Салықтың мәнi, функциясы туралы

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.5
Негiзгi бөлiм
1 Салықтың мәнi, функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Салық түсiнiгi, түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5.12
1.2 Салықтың элементтерi, қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12.16

2 Экономиканы реттеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Салық . экономиканы реттеу құралы ... ... ... ... ... ... ... .. 17.21

3 Қазақстандағы салық реформалары ... ... ... ... ... ... ... .. 22
3.1 Қазақстан республикасының салық жүйесi және реформасы ... 22.26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27.29

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Қазiргi заманда кез – келген экономикалық жүйенiң қалыпты жағдайы да жұмыс iстеуiне жағдай жасауда мемлекеттiң маңызы зор. Мемлекет құралғаннан бергi тарихы барысында тәртiптi, заңды сақтау, ұлттық қауiпсiздiктi ұйымдастыру мiндеттерiмен қатар, нарыққа өту жағдайында экономикалық салықтық реформалардың негiзгi мақсаты елiмiзде тиiмдi салық жүйесiн құру. Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан берi мемлекетiмiз әртүрлi реформаларды басынан өткердi. Салық жүйесiнде айналып өткен жоқпыз. Өз салық жүйемiздi қазiргi кезде ретке келтiрiп, аяғынан тiк тұрғыздық, бiрақ әлiде көптеген кемшiлiктерi бар.
Салықтар-мемлекеттік кірістің фискальдық нысаны әрі мемлекет пен нарықтық экономиканың мызғымас атрибуты.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық-құқықтық мәдениет мемлекет болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып табылады.
Салық салу жүйесі адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде туындап, қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір деңгейде дамыған мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің қоғам-қауымының қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-экономикалық аяларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудiң ең тиiмдi нысаны болып табылады. Салық негiзiнде құрылатын мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiне қарай, мемлекеттiң кәсiпкерлiкпен айналысуының және әлеуметтiк – кепiлдiк қызметiнiң мүмкiндiгi белгiлi болады. Салық мөлшерiмен заңды құқығы бар мекемелер мен жеке адамдардың кәсiпкерлiк белсендiлiгi, төлем қабiлетi бар сұраныс көлемi реттеледi.

1. “Қаржы – қаражат” журналы ; 04/2003 ж.
2. “ Саясат” журналы; 01/2003 ж.
3. “ Аль –пари” журналы; 06/2001 ж.
4. “Кодекс Республики Казахстан о налогах и других обязательных платежей в бюджет” Алматы; Бико ,2001 ж.
5. “Реформы: Аналитический взгляд” Сагадиев К. Алматы, 1998 ж.
6. “ Экономикалық теория негiздерi” Ж. Нүрпейсов, Алматы, 1996 ж.
7. Юткина Т.Ф Налоги и налогооблажение. – М.:ИНФРА – М, 1998 ж. –429 бет
8. // Қаржы – қаражат, №6-2003 –58 бет. Луқпанова Ж. “Налоговая нагрузка и ее влияние на деятельность субъектов предпринимательства”.
9. // Аль – Пари, № 1-2003ж.,136 бет “Аймақтың фискалды саясаты”.
10. // Егемен Қазақстан 2002 ж. 7 маусым, 3 бет “ Салық мәдениетi – салықты дұрыс төлеп, адал өмiр сүру”.
11. // Жас Алаш 2003 ж. 9 қыркүйек, 3 бет “ Экономиканың қашқоршысы қаржы полициясы”.
12. // Егемен Қазақстан 2003 ж. 22 қаңтар , 2 бет “ Салық кодексiндегi соңғы өзгерiстер”.
13. “Экономикалық теория негiздерi” Әубәкiров Я.Ә ,Алматы, “Санат” 1998 ж.
14. “Қазiргi экономикалық түсiндiрме сөздiгi” Насырова М.Р., Алматы ,-2003 ж.

Пән: Салық
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 27 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

Кiрiспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-5
Негiзгi бөлiм
1 Салықтың мәнi, функциясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
1.1 Салық түсiнiгi, түрлерi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5-12
1.2 Салықтың элементтерi, қызметi ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12-16

2 Экономиканы реттеу құралы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.1 Салық – экономиканы реттеу құралы ... ... ... ... ... ... ... .. 17-21

3 Қазақстандағы салық реформалары ... ... ... ... ... ... ... .. 22
3.1 Қазақстан республикасының салық жүйесi және реформасы ... 22-26

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27-29

Қолданылған әдебиеттер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30

Кiрiспе

Қазiргi заманда кез – келген экономикалық жүйенiң қалыпты жағдайы да
жұмыс iстеуiне жағдай жасауда мемлекеттiң маңызы зор. Мемлекет құралғаннан
бергi тарихы барысында тәртiптi, заңды сақтау, ұлттық қауiпсiздiктi
ұйымдастыру мiндеттерiмен қатар, нарыққа өту жағдайында экономикалық
салықтық реформалардың негiзгi мақсаты елiмiзде тиiмдi салық жүйесiн құру.
Елiмiз тәуелсiздiк алғаннан берi мемлекетiмiз әртүрлi реформаларды басынан
өткердi. Салық жүйесiнде айналып өткен жоқпыз. Өз салық жүйемiздi қазiргi
кезде ретке келтiрiп, аяғынан тiк тұрғыздық, бiрақ әлiде көптеген
кемшiлiктерi бар.

Салықтар-мемлекеттік кірістің фискальдық нысаны әрі мемлекет пен
нарықтық экономиканың мызғымас атрибуты.
Салық салу аясында қалыптастырылатын салықтық-құқықтық мәдениет
мемлекет болмысын ақша қаражаттарымен қамтамасыз етудің кепілі болып
табылады.
Салық салу жүйесі адамзат өркениетінің әрқилы кезеңдерінде туындап,
қалыптасып-дами отырып, бүгінгі күнде әрбір аса немесе белгілі бір деңгейде
дамыған мемлекеттің мызғымас атрибуты, сол мемлекеттің қоғам-қауымының
қандай да болмасын мұқтаждықтарын қанағаттандырудың және әлеуметтік-
экономикалық аяларын реттеудің таптырмас құралы ретінде көрініс табуда.
Салықтар нарықты экономиканы реттеудiң ең тиiмдi нысаны болып
табылады. Салық негiзiнде құрылатын мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiне қарай,
мемлекеттiң кәсiпкерлiкпен айналысуының және әлеуметтiк – кепiлдiк
қызметiнiң мүмкiндiгi белгiлi болады. Салық мөлшерiмен заңды құқығы бар
мекемелер мен жеке адамдардың кәсiпкерлiк белсендiлiгi, төлем қабiлетi бар
сұраныс көлемi реттеледi.
Салық саясаты аса нәзiк және күрделi аспап, ол жеңiлдiктер мен жазалау
шаралары арқылы шаруашылық қызметтiң барлық жақтарына нысаналы түрде әсер
етедi. Нарықтың экономикасы дамыған елдерде салықтардың тiзiмi бiрнеше
бетке сыйып кете алады, ал жеңiлдiктер мен жазалау шаралары, оларды
пайдалануға түсiнiктемелер тұтас томдарды алып жатады.
Нарық қатынастары дамыған елдерде салық мемлекет қазынасын толтыруға
қызмет ете түседi. Экономикалық мазмұны жағынан салықтар – бұл заңды
белгiленген ретпен тұрғындардан, кәсiпорындар мен мекемелерден алынатын
мiндеттi төлемдер жүйесi.
Нарықтық экономиканың белсенді өкілдерінің бірі – кәсіпкерлер.
Экономиканың ғылымда өндірістің төрт факторы қарастырылған: еңбек, капитал,
жер, кәсіпкерлер. Бұл жерде кәсіпкерлікті төртінші фактор ретінде ғана
емес, еңбек, капитал, жер тәрізді үш негізгі өндіріс факторларын біріктіріп
жүзеге асырудың үздік әдістерін іздестіріп, жұмылдыру процесі ретінде де
қарастыруға болады. Ал елімізде кәсіпкерлікке қазіргідей көңіл бөлініп
отырған тұста, өз ісін ашуға бел бұған әрбір азамат пайда табу жолын ғана
емес, өндіріс факторларының үйлесімді жұмыс жасауына, оның ішінде
кәсіпкерліктің өндіріс факторы ретіндегі маңыздылығы ерекше көңіл бөлген
жөн.
Экономиаканың аталмыш секторын қолдау барысында біршама шаралалардың
жүргізіліп жатқаны баршаға аян. Атап айтқанда, олардың іс - әрәкет барысына
ықпал ететін нормативтік құжаттар қабылданып, жұмыс жасауда; жаңа Салық
Кодексі іске қосылып, онда шағын бизнес субъектілеріне салық салудың арнайы
режимі қарастырылып, банктер тарапынан әртүрлі мерзімге несиелер берілуде,
т.с.с. Осындай қол жеткізген нәтижелерімізді одан әрі жетілдіру барысында
жекелеген қағидаларды басшылыққа ала отырып, жұмыс жасауымыз керек. Атап
айтқанда, макроэкономикалық тұрақтылық, яғни мемлекеттік бюджет тапшылығын
мүмкіндігінше төмен деңгейге жеткізу, жеңілдікпен несиелендіру, артық ақша
эммисиясын болдырмау болып табылады.
1. Салықтың мәнi, функциясы

1. Салық түсiнiгi, түрлерi

Салықтың мәнiн түсiну үшiн олардың болу мағынасы және салық
төлемдерiнiң негiзгi түйiнiн бiлу қажет. Салықтардың пайда болуының саяси
және әлеументтiк – экономикалық себептерiн қарастырған кезде олар мемлекет
тарапынан туындағанын байқау қиын емес. Олардың негiзгi мақсаты: мемлекетке
қажеттi қаражатты алу. Олар өз кезiнде осы мемлекеттiң өмiр сүруiнiң және
қызмет етуiнiң материалдық негiзi болып табылады. Басқа сөзбен айтқанда,
салық төлемдерiнiң қойылған негiзгi мақсаты – мемлекеттiң табыстар
құрылуындағы өз қажеттiлiктерiн қанағаттандыру. Салықтың пайда болуының үш
кезеңi бар :
1. 1991-1995 жж. Бұл аралықта салық реформасы және негiзгi салық заңын
құрылды. Олар : жер салығы туралы заң 1991 жылы қаңтардың 17, бағалы
қағаздар салығы туралы заң 1991 қаңтардың 24, Қазақстан республикасының
салық жүйесi туралы заң 1991 жылы қаңтардың 25, кәсiпорынға салық
салудағы кәрәстер мен шығыстер туралы заң 1994 жылдың 12 ақпанында салық
жүйесiнiн құрылуында маңызды атқарды ;
2. Қақастан Республикасының Президентiнiң қаулы бойынша, бюджетке төленетiн
салық және басқа да мiндеттi төлемдер 24.04.95;
3. Қазақстан Рспубликасының Кодексiнде бюджетке төленетiн салық және т.б
мiндеттi төлемдер 26.06.01.[1]
Салықтың қаржылық мақсатына келетiн болсақ, ол негiзiнен мемлекеттiң
шығышдарын жабу үшiн арналған – бұл оның қаржылық мақсаты, сонымен қатар
салықтың басқа да мақсаттары болуы мүмкiн, мысалы: экономикалық және
әлеуметтiк. Салық – бұл төлем, яғни бiр адамның екiншi адамға қаражаттың
қозғалысы. Салықтың бұл қасиетi төлем кезiнде мемлекетпен қойылған мақсата
жеткiзуге әсерiн тигiзедi. Дәлiрек айтқанда, ұлттық табыстың динамикалық
турде қалыптастырады. Бұл нәтижесiнде мемлекет қосалқы ақша ресурстардың
иесi болады.
1. Салық – бұл ақшамен байланысты белгiлi бiр iс - әрекет. Ол әр –
қашанда анықталған болу қажет. Яғни төлем сомасы мен салық
мiндеттiлiгiнiң көлемi ертеден-ақ белгiлi және тұрақты болуының маңызы
зор.
2. Салық – бұл тең құқылы төлем. Салықты төлеу мiндетi конституцияда
белгiленген, бұл оның айыппұлдан айырмашылығы. Қазақстан
Республикасында салықты төлеу мiндетi конституциялық түрде
жарияланған. Қазақстан Республикасы конституциясының 35-шi бабының
бекiтуi бойынша заңмен белгiленген салық төлемдерi елдегi әр азаматтың
мiндетi болып табылады.
3. Салық – бұл анықталған төлем. Салықты төлейтiн адамға төлеу сомасын
есептеп, оны салық заңдарындағы методикасы бойынша анықтауға құқық
берiледi. Салық төлемдерiнiң анықталуы адамның жеке басын мемлекеттен
немесе оның бөлек органдардан негiзделмеген айыптардан қорғайтын
құқықтық гарантиясы болып саналады.
4. Салық – бұл мiндеттi төлем. Бұл салық төлемдер мемлекетке төленетiн
еркiн төлемдер арасындағы айырмашылығы болады. Ел азаматтарымен
төленетiн салық мiндеттiлiгi мемлекеттiк бюджетке ақша ресурстардың
бiрқалыпты және тұрақты әкелiнуiн қамтамасыз етедi.
5. Салық – бұл қайта оралмайтын төлем. Яғни салықты төлейтiн адам,
ақшаның қайта берiлмейтiнiн ескере отырып төлеуi керек. Бұл адам
салықты ақша ретiнде төлегенде, ақшасы ешқашан қайта берiлмейдi және
бұл ақшаны мемлекеттен қайта қажет етуi болмайды. Салық толықтырмалы
төлем болып есептелiнедi. Яғни адамның салықты төлегенi үшiн бұған
ешқандай көмек немесе орнына тауар, әр түрлi қызметтер қолданылмайды.
Салық үнемi әкелiнетiн ақша ресурстарды қажет етедi. Сондақтан
мемлекет салықты үнемi бiрқалыпты төлейтiн объектiлерге көз салады.
Салық мемлекеттiң табысын тудырады. Салық түрiндегi төлем, мемлекеттiк
бюджеттi арқашанда толықтырады. Салықтар – бұл орнатылған төлем. Олар
әрқашанда тек құқықтық формада болады және жоғары заң күшiнiң
нормативтiк актiлерiмен орнатылады.
Салық салудың мынандай негiзгi принциптерi бар :
а) азаматтар салықты мемлекеттен алатын игiлiктерге пропорционалдi
төлеу керек,
б) салықтар табыстың мөлшерiнен, салық төлеушiлердiң тұрмыс халiнiң
дәрежесiнен тәуелдi болуы керек. Салық төлеу кезiнде, меншiктiң формасы
мемлекеттiк болып өзгередi.
Салықтың аталған барлық қасиеттерi оны төлегендегi мемлекетпен
қойылған барлық мақсаттарына жетуге зор мүмкiндiк бередi.
Салықтардың қазiргi теориясында олардың көп түрлерi кездеседi. Салық
салу жүйесiнде формасы және өндiрiп алу көздерiне қарай ерекшеленетiн әр
түрлi салық түрлерi пайдаланылады. Олар, әдетте үдемелi (прогрессивтi),
пропорциональдi және регрессивтi (керi үдемелi) болып бөлiнедi. Үдемелi
салықта, табыстың көбею шамасына қарай оның орташа нарығы да өседi.
Пропорционалды салықта, оның орташа нарығы өзгерiссiз қалады, яғни табыстың
шамасына қарамастан салық салудың берiлген бiр мөлшерi (бiрыңғай нарығы)
пайдаланылады. Керi үдемелi салықта, табыс өсе түскен сайын салықтың орташа
нарығы азаяды. әдетте бұндай салықтар табыс көбейе түскен сайын, оның бiрте
– бiрте азая түскен бөлiгiн талап етедi.
Қазақстан Республикасында қабылданған салық жүйесi туралы заңға сәйкес
салықтың мынандай түрлерi қолданылады:
а) жалпы мемлекеттiк салықтар;
б) жалпыға бiрдей мiндеттi жергiлiктi салықтар мен алымдар;
в) жергiлiктi салықтар мен алымдар.
Республиканың салық жүйесi бүгiнгi таңда 11 жалпы мемлекеттiк, 10 жалпыға
бiрдей жергiлiктi салықтар мен алымдар және 17 жергiлiктi салықтар мен
алымдардан тұрады. Жалпы мемлекеттiк салықтарға мыналар жатады: қосылған
құнға салынатын салық, пайдаға салынатын салық, акциздер, бағалы
қағаздармен жасалатын операциялардан алынатын салық, экспорт пен импортқа
салынатын салық, кеден тарифi мен баж салығы, пайдалы қазбаларды
геологиялық барлау және геологиялық iздестiру жұмыстарына байланысты
шығындарды өтеуге жұмсалатын алым, тiркелген (ренталық) төлемдер, транспорт
құралдарына салынатын салық, Қазақстан Республикасы азаматтарынан, шетел
азаматтарынан және азаматтығы жоқ адамдардан алынатын табыс салығы,
мемлекеттiк баж салығы, табиғат ресурстарына салынатын салық, еңбекшiлердiң
еңбегiне ақы төлеу қорына салынатын салық. Жалпыға бiрдей мiндеттi
жергiлiктi салықтар мен алымдарға: жер салығы, жеке адамдардың мүлкiне
салынатын салық, орман табысы, су үшiн төленетiн ақы, табысқа салынатын
салық, кәсiпкерлiк қызметтiң субъектiлерi ретiндi тiркелмеген азаматтардан
алынатын алым, заңды ұйымдарды мемлекеттiк тiркеуден өткiзгенi үшiн
алынатын алым, елтаңбалық алым, мұрагерлiк және сыйға тарту тәртiбiмен
ауысқан мүлiкке салынатын салық жатады. Жергiлiктi салықтар мен алымдарға
мыналар жатады: курорттық аймақта өндiрiстiк мақсаттағы объектiлер
құрылысына салынатын салық, курорттық алым, азамттардан алынатын мақсатты
алым, жарнамаға салынатын салық, авто көлiк құралдары, есептеу техникасы
және компьютерлердi қайта сатуға салынатын салық, жергiлiктi симаоликаны
пайдалану заңы үшiн алым, тауар биржаларында және валютаны сату және сатып
алу кезiнде жасалған мәмлелерден алынатын алым, жергiлiктi аукциондар
өткiзу және лотереялар ойнату заңы үшiн алынатын лицензиялық алым. Жалпы
мемлекеттiк салықтар республика заңдарының негiзiнде орталық өкiметпен
мемлекеттiк бюджетке аударылды. Жергiлiктi салықтар тиiстi территорияның
жергiлiктi басқару органдарымен алынып, жергiлiктi бюджетке түседi.
Халықаралық статистикада салықтарды тiкелей және жанама деп бөледi. Тiкелей
салықтар табысқа және мүлiкке салынады. Мысалы, ондай салықтарға табыс
салығы, пайдаға салынатын салық және т.б. жатады. Тауардың бағасына
енгiзiлетiн немесе тарифке қосылатын және сатып алушы төлейтiн салықты
жанама салық деп атайды. Жанама салықтарға қосылған құнға салынатын салық,
акциздер, кедендiк баж салықтары жатады. Жанама салықтар бүгiнде үш түрде
көрiнедi: акциздер, фискальды, монопольдi салықтар және кеден салығы.
Бұлардың iшiнде ең бастысы акциздер. Олар тауар бағаларына немесе қызмет
көрсету тарифтерiне қосылады. әрбiр елдiң ерекшелiктерiне қарай акциздер
халық тұтынатын тауарларға, көлiк, байланыс, тұрмыстық қызмет көрсету
түрлерiне салынады. Қазiргi кезде акциздiң бiр түрi қосымша құнға салық
салу кеңiнңн дамуда. Бұл жағдайда салық тауарды өткiзгеннен тускен барлық
түсiмге салынбай, тек осы кезеңдегi өндiрiстiк қызметтiк нәтижесiнде
қосылған құнға салынады.
Тiкелей және жанама салықтардың бұрынғы КСРО-ның ұлттық табысындағы
үлесiнiң мөлшерi 40 пайызын құрады. Салыну көздерiне қарай салықтар
еңбекпен табылған және еңбексiз табылған табыс болып бөлiнедi. Еңбекпен
табылған табысқа еңбек ақы (жалақы), қалам ақы, жеке кәсiпорындардың табысы
жатады. Еңбексiз, бiрақ жария табысқа дивидендтер, ақша салымы бойынша
пайыздар, қозғалмайтын мүлiктердiң және бағалы қағаздардың құнының өсiмi,
жер рентасы және т.б. жатады. Шет елдердiң заңдары, кәсiпкерлiк жолмен
алынған пайданы, еңбек ақымен қатар еңбекпен табылған табысқа жатқызады.
Ендi салықтың негiзгi түрлерiн тереңiрек қарастырайық.[2]
Пайдаға салынатын салық. Салықтардың iшiнде пайдаға салынатын салық
ерекше орын алады. Пайдаға салық салу арқылы манипуляция жасап, мемлекет
капиталдың қорлану процесiне айтарлықтай әсер етедi. Оның мысалы ретiнде
жеделдетiлген амортизация деп аталатын салық механизмiн келтiруге болады.
Нәтижесiнде пайданың салық алынатын мөлшерi едәуiр кемiп, төленген салықтық
көлемi де азаяды. Бұл салық түрiн барлық кәсiпорындар төлейдi. Бiздiң
республикамыздағы қабылданған салық жүйесi туралы заңдар және оларға
енгiзiлген өзгерiстер мен толықтырулар бойынша өндiрiспен айналысатын
кәсiпорындарға пайдаға салық 25 пайыз мөлшерiне салынады. Бұндай нарық
табыстылық (рентабелдiк) мөлшерi 40 пайыздан аспаған жағдайда белгiленедi.
Табыстылық шектi мөлшерден артып кетуi бағаны көтеру монополиялық пайда
сомасы тең үлеспен мемлекеттiк бюджетке түседi. Қор және тауар-шикiзат
биржалары, сондай-ақ брокер кеңселерi мен фирмаларына салынатын салық нарқы
55 пайыз, меншiк формаларына қарамастан, делдалдық және коммерциялық
қызметтен алған пайдасы бойынша кәсiпорындар үшiн де – 55 пайыз.
Коммерциялық банкiлер соның iшiнде кооперативтiк банктер, жинақ банктерi,
сақтандыру ұйымдары үшi салық нарқы 45 пайыз болып белгiленген. Бұндай
жоғары салық нарқы инфляцияға қарсы саясат шараларынан, айналымға қосымша
ақша қаражаттары түсудi шектеу мақсатынан туындайды, бiрақ ол банктердiң
инвестиция жасау мүмкiндiгiн шектейдi. Бiрлескен кәсiпорындар үшiн, егер
шетелдiк серiктестiк жарғылық қордағы үлесi 30 пайыздан артық болса, онда
салықтың нарығы 30 пайызды құрайды. Пайдаға салынатын салық шет елдерде де
кеңiнiн қолданылады, оның барынша нарығы 30-дан 60 пайызға дейiн болып
отыр. Көптеген елдерде кiшi кәсiпорындарға, олардың iс-қимылын
ынталандыруға бағытталған салықтық жеңiлдiктер қарастырылған. Қазақстанда
ауыл-шаруашылық өнiмдер өндiретiн және өздейтiн, халық тұтынатын тауарлар
шығаратын, құрылыс, жөндеу-құрылыс кiшi кәсiпорындары үшiн алғашқы екi жыл
бойына бұл салықты белгiленген салық нарқын 50 пайыз мөлшерiне төлеу
көзделген. Басқа кәсiп түрлерiменайналысатын кiшi кәсiпорындар, бiрiншi
жылы пайдаға салынатын салықты, салық нарқының 25 пайызы, ал екiншi жылы 50
пайыз мөлшерiне төлейдi. Осылармен бiрге, “ Қазақстан Республикасының салық
жүйесi туралы “ Заңының 18 бабына сәйкес жергiлiктi Кеңестерге жергiлiктi
салықтар мен алымдар бойынша салық нарқын белгiлеу, жеңiлдiктер жасау заңы
берiлген.
Қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС). Аса маңызды салық түрлерiнiң бiрi
– қосымша құнға салынатын салық (ҚҚС) болып табылады. Экономикалық
мазмұны жағынан, ол тауарлар (жұмыстар, қызметтер) өндiру iсiнiң барлық
кезеңiнде жасалатын құн өсiмiнiң бiр бөлiгiн бюджетке алу формасы болып
табылады, және солардың жүзеге асырылуы бойынша бюджетке енгiзiледi. ҚҚС
өнiинiң бағасына кiргiзiлмейдi, ол бағадан тыс қойылады, сондақтан өндiрiс
шығышдары мен кәсiпорынның табыстылығына (рентабельдiгiне) әсер етпейдi.
Бұл салық тауарлар мен қызметтердi түпкi тұтынушылардың сатып алу
барысында, сонымен бiрге тауарларды өндiру мен өткiзудiң әртүрлi
кезеңдерiнде төленедi. Салық салу объектiсi - өндiрiстiң барлық кезеңiнде
бiрыңғай нарық бойынша жаңадан жасалған құннан алынатын барлық өнiм болып
табылады. ҚҚС-ның құрамына амортизация, еңбекақы, ағымдары шығындар және
пайда кiредi. ҚҚС-ның ерекшелiгi, оның инфляциялық тұрақтылығы, яғни
бюджеттiң тұрақты қаржы көзi қызметiн атқарады, өндiрiстiк шығындарды
азайту, өткiзуге жеделжетудi көтермелейдi. Қосылған құнға салынатын салықты
өндiру, төлеу және есептеу тәртiбi Қазақстан Республикасының “Қосылған
құнға салынатын салық туралы” Заңында жарияланған болатын.[3]
Акциздi салық. Акциздер – тауар басына енгiзiлетiн және сатып алушы
төлейтiн жанама салықтың ежелгi формаларының бiрi болып табылады. Ресми
түрде акциздер бұрынғы КСРО-да 30-шы жалдарға дейiн болды. 30-шы жылдардан
бастап акциздер, басқа салық түрлерi сияқты айналым салығына бiрiктiрiлген
болатын. Акциз қалыптасқан қағида бойынша, тұрғындарға арналған және
мемлекеттiң монополиясы болып табылатын тапшы, жоғары рентабельдi тауарлар
мен өнiмдерге салынады. Мемлекет акциз салығы сұраныс пен ұсынысты реттеге,
сонымен бiрге мемлекеттiк бюджеттi толықтыру үшiн пайдаланады. Акциз
салығы, салыстырмалы түрде азғантай тауар түрлерiне салынады. Осы тауарлар
бойынша акциз нарқын Қақазстан Республикасының министрлер Кабинетi
бекiтедi, олар республиканың бүкiл территориясында бiрыңғай болады және
календарлық жыл бойы өзгертуге жатпайды. Акциздi қамтитын еркiн жiберiлген
баға бойынша өткiзiлетiн акциздеушi тауарлардың құны салыну объектiсi болып
табылады. Бұлардан басқа да салықтардың түрлерi бар, бiрақ олар теорияда
көп қолданылмайды. Мемлекеттiк бюджетпен салық ставкасының арасындағы
тәуелдiлiк графикалық бейнесi. “лаффердiк қисық сызығы” деп аталады.
Лаффердiң қисық сызығының тиiмдiлiгi тек еркiн нарық механизмiнiң қалыпты
жағдайында ғана мүмкiн болады. Бұл теорияға сын тұрғысынан терең талдау
жасамай, мынаны ғана атап өтемiз. Салық ставкаларын жоғарлату немесе
төмендету күрделi қаржы динамикасын тежейдi, өндiрiстi ынталандыруға әсер
етедi. Жалпы нарық экономика жағдайында инвестицияға салық ставкасынан
басқада факторлар ықпал етедi. Олардың iшiндегi ең бастылары циклдық
ерекшелiктер және компания тауарларына сұраныс пен ұсыныстың арақатынасы,
олардың пайдаларының өсуi.

1.2 Салықтың элементтерi, қызметi

Салықтың күрделi iшкi құрылымы бар. Ол бiрнеше элементтерден тұрады:
1) Салықтың құқықтық негiзi,
2) Салықтың субъектiсi,
3) Салықтың объектiсi,
4) Салықтың нормасы,
5) Салық төлеу тәртiбi.
Әрбiр салық айтылған элементтердiң кешендерiнен ұсынылады. Егер
элементтердiң кез келген бiрi анықталмаған болса, онда салықты бекiтiлген
деп есептеуге болмайды. Кейбiр кезде осы элементтердi, өйткенi, бiрiншiден
салық тек заңмен ғана бекiтiлмейдi, сонымен қатар ол заңдылық форманың
басқа да құқықтық актiлерiмен бекiтiлуi мүмкiн. Екiншiден, элемент – бұл
құрылымның бөлiгi, ал құқықтық норманың құрылымына дәстүрдегiдей: гипотеза,
диспозиция, санкция кiредi. Салық теориясында “ салық туралы заңдарының
элементтерi” ұғымы “салық механизмiнiң элементтерi” ұғымына ауыстырылды.
Бұл механизмде, салықтар тек заңдық актiлер мен ғана емес заң асты
актiлерiмен енгiзiледi. Салық механизмiнiң элементтердiң өзiне келетiн
болсақ, олар екi топқа бөлiнедi:негiзгi және қосымша элементтер. Негiзгi
элементтерге:салықты төлеушi, салықты сату объектi, салықтың ставкасы
кiредi. Ал қосымша элементтерге. Салық салудағы жеңiлдiктер, объектiнi
санау ерекшелiктерi, салықтың төлемдерi түсетiн бюджет пен қор, салықты
аударудың уақыты мен периодтығы. Салықтың механизмiнiң қосымша элементтерi
маңызды рөл атқарады. Олар салық төлемдерiн реттейдi. Ендi әр элементке
қысқышы тоқталып кетейiк. Салық субъектiсi – бұл салықты төлейтiн адам. Заң
жоспарында салық субъектiсi салықты төлеушi болып есептелiнедi. Бұған
мемлекетке салықты төлеу мiндеттiлiгi салынған. Салықтың екiншi элементi –
салық объектiсi. Бұл салықтың төлеу себебi немесе мағынасы. Салықтың
объектiсi кез келген нәрсе болуы мүмкiн. Мысалы: табыс, меншiк, белгiлi бiр
тауардың сатуы немесе сатып алынуы және адамның өзi. Келесi элемент – ол
салық нормасы – бұл салық салудың заңмен бекiтiлегн мөлшерi. Салық салу
бiрлiгi – бұл салық объектiсiн өлшеудiң бiрлiгi. Салық салу ставкасы –
салық салу бiрлiгiндегi салықтың мөлшерi. Салық жеңiлдiктерi – бұл салық
төлеушiнiң салықтан босатылуы немесе оның ауыртпалын жеңiлдету. Салық төлеу
тәртiбi – салық заңымен бекiтiлген ережелер. Оларға сәйкес слық төлемдерi
төлеушiден мемлекетке дұрыс өтедi. Салық төлеу тәртiбi үш негiзгi
элементтерден тұрады. Субъектен мемлекетке көшкен салық сомасының: әдiсi,
уақыты және формасы. Салық төлеу әдiсi – бұл салық төлеушiнiң мемлекетке
салық заңымен бекiтiлген төлеу әрекетi. Қазiргi уақыттағы Қазақстанда
тәртiп бойынша мынадай негiзгi салық төлеу әдiстерi жұмыс iстейдi: салықты
декларация бойынша төлеу, салықты патенттi сатып алу жолымен төлеу, салықты
салық төлемiн кiрiстiру арқылы төлеу.[4] Салықты декларация негiзiнде
төлеу, салықтың бiрнеше түрлерiнде қолданылады. Бiрақ оның негiзгi мақсаты
– пайдаға салынатын салықты төлеу.
Салықтың элементтерiн қарастырған кезде, салықтың орнатудың
шектеушiсi ретiнде азаматтардың “төлеу мүмкiндiктерi” категориясы
енгiзiледi. Оның үш қажеттiлiгi бар:
1) салықтың субъектiсiне қарағанда – салық бүкiл азаматтарды қамтуы
керек;
2) салықтың объектiсiне қарағанда – азаматтардың төлеу мүмкiндiктерiн
ашатын жалпы табысты таңдау керек;
3) салықтың ставкасына карағанда – салық ставкасы салық төлеушiнiң
меншiктiк жағдайына ықпал ететiн барлығын анықтау керек. Салық
ставкасын орнатқан кезде осының барлығы есепке алынуы қажет.
Салықтың негiзгi құқықтық мiндеттемесi болып, салық төлеушi салықты
мемлекетке берудi жүктейтiн мiндет табылады. Салық төлеудiң екi
тәсiлi бар:
1) Өз бетiмен,
2) Мемлекет күшпен алу.
Қазiргi кезде тәртiпке сәйкес салықты өз бетiмен төлеудiң төмендегiдей
әдiстерi бар:
- декларация бойынша салық төлеу;
- потент сатып алу немесе белгiлi сома енгiзу арқылы салық төлеу;
- салықтық төлемдi өз бетiнше қолма-қол төлеу.
Салықты күшпен алу әдiсi:
- кiрiстi төлеу кезiнен салықты ұстап қалу;
- салықтық хабарландыру немесе салықтық ескеру негiзiнде салық төлеу;
- салық төлеуден қашатын тұлғалардан салықты күшпен алу.
Нарық жағдайында салықтар үш қызмет атқарады:
а) фискальды (мемлекеттiк табыстарды жинау);
б) қайта бөлу;
в) реттеушi.
Салықтардың фискальдық қызметi – мемлекеттiк салық саясаты тұтқаларының
көмегiмен нарық конъюктурасының жағдайына әсер етуде, экономикалық өсудi
тұрақтандыру және ынталандыруға тырысуында тұр. Бiр сөзбен айтқанда, салық
түсiмi арқылы алынатын қаражаттар, мемлекеттiң саяси – шаруашылық қызметiн
атқарудың қаржы негiзi болып табылады. Салық қаражаттары ең алдымен ғылыми
– техникалық прогрестi ынталандыру, прогрессивтi технология мен өнiм
түрлерiн игерү, экономикада құрылымдық өзгерiстер жасау, табиғат қорғау
шараларын жүзеге асыру, әлеументтiк саланың объектiлерiн ұстау үшiн
белсендi түрде пайдаланылады. Салықтың фискальды қызметi – қаражатты
мемлекеттiк бюджетке түсуiн қамтамасыз етедi. Бұл қызмет, өндiрiстiң тауар
– ақша қатынастар даму кезiндегi мемлекетке ұлғайтып түскен ақша табыстарын
анықтайды.[5]
Салықтың қайта бөлу қызметi – салық механизмi арқылы мемлекеттiк бюджетке
жалпы ұлттық өнiмнiң едәуiр бөлiгiн жұмылдыруда тұр. Батыста және бiздiң
елiмiзде мемлекеттiк бюджет арқылы жалпы ұлттық өнiмнiң 30 пайздан 50
пайызға дейiнгiсi қайта бөлiнедi. Салық түсiмi есебiнен мемлекет әскери
бағдарламаларды қаржыландырады. Бұдан басқа, айтарлықтай қаржы ағарту
саласына, денсаулық сақтауға, ғылымға, басқару апараттарын ұстауға,
экологияға, зейнет ақымен қамтуға жұмсалады. Қаржының бұндай мақсаттарға
жұмсалуы, әлеументтiк саладағы мезгiл-мезгiл шиеленесiп тұратын
қайшылықтарды басуға, азаматтардың кедей топтарының мүддесiн ескере отырып
жеке табыстарды барынша бiркелкi бөлуге мүмкiндiк бередi.
Салықтың негiзгi қызметтерiнiң бiрi – реттеушi қызметi. Ол қызмет,
өндiрiстiң дамуына әсер тигiзедi. Бұл кезде, салық формаларын таңдау
қолданылады. Мысалы: салық ставкаларын өзгерту, салық алу әдiсi,
жеңiлдiктер. Бұл реттеушiлер қоғамдық өндiрiстiң құрылымы мен
пропорциясына, қорлану мен тұтыну көлемiне әсерiн тигiзедi. Мемлекет
салықтың жоғары аталған функцияларын қолданып, салық жүйесiн анықтайда және
бұлардың функционалдау механизiмiн ұйымдастырады. Сонымен бiрге салықтар
экономиканы жанама түрде реттейтiн маңызды құралдардың бiрi болып табылады.
Осы мақсатта салықтар көбiнесе дағдарыстық құбылыстарды тезiрек жоюға,
нарық конъюктурасына әер етуге, экономиканы тұрақтандыруға пайдаланылады.
Бұдан басқа, мемлекет салық көмегiмен экономикаға, қоғамдық қатынастарға
және саясатқа белсендi түрде ықпалын тигiзедi. Қоғамдық – экономикалық
қатынастарда, салықтар:
1) мемлекет табыстарының аккумуляторы;
2) салық төлеушiнiң меншiк жағдайының реттеушiсi қызметiн
атқарады.
Өзiн, ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.