Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқығы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І ТАРАУ. Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқығындағы ролі
1.1.Халықаралық еңбек құқығының негізі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2. Еңбек құқығының негізі қағидалы, халықаралық еңбек қағидалаоының ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
ІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРА ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Халықты жұмыспен қамту қатынастарының түсінігі ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Әлеуметтік әріптестік саласының қатынастарының қағидалары.. ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
І ТАРАУ. Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқығындағы ролі
1.1.Халықаралық еңбек құқығының негізі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... 3
1.2. Еңбек құқығының негізі қағидалы, халықаралық еңбек қағидалаоының ықпалы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ..9
ІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРА ҚАТЫНАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.1. Халықты жұмыспен қамту қатынастарының түсінігі ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Әлеуметтік әріптестік саласының қатынастарының қағидалары.. ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Диплом жұмысының өзектілігі: Халықаралық еңбек ұйымының келісімдері мен конвенцияларының еңбек заңдарына ықпалы. Дипломдық жұмыс екі тараудан тұрады.
Диплом жұмысының түйінді сөздері: Еңбек құқығының жалпы қолданыста жүрген қағидалары ең алдымен жұмысшы, оның отбасы мүшелері үшін қызмет атқаруы тиіс, себебі еңбек құқығының жалпы функцияларының ішінде ең алдымен өндірістік функциясы және қорғау функциясы болады. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының Парламентінде талқыланып жатқан Еңбек кодексінің жобасында ең басты назар жұмысшы мен оның қауіпсіздік, еңбекті қорғау мәселесіне, жалақының күнкөріс деңгейіне сәйкес болуы және еңбек заңнамаларын; халықаралық құқық нормаларын сақтау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы: - тараудан, - бөлімнен, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қорытындыдан тұрады.
Диплом жұмысының түйінді сөздері: Еңбек құқығының жалпы қолданыста жүрген қағидалары ең алдымен жұмысшы, оның отбасы мүшелері үшін қызмет атқаруы тиіс, себебі еңбек құқығының жалпы функцияларының ішінде ең алдымен өндірістік функциясы және қорғау функциясы болады. Қазіргі кезеңде Қазақстан Республикасының Парламентінде талқыланып жатқан Еңбек кодексінің жобасында ең басты назар жұмысшы мен оның қауіпсіздік, еңбекті қорғау мәселесіне, жалақының күнкөріс деңгейіне сәйкес болуы және еңбек заңнамаларын; халықаралық құқық нормаларын сақтау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы: - тараудан, - бөлімнен, пайдаланған әдебиеттер тізімі мен қорытындыдан тұрады.
1. Абайдельдинов Т.М. О реализации некоторых принципов трудового права: вопросы теории // человек и право 2001, №4
2. Абайделиьдинов Т.М. Понятие локально-договорного регулирования трудовых отношений // Вестник Гуманитарного университета им. Д.А. Кунаева. 1999. №1
3. Абайдельдинов Т.М. Сеитова Н.З. О приоритетности правовых принципов перед нормами право общественный фонд политико-правовых исследований “интерлигол” в Казахстане 2001.
4. Бухарбаева С.А. Принципы трудовых права в новых условиях. Астана – 2000.
5. Маврин С.П. Принципы трудового права в условиях рыночной экономики // Правоведение. 1992. №2
6. Саданова Ж.К. Принципы турдового права // Вестник КазГУ, серия юридическая. 199. №3 (12)
7. Хамзина Ж.А. К вопросу о понятии принципов трудового права // Фемида. 2000. №3
8. Уваров В.Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы. Алматы. 2002
9. Богуславский М.М. Международное частное право. М., Юрист, 1998, стр.10-73.
10. Кисилев И.Я. Международный труд. Практическое пособие. М., 1997.
11. Довгерт А.С. Правовое регулирование международных трудовых отношений. Киев, 1992.
12. Иванов М.М. США: Правовое регулирование иммиграционного процесса. Москва, 1998.
13. Димитрова С.А. Правовое регулирование труда на предприятиях с иностранными инвестициями. Учебное пособие. Алматы: Независимый Университет “Туран”, 1994 г.
14. Ануфриева Л., Скачков Н. Иностранные фзические лица: правовое положение в России // Российская юстиция, 1997, №6, стр. 45-47.
15. Глазырин В.В. Труд иностранцев в России. М., 1997.
16. Вилкова Н.Г. Унификация коллизионных норм в странах СНГ // Хозяйство и право, 1998, №10, стр.91.
17. Марышева Н.И., Хлестова И.О. Правовое положение российских граждан за границей, М., 1994.
18. Ерпылева Н.Ю. Коллизионные вопросы в современном международном частном праве // Законодательство и экономика, 1998, №2.
19. Муранов А.И. К вопросу об обходе закона // Московской журнал международного права, 1997, №3.
20. 1946 ж. Қазанда Монреальда ХЕҰ конференциясында өзгерту енгізілген ХЕҰ-ң Жарғысы.
21. Қазақстан Республикасын ХЕҰ мүшелікке алу туралы, 1993 ж. 4 маусымдағы Хансеннің хаты.
Нормативтік құқықтық актілер:
1. ҚР-ң Конституциясы, 1995ж, 30 тамыз,өзгерту мен тол.21.05.07.Алматы 2007№
2. Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңы (21.01.01. №149-11).Юрист.
3. “ҚР-ң еңбек құқығы” оқу курсының бағдарламасы.Юрист.
4. Еңбек туралы нормативтік құқықтық актілер, Алматы, 2002ж.Юрист
5. Трудовое право. Л.А. Сыроватская.М.,2002ж.
6. Трудовое право. К.А. Шайбеков.А.,2001ж.
7. Трудовое законодательство РК. Алматы, 1997.В.Н.Уваров.
8. ҚР “Еңбек туралы” Заңы, 1999, 10 желтоқсан.Юрист 2006ж.
9. ҚР “Көші-қоң туралы” Заңы 1997 ж. 13-желтоқсан
10. “ҚР-ғы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы” ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы 19-маусым 1995 ж.
11. “Қазақстан Республикасының көші-қон және демография жөніндегі Агенттікті құру туралы” ҚР Президентінің №3783 Жарлығы 08.12.1997
12. “ҚР-да шетел жұмыс күшін тартуға және ҚР-нан жұмыс күшін шығаруға байланысты қызметті лицензиялау тәртібі туралы” ҚР Үкіметінің 19.06.2001 ж. Қаулысы.
2. Абайделиьдинов Т.М. Понятие локально-договорного регулирования трудовых отношений // Вестник Гуманитарного университета им. Д.А. Кунаева. 1999. №1
3. Абайдельдинов Т.М. Сеитова Н.З. О приоритетности правовых принципов перед нормами право общественный фонд политико-правовых исследований “интерлигол” в Казахстане 2001.
4. Бухарбаева С.А. Принципы трудовых права в новых условиях. Астана – 2000.
5. Маврин С.П. Принципы трудового права в условиях рыночной экономики // Правоведение. 1992. №2
6. Саданова Ж.К. Принципы турдового права // Вестник КазГУ, серия юридическая. 199. №3 (12)
7. Хамзина Ж.А. К вопросу о понятии принципов трудового права // Фемида. 2000. №3
8. Уваров В.Н. Қазақстан Республикасының еңбек құқығы. Алматы. 2002
9. Богуславский М.М. Международное частное право. М., Юрист, 1998, стр.10-73.
10. Кисилев И.Я. Международный труд. Практическое пособие. М., 1997.
11. Довгерт А.С. Правовое регулирование международных трудовых отношений. Киев, 1992.
12. Иванов М.М. США: Правовое регулирование иммиграционного процесса. Москва, 1998.
13. Димитрова С.А. Правовое регулирование труда на предприятиях с иностранными инвестициями. Учебное пособие. Алматы: Независимый Университет “Туран”, 1994 г.
14. Ануфриева Л., Скачков Н. Иностранные фзические лица: правовое положение в России // Российская юстиция, 1997, №6, стр. 45-47.
15. Глазырин В.В. Труд иностранцев в России. М., 1997.
16. Вилкова Н.Г. Унификация коллизионных норм в странах СНГ // Хозяйство и право, 1998, №10, стр.91.
17. Марышева Н.И., Хлестова И.О. Правовое положение российских граждан за границей, М., 1994.
18. Ерпылева Н.Ю. Коллизионные вопросы в современном международном частном праве // Законодательство и экономика, 1998, №2.
19. Муранов А.И. К вопросу об обходе закона // Московской журнал международного права, 1997, №3.
20. 1946 ж. Қазанда Монреальда ХЕҰ конференциясында өзгерту енгізілген ХЕҰ-ң Жарғысы.
21. Қазақстан Республикасын ХЕҰ мүшелікке алу туралы, 1993 ж. 4 маусымдағы Хансеннің хаты.
Нормативтік құқықтық актілер:
1. ҚР-ң Конституциясы, 1995ж, 30 тамыз,өзгерту мен тол.21.05.07.Алматы 2007№
2. Халықты жұмыспен қамту туралы ҚР Заңы (21.01.01. №149-11).Юрист.
3. “ҚР-ң еңбек құқығы” оқу курсының бағдарламасы.Юрист.
4. Еңбек туралы нормативтік құқықтық актілер, Алматы, 2002ж.Юрист
5. Трудовое право. Л.А. Сыроватская.М.,2002ж.
6. Трудовое право. К.А. Шайбеков.А.,2001ж.
7. Трудовое законодательство РК. Алматы, 1997.В.Н.Уваров.
8. ҚР “Еңбек туралы” Заңы, 1999, 10 желтоқсан.Юрист 2006ж.
9. ҚР “Көші-қоң туралы” Заңы 1997 ж. 13-желтоқсан
10. “ҚР-ғы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы” ҚР Президентінің заң күші бар Жарлығы 19-маусым 1995 ж.
11. “Қазақстан Республикасының көші-қон және демография жөніндегі Агенттікті құру туралы” ҚР Президентінің №3783 Жарлығы 08.12.1997
12. “ҚР-да шетел жұмыс күшін тартуға және ҚР-нан жұмыс күшін шығаруға байланысты қызметті лицензиялау тәртібі туралы” ҚР Үкіметінің 19.06.2001 ж. Қаулысы.
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 58 бет
Таңдаулыға:
Жоспар
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І ТАРАУ. Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқығындағы ролі
1.1.Халықаралық еңбек құқығының негізі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Еңбек құқығының негізі қағидалы, халықаралық еңбек
қағидалаоының ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..9
ІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРА ҚАТЫНАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1. Халықты жұмыспен қамту қатынастарының түсінігі ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Әлеуметтік әріптестік саласының қатынастарының қағидалары.. ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Реферат
Диплом жұмысының өзектілігі: Халықаралық еңбек ұйымының келісімдері мен
конвенцияларының еңбек заңдарына ықпалы. Дипломдық жұмыс екі тараудан
тұрады.
Диплом жұмысының түйінді сөздері: Еңбек құқығының жалпы қолданыста
жүрген қағидалары ең алдымен жұмысшы, оның отбасы мүшелері үшін қызмет
атқаруы тиіс, себебі еңбек құқығының жалпы функцияларының ішінде ең алдымен
өндірістік функциясы және қорғау функциясы болады. Қазіргі кезеңде
Қазақстан Республикасының Парламентінде талқыланып жатқан Еңбек кодексінің
жобасында ең басты назар жұмысшы мен оның қауіпсіздік, еңбекті қорғау
мәселесіне, жалақының күнкөріс деңгейіне сәйкес болуы және еңбек
заңнамаларын; халықаралық құқық нормаларын сақтау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы: - тараудан, - бөлімнен, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қорытындыдан тұрады.
КIРIСПЕ
Еңбек құқығы, қазiргi кезеңде өз алдына дербес құқық саласы ретiнде
заңгер ғалымдар арасында, жұмыс берушiлер мен жұмысшылар арасында,
кәсіподақтар мен олардың өкілдері арасында, мемлекетпен, еңбек ұжымдары
арасында, көптеген қызу пікір-талас туғызуда. Себебі, ең алдымен 10
желтоқсан 1999 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының қабылданған
Қазақстан Республикасының “Еңбек туралы“ , – Заңы ең төменгі кепілдіктер,
мерзімдер және стандарттар белгілейді және осы аталған нормативтер тек қана
жұмысшының жағдайын жақсарту жағына қарай бағытталады.
Бәрімізге жалпы құқық теориясынан мәлім, әр құқық саласының өзалдына
тән пәні, әдісі болады. Осы кезеңге дейін еңбек құқығында көптеген ғылыми
еңбектер жарияланды және осы тақырыпты таңдау барысында еңбек құқығының кең
зерттелген тақырыптарының бірі – бұлеңбек құқығының қағидалары. Жалпы
қағидаларының негізгі еліміздің 30 тамыз 1995 жылғы бүкілхалықтық
референдумда қабылданған конституциямыздың 24-бабы негіз болады. Осы
аталған бапқа сәйкес, азаматтар еңбек ету бостандығы құқығына ие болған
және мамандық кәсіп таңдауға әр азаматтың құқығы бар. Әлеуметтік
құқықтардың ішінде конституцияға сәйкес, демалыс, ең төменгі жалақыдан кем
алмауға, мемлекет тарапынан жәрдемақы алуға, еңбекке жарамсыз кезінде
жәрдемақы алуға, зейнетақы жасына келген кезде зейнетақы алуға құқығы
бектілген.
Диплом жұмысын таңдауға тағы бір негіз болған себеп, әр түрлі ғылыми
зерттеулерде, оқулықтарда, еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына)
сәйкес еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес әр түрлі
көзқарастары немесе конституциялық, еңбектік, халықаралық қағидалары немесе
еңбек құқығының негізгі конституциялық қағидалары, еңбек құқыының жұмыспен
қамту саласындағы және еңбектік қорғау, халықаралық еңбек құқығы
саласындағы қағидалар. Диплом жұмысын жазу барасында елімізге танымал
ғалымдардың ғылыми еңбектері, еңбек құқығы салсында қолданыста жүрген
нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Парламенті
мақұлдаған (ратификация) Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары негіз
болды.
І ТАРАУ. Халықаралық еңбек уйымының еңбек құқығындағы ролі
1.1. Халықаралық еңбек құқығының негізгі қағидаттары
1. ХЕҚ аясындағы сұрақтарды құқықтық реттеу механизамдері екіге
бөлінеді:
1. Шарттық-құқықтық механизм – қандай халықаралық актілермен және
нормативтік-құқықтық актілермен реттелетіндігі білдіреді.
2. Институттық механизм – мәселерімен қандай органдардың
айналысатындығын көрсетеді.
Халықаралық актілер әмбебап, аймақтық және жергілікті болып бөлінеді.
Әмбебап актілерге БҰҰ мен Халықаралық Еңбек ұұйымының шығарған
актілері жатады, себебі оларға кез келген мемлекет қатысушы бола алады және
олардың күші оны өзі үшін міндетті деп таныған кез келген мемлекет үшін
тарайды.
Халықаралық еңбек құқығы саласында оларға мыналар жатады:
1. “Барлық жұмысшы көшіп қонушылардың және олардың отбасы мүшелерінің
құқықтарын қорғау туралы” БҰҰ-ның халықаралық конвенциясы 1990 жылы 18
желтоқсан.
2. “Жұмысшы көшіп-қонушылар туралы” ХЕҰ-ның конвенциясы. 1949 ж.
3. “Жұмысшы көшіп-қонушылар туралы” ХЕҰ-ның №86 Ұсынысы
4. “Жұмыспен қамту аясындағы саясат туралы” ХЕҰ-ның №122 Ұсынысы
5. “Жұмыспен қамту аясындағы саясат туралы” ХЕҰ-ның №169 Ұсынысы
Аймақтық актілерге тек белгілі бір аймаққа қатысты мемлекеттерн ғана
қатысушы бола алады. Оларға Қазақстан Республикасына қатысты ТМД
мемлекеттерінің төмендегідей келісім-шарттары жатады:
1. “Көшіп-қону және жұмыскер көшіп-қонушыларды әлеуметтік қорғау
аясындағы қызметтік туралы” келісім-шарт. 1994 ж. 15 сәуір.
2. ТМД қатысушы мемлекеттердің “Заңсыз көшіп-қонумен күресудегі
қызметтік туралы” 1998 жылы Москваада жасалған келісім-шарт.
Жергілікті халықаралық актілерге Қазақстан Республикасының екінші бір
мемелекет жасасқан шарттарын мысалға келтіруге болады. Олар:
1. Қазақстан Республикасы Еңбек Министрлігі мен Өзбекстан
Республикасының Еңбек Министрлігінің арасындағы қызметтік туралы келісім-
шарт. 1994 жылы 25 мамыр.
2. Қазақстан Республикасы Еңбек Министрлігі мен Түркіменстанның Еңбек
және мамандарды дайындау министрлігінің “Еңбек нарығы және көшіп-қону
процесттерін реттеу аясындағы қызметтік туралы” келісім-шарт 1992 ж. 31
маусым.
3. Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің Ресей Федерациясының
Жұмыспен қамту федералдық қызметімен қызметтік туралы келісім-шарты 1996 ж.
19 сәуір.
Халықаралық еңбекті Қазақстан Республикасында негізінен мына құқықтық
актілер реттейді.
1. ҚР Конституциясы 1995 ж. 30 тамыз
2. ҚР “Еңбек туралы” Заңы 1999 ж. 10-желтоқсан.
3. ҚР “Халықты жұмыспен қамту туралы” Заңы 23.01. 2001 ж.
4. ҚР “Көші-қон туралы” Заңы 1997 ж. 13-желтоқсан.
5. “ҚР-ғы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы” ҚР
Президентінің заң күші бар Жарлығы 19-маусым 1995 ж.
6. “Қазақстан Республикасының көші-қон және демография жөніндегі
Агенттікті құру туралы” ҚР Президентінің №3783 Жарлығы 08.12.1997.
“ҚР-да шетел жұмыс күшін тартуға ҚР-нан жұмыс күшін шығаруға
байланысты қызметті лицензиялау тәртібі туралы” ҚР Үкіметінің 19.06.2001 ж.
Қаулысы.
2. Шетелдіктердің Қазақстан Республикасындағы еңбек қатынастарын
реттеу және олардың негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасында шетелдіктердің еңбегін реттеудегі негізгі
қағида – ұлттық режим. Бұл қағида Қазақстан Республикасының
Конституциясында және Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 19
маусымдағы “Шет ел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы” Жарлықта
айтылған.
Бұл қағида шет ел азаматтарының еңбек қатынастарында Қазақстан
Республикасы азаматтарындай құқықтарға ие болып және сондай міндеттер
атқаратындығын білдіреді.
“Шет елден жұмыс күшін тартуға байланысты жұмыс берушіге рұқсат беру
кезінде ішкі рынокты қорғау туралы” ереже бойынша тек төмендегі жағдайға
сай болған кезде ғана жұмыс берушіге шет елден жұмыс күшін әкелуге рұқсат
беріледі:
Егер шет елдік тұлғаға ұсынылып отырған лауазымға жергілікті жұмыс
күшін тарту мүмкін емес немесе ондай лауазым иесі ресіпбликада жоқ болса;
Егер шет елдік мамандар мен жұмысшылардың біліктілігі біздің елдегі
мамандардан артық болса;
Егер жергілікті жұмыс күшін шет елдік мамандарды ауыстыру үшін оқыту
қажет болса;
Егер шет елдік мамандар және жұмысшылар ақысыз қызмет жасаса;
Егер жергілікті жұмыс күшінің шет ел азаматтарымен біліктілігі бірдей
болса, онда шет елдіктерге қарағанда бос жұмыс орнына орналасуға олардың
басымырақ құқығы бар.
Қазақстан Республикасына азаматтығын ауыстыруға тәуелсіз, еңбек көші-
қоны ретімен келген шет елдіктердің, егер мемлекеаралық келісімдерде өзгеше
тәртіп белгіленбесе, Қазақстаннан тыс жерлерде тұрақты жері болуға тиіс.
Республика аумағында ТМД мемлекеттерінің азаматтарының ең бек
қатынастары олардың арасында жасалған екі жақты немесе көп жақты шарттар
арқылы реттеледі.
“Шет ел инвестициясы туралы” заңға сәйкес шет ел қатысуы бар
кәсіпорындарда өндірістік, еңбек қатынастары, сондаай-ақ жұмысқа алу,
жұмыстан шығару, еңбек пен демалыс уақыты, жалақы беру тәртібі, кепілдік
және өтемақы беру тәртібі ұжымдық шартпен де, жеке еңбек шартымен де
реттеледі. Ұжымдық шарт пен жеке еңбек шартында сол кәсіпорындарда істейтін
жұмысшылардың жағдайын Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген
жағдайдан төмендететін ережелер болмауы тиіс. Шет елдік қатысушы бар
кәсіпорындардың жұмысшылары мен қызметкерлерінің, сондай-ақ әкімшілік
органдарына мүшелікке шет ел азаматтары алынуы мүмкін. Шет ел қатысушысы
бар кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбек ақысын төлеу, демалыс беру,
зейнет ақы беру мәселелері олардың әр қайсысымен жасалатын еңбек шартында
көрсетілуі қажет. Жұмысшылар алған жалақысын салықтар мен бюджетке
төленетін өзге де төлемдерді өтегеннен кейін өз елдеріне аударуларына
болады.
Шет ел азаматтарының заңға сәйкес тек қазақстандық азаматтар
айналысатын жұмыспен айналысуға құқығы жоқ (мәселен, мемлекеттік қызмет).
Республикаға өкілетті органдардың рұқсатынсыз келіп, жұмыс істеп
жатқан шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарды ішкі істер органдары
Қазақстан Республикасы территориясынан шығарып жібереді.
Халықаралық еңбек құқығы халықаралық жеке құқықтың бір салашығы болып
табылады. Еңбек қатынастары шет ел элементімен күрделенген кезде
халықаралық жеке құқық реттейтін қатынастар қатарына жатады.
Шет ел элементімен күрделенген еңбек қатынастарын құқықтық реттеу
кезінде заңдар арасындағы қақтығыс пайда болады, яғни белгіленген қатынасқа
қай мемлекеттің заңын қолдану керек екендігін шешу. Коллизиялық проблема
егер бір қалынасты реттеуге екі немесе одан да көп мемлекеттер талаптанып
тұрса және солардың бірін коллизиялық нормаларды пайдаланып таңдап алу
мәселесі туындаса пайда болады. Тек коллизиялық нормаларды ғана пайдаланып
даулы істі шешу мүмкін емес, себебі коллизиялық норма тек бір мемлекеттің
құқықтық жүйесіне сілтеме жасайды. Сондықтан да коллизиялық норманы қолдану
міндетті түрде материалдық норманы қолданумен қатар жүреді. Халықаралық
еңбек құқығында қолданылатын коллизиялық байламдар:
– тараптар келісімінің негізінде таңдап алынған елдің заңы;
– жұмыс істейтін жердің заңы;
– әрбір нақты жағдайда анағұрлым сәйкес келетін заң;
Бұл коллизиялық байламдардың қатары кейбір мемлекеттердің заңдарында
толықтырылады. Мысалы,
– тұлғаны тағайындайтын билік органдарының немесе сайлайтын ұжымның
заңы – егер жұмыскер тағайындалатын немесе сайланатын жұмыста істесе;
– жұмыс берушінің елінің заңы – тұлға бірнеше мемлекеттің
территориясында жұмыс істесе;
– жұмыскерлердің заңы – егер ол шет мемлекетке іс сапарға жіберсе;
– ту заңы – халықаралық су және әуе тасымалы болған кезде пайда
болатын еңбек қатынастары үшін;
– тасымалдаушы елінің заңы – халықаралық тасымал аясында пайда болатын
еңбек қатынастары үшін;
Сонымен қатар, халықаралық жеке құқықтың басқа салаларында да және
халықаралық еңбек қатынастарында да қолданылатын коллизиялық байламдар бар.
Олар:
– еңбек контрактісі жасаған жердің заңы;
– жұмыскер елінің заңы (азаматтық заңы немесе тұрақты тұратын жердің
заңы)
– кәсіпкер қызмет істейтін жердің заңы;
– тасымалдаушының заңы;
– ту заңы;
– көлік құралы тіркелген жердің заңы.
Халықаралық еңбек қатынастарына коллизиялық нормаларды қолданумен
қатар бір мемлекеттің территориясында екінші мемлекеттің еңбек құқығын
экстерриториалдық қолдану мүмкіндігі, шегі және тәртібі туралы мәселе
туындауында студент көңіл бөлуі қажет. Еңбек құқығын экстерриториалдық
қолдану үш жағдайда мүмкін болады:
– жұмысқа алу туралы мәмілені реттеу үшін шет елдік заңды таңдап алу
жөнінде мемлекеттердің арасында арнайы келісім жасау арқылы;
– белгілі бір елдің еңбек құқығын шет елдің құқығының элементтерін алу
арқылы толықтыру;
– шет елдің құқығын, егер коллизиялық норма оған тікелей сілтеме
жасаса барлық жағдайда қолдану, бірақ шет мемлекеттің заңын, егер ол
мемлекеттің жария тәртібіне қайшы келсе, қолданбауға болатындығын ескеріп
кету қажет.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын жері жоқ шет ел
азаматтарының еңбек қатынастарына, егер тараптар шарт жасаған уақытта
немесе халықаралық келісімнің негізінде еңбек қатынастарының кейбір
мәселелерін реттеуге басқа мемлекеттің заңын алмаса, Қазақстан Республикасы
заңы қолданылады. Шет ел инвесторларымен жасасқан еңбек шартының негізінде
жұмыс істейтін шет ел азаматтарының еңбек қатынастарында еңбек шартының
тараптары қай елдің заңын қолдануға келіссе сол елдің заңы қолданылады. Шет
елдік жұмысшымен жасалған контрактінің жағдайлары Қазақстан
Республикасының заңдарының тараптарын бұзбауы керек және біздің елдің
мүдделеріне нұсқан келтірмеуі керек.
Халықаралық еңбектің түрлері мен қағидаттары мынадай Халықаралық
еңбекке берілген түсініктің негізіне ие алынғанына байланысты қазіргі кезде
құқықтық ғылымда халықаралық еңбек түрлеріне байланысты көптеген
концепциялар қалыптасқан:
Халықаралық-құқықтық тәжірибе еңбек көшіп-қонуының келесі түрлерін
көрсетеді:
1. Стажировка мақсатымен көшіп-қону;
2. Іскерлік немесе кәсіпкерлік мақсат үшін көшіп-қону;
а) бір трансұлттық кәсіпорынның ішіндегі шетелге жұмыс істеу үшін
ауыстырылған еңбекақы жеке төленетін жұмыскерлер;
б) дербес көшіп-қонып және тәуелсіз болатын, жеке жұмысқа орналасып,
жеке еңбекақы төленетін жұмыскерлер;
3. Нақты бір жобаны жүзеге асыру үшін көшіп-қонатын жұмыскерлер;
4. Нақты бір контрактіге сәйкес жұмысқа орналасу мақсатымен көшіп-
қону;
а) белгілі бір кәсіпорынның және субмердігердің бақылауымен қандай бір
жобаны жүзеге асыру мақсатынан басқа мақсатқа жету үшін жеке немесе топ
болып көшіп-қонатын тұлғалар;
б) әр түрлі жұмыс атқаратын тұлғалар;
в) маусымдық жұмыскерлер (жеке, сондай-ақ бір топ жұмысшылар);
5. Тұрақты немесе уақытша тұру құқығына ие әдетте жұмысқа орналасу
мақсатымен көшіп-қонатын тұлғалар;
а) квалификациясы жоқ, білікті, жоғары білікті жұмыскерлер;
б) инвесторлар және басқа да жұмыскерлер;
Бірінші топтағы еңбекші көшіп-қонушылар жаңа мамандықты игеру және
жаңа технологияның даму жағдайында жұмысқа дағдылануды мақсат ететіндер.
Соған сәйкес бұл топтағы жұмысшыларды екі тұрғыдан қарауға болады: еңбекші
әрі білім алушы ретінде. Сондан-ақ стажерлердің кәсіпкерлік қызметі еңбек
заңдарымен де, білім беру саласын реттейтін заңдармен де реттеледі. Мұндай
жұмыскерлерге еңбекақы төлеу екі бөліктен тұрады: білім алушы азаматтар
ретінде степендия төленсе, оқуға берілген уақыттан тыс уақытта істелген
жұмысы үшін еңбекақы төленеді.
Көшіп-қонудың бұл түрі жұмыс сітеуші тұлғалардың біліктілігін көтеру
бағдарламаларының шеңберінде инвестициялық қызметтің бір бөлігі ретінде
пайда болған. Әдетте стажировканы жүргізумен капиталды инвестициялайтын
мемлекеттер айналысады. Олардың мақсаты инвестиция қызметі жоспарланатын
кәсіпорындар үшін білікті жұмыс күшін қалыптастыру.
Стажировка жүргізетін ірі оталықтар – Германия, Жапония, Оңтүстік
Корея, Германия Орталық және Шығыс Еуропа елдері үшін, Жапония мен Оңтүстік
Корея Азия мемлекеттері үшін.
Екінші топтағы жұмыскерлерге қабылдаушы мемлекетте өз еркімен жұмысқа
орналасуға мүмкіндіктері бар біліктілігі жоғары немесе бір істі толық
игерген жұмыскерлер жатады. Олар басқа Мемлекеттің аумағында визалық
режимге сәйкес бірнеше айдан бір жылға дейін болады. Осы топқа трансұлттық
компаниялардың штатына алынған және соның шеңберінде басқа мемлекеттердің
аймағына барып, өздерінің міндеттерін атқаратын немесе өз компаниясының
шетелдегі филиалдары мен өкілдіктерінде біліктілігін көтеретін немесе
өзгертетін жұмыскерлер (стажерлардан айырмашылығы олардың негізгі қызметі
осы ұйымда жұмыс істеу).
Жұмыскерлердің белгілі бір жобаны жұзеге асыру үшін көшіп\қонуы
құрылыста кеңінен тараған. Мысалы, жұмыс беруші белгілі бір нақты ғимаратты
тұрғызу үшін білікті немесе біліктілігі жоқ мамандарды көшіреді. Жобадаға
білікті мамандар көбінесе жергілікті тұлғалар болады, ал әртүрлі жұмыс
атқаратын адамдарды ақша қаражатын үнемдеу үшін шетелден алынады. Мәселен,
Оңтүстік Кореяда өз ғимараттарын тұрғызу үшін әртүрлі жұмыс істейтін
тұлғаларды Таяу Шығыс пен Тынық мұхиты аймақтарынан әкелу әдетке айналған.
Контрактіге сәйкес көшіп-қонатын жұмыскерлердің ерекшелігі олардың
белгілі бір мемлекетке баруына алдын-ала рұқсат алынған, сондай-ақ жұмысқа
контрактіге қол қою арқылы өз елдерінде жүріп орналасады деуге болады.
Мысалы, араб мемлекеттері мұнай өндіру үшін контрактіге сәйкес әлемнің
көптеген мемлекеттерінен арабтар мен шетелдіктерді қабылдайды. Бұл топқа
маусымдық жұмыскерлер де кіреді. Бұлар негізінен ауылшаруашылық
жұмыскерлері және олар ауылшаруашылық жұмыстарының басталуына көшіп-қонады.
Бұл қатарға курорттық орталықтардың қызметкерлерін жатқызуға болады.
Еңбекші көшіп-қонушылардың соңғы тобы басқаларынан мынадай белгілері
бойынша ажыратылады. Біріншіден, келген мемлекетте тұратын жерлері бар,
екіншіден, инвесторлар тек өзіне ғана емес, сондай-ақ келген мемлекеттің
азаматтарына жұмыс орнын ашады. Осындай азаматтардың көшіп-қонуы тек еңбек
заңдарымен ғана емес, сондай-ақ құқықтың басқа салаларымен де реттеледі
сонымен қатар жұмыскерлерді қабылдаушы көптеген мемлекеттер оларды нақты
бір мемлекеттерден алуды көздейді (мысалы, Австрия, Канада, Жаңа Зеландия,
Сингапурдың білікті мамандарын тартуды көздейді).
Бұл топтастыруға бірқатар ғалымдар түзетудер енгізілген, мәселен,
ресейлік ғалымдар осы топтастыруға шетелге іскерлік сапармен жіберілген
азаматтарды, шетелдегі мемлекеттердің тұрақты өкілдіктерінде жұмвс істейтін
азаматтарды (дипломатиялық және консулдық қызметкерлер), халықаралық
ұйымдарда жұмыс істейтін азаматтарды, өз елдерінде шетел қатысатын
кәсіпорындарда жұмыс істейтін азаматтарды кіргізген.
Жоғарыда айтылғандарды саралай келе мынадай қорытындыға келуге болады.
Осы топтастыруда көшіп-қону процесінің болу, болмауына қарамастан шетел
элементіне басым роль берген. Бірақ еңбектің бұл тұрінің көшіп-қону сипатын
ескере отырып, өз елдерінде шетел қатысатын кәсіпорындарда жұмыс істейтін,
сондай-ақ дипломатиялық корпуста мемлекеттік қызметпен айналысу көшіп-қону
процесінің бір бөлігі деп қарастыруға келісуге болмайды деп есептейміз.
Сонымен қатар шет мемлекеттердегі мемлекеттік мекемелердің
қызметкерлері мен БҰҰ жүйесі қызметкерлерінің жұмысын құқықтық реттеу
ерекшелігіне сәйкес оларды еңбекші көшіп-қонушылар қатарына жатқызу
мүмкіншілігі шектеулі.
Басқа кездерде біз Халықаралық еңбек Ұйымының топтастыруымен келісе
аламыз. Бірақ “Көшіп қону туралы” заң көшіп-қонушылар қатарына білім алатын
азаматтарды қоспайды. Біздің ойымызша, бұл жағдайда білім лау көбірек
маңыға ие. Егер кәсіпкерлік білім алушыға (стажировка) шетелдік кәсіпорында
ақы төленсе, онда бұларды жоғарғы оқу орындарының студенттерімен теңестіріп
және өндірістік стажировканы еңбек көшіп-қонуының бір түрі ретінде
қарастыру дұрыс емес деп ойлаймыз.
1.2. Еңбек құқығының негізі қағидалы, халықаралық еңбек қағидалаоының
ықпалы
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек
қатынастарының реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құру процесіне парапар болуға тиіс.
“Принцип” ұғымы (латынша principium – басталу, негізі) адамдардың
жүріс – тұрғысындағы бастау басшы идея негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатысты алсақ қағидат орталық ұғым болады, себебі ол барлық
құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытылып жинақталған түрінде қағидат
өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын өзіне жинақтайды. Осыған
сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын, бастаушы бастама, ол осы
саланың және оның институттарының құқықтық нормаларының мәні мен ішкі
үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат, еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс.
Бұл жағдайда ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқықтық нормативтік – жетекші бастамасы деген пікір бар.
Ондай пікірлерді Қазақстандық ғалым-заңгерлер де бастайды.
Қағидатты нормативтік бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе
ғылыми санат саласына ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам
ойына баға беру элементі бар, ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды,
пікірлерді теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да
қағидат өз міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Құқықтық қағидаттар дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабындағы 2-тармақ осы ойымызға
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидаттары өз бекімін тапқан.
Еңбек құқығы қағидаттарының қызметтік рөлін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады:
а) қағидаттар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар болады,
себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар әрекетін
мемлекеттік еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық саясатын
басқарушы идеяларға сай бағыттайды;
ә) қағидаттар еңбек қатынастарын құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа
болып табылады. Бұл сапада қағидаттар еңбек туралы күшіндегі заңның мәні
мен мазмұнын және оны қолдану практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ
еңбек туралы жаңа құқықтық нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың
жүзеге асырылу тетігін қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді;
б) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбек қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тиянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
в) қағидаттар, құқықтық реттеудің мәнімен және әдісімен бірге еңбек
құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан ажыратудың объективтік критерийі
болады, себебі құқықтың осы саласының мәндік ерекшеліктерін білдіреді;
г) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелердің және ұйымдардың
жұмыскерлердің тәрбиелік ықпал жасайды.
д) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелеріне, кәсіп
орындардың мекемелердің және ұйымдардың жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал
жасайды[1].
Жеке еңбек шартын жасағанда тараптар құқықтық нормалардың
міндеттеулерін және келісім жағдайларын ұстанады, өзін қалай ережесіне
еркімен бағынады, бұл – күшіндегі заңнаманың мәнін анықтау және еңбек
құқықтарының құқық нормаларына кірген қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидаттар еңбек құқығының теориясында және заң практикасында
даму алған бұл қасиеттері еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің
мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидаттар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы, салалық және еңбек құқығының жекелеген
институттары қағидаттары болып бөлінуі мүмкін. Қағидаттардың бұл топтары
өзара байланысты, бірін бірі толықтырады, олар бірлесіп еңбекті қоғамдық
ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі негізін құрайды.
Жалпы қағидаттар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы салаларын құқықтық
реттеудің базалық қағидаттары болып табылады. Оларды Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітуі олардың жалпы орталық сипатын
білдіреді.
Жалпы қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
заңдылық;
азаматтардың құқықтарының бостандығын және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында басымдығы;
мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу; қоғам пікірін ескерту және
жариялық;
халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылықтың қағидаты дегеніміз – Конституцияны, республиканың
күшіндегі заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқығын, бостандығын, ар-
ожданын сыйлау жөнінде мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге және
азаматтарға қойылатын талап. Заң мен сот алдында барлығы бірдей. Шыққан
тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе кез келген
басқа жағдайларға байланысты ешкім қандай да бір кемсітушілікке ұшырауға
тиіс емес.
Құқықтық қатынастар саласында заңдылық қағидаты еңбекті ұйымдастырудың
және қолданудың барлық практикасы негізделетін тиісті заңдық кепілдіктермен
қамтамасыз етіледі. Заңдылық қағидаттарды сақтау, бірінші кезекте еңбек
туралы күшіндегі заңдардың Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа
мен нарықтық қатынастардың қазіргі шындық жағдайына сәйкес келуін көздейді.
1999 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы “Еңбек
туралы”, – № 494-1 жаңа Заң азаматтардың еркін еңбек етуге конституциялық
құқығын жүзеге асыру процесінде туындаған еңбек қатынастарын, меншік
түрлері мен шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларының көп
түрлілігі жағдайында еңбекті қоғамдық ұйымдастыру барысында толғағы жеткен
проблемаларды реттеуге арналған. Лауазымда адамдардың құқықтық даярлығына
және оларды аттестациялауға ерекше мән берілуге тиіс, айта келгенде
кәсіпорындардағы мекемелердегі, ұйымдарға заңдылықтың жайы соларға
байланысты.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы – азаматтардың, өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдарының алдындағы артықшылығын білдіретін
қағидат. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады, оның жоғарғы
құндылығы – адам, адам өмірі, құқығы және бостандығы. Соңғысы адамға
туғаннан тән, одан ажыратуға болмайтындығы мойындалады, ол заңдардың және
басқа құқықтық нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды.
Бұл қағидатқа сәйкес азаматтар өздерінің еңбек құқықтарын және заңды
мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға және олардың лауазымды
адамдарына жүгінуге құқылы. Олар өз құзыры шеңберінде азаматтар қойған
мәселелерді қарауға, қажетті шара қолдануға және арызданушыға белгіленген
мерзімде жауап беруге тиіс. Азаматтардың бұл құқығын заңдық кепілдіктер
жүйесі қамтамасыз етеді, оған лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне
сотқа шағыну құқығы да кіреді.
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері тікелей
де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез келген мәселе бойынша
оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдармен жергілікті өзін
өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар жолдауға құқылы.
Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай мемлекеттік қызмет
атқаруға теңдей құқыққа ие. Мемлекет қызметке үміткер адамға қойылатын
талап тек қызметтік міндеттің сипатынан ғана туындайды, оны заң белгілейді.
Қоғамдық пікірді есепке алу және жариялық – мемлекеттік органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, олардың лауазымды адамдарының практикалық
қызметіне кез келген формада, мысалы баспа сөздегі еңбек заңының
бұзылғандығы жайындағы сын материалдар, республикасының еңбек туралы
заңнамасын, еңбек қатынастарын реформалау жөнінде пікірлер немесе ғылыми
ұсыныстар, білдірілген қоғамдық пікірді міндетті түрде есепке алуды талап
ететін қағидат. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетпен
жұртшылық арасындағы қатынастың жалпы негіздерін анықтайды. Атап айтқанда,
мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің ісіне және керісінше қоғамдық
бірлестіктердің қызметін мемлекеттің қаржыландыруына жол берілмейді.
Дегенмен, күшіндегі заңнамада кәсіподақ сияқты қоғамдық
бірлестіктердің қызметі жүзеге асырылу үшін қажетті негізгі шарттар мен
кепілодіктер көзделген. 1993 жылы 9 сәуірдегі “Кәсіпкерлік одақ туралы”
[2]Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын қалыптастыруға, ұжымдық еңбек дауларын шешуге және
кәсіподақтың қатысуы көзделген. Өз кезегінде мемлекет кәсіподаққа берілген
құқықтың сақталуын қамтамасыз етеді және олардың өздерінің жарғылық
міндеттерін орындауға жағдай тудырады. Мемлекеттік қызметтің әкімшіліктің
бос орындарына баспа сөзде конкурс жариялауы жариялылықтың мысалы бола
алады.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы қызметінен туындайтын
халықаралық қарым-қатынас қағидатының да еңбек құқығына қатысы бар.
Қазақстан Конституцияға сәйкес халықаралық құқықтың, оның ішінде еңбекті
қолдану мәселелері бойынша құқықтық қағидаттары мен нормаларын мойындайды
және құрметтейді. Бұл қағидаттың практикалық маңыздылығы еңбек туралы
ұллттық заңнаманы Халықаралық еңбек ұйымы қабылдаған конвенциялар мен
ұсыныстар ескеріліп реформалауға байланысты. Жалпы қағидаттар ішінде
еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық қағидаттары бар. Салааралық
қағидаттардың бұл тобы меншік түріне шаруашылық жүргізудің-ұйымдастыру
құқықтық реформаларына қарамастан кәсіпорындарда, мекемелерде және
ұйымдарда еңбек ұйымдастырудың барлық формаларына қатысты. Еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың қазіргі құқықтық жүйесінің негізінде мынандай салааралық
қағидаттарды бөліп алуға болады: еңбек бостандығы, қызмет пен кәсіп таңдау
бостандығы, денсаулықты қорғау және еңбек қауіпсіздігінің жағдайы, ешқандай
кемсітпеу, еңбекақы төлеу, демалуға құқықтың бірдейлігі, құқық пен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы, азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдіктің болуы.
Салааралық қағидаттар салалық құқықтық нормаларда нақтыланады. Еңбек
құқығына байланысты мына қағидаттар салалық болып саналады: еңбек шартының
бостандығы, еңбек міндетінің айқындығы, еңбек құқығының бірлігі және
жіктелуі, еңбек жағдайының қауіпсіздігі, еңбек ақының заңда белгіленуі ең
төменгі мөлшерден аз болмауы, еңбек және демалыс режимінің қалыпты болуына
кепілдік, еңбек тәртібінің қамтамасыз етілуі, кәсіби білім алуға
кепілдіктің болуы, кәсіпкерлер одағын құруға бостандық, құқықтар мен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы.
Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі
салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі еңбек құқығы саласындағы
қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық нормалардың кейбір
топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы оқулықтың
Ерекше бөлімінің тиісті тарауларында ашылады.
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мәні бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы номаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын
реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикадағы
қайта құру процестеріне пара-пар болуға тиіс.
“Қағида” латын тілінен аударғанда “басталу”, “негіз” деген ұғымды
білдіреді. Бұл дегеніміз адамдардың жүріс-тұрмысындағы бастау, басшы идея,
негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатынасты алсақ қағида ұғымы орталық ұғым болып табылады,
себебі ол барлық құқық жүйесінің негізі болып табылады. Қорытып жинақталған
түрінде қағида өзі туындаған құқықтық жүйесінің мәндік сипатын өзіне
жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидасы негізіне алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағида, еңбек құқығы жүйесінің негізгі алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқық нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар.
Құқықтық қағида дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабындағы 2-тармағы[3] осыған (т)
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидалары өз бекімін тапқан, ал
“Адам және азамат” деп аталынатын тарауда басқарушы идеялар азаматтардың
еркін еңбек ету, кәсіпті және қызметті, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына
сай келетін еңбек жағдайын таңдаған, өзін кемітпестен еңбегіне лайық ақы
алуға, демалысты пайдалануға құқығы арқылы көрініс табады.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидалармен теңестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі олар
саланың құқықтық жүйесіне сипаттаудың әр түрлі деңгейінде тұр. Қағидалар
азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың өзара
ерекшеліктерін жояды. Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, еңбек
қатынастарын құқықтық реттеудің басқарушы ережесі де бола алмайды. Егер
қағидаттар еңбек құқығы жүйесі нормалараның мәндік қасиетімен ішкі
үйлесімін білдірсе, онда азаматтардың негізгі еңбек құқықтары мен олар
бекітілген құқықтық нормалар сол мәннің көрініс табуының сыртқы формасы
болып табылады.
Сонымен қатар еңбек құқығының қағидасын құқықтық нормадан ажырата
білуі керек. Қағида еңбек құқығы субъектілері бағытының жалпы ережесін,
жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол
субъективтік құқықтардың мазмұнын, еңбек қатынастарына қатысушылардың заңи
міндеттерін нақтыламайды.
Құқықтық қағидаттарда құқық нормаларына тән элементтер болмайды.
Сондықтанда, құқық қағидаттарының көмегімен еңбек қатынастарын толықтай
реттеу мүмкін емес. Сонымен қатар құқықтықнормалар еңбек құқығының
жүйесіндегі басқарушы идеяға бағынуға және сәйкес келуі тиіс.
Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі
Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады: қағидалар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар
болады, себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар
әрекетін мемлекеттің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық
саясатын басқарушы идеяға сай бағыттайды; қағидалар еңбек қатынастарын
құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа болып табылады. Бұл ретте қағидалар
еңбек туралы күшіндегі заңның мәні мен мазмұнын және оны қолдану
практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ еңбек туралы жаңа құқықтық
нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың жүзеге асырылуы тетігін
қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді; қағидалар еңбекті қоғамдық
ұйымдастыру ққықтық негіздеріне тұрақтылық береді. Мұның нарықтық
қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы зор. Еңбек ресурстарын даярлау,
бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды ұйымдастыру мен өндіріс
қауіпсіздігі және еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың басқа элементтері
саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып мемлекет еңбекті
басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек қатынастарының
тиянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді; қағидалар құқықтық реттеудің
мәнімен және әдісімен бірге еңбек құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан
ажыратудың объективтік критерийі болады, себебі құқықтың осы саласының
мәндік ретін білдіреді; қағидалар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың
лауазымды адамдарына және басқа қызметкерлеріне, кәсіпорындардың,
мекемелердің және ұйымдардың жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал жасайды. Жеке
еңбек шартын жасағанда тараптар құқықтық нормалардың міндеттеулерін және
келісім жағдайларын ұстанады, өзін қалай ұстау ережесіне еркімен баынады,
бұл – күшіндегі заңнаманың мәнін анықтау және еңбек құқықтарының құқық
нормаларына кірген қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидалардың еңбек құқығының теориясында және заң
практикасында даму алған бұл қасиеттері еңбек қатынастарын құқықтық реттеу
тетігінің мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидалар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы, салалық және еңбек құқығының жекелеген
институттарының қағидалары болып бөлінуі мүмкін.
Қағидалардың бұл топтары өзара байланысты, бірін-бірі толықтырады,
олар бірлесіп еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі
негізін құрайды.
Жалпы (салааралық) қағидалар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы
сааларын құқықтық реттеудің базалық қағидалары болып табылады. Олар
Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітуі олардың жалпы орталық
сипатын білдіреді. Жалпы қағидаларға мыналарды жатқызуға болады: заңдылық,
теңдік, қоғам пікірін ескеру және жариялық, халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылық қағидасы дегеніміз – Конституцияны, республиканың күшіндегі
заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқықтарымен бостандықтарын сыйлау,
заңмен сот алдында теңдіктері.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдылығы азаматтардың өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдардың алдындағы артықшылығын білдіреді.
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері тікелей
де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез келген мәселе
бойынша, оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар
жолдакға құқылы.
Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай мемлекеттік
қызмет атқаруға тең құқыққа ие.
Аталып өткендей, еңбек құқығының қағидалары дегеніміз – салааралық
қағидалары нақтылау б.т. Салалық қағидаттардың өзіндік ерекшеліктерін
зерттеп білу еңбек құқығының теорияларын, оны басқа құқық саласынан дәл
ажырата алуды, еңбек қатынастары мен еңбек туралы заңнаманы реформалаудың
методикалық негіздерін қалыптастыруды қалайда білуді талап етеді.
Еңбек қызметін таңдау бостандығы салааралық қағида болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясында бұл қағида: әркімнің еңбек
бостандығына құқығы, қызмет пен кәсіпті таңдау бостандығына құқығы арқылы
көрініс табады.
еңбек қызметін оны кез келген ұйымдастыру құқық формасында таңдауға,
жалданып жұмыс істеуге,
мемлекеттік қызметке тұру,
мердігерлік жұмыс орындау,
корпоративтік бірлестік ұйымдарға кіру,
заң тыйым салмаған кәсіпкерлік қызметпен айналысу т.б. [4]
Бұл салааралық қағиданың мәнін азаматтардың неғұрлым көбірек және
еркін жұмысбасты болуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік саясат
анықтайды. Халықтың жұмыс басты болуындағы мемлекеттік саясаты – республика
аумағында тұрақты тұратын азаматтарға, олардың нәсіліне, ұлтына, жынысына,
тіліне, әлеуметтік-лауазымдық және мүліктік жағдайына, тегіне, дініне,
сеніміне, қоғамдық ұйымға мүшелігіне қарамастан қызмет таңдап жұмысқа
тұруына бірдей мүмкіндіктер беру.
Еңбек құқығына қатысты алғанда еңбек бостандығы, қызмет түрімен
кәсіпті еркін таңдау, еңбек қабілетін еркін көрсете білу, еңбек шарттары
бостандығының салааралық қағидасы арқылы көрініс табады, ол азамат пен
жұмыс беруші арасындағы жұмыстың шарты мен сипаты жайғдайындағы өзара
келісімде келтіріледі.
Еңбек құқығының салалық қағидаты болып табылатын еңбек шартының
бостандығы жұмыскердің толық емес жұмыс күні жағдайында бірнеше жұмыс
берушілермен жеке еңбек шартын жасауға құқығы бар екендігін білдіреді.
Еңбек міндетінің анық болуы – еңбек құқығының ерекше қағидасы. Оның
мәні – жұмыскерді міндетті түрде кәсібіне, мамамандығына және біліктілігіне
сай пайдалану жекелеген жұмыскерлердің, еңбек ұжымдарының және жалпы
қоғамның мүдделерін дұрыс үйлестіру тұрғысынан алғанда маңызды болып
табылады.
Еңбек міндетінің анық болуы – еңбек құқығының әр түрлі институттарының
нормаларында бекімін тапқан.
Еңбек шартының бірлігі және жіктелуі. Бұл қағиданың ерекшелігі сонда –
еңбек туралы жалпы құқықтық нормалар негізінде кейбір әлеуметтік және
экономикалық салада жұмыскерлердің жекелеген санаттарының еңбегін қолдану
жағдайының ерекшелігі ескеріледі. Бұған кәсіпорын, мекеме және ұйым
орналасқан жердің табиғат – ауа райы ерекшелігін, сондай-ақ шаруашылық
жүргізудің әр түрлі ұйымдастыру-құқықтық формалардағы кәсіпорындар
жұмыстарын да жатқызуға болады.
Еңбек туралы жалпы құқық нормалары еңбек құқығы жүйесінің бірлігі
қамтамасыз етеді. Жалпы еңбек заңнамасы өзінің негізінде жұмыстың қара
күшті керек етпейтін және жүйкені тоздырмайтын қалыпты еңбек жағдайын
реттеуге есептелген.
Еңбек туралы арнайы құқық нормаларын қабылдау қалыпты жағдайынан
ауытқығанда кепілдіктер мен өтем төлеуді белгілеу мақсатында,
жұмыскерлердің кейбір санаттарының еңбегін құқықтық реттеуге жекелей,
өзінше қарау қажеттігінен туындаған.
Еңбек жағдайының қауіпсіздігі. Қазақстан Республикасы Конституциясы
азаматтардың денсаулық қорғау құқығын көздейді. Ол медициналық көмекті
зауда белгіленген көлемде тегін алумен қамтамасыз етіледі.
Азаматтардың денсаулығын қорғау саласындағы мемлекеттік саясат 1997.
12.05 “Қазақстан Республикасы заңында көрініс тапқан”. Мемлекет, сонымен
қатар, қоршаған ортаны қорғау арқылы адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы
жағдай туғызуды да мақсат тұтады. Адамның өмірі мен денсаулығына қауіп
төндіріп мән-жайларды лауазымды адамдардың жасырып қалуы заң алдында
жауаптылыққа әкеледі.
Заңда белгіленген ең аз мөлшерден кем емес ақы төлеу. Қазақстан
Республикасы Конституциясы азаматтарды ешқандай кемітусіз еңбек ақы алуын
көздейді. Бұл талапта жалпылама сипат бар, себебі ол еңбектегі құқықтық
қатынаста тұратын, қай салада болса да еңбек ететін барлық адамдарға
қатысты. Бұл жерде мәселе – кемсітудің қандай түріне болса да тыйым
салынғандығы.
Еңбек құқығына қатысты алғанда бұл конституциялық қағиданы салалық
қағида түрінде – еңбекақы заңда белгіленген ең аз мөлшерден төмен емес
деп келтіруге болады. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
азаматқа еңбекақының ең аз мөлшеріне сондай-ақ басқа әлеуметтік көмекке
кепілдік берілген. Бұл қағидат нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында
жұмыскерге еңбекақы төлеуге байланысты оны әлеуметтік қорғаудың құқықтық
негізін анықтайды. Бұл қағиданың күші қандай қызметпен айналысатынына және
қай ведомоствоға бағынатынына қарамастан экономиканың мемлекеттік
сектеорының барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің
жұмыскерлеріне, сондай-ақ жеке меншік формасындағы кәсіпорындар мен
ұйымдарда жалданып жұмыс істеушілерге қатысты болады.
Осы аталған қағидаға сәйкес мемлекет республиканың барлық аумағында
барлық жұмыскерлерге өздерінің еңбекақы алу құқығын жүзеге асыруы үшін
бірдей жағдай тудырады. Бұл ретте еңбекақының ең көп мөлшері шектелмейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы – еңбек
құқығының салалық қағидасы. Қазақстан Республикасы Конституциясы
азаматтардың демалу құқығы жалпыға бірдейлігін қарастырған. Бұл қағида
кімнің қайда істейтіндігіне қарамастан барлық азаматтарға түгелдей қатысты.
Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтіндерге жұмыс күшінің ұзақтығы,
демалыс және мереке күндері жыл сайынғы төленетін демалыс заңда белгіленген
уақытта, апта сайынғы демалыстың және жыл сайынғы төленетін демалыстың ең
аз мөлшерін, сондай-ақ демалуға құқықты жүзеге асырудағы негізгі басқа да
жағдайларды мемлекет белгілейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы салалық қағида
ретінде жұмыскердің жұмыс күнін және жұмыс аптасын шектеу туралы және жыл
сайынғы төленетін демалыстар туралы заңдарға сәйкес демалыс алу құқығында
көрініс тапқан. Бұл қағиданың мақсатты бағыты – жұмыскердің жұмыстан бос
уақытында демалуға құқығын қамтамасыз ететін тән, жан рахатын көруі, кәсіби
және мәдени деңгейін көтеруі, сондай-ақ қоғамдық өмірге белсенді қатысуы
үшін қажетті жағдай тудыратын еңбек ұзақтығын және оның режимін белгілеуде.
Еңбек тәртібін қамтамасыз ету – еңбек құқығының салалық қағидасы. Оның
мәні – ұжымның бірлескен еңбегінің дұрыс ұйымдастырылуын қамтамасыз етуде,
жұмыскерлерді кәсіпорынның бірыңғай, орталық ережемен бекітілген ішкі еңбек
тәртібіне бағындыруда. Бұл қағида жұмыскерлердің еңбек тәртібін сақтауға
еңбектік міндеттерін дұрыс атқаруға, жұмыс берушінің мүлкіне ұқыпты қарауға
міндетті екендігінен көрініс табады.
Еңбек құқығын сақтау – жұмыскерлердің тек құқықтық ғана емес өнегелік
те міндеті.
Кәсіби білім алуға кепілдіктің болуы – еңбек құқығының салалық
қағидасы.
Жұмыскердің өзінің кәсіби біліктілігін көтеруге құқығы Еңбек туралы
заңда көрсетілген. Бұл құқық жүзеге асу үшін тікелей кәсіпорында кәсіби оқу
жүйесі ұйымдастырылады, жұмысты оқумен ұщтастыру үшін қажетті жағдайлар
тудырылады, ондай жұмыскерлер мадақталады, оқуға болатын жеңілдіктермен
демалыстар белгіленеді.
Кәсіпкер одағын құру бостандығы – еңбек құқығының салалық қағидасы.
Еңбек туралы заңға сәйкес жұмыскерлер кәсіпкер одағына немесе басқа
қоғамдық бірлестіктерге өз еркімен мүше болуға құқылы, егер өзге заң
актілерінде басқадай көзделмесе.
Кәсіпкер одағы – азаматтардың өздерінің кәсіби мүдделерінің
орталықтағы негізінде, өз мөлшерінің еңбек құқықтарын, басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайын
қорғау және жақсарту үшін құралы атын ерікті қоғамдық бірлестік.
Кәсіподақтың құқықтық мәртебесінің маңызды элементі – олардың
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастыруға қатысуы.
Заңда белгіленген тәсілдер мен еңбек дауларын қараудың демократиялық
тәртіпке негізделген рәсімдері:
еңбек құқығы бұзылған жұмыскердің дауын қарайтын органға жүгіне алуы;
жұмыскердің барлық санаттарының өз еңбек құқықтарын қорғаудағы тең
жағдайы, еңбек дауларын шешудің қысқартылған мерзімі;
органдардың еңбек даулары бойынша шешімдерінің орындалуына кепілдік
беретін жүйе;
еңбек даулары бойынша шығынды төлеуден жұмыскерді босату.
Еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды құқықтық реттеудің мәнін, мазмұнын және
тетігін мемлекеттік еңбек ресурстарын пайдалану саласындағы саясаты
анықтайды. Әңгіме азаматтардың еңбек және кәсіпкерлік ынтасын қолдау
көрсету, жұмысссыздықты болдырмау және азайту, еңбек ұжымдары мен жұмыс
берушілер өкілдерінің мемлекеттің жұмыспен қамтылу саясатын жүргізуге
қатысуы, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану және басқа ұйымдық-құқықтық
және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы шаралардың жүргізілуі жайында.
Халықтың жұмыспен қамтылу саясатындағы мемлекеттік саясат түсінігі және
негізгі бағыттары. Қазақстан Республикасының күшіндегі заңдары, халықаралық
нормаларды ескере отырып, азаматтардың еңбекті қоғамдық ұйымдастыру
саласындағы конституциялық құқықтарын жүзеге асырудың құқықтық кепілдіктер
мен әлеуметтік-экономикалық негіздерін анықтайды. Жұмыспен қамтылу
қатынастарын Қазақстан Республикасының Конституциясы 2001 жвлғв 23
қаңтардағы №149-11 [5]“Халықты жұмысқа қамту туралы” Қазақстан
Республикасының Заңы, ұжымдық шарттар мен келісімдер, басқадай нормативтік
құқықтық актілері реттейді. Жұмыспен қамтылу туралы заңнамада Қазақстан
Республикасының азаматтарына, республикада тұрақты қоныс тепкен шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты.
Нарықтық экономика жағдайында және әртүрлі меншіктер мен шаруашылық
жүргізудің ұйымдық-құқытық формаларының тең құқылы кезінде мемлекет халықты
жұмысқа тарту саласындағы өз саясатын жаңаша анықтайды, жұмыспен қамтылу
құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 2
І ТАРАУ. Халықаралық еңбек ұйымының еңбек құқығындағы ролі
1.1.Халықаралық еңбек құқығының негізі қағидалары ... ... ... ... ... ... ... 3
2. Еңбек құқығының негізі қағидалы, халықаралық еңбек
қағидалаоының ықпалы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ..9
ІІ ТАРАУ. ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ ҚАҒИДАЛАРЫ МЕН ЕҢБЕК ҚАТЫНАСТАРЫНЫҢ АРА ҚАТЫНАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
2.1. Халықты жұмыспен қамту қатынастарының түсінігі ... ... ... ... ... ... .31
2.2. Әлеуметтік әріптестік саласының қатынастарының қағидалары.. ... ...38
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... .50
Реферат
Диплом жұмысының өзектілігі: Халықаралық еңбек ұйымының келісімдері мен
конвенцияларының еңбек заңдарына ықпалы. Дипломдық жұмыс екі тараудан
тұрады.
Диплом жұмысының түйінді сөздері: Еңбек құқығының жалпы қолданыста
жүрген қағидалары ең алдымен жұмысшы, оның отбасы мүшелері үшін қызмет
атқаруы тиіс, себебі еңбек құқығының жалпы функцияларының ішінде ең алдымен
өндірістік функциясы және қорғау функциясы болады. Қазіргі кезеңде
Қазақстан Республикасының Парламентінде талқыланып жатқан Еңбек кодексінің
жобасында ең басты назар жұмысшы мен оның қауіпсіздік, еңбекті қорғау
мәселесіне, жалақының күнкөріс деңгейіне сәйкес болуы және еңбек
заңнамаларын; халықаралық құқық нормаларын сақтау болып табылады.
Диплом жұмысының құрылымы: - тараудан, - бөлімнен, пайдаланған
әдебиеттер тізімі мен қорытындыдан тұрады.
КIРIСПЕ
Еңбек құқығы, қазiргi кезеңде өз алдына дербес құқық саласы ретiнде
заңгер ғалымдар арасында, жұмыс берушiлер мен жұмысшылар арасында,
кәсіподақтар мен олардың өкілдері арасында, мемлекетпен, еңбек ұжымдары
арасында, көптеген қызу пікір-талас туғызуда. Себебі, ең алдымен 10
желтоқсан 1999 жылғы қабылданған Қазақстан Республикасының қабылданған
Қазақстан Республикасының “Еңбек туралы“ , – Заңы ең төменгі кепілдіктер,
мерзімдер және стандарттар белгілейді және осы аталған нормативтер тек қана
жұмысшының жағдайын жақсарту жағына қарай бағытталады.
Бәрімізге жалпы құқық теориясынан мәлім, әр құқық саласының өзалдына
тән пәні, әдісі болады. Осы кезеңге дейін еңбек құқығында көптеген ғылыми
еңбектер жарияланды және осы тақырыпты таңдау барысында еңбек құқығының кең
зерттелген тақырыптарының бірі – бұлеңбек құқығының қағидалары. Жалпы
қағидаларының негізгі еліміздің 30 тамыз 1995 жылғы бүкілхалықтық
референдумда қабылданған конституциямыздың 24-бабы негіз болады. Осы
аталған бапқа сәйкес, азаматтар еңбек ету бостандығы құқығына ие болған
және мамандық кәсіп таңдауға әр азаматтың құқығы бар. Әлеуметтік
құқықтардың ішінде конституцияға сәйкес, демалыс, ең төменгі жалақыдан кем
алмауға, мемлекет тарапынан жәрдемақы алуға, еңбекке жарамсыз кезінде
жәрдемақы алуға, зейнетақы жасына келген кезде зейнетақы алуға құқығы
бектілген.
Диплом жұмысын таңдауға тағы бір негіз болған себеп, әр түрлі ғылыми
зерттеулерде, оқулықтарда, еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына)
сәйкес еңбек құқығының принциптеріне (қағидаларына) сәйкес әр түрлі
көзқарастары немесе конституциялық, еңбектік, халықаралық қағидалары немесе
еңбек құқығының негізгі конституциялық қағидалары, еңбек құқыының жұмыспен
қамту саласындағы және еңбектік қорғау, халықаралық еңбек құқығы
саласындағы қағидалар. Диплом жұмысын жазу барасында елімізге танымал
ғалымдардың ғылыми еңбектері, еңбек құқығы салсында қолданыста жүрген
нормативтік-құқықтық актілер, Қазақстан Республикасы Парламенті
мақұлдаған (ратификация) Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары негіз
болды.
І ТАРАУ. Халықаралық еңбек уйымының еңбек құқығындағы ролі
1.1. Халықаралық еңбек құқығының негізгі қағидаттары
1. ХЕҚ аясындағы сұрақтарды құқықтық реттеу механизамдері екіге
бөлінеді:
1. Шарттық-құқықтық механизм – қандай халықаралық актілермен және
нормативтік-құқықтық актілермен реттелетіндігі білдіреді.
2. Институттық механизм – мәселерімен қандай органдардың
айналысатындығын көрсетеді.
Халықаралық актілер әмбебап, аймақтық және жергілікті болып бөлінеді.
Әмбебап актілерге БҰҰ мен Халықаралық Еңбек ұұйымының шығарған
актілері жатады, себебі оларға кез келген мемлекет қатысушы бола алады және
олардың күші оны өзі үшін міндетті деп таныған кез келген мемлекет үшін
тарайды.
Халықаралық еңбек құқығы саласында оларға мыналар жатады:
1. “Барлық жұмысшы көшіп қонушылардың және олардың отбасы мүшелерінің
құқықтарын қорғау туралы” БҰҰ-ның халықаралық конвенциясы 1990 жылы 18
желтоқсан.
2. “Жұмысшы көшіп-қонушылар туралы” ХЕҰ-ның конвенциясы. 1949 ж.
3. “Жұмысшы көшіп-қонушылар туралы” ХЕҰ-ның №86 Ұсынысы
4. “Жұмыспен қамту аясындағы саясат туралы” ХЕҰ-ның №122 Ұсынысы
5. “Жұмыспен қамту аясындағы саясат туралы” ХЕҰ-ның №169 Ұсынысы
Аймақтық актілерге тек белгілі бір аймаққа қатысты мемлекеттерн ғана
қатысушы бола алады. Оларға Қазақстан Республикасына қатысты ТМД
мемлекеттерінің төмендегідей келісім-шарттары жатады:
1. “Көшіп-қону және жұмыскер көшіп-қонушыларды әлеуметтік қорғау
аясындағы қызметтік туралы” келісім-шарт. 1994 ж. 15 сәуір.
2. ТМД қатысушы мемлекеттердің “Заңсыз көшіп-қонумен күресудегі
қызметтік туралы” 1998 жылы Москваада жасалған келісім-шарт.
Жергілікті халықаралық актілерге Қазақстан Республикасының екінші бір
мемелекет жасасқан шарттарын мысалға келтіруге болады. Олар:
1. Қазақстан Республикасы Еңбек Министрлігі мен Өзбекстан
Республикасының Еңбек Министрлігінің арасындағы қызметтік туралы келісім-
шарт. 1994 жылы 25 мамыр.
2. Қазақстан Республикасы Еңбек Министрлігі мен Түркіменстанның Еңбек
және мамандарды дайындау министрлігінің “Еңбек нарығы және көшіп-қону
процесттерін реттеу аясындағы қызметтік туралы” келісім-шарт 1992 ж. 31
маусым.
3. Қазақстан Республикасы Еңбек министрлігінің Ресей Федерациясының
Жұмыспен қамту федералдық қызметімен қызметтік туралы келісім-шарты 1996 ж.
19 сәуір.
Халықаралық еңбекті Қазақстан Республикасында негізінен мына құқықтық
актілер реттейді.
1. ҚР Конституциясы 1995 ж. 30 тамыз
2. ҚР “Еңбек туралы” Заңы 1999 ж. 10-желтоқсан.
3. ҚР “Халықты жұмыспен қамту туралы” Заңы 23.01. 2001 ж.
4. ҚР “Көші-қон туралы” Заңы 1997 ж. 13-желтоқсан.
5. “ҚР-ғы шетел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы” ҚР
Президентінің заң күші бар Жарлығы 19-маусым 1995 ж.
6. “Қазақстан Республикасының көші-қон және демография жөніндегі
Агенттікті құру туралы” ҚР Президентінің №3783 Жарлығы 08.12.1997.
“ҚР-да шетел жұмыс күшін тартуға ҚР-нан жұмыс күшін шығаруға
байланысты қызметті лицензиялау тәртібі туралы” ҚР Үкіметінің 19.06.2001 ж.
Қаулысы.
2. Шетелдіктердің Қазақстан Республикасындағы еңбек қатынастарын
реттеу және олардың негізгі қағидалары
Қазақстан Республикасында шетелдіктердің еңбегін реттеудегі негізгі
қағида – ұлттық режим. Бұл қағида Қазақстан Республикасының
Конституциясында және Қазақстан Республикасы Президентінің 1995 ж. 19
маусымдағы “Шет ел азаматтарының құқықтық жағдайы туралы” Жарлықта
айтылған.
Бұл қағида шет ел азаматтарының еңбек қатынастарында Қазақстан
Республикасы азаматтарындай құқықтарға ие болып және сондай міндеттер
атқаратындығын білдіреді.
“Шет елден жұмыс күшін тартуға байланысты жұмыс берушіге рұқсат беру
кезінде ішкі рынокты қорғау туралы” ереже бойынша тек төмендегі жағдайға
сай болған кезде ғана жұмыс берушіге шет елден жұмыс күшін әкелуге рұқсат
беріледі:
Егер шет елдік тұлғаға ұсынылып отырған лауазымға жергілікті жұмыс
күшін тарту мүмкін емес немесе ондай лауазым иесі ресіпбликада жоқ болса;
Егер шет елдік мамандар мен жұмысшылардың біліктілігі біздің елдегі
мамандардан артық болса;
Егер жергілікті жұмыс күшін шет елдік мамандарды ауыстыру үшін оқыту
қажет болса;
Егер шет елдік мамандар және жұмысшылар ақысыз қызмет жасаса;
Егер жергілікті жұмыс күшінің шет ел азаматтарымен біліктілігі бірдей
болса, онда шет елдіктерге қарағанда бос жұмыс орнына орналасуға олардың
басымырақ құқығы бар.
Қазақстан Республикасына азаматтығын ауыстыруға тәуелсіз, еңбек көші-
қоны ретімен келген шет елдіктердің, егер мемлекеаралық келісімдерде өзгеше
тәртіп белгіленбесе, Қазақстаннан тыс жерлерде тұрақты жері болуға тиіс.
Республика аумағында ТМД мемлекеттерінің азаматтарының ең бек
қатынастары олардың арасында жасалған екі жақты немесе көп жақты шарттар
арқылы реттеледі.
“Шет ел инвестициясы туралы” заңға сәйкес шет ел қатысуы бар
кәсіпорындарда өндірістік, еңбек қатынастары, сондаай-ақ жұмысқа алу,
жұмыстан шығару, еңбек пен демалыс уақыты, жалақы беру тәртібі, кепілдік
және өтемақы беру тәртібі ұжымдық шартпен де, жеке еңбек шартымен де
реттеледі. Ұжымдық шарт пен жеке еңбек шартында сол кәсіпорындарда істейтін
жұмысшылардың жағдайын Қазақстан Республикасының заңында көрсетілген
жағдайдан төмендететін ережелер болмауы тиіс. Шет елдік қатысушы бар
кәсіпорындардың жұмысшылары мен қызметкерлерінің, сондай-ақ әкімшілік
органдарына мүшелікке шет ел азаматтары алынуы мүмкін. Шет ел қатысушысы
бар кәсіпорындардың қызметкерлеріне еңбек ақысын төлеу, демалыс беру,
зейнет ақы беру мәселелері олардың әр қайсысымен жасалатын еңбек шартында
көрсетілуі қажет. Жұмысшылар алған жалақысын салықтар мен бюджетке
төленетін өзге де төлемдерді өтегеннен кейін өз елдеріне аударуларына
болады.
Шет ел азаматтарының заңға сәйкес тек қазақстандық азаматтар
айналысатын жұмыспен айналысуға құқығы жоқ (мәселен, мемлекеттік қызмет).
Республикаға өкілетті органдардың рұқсатынсыз келіп, жұмыс істеп
жатқан шет ел азаматтары мен азаматтығы жоқ адамдарды ішкі істер органдары
Қазақстан Республикасы территориясынан шығарып жібереді.
Халықаралық еңбек құқығы халықаралық жеке құқықтың бір салашығы болып
табылады. Еңбек қатынастары шет ел элементімен күрделенген кезде
халықаралық жеке құқық реттейтін қатынастар қатарына жатады.
Шет ел элементімен күрделенген еңбек қатынастарын құқықтық реттеу
кезінде заңдар арасындағы қақтығыс пайда болады, яғни белгіленген қатынасқа
қай мемлекеттің заңын қолдану керек екендігін шешу. Коллизиялық проблема
егер бір қалынасты реттеуге екі немесе одан да көп мемлекеттер талаптанып
тұрса және солардың бірін коллизиялық нормаларды пайдаланып таңдап алу
мәселесі туындаса пайда болады. Тек коллизиялық нормаларды ғана пайдаланып
даулы істі шешу мүмкін емес, себебі коллизиялық норма тек бір мемлекеттің
құқықтық жүйесіне сілтеме жасайды. Сондықтан да коллизиялық норманы қолдану
міндетті түрде материалдық норманы қолданумен қатар жүреді. Халықаралық
еңбек құқығында қолданылатын коллизиялық байламдар:
– тараптар келісімінің негізінде таңдап алынған елдің заңы;
– жұмыс істейтін жердің заңы;
– әрбір нақты жағдайда анағұрлым сәйкес келетін заң;
Бұл коллизиялық байламдардың қатары кейбір мемлекеттердің заңдарында
толықтырылады. Мысалы,
– тұлғаны тағайындайтын билік органдарының немесе сайлайтын ұжымның
заңы – егер жұмыскер тағайындалатын немесе сайланатын жұмыста істесе;
– жұмыс берушінің елінің заңы – тұлға бірнеше мемлекеттің
территориясында жұмыс істесе;
– жұмыскерлердің заңы – егер ол шет мемлекетке іс сапарға жіберсе;
– ту заңы – халықаралық су және әуе тасымалы болған кезде пайда
болатын еңбек қатынастары үшін;
– тасымалдаушы елінің заңы – халықаралық тасымал аясында пайда болатын
еңбек қатынастары үшін;
Сонымен қатар, халықаралық жеке құқықтың басқа салаларында да және
халықаралық еңбек қатынастарында да қолданылатын коллизиялық байламдар бар.
Олар:
– еңбек контрактісі жасаған жердің заңы;
– жұмыскер елінің заңы (азаматтық заңы немесе тұрақты тұратын жердің
заңы)
– кәсіпкер қызмет істейтін жердің заңы;
– тасымалдаушының заңы;
– ту заңы;
– көлік құралы тіркелген жердің заңы.
Халықаралық еңбек қатынастарына коллизиялық нормаларды қолданумен
қатар бір мемлекеттің территориясында екінші мемлекеттің еңбек құқығын
экстерриториалдық қолдану мүмкіндігі, шегі және тәртібі туралы мәселе
туындауында студент көңіл бөлуі қажет. Еңбек құқығын экстерриториалдық
қолдану үш жағдайда мүмкін болады:
– жұмысқа алу туралы мәмілені реттеу үшін шет елдік заңды таңдап алу
жөнінде мемлекеттердің арасында арнайы келісім жасау арқылы;
– белгілі бір елдің еңбек құқығын шет елдің құқығының элементтерін алу
арқылы толықтыру;
– шет елдің құқығын, егер коллизиялық норма оған тікелей сілтеме
жасаса барлық жағдайда қолдану, бірақ шет мемлекеттің заңын, егер ол
мемлекеттің жария тәртібіне қайшы келсе, қолданбауға болатындығын ескеріп
кету қажет.
Қазақстан Республикасында тұрақты тұратын жері жоқ шет ел
азаматтарының еңбек қатынастарына, егер тараптар шарт жасаған уақытта
немесе халықаралық келісімнің негізінде еңбек қатынастарының кейбір
мәселелерін реттеуге басқа мемлекеттің заңын алмаса, Қазақстан Республикасы
заңы қолданылады. Шет ел инвесторларымен жасасқан еңбек шартының негізінде
жұмыс істейтін шет ел азаматтарының еңбек қатынастарында еңбек шартының
тараптары қай елдің заңын қолдануға келіссе сол елдің заңы қолданылады. Шет
елдік жұмысшымен жасалған контрактінің жағдайлары Қазақстан
Республикасының заңдарының тараптарын бұзбауы керек және біздің елдің
мүдделеріне нұсқан келтірмеуі керек.
Халықаралық еңбектің түрлері мен қағидаттары мынадай Халықаралық
еңбекке берілген түсініктің негізіне ие алынғанына байланысты қазіргі кезде
құқықтық ғылымда халықаралық еңбек түрлеріне байланысты көптеген
концепциялар қалыптасқан:
Халықаралық-құқықтық тәжірибе еңбек көшіп-қонуының келесі түрлерін
көрсетеді:
1. Стажировка мақсатымен көшіп-қону;
2. Іскерлік немесе кәсіпкерлік мақсат үшін көшіп-қону;
а) бір трансұлттық кәсіпорынның ішіндегі шетелге жұмыс істеу үшін
ауыстырылған еңбекақы жеке төленетін жұмыскерлер;
б) дербес көшіп-қонып және тәуелсіз болатын, жеке жұмысқа орналасып,
жеке еңбекақы төленетін жұмыскерлер;
3. Нақты бір жобаны жүзеге асыру үшін көшіп-қонатын жұмыскерлер;
4. Нақты бір контрактіге сәйкес жұмысқа орналасу мақсатымен көшіп-
қону;
а) белгілі бір кәсіпорынның және субмердігердің бақылауымен қандай бір
жобаны жүзеге асыру мақсатынан басқа мақсатқа жету үшін жеке немесе топ
болып көшіп-қонатын тұлғалар;
б) әр түрлі жұмыс атқаратын тұлғалар;
в) маусымдық жұмыскерлер (жеке, сондай-ақ бір топ жұмысшылар);
5. Тұрақты немесе уақытша тұру құқығына ие әдетте жұмысқа орналасу
мақсатымен көшіп-қонатын тұлғалар;
а) квалификациясы жоқ, білікті, жоғары білікті жұмыскерлер;
б) инвесторлар және басқа да жұмыскерлер;
Бірінші топтағы еңбекші көшіп-қонушылар жаңа мамандықты игеру және
жаңа технологияның даму жағдайында жұмысқа дағдылануды мақсат ететіндер.
Соған сәйкес бұл топтағы жұмысшыларды екі тұрғыдан қарауға болады: еңбекші
әрі білім алушы ретінде. Сондан-ақ стажерлердің кәсіпкерлік қызметі еңбек
заңдарымен де, білім беру саласын реттейтін заңдармен де реттеледі. Мұндай
жұмыскерлерге еңбекақы төлеу екі бөліктен тұрады: білім алушы азаматтар
ретінде степендия төленсе, оқуға берілген уақыттан тыс уақытта істелген
жұмысы үшін еңбекақы төленеді.
Көшіп-қонудың бұл түрі жұмыс сітеуші тұлғалардың біліктілігін көтеру
бағдарламаларының шеңберінде инвестициялық қызметтің бір бөлігі ретінде
пайда болған. Әдетте стажировканы жүргізумен капиталды инвестициялайтын
мемлекеттер айналысады. Олардың мақсаты инвестиция қызметі жоспарланатын
кәсіпорындар үшін білікті жұмыс күшін қалыптастыру.
Стажировка жүргізетін ірі оталықтар – Германия, Жапония, Оңтүстік
Корея, Германия Орталық және Шығыс Еуропа елдері үшін, Жапония мен Оңтүстік
Корея Азия мемлекеттері үшін.
Екінші топтағы жұмыскерлерге қабылдаушы мемлекетте өз еркімен жұмысқа
орналасуға мүмкіндіктері бар біліктілігі жоғары немесе бір істі толық
игерген жұмыскерлер жатады. Олар басқа Мемлекеттің аумағында визалық
режимге сәйкес бірнеше айдан бір жылға дейін болады. Осы топқа трансұлттық
компаниялардың штатына алынған және соның шеңберінде басқа мемлекеттердің
аймағына барып, өздерінің міндеттерін атқаратын немесе өз компаниясының
шетелдегі филиалдары мен өкілдіктерінде біліктілігін көтеретін немесе
өзгертетін жұмыскерлер (стажерлардан айырмашылығы олардың негізгі қызметі
осы ұйымда жұмыс істеу).
Жұмыскерлердің белгілі бір жобаны жұзеге асыру үшін көшіп\қонуы
құрылыста кеңінен тараған. Мысалы, жұмыс беруші белгілі бір нақты ғимаратты
тұрғызу үшін білікті немесе біліктілігі жоқ мамандарды көшіреді. Жобадаға
білікті мамандар көбінесе жергілікті тұлғалар болады, ал әртүрлі жұмыс
атқаратын адамдарды ақша қаражатын үнемдеу үшін шетелден алынады. Мәселен,
Оңтүстік Кореяда өз ғимараттарын тұрғызу үшін әртүрлі жұмыс істейтін
тұлғаларды Таяу Шығыс пен Тынық мұхиты аймақтарынан әкелу әдетке айналған.
Контрактіге сәйкес көшіп-қонатын жұмыскерлердің ерекшелігі олардың
белгілі бір мемлекетке баруына алдын-ала рұқсат алынған, сондай-ақ жұмысқа
контрактіге қол қою арқылы өз елдерінде жүріп орналасады деуге болады.
Мысалы, араб мемлекеттері мұнай өндіру үшін контрактіге сәйкес әлемнің
көптеген мемлекеттерінен арабтар мен шетелдіктерді қабылдайды. Бұл топқа
маусымдық жұмыскерлер де кіреді. Бұлар негізінен ауылшаруашылық
жұмыскерлері және олар ауылшаруашылық жұмыстарының басталуына көшіп-қонады.
Бұл қатарға курорттық орталықтардың қызметкерлерін жатқызуға болады.
Еңбекші көшіп-қонушылардың соңғы тобы басқаларынан мынадай белгілері
бойынша ажыратылады. Біріншіден, келген мемлекетте тұратын жерлері бар,
екіншіден, инвесторлар тек өзіне ғана емес, сондай-ақ келген мемлекеттің
азаматтарына жұмыс орнын ашады. Осындай азаматтардың көшіп-қонуы тек еңбек
заңдарымен ғана емес, сондай-ақ құқықтың басқа салаларымен де реттеледі
сонымен қатар жұмыскерлерді қабылдаушы көптеген мемлекеттер оларды нақты
бір мемлекеттерден алуды көздейді (мысалы, Австрия, Канада, Жаңа Зеландия,
Сингапурдың білікті мамандарын тартуды көздейді).
Бұл топтастыруға бірқатар ғалымдар түзетудер енгізілген, мәселен,
ресейлік ғалымдар осы топтастыруға шетелге іскерлік сапармен жіберілген
азаматтарды, шетелдегі мемлекеттердің тұрақты өкілдіктерінде жұмвс істейтін
азаматтарды (дипломатиялық және консулдық қызметкерлер), халықаралық
ұйымдарда жұмыс істейтін азаматтарды, өз елдерінде шетел қатысатын
кәсіпорындарда жұмыс істейтін азаматтарды кіргізген.
Жоғарыда айтылғандарды саралай келе мынадай қорытындыға келуге болады.
Осы топтастыруда көшіп-қону процесінің болу, болмауына қарамастан шетел
элементіне басым роль берген. Бірақ еңбектің бұл тұрінің көшіп-қону сипатын
ескере отырып, өз елдерінде шетел қатысатын кәсіпорындарда жұмыс істейтін,
сондай-ақ дипломатиялық корпуста мемлекеттік қызметпен айналысу көшіп-қону
процесінің бір бөлігі деп қарастыруға келісуге болмайды деп есептейміз.
Сонымен қатар шет мемлекеттердегі мемлекеттік мекемелердің
қызметкерлері мен БҰҰ жүйесі қызметкерлерінің жұмысын құқықтық реттеу
ерекшелігіне сәйкес оларды еңбекші көшіп-қонушылар қатарына жатқызу
мүмкіншілігі шектеулі.
Басқа кездерде біз Халықаралық еңбек Ұйымының топтастыруымен келісе
аламыз. Бірақ “Көшіп қону туралы” заң көшіп-қонушылар қатарына білім алатын
азаматтарды қоспайды. Біздің ойымызша, бұл жағдайда білім лау көбірек
маңыға ие. Егер кәсіпкерлік білім алушыға (стажировка) шетелдік кәсіпорында
ақы төленсе, онда бұларды жоғарғы оқу орындарының студенттерімен теңестіріп
және өндірістік стажировканы еңбек көшіп-қонуының бір түрі ретінде
қарастыру дұрыс емес деп ойлаймыз.
1.2. Еңбек құқығының негізі қағидалы, халықаралық еңбек қағидалаоының
ықпалы
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мән бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы нормаларының дұрыс қолданылуының, еңбек
қатынастарының реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-
экономикалық қайта құру процесіне парапар болуға тиіс.
“Принцип” ұғымы (латынша principium – басталу, негізі) адамдардың
жүріс – тұрғысындағы бастау басшы идея негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатысты алсақ қағидат орталық ұғым болады, себебі ол барлық
құқықтық жүйенің негізіне алынған. Қорытылып жинақталған түрінде қағидат
өзі туындаған құқықтық жүйенің мәндік сипатын өзіне жинақтайды. Осыған
сәйкес еңбек құқығының қағидаты негізге алынатын, бастаушы бастама, ол осы
саланың және оның институттарының құқықтық нормаларының мәні мен ішкі
үйлесімділігін білдіреді.
Қағидат, еңбек құқығы жүйесінің негізге алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс.
Бұл жағдайда ол құқықтық қағидатқа айналады. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқықтық нормативтік – жетекші бастамасы деген пікір бар.
Ондай пікірлерді Қазақстандық ғалым-заңгерлер де бастайды.
Қағидатты нормативтік бекітуден бас тарту оны құқықтық сана немесе
ғылыми санат саласына ауыстыруға тікелей байланысты. Құқықтық санада адам
ойына баға беру элементі бар, ал ғылыми санат ретінде қағидат идеяларды,
пікірлерді теория жүзінде іске асыру деңгейінде қалады. Бұл екі жағдайда да
қағидат өз міндетін жоғалтады, себебі практика жүзінде іске аса алмайды.
Құқықтық қағидаттар дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабындағы 2-тармақ осы ойымызға
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидаттары өз бекімін тапқан.
Еңбек құқығы қағидаттарының қызметтік рөлін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады:
а) қағидаттар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар болады,
себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар әрекетін
мемлекеттік еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық саясатын
басқарушы идеяларға сай бағыттайды;
ә) қағидаттар еңбек қатынастарын құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа
болып табылады. Бұл сапада қағидаттар еңбек туралы күшіндегі заңның мәні
мен мазмұнын және оны қолдану практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ
еңбек туралы жаңа құқықтық нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың
жүзеге асырылу тетігін қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді;
б) қағидаттар еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық негіздеріне
тұрақтылық береді. Мұның нарықтық қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы
зор. Еңбек ресурстарын даярлау, бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды
ұйымдастыру мен өндіріс қауіпсіздігі және еңбек қоғамдық ұйымдастырудың
басқа элементтері саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып
мемлекет еңбекті басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек
қатынастарының тиянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді;
в) қағидаттар, құқықтық реттеудің мәнімен және әдісімен бірге еңбек
құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан ажыратудың объективтік критерийі
болады, себебі құқықтың осы саласының мәндік ерекшеліктерін білдіреді;
г) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелердің және ұйымдардың
жұмыскерлердің тәрбиелік ықпал жасайды.
д) қағидаттар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың лауазымды адамдарына
және басқа қызметкерлеріне, кәсіп орындардың, мекемелеріне, кәсіп
орындардың мекемелердің және ұйымдардың жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал
жасайды[1].
Жеке еңбек шартын жасағанда тараптар құқықтық нормалардың
міндеттеулерін және келісім жағдайларын ұстанады, өзін қалай ережесіне
еркімен бағынады, бұл – күшіндегі заңнаманың мәнін анықтау және еңбек
құқықтарының құқық нормаларына кірген қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидаттар еңбек құқығының теориясында және заң практикасында
даму алған бұл қасиеттері еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің
мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидаттар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы, салалық және еңбек құқығының жекелеген
институттары қағидаттары болып бөлінуі мүмкін. Қағидаттардың бұл топтары
өзара байланысты, бірін бірі толықтырады, олар бірлесіп еңбекті қоғамдық
ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі негізін құрайды.
Жалпы қағидаттар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы салаларын құқықтық
реттеудің базалық қағидаттары болып табылады. Оларды Қазақстан
Республикасының Конституциясында бекітуі олардың жалпы орталық сипатын
білдіреді.
Жалпы қағидаттарға мыналарды жатқызуға болады:
заңдылық;
азаматтардың құқықтарының бостандығын және заңды мүдделерінің мемлекет
мүдделері алдында басымдығы;
мемлекеттік қызметке тең қол жеткізу; қоғам пікірін ескерту және
жариялық;
халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылықтың қағидаты дегеніміз – Конституцияны, республиканың
күшіндегі заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқығын, бостандығын, ар-
ожданын сыйлау жөнінде мемлекеттік органдарға, қоғамдық бірлестіктерге және
азаматтарға қойылатын талап. Заң мен сот алдында барлығы бірдей. Шыққан
тегіне, әлеуметтік, лауазымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне,
ұлтына, тіліне, діни көзқарасына, сеніміне, тұрған жеріне немесе кез келген
басқа жағдайларға байланысты ешкім қандай да бір кемсітушілікке ұшырауға
тиіс емес.
Құқықтық қатынастар саласында заңдылық қағидаты еңбекті ұйымдастырудың
және қолданудың барлық практикасы негізделетін тиісті заңдық кепілдіктермен
қамтамасыз етіледі. Заңдылық қағидаттарды сақтау, бірінші кезекте еңбек
туралы күшіндегі заңдардың Қазақстан Республикасындағы экономикалық реформа
мен нарықтық қатынастардың қазіргі шындық жағдайына сәйкес келуін көздейді.
1999 жылы 10 желтоқсанда қабылданған Қазақстан Республикасындағы “Еңбек
туралы”, – № 494-1 жаңа Заң азаматтардың еркін еңбек етуге конституциялық
құқығын жүзеге асыру процесінде туындаған еңбек қатынастарын, меншік
түрлері мен шаруашылық жүргізудің ұйымдық-құқықтық формаларының көп
түрлілігі жағдайында еңбекті қоғамдық ұйымдастыру барысында толғағы жеткен
проблемаларды реттеуге арналған. Лауазымда адамдардың құқықтық даярлығына
және оларды аттестациялауға ерекше мән берілуге тиіс, айта келгенде
кәсіпорындардағы мекемелердегі, ұйымдарға заңдылықтың жайы соларға
байланысты.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдығы – азаматтардың, өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдарының алдындағы артықшылығын білдіретін
қағидат. Конституцияға сәйкес Қазақстан Республикасы өзін демократиялық,
зайырлы құқықтық және әлеуметтік мемлекет деп жариялады, оның жоғарғы
құндылығы – адам, адам өмірі, құқығы және бостандығы. Соңғысы адамға
туғаннан тән, одан ажыратуға болмайтындығы мойындалады, ол заңдардың және
басқа құқықтық нормативтік актілердің мазмұны мен қолданылуын анықтайды.
Бұл қағидатқа сәйкес азаматтар өздерінің еңбек құқықтарын және заңды
мүдделерін қорғау мақсатында мемлекеттік органдарға және олардың лауазымды
адамдарына жүгінуге құқылы. Олар өз құзыры шеңберінде азаматтар қойған
мәселелерді қарауға, қажетті шара қолдануға және арызданушыға белгіленген
мерзімде жауап беруге тиіс. Азаматтардың бұл құқығын заңдық кепілдіктер
жүйесі қамтамасыз етеді, оған лауазымды адамдардың заңсыз әрекеттеріне
сотқа шағыну құқығы да кіреді.
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасының
Конституциясына сәйкес азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері тікелей
де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез келген мәселе бойынша
оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдармен жергілікті өзін
өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар жолдауға құқылы.
Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай мемлекеттік қызмет
атқаруға теңдей құқыққа ие. Мемлекет қызметке үміткер адамға қойылатын
талап тек қызметтік міндеттің сипатынан ғана туындайды, оны заң белгілейді.
Қоғамдық пікірді есепке алу және жариялық – мемлекеттік органдардың,
кәсіпорындардың, мекемелердің, олардың лауазымды адамдарының практикалық
қызметіне кез келген формада, мысалы баспа сөздегі еңбек заңының
бұзылғандығы жайындағы сын материалдар, республикасының еңбек туралы
заңнамасын, еңбек қатынастарын реформалау жөнінде пікірлер немесе ғылыми
ұсыныстар, білдірілген қоғамдық пікірді міндетті түрде есепке алуды талап
ететін қағидат. Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекетпен
жұртшылық арасындағы қатынастың жалпы негіздерін анықтайды. Атап айтқанда,
мемлекеттің қоғамдық бірлестіктердің ісіне және керісінше қоғамдық
бірлестіктердің қызметін мемлекеттің қаржыландыруына жол берілмейді.
Дегенмен, күшіндегі заңнамада кәсіподақ сияқты қоғамдық
бірлестіктердің қызметі жүзеге асырылу үшін қажетті негізгі шарттар мен
кепілодіктер көзделген. 1993 жылы 9 сәуірдегі “Кәсіпкерлік одақ туралы”
[2]Қазақстан Республикасының Заңына сәйкес мемлекеттің әлеуметтік-
экономикалық саясатын қалыптастыруға, ұжымдық еңбек дауларын шешуге және
кәсіподақтың қатысуы көзделген. Өз кезегінде мемлекет кәсіподаққа берілген
құқықтың сақталуын қамтамасыз етеді және олардың өздерінің жарғылық
міндеттерін орындауға жағдай тудырады. Мемлекеттік қызметтің әкімшіліктің
бос орындарына баспа сөзде конкурс жариялауы жариялылықтың мысалы бола
алады.
Қазақстан Республикасының халықаралық аренадағы қызметінен туындайтын
халықаралық қарым-қатынас қағидатының да еңбек құқығына қатысы бар.
Қазақстан Конституцияға сәйкес халықаралық құқықтың, оның ішінде еңбекті
қолдану мәселелері бойынша құқықтық қағидаттары мен нормаларын мойындайды
және құрметтейді. Бұл қағидаттың практикалық маңыздылығы еңбек туралы
ұллттық заңнаманы Халықаралық еңбек ұйымы қабылдаған конвенциялар мен
ұсыныстар ескеріліп реформалауға байланысты. Жалпы қағидаттар ішінде
еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың құқықтық қағидаттары бар. Салааралық
қағидаттардың бұл тобы меншік түріне шаруашылық жүргізудің-ұйымдастыру
құқықтық реформаларына қарамастан кәсіпорындарда, мекемелерде және
ұйымдарда еңбек ұйымдастырудың барлық формаларына қатысты. Еңбекті қоғамдық
ұйымдастырудың қазіргі құқықтық жүйесінің негізінде мынандай салааралық
қағидаттарды бөліп алуға болады: еңбек бостандығы, қызмет пен кәсіп таңдау
бостандығы, денсаулықты қорғау және еңбек қауіпсіздігінің жағдайы, ешқандай
кемсітпеу, еңбекақы төлеу, демалуға құқықтың бірдейлігі, құқық пен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы, азаматтарды әлеуметтік қамсыздандыруға кепілдіктің болуы.
Салааралық қағидаттар салалық құқықтық нормаларда нақтыланады. Еңбек
құқығына байланысты мына қағидаттар салалық болып саналады: еңбек шартының
бостандығы, еңбек міндетінің айқындығы, еңбек құқығының бірлігі және
жіктелуі, еңбек жағдайының қауіпсіздігі, еңбек ақының заңда белгіленуі ең
төменгі мөлшерден аз болмауы, еңбек және демалыс режимінің қалыпты болуына
кепілдік, еңбек тәртібінің қамтамасыз етілуі, кәсіби білім алуға
кепілдіктің болуы, кәсіпкерлер одағын құруға бостандық, құқықтар мен
бостандықты заңда тыйым салынбаған барлық тәсілдермен қорғауға кепілдіктің
болуы.
Еңбек құқығының кейбір институттарының қағидаттары өте шектеулі
салаларда әрекет етеді. Олардың басқарушы ережесі еңбек құқығы саласындағы
қатынастардың белгілі бір түрлерін реттейтін құқықтық нормалардың кейбір
топтарына тән ерекшеліктерін қарастырады. Қағидаттардың бұл тобы оқулықтың
Ерекше бөлімінің тиісті тарауларында ашылады.
Еңбек қатынастарын құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық реттеу тетігінің мәні мен ішкі бірлігін
білдіретін ғылыми және құқықтық санат ретіндегі еңбек құқығының қағидаттары
туралы мәселеде маңызды теориялық және практикалық мәні бар. Қағидаттардың
сақталуы еңбек құқығы номаларының дұрыс қолданылуының, еңбек қатынастарын
реформалаудың қажетті шарты, олар республикадағы әлеуметтік-экономикадағы
қайта құру процестеріне пара-пар болуға тиіс.
“Қағида” латын тілінен аударғанда “басталу”, “негіз” деген ұғымды
білдіреді. Бұл дегеніміз адамдардың жүріс-тұрмысындағы бастау, басшы идея,
негізгі ереже дегенді білдіреді.
Құқыққа қатынасты алсақ қағида ұғымы орталық ұғым болып табылады,
себебі ол барлық құқық жүйесінің негізі болып табылады. Қорытып жинақталған
түрінде қағида өзі туындаған құқықтық жүйесінің мәндік сипатын өзіне
жинақтайды. Осыған сәйкес еңбек құқығының қағидасы негізіне алынатын,
бастаушы бастама, ол осы саланың және оның институттарының құқықтық
нормаларының мәні мен ішкі үйлесімділігін білдіреді.
Қағида, еңбек құқығы жүйесінің негізгі алынатын элементі ретінде
заңнамада міндетті түрде көрсетіліп, бекітілуге тиіс. Заң ғылымында құқық
қағидаттары – құқық нормативтік-жетекші бастамасы деген пікір бар.
Құқықтық қағида дегеніміз – заңда бекітілген басқарушы ережелер.
Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-бабындағы 2-тармағы[3] осыған (т)
дәлел, онда республика қызметінің негізгі қағидалары өз бекімін тапқан, ал
“Адам және азамат” деп аталынатын тарауда басқарушы идеялар азаматтардың
еркін еңбек ету, кәсіпті және қызметті, қауіпсіздік пен гигиена талаптарына
сай келетін еңбек жағдайын таңдаған, өзін кемітпестен еңбегіне лайық ақы
алуға, демалысты пайдалануға құқығы арқылы көрініс табады.
Азаматтардың еңбекті қолдану саласындағы негізгі құқықтарын
қағидалармен теңестіруге болмайтындығын ерекше атап өткен жөн, себебі олар
саланың құқықтық жүйесіне сипаттаудың әр түрлі деңгейінде тұр. Қағидалар
азаматтардың негізгі еңбек құқығы түрінде қалыптастыру олардың өзара
ерекшеліктерін жояды. Нақты субъективтік құқық, сонымен қатар, еңбек
қатынастарын құқықтық реттеудің басқарушы ережесі де бола алмайды. Егер
қағидаттар еңбек құқығы жүйесі нормалараның мәндік қасиетімен ішкі
үйлесімін білдірсе, онда азаматтардың негізгі еңбек құқықтары мен олар
бекітілген құқықтық нормалар сол мәннің көрініс табуының сыртқы формасы
болып табылады.
Сонымен қатар еңбек құқығының қағидасын құқықтық нормадан ажырата
білуі керек. Қағида еңбек құқығы субъектілері бағытының жалпы ережесін,
жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол жалпы мақсатын ғана анықтайды, ол
субъективтік құқықтардың мазмұнын, еңбек қатынастарына қатысушылардың заңи
міндеттерін нақтыламайды.
Құқықтық қағидаттарда құқық нормаларына тән элементтер болмайды.
Сондықтанда, құқық қағидаттарының көмегімен еңбек қатынастарын толықтай
реттеу мүмкін емес. Сонымен қатар құқықтықнормалар еңбек құқығының
жүйесіндегі басқарушы идеяға бағынуға және сәйкес келуі тиіс.
Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролі
Еңбек құқығы қағидаларының қызметтік ролін мына негізгі позициялармен
сипаттауға болады: қағидалар еңбек құқығы субъектілері үшін арнайы бағдар
болады, себебі олар еңбек құқығы нормаларында бекітілген және қатысушылар
әрекетін мемлекеттің еңбекті қоғамдық ұйымдастыру саласындағы құқықтық
саясатын басқарушы идеяға сай бағыттайды; қағидалар еңбек қатынастарын
құқықтық реттеу үшін бастапқы нұсқа болып табылады. Бұл ретте қағидалар
еңбек туралы күшіндегі заңның мәні мен мазмұнын және оны қолдану
практикасын алдын ала анықтайды, сондай-ақ еңбек туралы жаңа құқықтық
нормалар жасағанда бұл басқарушы идеялардың жүзеге асырылуы тетігін
қарастыру жайында заң шығарушыға бағдар береді; қағидалар еңбекті қоғамдық
ұйымдастыру ққықтық негіздеріне тұрақтылық береді. Мұның нарықтық
қатынастардың қалыптасу жағдайында маңызы зор. Еңбек ресурстарын даярлау,
бөлу және тиімді пайдалану, еңбек қорғауды ұйымдастыру мен өндіріс
қауіпсіздігі және еңбекті қоғамдық ұйымдастырудың басқа элементтері
саласындағы басқарушы идеяларды заңда бекіте отырып мемлекет еңбекті
басқарудың барлық тетігі үшін іргелі құқықтық негіз, еңбек қатынастарының
тиянақты формаларын құруды қамтамасыз етеді; қағидалар құқықтық реттеудің
мәнімен және әдісімен бірге еңбек құқығын ұлттық құқықтың басқа салаларынан
ажыратудың объективтік критерийі болады, себебі құқықтың осы саласының
мәндік ретін білдіреді; қағидалар азаматтарға, мемлекеттік аппараттың
лауазымды адамдарына және басқа қызметкерлеріне, кәсіпорындардың,
мекемелердің және ұйымдардың жұмыскерлеріне тәрбиелік ықпал жасайды. Жеке
еңбек шартын жасағанда тараптар құқықтық нормалардың міндеттеулерін және
келісім жағдайларын ұстанады, өзін қалай ұстау ережесіне еркімен баынады,
бұл – күшіндегі заңнаманың мәнін анықтау және еңбек құқықтарының құқық
нормаларына кірген қағидаттарын меңгеру деген сөз.
Құқықтық қағидалардың еңбек құқығының теориясында және заң
практикасында даму алған бұл қасиеттері еңбек қатынастарын құқықтық реттеу
тетігінің мәндік негізін құрайды.
Еңбекті ұйымдастыру және қолдану саласындағы қағидалар өздерінің
мазмұны, әрекет ету саласы және мақсаттық бағыты жағынан алғанда бір
мағыналы емес. Олар жалпы, салалық және еңбек құқығының жекелеген
институттарының қағидалары болып бөлінуі мүмкін.
Қағидалардың бұл топтары өзара байланысты, бірін-бірі толықтырады,
олар бірлесіп еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды құқықтық реттеудің іргелі
негізін құрайды.
Жалпы (салааралық) қағидалар еңбекті және тиісінше еңбек құқығы
сааларын құқықтық реттеудің базалық қағидалары болып табылады. Олар
Қазақстан Республикасы Конституциясында бекітуі олардың жалпы орталық
сипатын білдіреді. Жалпы қағидаларға мыналарды жатқызуға болады: заңдылық,
теңдік, қоғам пікірін ескеру және жариялық, халықаралық қарым-қатынас.
Заңдылық қағидасы дегеніміз – Конституцияны, республиканың күшіндегі
заңдарын сақтау, басқа адамдардың құқықтарымен бостандықтарын сыйлау,
заңмен сот алдында теңдіктері.
Азаматтардың құқықтарының, бостандығының және заңды мүдделерінің
мемлекет мүдделері алдында басымдылығы азаматтардың өздерінің құқықтарын,
бостандықтарын және заңды мүдделерін жүзеге асыруда мемлекеттік органдар
мен олардың лауазымды адамдардың алдындағы артықшылығын білдіреді.
Азаматтардың мемлекетті басқару ісіне тең құқылы қатысуының жалпы
қағидатының еңбек құқығына да қатысы бар. Қазақстан Республикасы
Конституциясына сәйкес азаматтар мемлекет істерін басқаруға өздері тікелей
де, өздерінің өкілдері арқылы қатысуға, сондай-ақ кез келген мәселе
бойынша, оның ішінде еңбек мәселесі бойынша мемлекеттік органдар мен
жергілікті өзін өзі басқару органдарына жеке және ұжымдық шағым-арыздар
жолдакға құқылы.
Азаматтар өздерінің қабілеті мен кәсіби даярлығына қарай мемлекеттік
қызмет атқаруға тең құқыққа ие.
Аталып өткендей, еңбек құқығының қағидалары дегеніміз – салааралық
қағидалары нақтылау б.т. Салалық қағидаттардың өзіндік ерекшеліктерін
зерттеп білу еңбек құқығының теорияларын, оны басқа құқық саласынан дәл
ажырата алуды, еңбек қатынастары мен еңбек туралы заңнаманы реформалаудың
методикалық негіздерін қалыптастыруды қалайда білуді талап етеді.
Еңбек қызметін таңдау бостандығы салааралық қағида болып табылады.
Қазақстан Республикасы Конституциясында бұл қағида: әркімнің еңбек
бостандығына құқығы, қызмет пен кәсіпті таңдау бостандығына құқығы арқылы
көрініс табады.
еңбек қызметін оны кез келген ұйымдастыру құқық формасында таңдауға,
жалданып жұмыс істеуге,
мемлекеттік қызметке тұру,
мердігерлік жұмыс орындау,
корпоративтік бірлестік ұйымдарға кіру,
заң тыйым салмаған кәсіпкерлік қызметпен айналысу т.б. [4]
Бұл салааралық қағиданың мәнін азаматтардың неғұрлым көбірек және
еркін жұмысбасты болуын қамтамасыз етуге бағытталған мемлекеттік саясат
анықтайды. Халықтың жұмыс басты болуындағы мемлекеттік саясаты – республика
аумағында тұрақты тұратын азаматтарға, олардың нәсіліне, ұлтына, жынысына,
тіліне, әлеуметтік-лауазымдық және мүліктік жағдайына, тегіне, дініне,
сеніміне, қоғамдық ұйымға мүшелігіне қарамастан қызмет таңдап жұмысқа
тұруына бірдей мүмкіндіктер беру.
Еңбек құқығына қатысты алғанда еңбек бостандығы, қызмет түрімен
кәсіпті еркін таңдау, еңбек қабілетін еркін көрсете білу, еңбек шарттары
бостандығының салааралық қағидасы арқылы көрініс табады, ол азамат пен
жұмыс беруші арасындағы жұмыстың шарты мен сипаты жайғдайындағы өзара
келісімде келтіріледі.
Еңбек құқығының салалық қағидаты болып табылатын еңбек шартының
бостандығы жұмыскердің толық емес жұмыс күні жағдайында бірнеше жұмыс
берушілермен жеке еңбек шартын жасауға құқығы бар екендігін білдіреді.
Еңбек міндетінің анық болуы – еңбек құқығының ерекше қағидасы. Оның
мәні – жұмыскерді міндетті түрде кәсібіне, мамамандығына және біліктілігіне
сай пайдалану жекелеген жұмыскерлердің, еңбек ұжымдарының және жалпы
қоғамның мүдделерін дұрыс үйлестіру тұрғысынан алғанда маңызды болып
табылады.
Еңбек міндетінің анық болуы – еңбек құқығының әр түрлі институттарының
нормаларында бекімін тапқан.
Еңбек шартының бірлігі және жіктелуі. Бұл қағиданың ерекшелігі сонда –
еңбек туралы жалпы құқықтық нормалар негізінде кейбір әлеуметтік және
экономикалық салада жұмыскерлердің жекелеген санаттарының еңбегін қолдану
жағдайының ерекшелігі ескеріледі. Бұған кәсіпорын, мекеме және ұйым
орналасқан жердің табиғат – ауа райы ерекшелігін, сондай-ақ шаруашылық
жүргізудің әр түрлі ұйымдастыру-құқықтық формалардағы кәсіпорындар
жұмыстарын да жатқызуға болады.
Еңбек туралы жалпы құқық нормалары еңбек құқығы жүйесінің бірлігі
қамтамасыз етеді. Жалпы еңбек заңнамасы өзінің негізінде жұмыстың қара
күшті керек етпейтін және жүйкені тоздырмайтын қалыпты еңбек жағдайын
реттеуге есептелген.
Еңбек туралы арнайы құқық нормаларын қабылдау қалыпты жағдайынан
ауытқығанда кепілдіктер мен өтем төлеуді белгілеу мақсатында,
жұмыскерлердің кейбір санаттарының еңбегін құқықтық реттеуге жекелей,
өзінше қарау қажеттігінен туындаған.
Еңбек жағдайының қауіпсіздігі. Қазақстан Республикасы Конституциясы
азаматтардың денсаулық қорғау құқығын көздейді. Ол медициналық көмекті
зауда белгіленген көлемде тегін алумен қамтамасыз етіледі.
Азаматтардың денсаулығын қорғау саласындағы мемлекеттік саясат 1997.
12.05 “Қазақстан Республикасы заңында көрініс тапқан”. Мемлекет, сонымен
қатар, қоршаған ортаны қорғау арқылы адамның өмірі мен денсаулығына қолайлы
жағдай туғызуды да мақсат тұтады. Адамның өмірі мен денсаулығына қауіп
төндіріп мән-жайларды лауазымды адамдардың жасырып қалуы заң алдында
жауаптылыққа әкеледі.
Заңда белгіленген ең аз мөлшерден кем емес ақы төлеу. Қазақстан
Республикасы Конституциясы азаматтарды ешқандай кемітусіз еңбек ақы алуын
көздейді. Бұл талапта жалпылама сипат бар, себебі ол еңбектегі құқықтық
қатынаста тұратын, қай салада болса да еңбек ететін барлық адамдарға
қатысты. Бұл жерде мәселе – кемсітудің қандай түріне болса да тыйым
салынғандығы.
Еңбек құқығына қатысты алғанда бұл конституциялық қағиданы салалық
қағида түрінде – еңбекақы заңда белгіленген ең аз мөлшерден төмен емес
деп келтіруге болады. Қазақстан Республикасы Конституциясына сәйкес
азаматқа еңбекақының ең аз мөлшеріне сондай-ақ басқа әлеуметтік көмекке
кепілдік берілген. Бұл қағидат нарықтық экономиканың қалыптасу жағдайында
жұмыскерге еңбекақы төлеуге байланысты оны әлеуметтік қорғаудың құқықтық
негізін анықтайды. Бұл қағиданың күші қандай қызметпен айналысатынына және
қай ведомоствоға бағынатынына қарамастан экономиканың мемлекеттік
сектеорының барлық кәсіпорындардың, ұйымдардың және мекемелердің
жұмыскерлеріне, сондай-ақ жеке меншік формасындағы кәсіпорындар мен
ұйымдарда жалданып жұмыс істеушілерге қатысты болады.
Осы аталған қағидаға сәйкес мемлекет республиканың барлық аумағында
барлық жұмыскерлерге өздерінің еңбекақы алу құқығын жүзеге асыруы үшін
бірдей жағдай тудырады. Бұл ретте еңбекақының ең көп мөлшері шектелмейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы – еңбек
құқығының салалық қағидасы. Қазақстан Республикасы Конституциясы
азаматтардың демалу құқығы жалпыға бірдейлігін қарастырған. Бұл қағида
кімнің қайда істейтіндігіне қарамастан барлық азаматтарға түгелдей қатысты.
Еңбек шарты бойынша жұмыс істейтіндерге жұмыс күшінің ұзақтығы,
демалыс және мереке күндері жыл сайынғы төленетін демалыс заңда белгіленген
уақытта, апта сайынғы демалыстың және жыл сайынғы төленетін демалыстың ең
аз мөлшерін, сондай-ақ демалуға құқықты жүзеге асырудағы негізгі басқа да
жағдайларды мемлекет белгілейді.
Еңбек пен демалыстың қалыпты режиміне кепілдіктің болуы салалық қағида
ретінде жұмыскердің жұмыс күнін және жұмыс аптасын шектеу туралы және жыл
сайынғы төленетін демалыстар туралы заңдарға сәйкес демалыс алу құқығында
көрініс тапқан. Бұл қағиданың мақсатты бағыты – жұмыскердің жұмыстан бос
уақытында демалуға құқығын қамтамасыз ететін тән, жан рахатын көруі, кәсіби
және мәдени деңгейін көтеруі, сондай-ақ қоғамдық өмірге белсенді қатысуы
үшін қажетті жағдай тудыратын еңбек ұзақтығын және оның режимін белгілеуде.
Еңбек тәртібін қамтамасыз ету – еңбек құқығының салалық қағидасы. Оның
мәні – ұжымның бірлескен еңбегінің дұрыс ұйымдастырылуын қамтамасыз етуде,
жұмыскерлерді кәсіпорынның бірыңғай, орталық ережемен бекітілген ішкі еңбек
тәртібіне бағындыруда. Бұл қағида жұмыскерлердің еңбек тәртібін сақтауға
еңбектік міндеттерін дұрыс атқаруға, жұмыс берушінің мүлкіне ұқыпты қарауға
міндетті екендігінен көрініс табады.
Еңбек құқығын сақтау – жұмыскерлердің тек құқықтық ғана емес өнегелік
те міндеті.
Кәсіби білім алуға кепілдіктің болуы – еңбек құқығының салалық
қағидасы.
Жұмыскердің өзінің кәсіби біліктілігін көтеруге құқығы Еңбек туралы
заңда көрсетілген. Бұл құқық жүзеге асу үшін тікелей кәсіпорында кәсіби оқу
жүйесі ұйымдастырылады, жұмысты оқумен ұщтастыру үшін қажетті жағдайлар
тудырылады, ондай жұмыскерлер мадақталады, оқуға болатын жеңілдіктермен
демалыстар белгіленеді.
Кәсіпкер одағын құру бостандығы – еңбек құқығының салалық қағидасы.
Еңбек туралы заңға сәйкес жұмыскерлер кәсіпкер одағына немесе басқа
қоғамдық бірлестіктерге өз еркімен мүше болуға құқылы, егер өзге заң
актілерінде басқадай көзделмесе.
Кәсіпкер одағы – азаматтардың өздерінің кәсіби мүдделерінің
орталықтағы негізінде, өз мөлшерінің еңбек құқықтарын, басқа да әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен мүдделерін білдіру және қорғау, еңбек жағдайын
қорғау және жақсарту үшін құралы атын ерікті қоғамдық бірлестік.
Кәсіподақтың құқықтық мәртебесінің маңызды элементі – олардың
мемлекеттің әлеуметтік-экономикалық саясатын қалыптастыруға қатысуы.
Заңда белгіленген тәсілдер мен еңбек дауларын қараудың демократиялық
тәртіпке негізделген рәсімдері:
еңбек құқығы бұзылған жұмыскердің дауын қарайтын органға жүгіне алуы;
жұмыскердің барлық санаттарының өз еңбек құқықтарын қорғаудағы тең
жағдайы, еңбек дауларын шешудің қысқартылған мерзімі;
органдардың еңбек даулары бойынша шешімдерінің орындалуына кепілдік
беретін жүйе;
еңбек даулары бойынша шығынды төлеуден жұмыскерді босату.
Еңбекті қоғамдық ұйымдастыруды құқықтық реттеудің мәнін, мазмұнын және
тетігін мемлекеттік еңбек ресурстарын пайдалану саласындағы саясаты
анықтайды. Әңгіме азаматтардың еңбек және кәсіпкерлік ынтасын қолдау
көрсету, жұмысссыздықты болдырмау және азайту, еңбек ұжымдары мен жұмыс
берушілер өкілдерінің мемлекеттің жұмыспен қамтылу саясатын жүргізуге
қатысуы, еңбек ресурстарын тиімді пайдалану және басқа ұйымдық-құқықтық
және әлеуметтік-экономикалық сипаттағы шаралардың жүргізілуі жайында.
Халықтың жұмыспен қамтылу саясатындағы мемлекеттік саясат түсінігі және
негізгі бағыттары. Қазақстан Республикасының күшіндегі заңдары, халықаралық
нормаларды ескере отырып, азаматтардың еңбекті қоғамдық ұйымдастыру
саласындағы конституциялық құқықтарын жүзеге асырудың құқықтық кепілдіктер
мен әлеуметтік-экономикалық негіздерін анықтайды. Жұмыспен қамтылу
қатынастарын Қазақстан Республикасының Конституциясы 2001 жвлғв 23
қаңтардағы №149-11 [5]“Халықты жұмысқа қамту туралы” Қазақстан
Республикасының Заңы, ұжымдық шарттар мен келісімдер, басқадай нормативтік
құқықтық актілері реттейді. Жұмыспен қамтылу туралы заңнамада Қазақстан
Республикасының азаматтарына, республикада тұрақты қоныс тепкен шетелдіктер
мен азаматтығы жоқ адамдарға қатысты.
Нарықтық экономика жағдайында және әртүрлі меншіктер мен шаруашылық
жүргізудің ұйымдық-құқытық формаларының тең құқылы кезінде мемлекет халықты
жұмысқа тарту саласындағы өз саясатын жаңаша анықтайды, жұмыспен қамтылу
құқықтық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz