оқиғаның жалған
өрістеуіне, құрылған шығармасының жоқтығы. Көркем дүниелердің қай-қайсыда
өз тақырыбының жүгін еркін көтеріп оқырман санасына өзгеше ой тастап, сәуле
құяр автордың парасат тұжырымдарының ақиқат ауылынан алыс қонбағандығы,
ақиқатты жазу жолындағы көзсіз батылдығы.
" Төлен Әбдіков күні кешегі озбыр заманның күні-түні желкеңе мініп
алып, "осыны айт,осыны жаз" деп төбелеп баққан төтен нұсқауларының
ешқайсысына да құлақ аспай, сыртқары қала біліпті. Тап іргесінде ақ
топырақты аспанға боратып, тың игеріп жатыр екен деп, совхоз өңірін, қызыл
топырақты көкке боратып, кен игеріп жатыр екен деп зауыт өмірін жазамын деп
босқа арамтер болмапты. Өз заманының қаһарманын іздеп те әуре-сарсаңға
түспепті. Қаламгердің көзі түсер кеңістікті ауыл мен қалаға, өз еліміз бен
бөтен елге, суреткердің ойын бөлер уақытты өткен заман, осы заман, келер
заманға жіктеп, бөліп-жарып жатпапты. Пәлен деген елді,пәлен деген заманды,
пәлен деген қоғамды, пәлен деген адамды тебірентетін айрықша ен таңба
салынған еншілі шындықты емес, әмбені тебіренте алатын әлеуметтік мәні зор
ортақ шындықты іздепті",[3,3б.]─деп Әбіш Кекілбаев Төлен Әбдіковтің ешбір
жалған идея, жалған моральды мойындамағандығын, коммунистік идеологиямен
қасиетті өнерді былғамағандығын және осы қасиетімен ерекшеленіп
тұратындығын әділ бағалайды.
Т.Әбдіков шығармаларының тағы бір өзгешелігі өзінің ешкімге де
ұқсамайтын кейіпкерлері және олардың терең психологиясы. Мынау жалған
дүниенінің жапа тармағай сұрақтарына жан-жақты жауап беруге тырысқан жазушы
адам баласының сан қилы әрекеттерін олардың дүниетанымы мен ішкі
психологиялық әлемі арқылы шынайы суреттеп береді. Адам баласындағы тылсым
арпалыстар адам психологиясындағы ұшы-қиырсыз ғажайыптар, адамгершілік,
адамдық сияқты тамаша қасиеттер мен пендешілік, арамзалық сияқты алпауыт
күштер майданы─Төлен Әбдіков шығармаларының негізгі сарыны.
Жазушының өзіндік ерекшелігі туралы О. Бөкеев: "Төлен прозасындағы
мен аңғарған ерекшелік─идеясының тереңдігі мен философиялық ойының
ауқымдылығы. Тақырыптық жағынан да соны, әркімнің міне шабуы мүмкін емес
қыртыстылығы. Туындысының идеялық дәнін тым тереңге себетін жазушының сол
кірпияз дәні өніп шығар құнарлы тақырыбын табуы оңайға түспес. Бәлкім,
Төленнің әр кітабы дүниеге түйенінің боталағанындай болып, ыңыранып әрең
келу сыры-осында шығар" [4, 4-5б.б.]─дейді.
Төлен Әбдіков шығармашылық үрдісінен байқалатын ерекшелігі бір
шығармада айтылған ойдың келесі бір шығармада жалғасын тауып, қайта
бұрыңғысынан мүлде соныланып, басқа ажар басқа келбетпен, басқаша үнмен
айтылатыны. "Тозақ оттары жымыңдайды", "Қыз Бәтіш пен Ерсейіт" және "Әке"
повестері бір-бірінің заңды жалғасы іспетті. Бұл үш туынды бір-біріне
соншалық туыс, соншалық жақын дүниелер. Осы үш повесте айтылар ой, ұстанған
бағыт─ұрпақ қалдыру. Жазушының "Тозақ оттары жымыңдайды" повесінде, сосын
"Қыз Бәтіш пен Ерсейіт" повесінде айтқан ойлары "Әкеде" толыға түседі.
Қазақ прозасында әке тақырыбына қаншама шығармалар жазылса да
Төленнің "Әке" повесінің көркемдік деңгейіне көтерілгендері шамалы. Повесть
деп аталса да, романның жүгін көтерген шығармадан әке өмірін саралау арқылы
үш ұрпақтың өмір сүрген дәуір кейпін көрсету көркем сөздің шын жүйрігінің
ғана өресі жетер тірлік.
"Әке" повесінде хал үстінде жатқан әкенің өмірін ол оқырманның өзі
аңғара бермейтін лирикалық шегіністер арқылы байыптап өтеді. Қаладан хабар
ести сала жеткен ұл әкесінің төсегінің қасына отырып, бір кездегі әкесі
айтқан әңгімелерді есіне түсіреді. Бұл, ұрпақтың өз тегіне көз жіберіп,
өткенін зерделеуі болса, екіншіден өлім аузында жатқан жанның түйсігіндегі
өзгерістерді дәл болжап, дәл шамалауының көрнісіндей.
Октябрь ойранынан соңғы бір тыншымаған аласапыран тірлік бір ғана
Жармағанбет әулетінің трагедиясымен айқындалады. Тағдыр маңдайына сайдың
тасындай бес ұл берген Жармағанбет "ырысы не деген қалың?"-деп, жұртты
тамсандырған әулет. Халық басына туған зобалаң нәубет атаулының бәріне бір-
бір ұлдан құрбандық беріп отырған. Нұржанды атты казактар атып кетсе,
Қапсаттар бай мен кедейдің төбелесінде өлген. Әбсаттар ұлы ашаршылықта
әйелі, бала-шағасымен түгел өліп, Дүйсен репрессияда кеткен.
Елді таңдай қақтырған өскен-өнген әулеттен қалған жалғыз тұяқ – Сейсен
ғана. Арыстандай төрт ағасын ажал жұтып, бүтін бір әулеттің аманатын
арқалап қалған жан өзінің бұл дүниеде жер басып жүргенін олқысынады. Өз
бауырларының тындырған шаруасындай істі өзі тындыра алмайтынын, олардай
бауырмал, ақжүрек бола алмағанын сезіне тұрып, "солар тірі болса менікінен
гөрі үлкен істер тындырар еді-ау" дейтін өкінішке жақын сезім. Сөйте тұра,
лирикалық кейіпкер─әкенің өзі де әлеуметке қадірлы болғанын, оның
көңіліндегі аңсарын өзі ғана түсіне алатынын аңғаруға болады.
"Әке" повесінде ұрпақ қалдыру жолындағы қазақы иірімдер өте қанық.
"Менің есіме жамағайын біреудің бала көтермеген әйелі "босаныпты" деген
хабар естігенде әкемнің жылағаны түсті. "Шіркін-ай, ұрпақ қалмай қояр ма
деп қорқып жүруші едім, тоба, құдайдың жасаймын десе, жақсылығы аз ба?"-деп
жаулықтай шұбатылған бет орамалмен көзін сүрткен. Мен кезінде соған мүлде
түсіне алмай қойып едім. Айдаладағы біреудің әйелі босаныпты дегенге өз
басым қанша зорлансам да, жылай алмаймын. Арыстай ағаларының бәрінен
айырылып, жалғыз қалған бейшара әкем жан басының мынау тіршілікте қанша
қымбат екенін менен гөрі жақсырақ білген болуы керек",[5, 81б.]─дейді
автор.
Соғысқа кеткен жалғыз ұлын күтіп жүрген Ақсары кемпірдің уайымын
беретін тұс та ерекше жылы. Жорабектің атын атамай сөз сөйлемейді. Біреумен
кездессе :"Жорабек,үй ішің аман ба?", "Жорабек,бұ қай бала?" -деп
кетерінде:"Ал, Жорабек, сау бол ", " Ойбай, Жорабек, мен кетейін",-деп
тіпті үйге мал сүйкенсе де:"Алда, Жорабек, үйді қиратты-ау, мына
жамандатқыр",-деп құрық алып, малды қуар еді" [5, 97б.]. Повестің өн
бойынан жалт етіп көрініс беріп, шағын эпизоттардың өзінде-ақ оқушының
кеуде тұсын қозғап кететін оралымдар көп. Қара қағаз келген баласы Жорабек
оралатынын естігенде кенет өліп кететін Ақсары кемпір сияқты, Әбдіков
шығармаларына дендеп енген сайын біз күтпеген шындық, біз мән бермеген
өмірлік жағдайлар кездесіп отырады.
Осы шығармамен үндес туындының бірі "Қыз Бәтіш пен Ерсейітке "
тоқталсақ, бұл шығармада да ұрпақ жалғастығы негізгі мәселе. Мұнда басты
кейіпкер Қожабек шалдың жалғызы аурудан қайтып, кемпірі екеуі ғана қалып,
алданыштың жоқтығынан азап шеккені сөз болады. Көрген күні күн емес,
өмірінің бар мәні,алданышы, көңіл медеуі ұрпақ деп білетін қазақ үшін қу
тізені құшақтап от басында отырып қалудан жаман қасірет жоқ. Осындай
жағдайға тап болған Қожабек шалға оқырман өзінен-өзі тілектес болып, шалмен
бірге күрсініп, шалмен бірге қамығады.
"Мақтап жатыр, мақтап жатыр. О, пендешілік, қу жаны қайғыдан қусап
біткелі тұрса да "менен туған бала жаман болмаған екен ғой" деген бір
болмашы арсыз мақтаныш көңіл түкпірінде бойдағы баланың қимылдағанындай
әрегідік бір бұлт етіп қалады".[6, 171б.]
"...Қожекең туғалы зират атаулыны жаны түршігіп ұнатпайтын. Бірақ
сәулетті күмбездің тек тіршілікке емес, өлімге де жарасатынына іштей қайран
қалды. Тап енді мұның баласы өзге өліктерден мерейі үстем боп, ұялмай
жататын секілді.[6,175б.]. Оқиға шиеленісіп, дамыған сайын жазушының қай
өреден бұлт етіп шешім табатынын күтесің. Осындай іштей елегізе күту,
сезімімен шығармаға дендей келгеніңде, алдыңнан өзіңді де азаптайтын ой
дариясы кездеседі. Болаттан бала қалыпты. Тіршілік шырағының өлеусіреген
жарығына шалмен бірге емініп, енді оқырман да сол сәбиді іздеуге кіріседі.
Кейіпкерге іштей аяушылық туып, оның барған жерінен бос қайта бергеніне
опынып, шығарманың шырқау шегіне таяйды. Болатқа деген екіұдай сезім де осы
арада туады. Болат─шығармада жоқ кейіпкер. Бірақ шығарма түгелдей сол жоқ
кейіпкердің іс- әрекетіне құрылған. Алғашқы сәттерде оның іскерлігі, жұрт
аузында жүретіндігі сүйсінтсе, шығарманың соңына қарай бастапқы сүйініштен
арылып, әкесіне артқан азабы үшін жазғырғың келіп отырады. Сондықтанда:
"Мұ не қылғаның, жарығым-ау. Бәрі қолыңнан келгенде қиянат қылмау
қолыңнан келмегені ме, жарығым-ау. Құдайдан көрген зәбір тірліктің заңы
шығар, адамнан көрген зәбір қымбат, жарығым-ау. Соны неге түсінбедің.
Хайуанның да обалы жібермейді деуші еді, адам обалы қайтып жіберсін..."
[6,192б.]─деген зират басындағы шалдың күңіренісіне қосыла егілесің.
Қожабек шал Болаттың жақсы істерін естіп келсе, кейін талай жандарға қиянат
істегенін де көреді. Сол қиянаттың салдарынан туған немересінің жүзін де
көре алмай кетеді.
Бұдан әрі жазушы күтпеген шешім шығарып, қорытындыны үш-ақ ауыз
сөзбен қайырады. Онда Қожабек шалдың есігінің алдына бір құшақ талды
аударып тастап кете беретін Қалидоллаға ырзалығы айтылады да:
"Қожекең мұратына жеткендей жымың-жымың етеді...
"Рахат болды -ай"деп қояды.
Арсыз тіршілік!"-деп нүкте қойылады. Бұл қорытындыда Қожабек шалдың
баласының да, кемпірінің де өлімін бір сәт ұмытып тіршіліктің сәттік
қызығына қалайша тез алданып кеткеніне таңдана, әрі жазғыра қараймыз.
Бірақ шығарманы әуелгі оқиғасынан бастап ойша қорыта келгенде, Қожабектің
көңілінде бір медеу жатқанын түсінесіз. Аты аталмаса да белінен тұқым
қалғандығы. Сонымен қатар бұл повесте ұрпақ қалдыру мәселесімен бірге
тазалық, адамгершілік бастауларының негізі неде екенін де көтереді.
Осы екі тундымен сарындас шығармасы─" Тозақ оттары жымыңдайды"
повесі. Онда Оңтүстік Америкадағы жер бетінен құрып бара жатқан араку
тайпасының тағдырын суреттеу арқылы жетпісінші жылдардағы қазақ ұлтының
бастан кешкен жағдайын тұспалдап меңзейді. Өйткені кеңестік дәуірде мұндай
шындықты ашық жазу мүмкін емес еді. Бұл турасында жазушының өзі берген
сұхбатында: "Жер бетіндегі шағын ұлттардың тағдыры қашанда ұқсас. Ұлттың
шын тағдыры туралы ашық жазу мүмкін емес еді. Тағдырлас өзге ұлттарды жау
арқылы ғана өз ұлтыңның жағдайын тұспалдап айтуға болады"-[7,5б.] деп
ағынан жарылады.
Енді осы повестке тоқталсақ, бас кейіпкер профессор Эдуард Бейкер
оқырманның алдында тәкаппар, үстем, астам, өзін қатал принцптерге
бағындырған, айналасының өзіне табынатынына әбден үйренген жан бейнесінде
көрінеді. Оның өмір парағына көз жіберсе өйтуге әбден құқылы жан екенін
мойындаймыз. Медицина әлеміне жан сенбейтін ерліктер жасап о дүниенің
есігінде жатқан талай адамның жанын алып қалған профессор, шынында да
қандай мадаққа да лайық. Оған дәлел, швейцардың тілшіге Бейкер туралы
айтқаны:
"... Несін айтасыз, Бейкер мырза топырақтан адам жаратқан жоқ,
қалғанның бәрін жасап жатыр емес пе! Керемет қой, керемет! ...Өзім куә
болған бір оператцияны айтайын. Түрлі-түрлі сөздер."Науқастың өмірін сақтап
қалуға ешқандай мүмкіндік жоқ. Өлетінін Бейкердің өзі де біледі. Тек
реклама үшін жасап жатыр ",- десті. Ақыры не болды? ...Оператция сәтті
шықты. Ол үшін тек уақыт ұту керек екен. Эдуард Бейкер 11 сағаттық
оператцияны 4-сағатта аяқтады. ...Феномен! Медицинадағы феномен! Инфарктан
өлген адамды отыз минут ішінде жеткізсе құтқаруға болады дейді доктор
Бейкер".[6, 67б.]
Бірақ шығармаға дендеп ене келе , оның өткенін ұмытқан, өзінің басты
қасіретін мүлде есінен шығарып алған жан екенін көреміз. Оның өткен шағы
бар, ол шақ өте үлкен қасіретке толы, бірақ келе-келе, жас ұлғайып өмірдің
бүгінгі және ертеңгі қызығы кешегіден әлде қайда маңызды болып кеткесін,
санада ол шақтың елестері де қалмаған. Әбдіковтың өз тілімен айтсақ "даңқ
Бейкерге өз аяғымен келді және өзімшіл сұлу әйелдей өзінен басқаның бәрін
ұмытыуды, өзінен басқа ештеңені сүймеуді талап етті". Кияку-Бейкер өзгерді,
оның сыртқы келбеті ғана емес, ішкі әлемі де қатты өзгеріске түсті. Оны
енді көсем қызы Кумбаның нұрлы елесі де жұбата алмайтын, оның өмірінде
бұрын өзі мүлде сезініп білмеген құндылықтар пайда болды да, бұған дейін
аяулы болып келген нәрсенің бәрінен бас тартқызып өз дегеніне үйіріп
әкетті.
Осы "Тозақ оттары жымыңдайды" повесінде шығарма оқиғасының мүлде
басқа бағытқа бұра тартып, оқырманды қияндарға жетелеп кетуіне себепші екі
кейіпкер бар. Олар бір-екі эпизотта көрінеді де жоқ болады. Бірі профессор
Бейкерді алыстан іздеп келетін италиялық журналист Ливино Палетелли. Бүкіл
шығарманың бойына басқаша бояу жағып, оқиғаны күрт өзгертуге осы
журналистің профессормен шағын әңгімесі де жеткілікті. "Біз иьямбикура
тайпасының территориясына қондық. Индеецтер үшін тұмау ең қауыпты жұқпалы
аурумен бірдей. Индеецтер отанын қазір "Жасыл тозақ" деп атайды. Амазонканы
тозаққа айналдырған улы жыландар мен ауру тарататын масалар емес, түпсіз
құрдым батпақтар мен ажал көлдері де емес, адам жегіш балықтар мен
каймандарда емес ... кәдімгі цивилизация мен мәдениет апармақ болған "ақ
ниетті" ақ адамдар. Мен жергілікті тайпалардың этнографиясы, әдет-ғұрпы,
салт-дәстүрлері туралы жазбақ болғам. Бірақ мен кешігіп қалыппын.
Тайпалардың көбісі жер бетінен мүлдем құрып кеткен. Ақ адамдар джунгли
ішінен ең соңғы индеецті іздеп жүр. Қазір ғалымдар тек өлген тайпалардың
этнографиясын жазуда. Тек естігендерін жазуда, әрине. Өйткені растайтын
бір де бір куә жоқ. Жақында тағы бір араку тайпасының құрып біткені
айқындалды ...Араку тайпасынан бір де бір адам қалмаған. "Неден қырылғаны
белгісіз, мекен жайлары қаңырап бос қалды"-деп жазады",[6,87б.]–деп
Палтеллидің аузымен мардымсып отырған профессорды тәбесіне келтіреді, оның
санасындағы ескі елестерді оятады, профессордың ұзақ уақыт киіп келген
өркениеттік қалыбын бір сәт шешуіне жол ашады. Бұдан әрі шығарма барысында
Палетелли мүлдем көрінбейді, оқырман оны қажетсінбейді де. Екінші жанама
кейіпкер-Янумака шал. Ол дәстүрді жалғастырушы. Янумака өзінің ақсақалдық
миссиясын адал атқарады, араку балақайларының санасына өз тайпаларының
ерлігін сіңіреді, жас ұрпақты батырлыққа, әділдікке тәрбиелейді. Мысалы,
елік туралы ертегісіңде елікті адамдар қолына алып үйретеді екен, адамдарға
әбден бауыр басқан елік олардан қорықпайтын болыпты. Күндердің бір күнінде
бір адам оған садақ атады. Елік өз үйіріне барып жан тапсырар алдында :
"адамдарды маңдарыңа жолатпаңдар. Өйткені олардың ішінде қанішер
жүр",[6,89б.]─ деп өсиет қалдырыпты.
Соны неге айтқанын түсіндіру үшін: "Біздер сол елік тәрізді ақ
адамдармен дос болдық. Ал олардың ішіндегі бір зұлымы біздің түбімізге
жетуі мүмкін",[6,89б.]─ деп ұрпағын қауіптен сақтандырмақшы болады.
Өйткені, шалдың қолынан келетіні сол ғана. Янумаканың шығармаға керек
кейіпкер ретінде көрінетіні – оның түйсіктілігі, сақтандырғыштығы. "Кеш
түсіп , ымырт жабылады. Орман алқабы қарауытып, кенет жоғарғы жақтағы ақ
адамдардың мекен-тұрағы тұсыннан қаз-қатар жылтыраған ғажайып оттар
көрінеді. Олар жанған отқа ұқсамайтын, жұлдыздар секілді жымың қаққан,
ерекше бір сәулелі сиқыр оттар еді.
─Тозақ оттары!...─дейді Янумака күбірлеп.─Тозақ оттары жымыңдайды...
Көріп тұрсыңдар ма? ...Тозақтың отары!!! А-а-а-!!!"[6,90б.]
Жазушы басқа емес, дәл тайпа ақсақалының көзімен болашақты болжайды.
Бұдан әрі араку тайпасының басына қасірет төнеді. Ақ адамдар оларды сүйікті
мекенінен аластайды. Тайпа түгел індетке шалдығады. Оларды құтқару үшін
емдік шөп іздеуге кеткен бақсылардың барлығы оққа ұшады. Кияку бір кездері
өзі қатты қорыққан тозақ оттарының арасына барады. Янумака шалдың болжамы
айна қатесіз келеді. Шығарманың басты кейіпкері Эдуард Бейкер─өте күрделі
тұлға, ол да уақыт желеуімен өзінің әу бастағы ақжүрек қалпынан ажырап
қалған, сөйтіп, айналасындағылар сияқты алданыш толқынына ілесіп кете
барған жан. Ол өз қатарындағы адамдар сияқты тек ауқымды мәселелерді
ойлайды. Оған тіршіліктің ұсақ-түйегі қызық емес. Ол қатаң өмір
қағидаларын ойлап тауып алған, тек соған ғана бағынады. Журналистпен
сұхбаттасқаннан кейін оның Бразилияға ұшып баруы, ауру үндістерді емдейтін
орталыққа соғуы, ондағы өзінің соңғы тайпасын көруі оның өмірлік қасіретін
ушықтыра түспесе, емдеген жоқ. Оның көз алдында соңғы тайпаласы, бүтін бір
халықтың соңғы өкілі жан тапсырды. "Түн ортасы ауа араку тайпасынан қалған
жалғыз индеец доктор Бейкердің алдында мәңгілікке көзін жұмды.
─Бітті, бітті, бәрі бітті. Түк қалған жоқ. Ең соңғы араку көз жұмды.
Бітті...
Ал ол кезде араку тайпасының ең соңғы адамы өзі екеніне мән бермеді.
Атағы жер жарған докторладың докторы Эдуард Бейкер өз қандасын өлімнен
құтқара алмады",─[6,129б.] өзі, араку тайпасының ең соңғы тұяғы Кияку-
Эдуард енді ештеңе өзгерте алмайтын еді. Ол -өркениеттің адамы. Оның ұрпағы
жоқ, болмайды да. Жер бетінен бір халық толығымен жоғалды. Оған Бейкердің
өз басымен берілген өркениет кінәлі.
"Өркениет деген туды сана шыңының басына тігіп қойып, соған тырмыса
ұмтылғанда, адам баласының ұтқаны не? Өкініш. Қолмен істегенді қайтіп
орнына келтіре алмайтын қауқарсыздығын сезінген өкініш. Қаншама қаны таза
халықтың қан-жыны араласып, бірте-бірте қырық ұрықтың қансыздығын қайтара
алмайтын өкініш.Бірте-бірте әлемді дінсіздер мен тексіздер билеп бара
жатқанын мойындайтын өкініш. Тек, дін, діл, тіл, сана, құндылық
мәселелерінің жойылып бара жатқанын сезінген өкініш. Ұсақ халықтардың
тағдырын қақпақылдап оянудан, оларды жер бетінен жоғалтып жіберуден туған
өкініш. Ең ақыры, адамзат баласының Жер-Ананы күндердің күні тіршілік
тынысына мүлде айыратынын болжаған өкініш"─[8,36б.] деп Есей Жеңісұлы
жазғандай араку тайпасының және араку тайпаларымен тағдырлас талай
тайпалардың жойылуына себеп өркениеттің келуі.
Озбырлықтың принциптері бір-біріне қандай ұқсас болса, аз ұлттардың
трагедиясы да сондай ұқсас. Өздерінің дағдылы дәстүрін, этномәдениетін
жоғалтқан тайпаның өмірін суреттейтін эпизодқа көз салсақ:
"Ей, тезірек! – дейді миссионер тағы да айқайлап, - тезірек, сендерді
суретке түсіреміз.
Көп ұзамай, деревня тұрғындары түгел жиналды. Үйретілген цирк
хайуандарындай үн-түнсіз, бір-бірімен де тіл қатыспастан, қатарласып тұрып
жатыр. Белі бүгіліп, қаусаған шал-кемпірлер, таяққа сүйенген ақсақ
еркектер, бір тісі жоқ қызыл иек әйелдер, соқырлар, бүкірлер, ши борбай
балалар... қатарласып тұрып жатыр" [6,127б.]
"Ең жауынгер тайпалардың бірі болған ақ адамдармен отыз жыл соғысқан
ымырасыздардың қазіргі кейпі әлгіндей.
Ұлттың рухы өлген. Әлгі қорқынышты бейнелер тек кемді күн жүрген бос
тұлып, жансыз көлеңкелер ғана.
Ең бастысы ұлттың рухын, тіршілік тұғыры─дәстүрін өлтіру. Одан кейін
ол ұлтқа алаңдамайақ, өзге тірлікпен айналысуға болады.
Рухы өлген ұлт өзөзінен іріпшіріп, құрып бітеді. Қоғам түзу
жолмен емес бұрандамен дамиды. Бұранданың келесі орамында индеецтер тағдыры
кімді күтіп тұр?..
Біздің ұлтымыз емес пе?.. "[9,258б.]
Жазушы мүлдем бейтаныс орта─ араку тайпасының өмірін көзі байлаулы,
құлағы тығындаулы өз еркінің тізгінін әлдеқашан жат қолға берген ұлтымыздың
санасын ояту үшін алған.
Ұлтсыздану, ұрпақ мәселесі─ қазақ өмірінің ең басты ұстанымы.
Барлай қарасақ,"Тозақ оттары жымыңдайды " повесінің әрбір кейіпкері─қазақ.
Янумака шал─ қазақтың ертегіші ақсақалы. Бақсы Чоро─ өз әулетінің ғана
емес, ұлтының тағдырына алаңдаушы азамат. Канато мен Сари─ ерлікке ұмтылған
жас өрендер. Саридың атыс ортасынан тайпа көсемін құтқарып шығатыны─ біздің
халықтың үлкенді аялап, ардақтайтынының көрінісі.
"Ақ адамдардың қолына түсіп тұрып, өлімнен құтылған Кияку кейін
атақ даңққа жеткенше үрейленеді де жүреді. Өлім кенет бас салатындай
дағдырып, бір беймаза күй кешеді де жүреді. Жазушы шығармасында да өз
ұлтының болашақ тағдырына деген қорқыныш бар. Мүмкін ол қорқыныш та біз
өзімізге өзіміз келіп, ұлт ретіндегі бірлігіміз әбден қалыптасқанда,сырқы
да, ішкі де арандатушылардың азғыруына елікпейтін жағдайға жеткенде
сейілетін болар".[8,36б.]
Жұртқа кең танылып әдеби ортада лайықты бағасын алған қаламгердің
шығармаларындағы бір ойдың келесі бір шығармасында жалғасын табатын
ерекшелігі "Оң қол" мен "Парасат майданы" шығармасында айқын байқалады. Бұл
екі повесінде тартылып жатқан бір жүйе бар. Ол─қостұлғалық, яғни тұлғаның
екіге бөлінуі.
Кезіндегі кеңес оқырмандары батыс жарты шар мен капиталистік
дүниенің болмысы деп қабылдаған бұл шытырмандардың біздің де шырғалаң
шындығымыз екендігін, түсіміз емес, өңіміз екендігін алғаш батыл ашып
берген ұлттық прозамыздың христоматиялық үлгілерінің біріне айналған "Оң
қол" әңгімесі еді. Онда теңдесі жоқ ару қыздың басына тап болған теңдесі
жоқ ауыр халді өз көзімен бақылап, өз жүрегімен зерделеген жас дәрігер
жігіттің жан күйзелісі күллі адамзат баласының басына түсіп келе жатқан
жантүршігерлік жаңа зұлматтан хабар бергендей. Адамның бұдан былай өз
құрбаны өзі болғандай алғаш рет екіұдайлық мәселесі Төлен Әбдіковтің "Оң
қол" әңгімесінде көрініс табады.
Автордың өзі:
"Кейінірек үш-төрт жинақ шығарып, үлгерген кезде көбіне "Оң қол"
деп аталататын әңгіменің авторы ретінде ауызға алынып жүрдім. Әрине ол,
әңгімені жақсы көрген оқырманға мен дау айта алмаймын. Талғам үшін таласуға
болмайды. Алайда олардың пікірлеріне қосылмауға менің де қақым бар.
Керісінше "Оң қол" менің көптеген басқа шығармаларыма обал жасап, атақ-
дәрежеге бір қол жеткізіп алған адамның қайта-қайта көзге түсіп, өзінен
артық жігіттердің бағын байлап жүрген секілді елестейді"[10,4б.]─дей келе:
"Жазушылық─жоқтан бар жасағыш іскерлік емес, немесе қолға қалам алғанда әр
жақтан құйыла беретін сөйлемдердің жиынтығы да емес. Шын
жазушылық─дүниетаным, парасат, рухани тазалық секілді қасиеттерімен
тікелей байланысты күрделі қайраткерлік. Жазушы өз шығармаларындағы биік
принциптермен өмір сүре алмауы мүмкін, бұл үшін оны кешіруге болады, бірақ
ол мақтаныш емес"[10,4б.]─дейді.
Төлен Әбдіков өзі айтқандай әңгімелерінде өз кейіпкерлерін кең
парасатты түрде бейнелейді.
"Оң қол" әңгімесінде жас қызды емдеуші жас дәрігердің ауру
алдындағы парызды өтеудің өзі үлкен адамгершілік, парасаттылық иесін
көрсетеді. Жас та болса, жүйке ауруымен ауырған науқастармен тіл тауып,
олардың сеніміне ене білудің өзі үлкен жүрек иесі екенін көрсетеді.
Бұл әңгіме адам психикасының сан мың алуан екенін көрсетеді.
Әңгіме дәрігердің айтылуымен беріледі.Жас қыздың жаңа басталған өмірі тек
қорқыныштан тұрады, оның бойынан әлде бір тылсым күштің қақтығыстарын
көреміз.Осы ауруды емдеп жүрген жас дәрігер қыздың мына сөзін дәл
келтіреді: "Маған қастандық жасаған мынау, бұл менікі емес, мүлде бөтен
қол, мені өлтіргісі келіп жүр",-деп өзінің оң қолын көрсетті. Дәрігер
тілінде бұндай аурудың түрін ішкі тұлғаның екіге жарылуы деп атайды. Яғни,
бір денеде екі түрлі жан иесінің кезектесіп, қатар өмір сүруі. Осылайша бір
адамның бойындағы екі әлем, екі "мені"екі қолы өзара мәмілеге келе алмай,
бірбіріне жаулық күй кешеді. Бір тұлғаның бойында тоқайласқан қарсы екі
күштің, оң қолы мен сол қолының арпалысын суреттеу жазушыға өмір
құбылыстарындағы қайшылықтарды нақтырақ, көркем суреттеуге мүмкіндік
берген.
Сұлу қыздың аты Алма. Жас дәрігер өзіне жеке ғылыми объект
табылғанына қуанады. Ауруды бақылауға күнделік арнайды. "Оң қол шынында да
өз бетінше ақылға сыймайтын әрекеттер жасайды. Оң қолы кеңірдегін, тас
қылып ұстап алады. Оң қол қыз тек қалың ұйқыға кеткенде ғана шабуыл
жасайды. Өзіне қанша түсініксіз болғанымен өзінөлтіру ниеті қыздың миында
бар деген сөз. Бірақ ол ниет кімнен қайдан келді? Алманың бүкіл өмірін,
мінезін адамдармен қатынасын зерттей келіп, мұны өз басынан туған ниет
деуге себеп таба алмадым. Бұл қалай да қанмен тұқым қуалап келген ниет.
Науқастың шешесі, не әкесі, не әкесінің әкесі бір кезде өзінөзі өлтірмек
болған. Енді олар әлдебір құпия заңдылықпен Алманың санасында тұрып өздерін
өлтіргілері келеді. Бірақ олардың өздері жоқ. Сананың иесі қыз өлуге тиіс.
Әлгі ниет қыздың организмі толық тыныштыққа енген шақта таңғажайып қатерлі
рефлекс арқылы оянып, оң қолға сигнал береді."[11,124б.] Жақсы бақылаудың
нәтижесінде Алма оңала бастайды. Күндіз ол кітап оқиды. Тек жалғыздық қана
оның серігі. Автордың сөзін келтірсек: "Дүниедегі ең қиын зат жалғыздық
қой. Төңірегінде іштегі қайғың мен қуанышыңды өзіңмен бөлісе алатын жан
серік адамдар барда тіршіліктің де, өлімнің де бір мағынасы болуы хақ.
Бұдан рас, өлімнің салмағы жеңілденіп кетпейді. Өлім қашан да қорқынышты.
Бірақ сенің өлімнен қашып тіршілікке ұмтылуының өзі сол тіршіліктің
мағынасы барын дәлелдейді. Ал жер бетінде бүкіл тіршілік атаулы жойылып,
әлемде жалғыз қалған сәтіңді елестетіп көрші. Мұндайда өлім қорқынышты
емес, керісінше тірлігің қорқынышты болмақ. Алманың бойындағы рухани
жалғыздық та осыған ұқсас бір зат."[11,126б.]
..."Сол кезде мен оң қолдың кеуде бойымен алқымға қарай жылжып
бара жатқанын көрдім. Бұл шынында да қорқынышты көрініс еді. Алма тіпті
түсінде де оң қолымен төбелесіп жүреді. Бұл менің санамнан тыс нәрсе
еді."[11,125б.]
Әңгімені жеткізуші жас дәрігер аурухананың бас дәрігерін Алманың
оң қолына операция жасауға нақты дәлелдермен келісім алады. Сол күні түнде
оң қол Алманы өлтіріп тынады. Осылайша Алма арғы аталарының бірінде іске
аспай қалған өзін-өзі өлтіру идеясының құрбаны болады. Жүзеге аспаған жаман
ойдың айналып келіп жас қыздың бойында оянуы арқылы қаламгер адамның ішкі
ол әлеміндегі жауапкершілік мәселесін қаузайды. Жазушы адам рухани
кемелдікке жасаған әрбір ісімен ған емес, сонымен бірге ішкі жан
дүниесінің, ойының тазалығымен де ұшталуы тиіс дегенді айтпақшы болады.
Төлен Әбдіковтің бұл әңгімесі бұрынғы әңгімелерінің ешқайсысына
ұқсамайды. Бұл әңгімеде ар да, ұятты нәрсе де жоқ. Қарт пен жас та бір
бірімен пікір алмаспайды. Кінәлі де кінәсіз де жоқ. Адамның еркінен тыс бір
күштің бар екені мәлім. Сол күш қандай күш? Ақ ниетті ме, қара ниетті ме ?
Дәрігердің сөзін мысалға алсақ."Рас, адамның денесінің өзіне жау болғаны
бақытсыздық. Бірақ адамның өзіне өзі жаулығы соншалық сирек оқиға ма? Сот
залына барып, айыпталған адамдардың қателіктерін тізіп көріңіз, бәріне де
өздері кінәлі. Кісі өлтіруден бастап, ұрлық істеу, арақ ішіп, төбелесу,
әйел зорлау, адамды балағаттау, содан кейін түрмеге түсіп, өмірін қор қылу,
өзіне өзі жаулық жасау емес пе? Адам бойындағы жаңағы оң қолдан несі
кем?.."[11,141б.] Қандай күш екені айтпаса да анық.
Жазушы 2002 жылы жазылған "Парасат майданы" атты повесінде де адам
жанының екіге бөлінетіндігін дәлеледегендей болады."Оң қолда" кейіпкер
өмірде ештеңені білмеген жас болса, "Парасат майданындағы" кейіпкер өмірдің
дәмін татып, ауыртпалықтан жүйкесі тозған адам. "Оң қол" әңгімесінде Алма
ішіндегі тартыстың терең себепсалдарын егжейтегжейлі баяндалып, жан жақты
ашылмаған күйі қалса, "Парасат майданы " повесінде осы идея жаңа қырынан
көрінеді. Кез келген жамандық алдымен адам санасына идея түрінде туып,
жүзеге асады. Адамның ішкі ойының тазалығы, жақсылықтың жеңісіне, ізгілікке
деген сенімі шығармада басты рөл атқарады.
Жалпы "Парасат майданы" жазушының шығармашылық ізденіс жолындағы
үлкен табысы және бұл қазақ көркем ойын дамытуға орасан елеулі үлесі.
Адамзаттың іштегі іріп-шіріп, адамгершіліктен азғындап, тіршілік әлеміне
қажеті жоқ және қатер құбылыс ретінде рухани апаттан мерт болуы алдында
тұрғандығы жөніне жер бетіндегі дабыл қаққан шығармасы.
Бұл шығармасында адам мен қоғам арасындағы қарамақайшылық тереңдей
түскен. Әлемдік әдебиет пен философияны тереңірек зерделеген парасат пайым,
әлеуметтік қайшылықтардың астарын тап басқан өмірлік тәжірибе ең бастысы,
суреткерлік шеберлік айқын аңғарылады. Роман жүгін көтеріп тұрған шағын
повесть адамзаттың былайғы тағдыры қалай шешілмек, неге байланысты деген
сауалдарға жауап іздейді.
Повестің негізгі тақырыбы─ рухани кемелдену мәселесі. Адамның рухани
тұрғыдан жаңа деңгейге көтерілуі, тазаруы, рухани кемелділікке жетуі көне
заманнан бері көптеген ойшылдарды толғандырып келген мәселе. Тәндік
қажеттіліктерді жеңу арқылы жаңа рухани деңгейге көтерілу, әулиелік сипатқа
ие болуы көптеген ойшылдардың көтерген өзекті тақырыбы. Рухани кемелденуді
жазушы адамның өзіне үңіліп, ішкі ойы мен іс-әрекетін тазарту, нәпсісін
тыю, осы кезге дейін қалыптасқан адамгершілік қағидаларын орындау. Рухани
кемел адам өз бойындағы мінімен күресте жеңіске жетуі тиіс. Өзіне-өзі есеп
беріп, іштегі жаман ойларымен, әдет-қылықтармен, бойындағы кемшіліктерімен
күресуі керек. Адамдардың барлығы жауды сырттан іздейді, солармен жаға
жыртысып кектеніп, өмірін өткізеді. Шын мәнінде, әр адамның жауы өз ішінде
отыр, тек рухани кемелділікке ұмтылған адам ғана сол іштегі дұшпанды тап
басып танып, сонымен ашық айқасқа шыға алады. Өз "меніне", өз бойындағы
зұлымдық бастауларына қарсы парасат майданын ашады. Қаламгер рухани
кемелділік мәселесін адам бостандығымен тығыз байланыстырады. Шын
бостандыққа рухани кемелдену арқылы ғана қол жеткізуге болатынын ескертеді.
Повестің көтерер рухани-әлеуметтік жүгі осындай.
Шығарма композициясы да қызғылықты: күнделік пен кейіпкердің өзіне-
өзі жазған хаттар формасында өрбиді. Қым-қуыт сюжеттік желіні немесе ұзын-
сонар баяндауды көрмейміз, адамдар арсындағы шым-шытырық қатынастан
туындайтын алау-жалау оқиғаларсыз, қыл аяғы махаббат интригасы да жоқ
шығармада тартыс жеке адам басында өтеді. Шығармада бейнелеу тәсілінің
контраст, драматизм формалары жиі кездеседі.
Шығармадағы ерешелік─ тартыстың адам мен басқа адамдардың қарым-
қатынасына құрылмай екіге жарылған, содан жапа шеккен жеке бір тұлғаның
санасында дамиды.
Оның кейіпкері жаны жікке жарылған адам. Ол әуел бастан адамды адам
еткен қасиеттер: ізгілікті жақтауға, жақсылық атаулының өмірде басым бола
беруіне сенуге және сол үшін күресуге дайын.
Ол бүгінгі заманда өмірде болып жатқан келеңсіз істерге, теріс
әрекеттерге бір жағынан, тіксіне қарап, жиркенеді екінші жағынан дәрменсіз.
Әлемнің, қоғамдағы адамдардың бүгінгі моральдік кейпі оның пайымдауынша
нағыз жардың жиегінде тұрғандай. Осыны ойласа болды─ оның еңсесін түсірер
бір зіл батпан зәбір бүкіл жан дүниесін басады да кетеді.
Дегенмен, ол өзгені де өз халін де біршама кәміл түсінгендіктен,
төңірегіндегілермен бүкіл байтақ сыртқы әлеммен жарасымды байланысқа
түскенді қалайды. Нәзік жанымен ізгілікті аңсайды "...Бүгінгі бүкіл жүйке-
тамырыңмен сезіп тұрған анық тіршілік, рухани әлем: адам баласының жарық
дүниеге келгеннен бергі бастан кешкен тарихы, қызығы мен қасіреті, үміті
мен өкініші, сан мың жылдар бойына сананы сарғайтып келген парасат
биігі─рақымшылдық, жанашырлық, аяушылық, жақсы көрушілік, ізгілік жолындағы
жанпидашылық тіршіліктің мәніне айналған әулие қасиеттер─ осының бәрі
мәңгілік түнекке сіңіп, жоқ болады дегенге көңіл шіркін көнгісі келмейді.
Әрине, оны ойлап бас қатырғанмен, ештеңе өзгермейді ".[5,10б.]
Жазушы өз кейіпкерінің жан дүниесіндегі қайшылықты осылай
пішіндейді.
Бір адам бойындағы қайшылық күллі адамзат қайшылығы. Кесапат ойды
Бейтаныс құрбы мен күнделік иесінің арасындағы текетірес, зұлымдық пен
ізігілік арасындағы мәңгі майдан.
Кейіпкер─күнделік иесі араға үш не төрт күн салып басқа бір адам,
яғни бейтаныс құрбы болып оянып жүреді. "Осы екі адам" бір-бірімен хат
жазысып, таласып, жаға ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz