Мұхаммед Хайдар Дулати заманы

Пән: Тарихи тұлғалар
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 41 бет
Таңдаулыға:

1. Мұхаммед Хайдар Дулати заманы - қазақ тарихының ақпараттық дерегі

1. 1 Ғалым жазбаларындағы жылнамалық жанр үлгісі

1. 2 Жолсапар баянындағы оқиға өрістетелуі мен фактология

1. 3 Тарихи ескерткіштегі нақты тұлғалар бейнесі

2. Мұхаммед Хайдар Дулати және қазіргі көсемсөз дәстүрі

2. 1 Тарихшы, қаламгер туындысы - қазіргі журналистика жанрларының ізашары

2. 2 Шығарманың сюжеті мен компазициясы

2. 3 Тарихи туындының өзіндік лексикасы

Жұмыстың жалпы сипаттамасы. Бұл дипломдық жұмыс түркі халықтарына ортақ тұлға, қазіргі қазақ мемлекетінің бір тармағы ұлы жүздің белді руына жататын дулат тайпасының ұрық-шәрифі, 1499-1551 жылдар аралағында өмір сүрген ортағасырлық тарихшы-шежіреші, әдебиетші, талантты қолбасшы, мемлекет басқарушы Мұхаммед Хайдар Дулатидың (Мырза Хайдар ибн Мұхаммед Хұсейін) «Тарихи-Рашиди» тарихи-әдеби еңбегін орта ғасырлық публицистиканың жарқын үлгілерінің бірі ретінде қарастыруға, ондағы тарихи мәтіндердің пішінін, компазициясын, жалпы лексикасын, стилистикасын саралап, публицистикалық жанрлардың ізашары ретінде мейлінше ақтап шығуға арналған.

Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Жер қайысқан қалың қолмен, асқан парасаттылықпен жарты Еуроазияны жаулап алған ұлы жиһангер Шыңғыс хан империясының бір бөлігі Шағатай ұлысының екіге бөлінуі нәтижесінде пайда болған Моғолстан мемлекетінің саяси билігінде үлкен рөл ойнаған дулат тайпасынан шыққан тарихшы-ғұлама Мұхаммед Хайдар Дулатидың еңбегі «Тарих-и Рашидиде» Орта Азиядағы ортағасырлық мемлекеттердің арасындағы жер мен жұрт үшін күрес, қазіргі тілмен айтқанда геосаясаттағы шиеліністер мен қақтығыстар, орта ғасырлық мемлекеттердің хандары мен әмірлерінің мемлекет басқарудағы артықшылықтары мен қателіктері, соғыс жүргізу тәсілдері, ортағасырлық мемлекеттерде ислам дінінің таралуы туралы маңызды мәліметтер бар. Сондықтан да «Тарих-и Рашиди» қазіргі тарихи болжамның фактологиялық негізін айқындауда, сол дәуірдің келбетін тануда тарихшылар мен шығыстанушылар арасында, сондай-ақ философтар мен филологтар арасында құнды еңбек боп есептеледі. Алайда қазіргі қазақ журналистикасында өзіміздің түркі этнониміне тікелей қатысты ерте-орта ғасырлық жазба ескерткіштерді қазақ публицистикасының қалыптасу және даму жолдары тұрғысынан зерттеу маршруты ашылса да, Мұхаммед Хайдар Дулатидың «Тарих-и Рашиди» шығармасын тереңірек талдап, жанрлық-пішіндік, компазициялық ерекшелектері тізілген жоқ.

Шыны керек, тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін бұрынғы советтік стереотиппен қатып қалған публицистика туралы қасаң ұғымның сеңі сөгілді. Әрбір халықтың өзіндік дүниетанымы, төл тарихы болатынын, біздің отандық журналистика күні кешеге дейін оқытылып келген «ДУГ» (Дала уалаяты газеті) пен «ТУГ»- тен (Түркістан уалаяты газеті) бастап түзілмегендігін, жазу-сызуы ертеден қалыптасқан тұтас түркі дүниесінің бұл тұрғыда өз тарихы бар екенін түйсініп, отандық публицистиканың генезисін, эволюциясын, поэтикасын зертеген ғалымдар табылды.

Солардың бірі - филология ғылымдарының кандидаты Бауыржан Жақып қазіргі журналистика факультетінде әліппедей оқыталатын «Публицистикалық шығармашылық негіздері» деген кітап жазды.

«Публицистика туралы іргелі зерттеулердің басым бөлігі кеңестік кезеңде туды. Сондықтан публицистикаға кеңестік жүйе қалыптастырған таным тұрғысынан баға берілді. Қазақ публицистикасы да тамыры жоқ бұтағы бар күйінде, тар шеңбер ауқымында қарастырылуы заңды мәжбүрлік еді. Зерттеудің зәрулігі де тәуелсіздік талаптарыннан туындайды.

Біріншіден, қазақ публицистикасына тұтас алып қарастырудың, ұлттық таным тұрғысынан баға берудің мүмкіндігі туды.

Екіншіден, бұрын зерттеуге болмайтын қазақ публицистикасының көне түркілік тамырларын, фольклорлық дәстүрін, шешендік негізін ашудың сәті түсті», деп көкжиектен көтеріліп келе жатқан жаңа танымға осылай қуаныш білдірді ғалым Бауыржан Жақып. (Публицистиканың шығармашылық негіздері/ А; 2007, 4б; )

Осы тақырыпты түбінен тартып зерттеп, орта ғасырлық жазба ескерткіштерінде, ауыз әдебиетінде қылтиып көрінген публицистикалық элементтерді «құлағынан тартып шығарып», бірнеше ғылыми мақала жазған филология ғылымдарының кандидаты, жазушы Кәкен Қамзин де:

«Бүгінгі ақпараттық кеңістікке қол созудың, оны игерудің идеологиялық аспектілеріне қоса, оның өркениеттілік ғылыми категориялары да бар екен. Осы заманғы ақпарат жүйесі, оның комуникативтік механизмдерінің тиімді жұмыс істеуінің қыр мен сырының қайнар көзі тек бүгінгі құнарлы топырақтан жылғаланып жатқан жоқ.

Елбасымыздың еуразиялық достастық идеясының да түп-тамыры сонау ерте дүние тарихынан нәр алады. Қазақ публицистикасының тарихы, оның өркен жайып дамуы да қазіргі жүз айтылып, жазылып жүрген кезеңдерден тым әрі де жатыр» деп кесіп айтты. /ҚазҰУ хабаршысы. №3, 1998; 108б/

Дейтұрғанмен әлгінде аталған «Публицистиканың шығармашылық негіздері» кітабында қазақ публицистикасының гнесеологиялық негіздері, екі үш кезеңдер бойынша ғана талданған, оның даму арналарындағы жалғастық сабақтастық ескерілмеген. Тек Орхон-Енисей жазбаларына жататын Тоныкөк, Білге қаған, пен кіші, үлкен Күлтегін жазбалары және ауыз әдебиетіндегі жыраулық дәстүрілері бойынша қамтылған. Сондықтан бұл тақырыптық маршрут отандық публицистика тарихының көзге көрінбес тінін ажыратуда әлі де маңызын жойған жоқ. Солардың бірі - Мұхаммед Хайдар Дулатидің «Тарих-и Рашиди» шығармасы.

«Тарих-и Рашиди» еңбегін парсы-араб тілінен қазақ тіліне аударып, өлшеусіз үлес қосқан белгілі шығыстанушы, филолог ғалым Ислам Жеменей: «Тарих-и Рашиди» - мазмұндық және стильдік тұрғыдан тек қана тарихи шығарма емес. Онда автор тарихи оқиғаларды естелік түрінде баяндайды. Тарихи оқиғаларды баяндауда барынша көркемдеп, қарапайым тілмен айтуға тырысады. Әрі әрбір оқиғаға, кейіпкердің мінез-құлқына өз көзқарасын білдіреді. Мырза Хайдар барлық жағдайда өзінің исламдық нанымына арқа сүйейді. Сол себептен шығармасында да Исламдық Шығыс әдебиетінде қалыптасқан әдеби стильді пайдаланып, оның әдебилігін қуаттайды. Мәселен, Исламдық Шығыс әдебиетіне тән мадақ және мадақ түрлері, мүнәжат, түрлі шығыстық поэзия жанрларының тағы басқа формаларын пайдаланған.

Мырза Хайдар шығармасында исламдық қағида адамның өміріне, тіршілігіне тікелей қатысты екінін білдіру үшін оқиғаларды баяндап отырғанда Құраннан аяттар келтіріп, оған баға береді, талдайды. Екінші жағынан, осы әдіс арқылы исламдық дүниетанымды ел арасында дәріптеу, талқылауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, оқиғаларды, кейіпкерлердің бейнесін өлең жолдарын келтіре отырып әрлендіреді. Автор өз шығармасында түрлі жағдайларға байланысты парсы, араб және түркі бәйіттерін пайдаланғанын көреміз» деп жазады («Тарих-и Рашиди» еіңбегіндегі түркі өлеңдері»/ «Түркология» №1, 2 2007 ж, 27 б)

Дәл осы Ислам Жеменейдің аударма нұсқасы М. О. Әуезов атындағы Әдебиет институтының редакциямен шығарылған «Қазақ прозасы» жинағына енгізілді (Қазақ прозасы. Хрестоматия. Алматы, Ғылым 2001; 272-273 б)

Яғни, біздің әдебиет үлгілерін зерттеушілер Мырза Хайдар шығармасынан прозалыққа татитын барлық талаптарды тапты.

Әрине, тарихи шығарманың публицистикадан да жоғары категория - прозаға жатқызылғанында ешқандай әбестік жоқ. Бір кездері қазақ прозасы Жүсіпбек Аймауытовтан басталады делініп, кейін келе - келе Ыбырай Алтынсаринге, Абайға, одан әрмен Күлтегін, Тоныкөк жазбаларына дейін барып тірелгендігі біздің әдебиеттану ғылымымыздағы ілгерілеушілікті танытады. Алайда проза мен публицистика бір-біріне туыс ұғым, сондықтан Мұхамммед Хайдар Дулати шығармасын тек проза деп танып қоймай, фактологиялық, деректік, дәйектік ерекшеліктерін ескеріп, проза мен публицистикаға ортақ аралық формада жазылған деуге толық негіз бар.

«Тарих-и Рашиди» шығармасының тарихи философиядағы маңыздылығын, философия ғылымдарының докторы Ж. Ж. Молдабеков былай деп түйіндейді: «М. Х. Дулати шығармашылығындағы тарихи деректердің нақтылығы, дәйектілігі, айқындылығы, шынайылығы, тілінің жатықтылығы, кейбір сәттердің тарихи-мемуарлығы, хронологиялық суреттемелердің логикалық шегіністерімен толықтырылып отырылуы - бұл методологиялық тұрғыдан алғанда қазақ философиясының басты әдістері ретінде жеке зерттеулерді қажет ететін мәселелер» (М. Х. Дулатидың туғанына 500 жыл толуына орай өткізілген ғылыми-практикалық конференция мат-ы/ Тар ГУ, 1999 ж, 94-б)

Ғалым Ж. Ж. Молдабеков атап өткен ерекшеліктер Шығыс ғұлама-тарихшысының рухани мұрасына тарихи философиялық талдау жасап, антропологиялық, этнопсихологиялық, лингвистикалық негіздерін анықтауда көмекші болатыны сөзсіз.

Алайда тағы да қайталап айтамыз, гуманитарлық пәндердің зерттеу обьектісі көп жағдайларда ортақ боп келетіндіктен, олардың зерттеу методологиясына қажет материалдар да бірегей, тіпті принциптері де ұқсас боп келеді.

Сондықтан, жаңағы айтылған, «деректердің нақтылығы, дәйектілігі, айқындылығы, кейбір сәттердің тарихи-мемуарлығы, хронологиялық суреттемелердің логикалық шегіністермен толықтырылып отырылуы» бір есептен публицистиканың теориясы талап ететін шығармашылық атрибуттар боп есептеледі.

Махмут Қашқаридың өмірі және шығармашылығының зерттелу деңгейі. Сонымен сәл шегініс жасап, біздің зерттеу нысанамызға ілігіп отырған «Мұхаммед Хайдар Дулати кім?» деген сұраққа жауап беріп, тарихи тұлғаның зерттелу, өмірбаяны мен шығармашылығындағы ғалымдардың назарын аудартқан тұстардан аз-кем баяндап кетейік.

Мұхаммед Хайдар Дулати шығармашылығы мен өмірін, жалпы орта ғасырдағы шығыс мәдениетін түбінен, яғни парсы тіліне жетіктігінен бірден-бір түпнұсқадан зерттеуші (аударманы қоспағанда осы тақырыпқа арналған 100-деген мақалалардың авторы) шығыстанушы ғалым Ислам Жеменейдің айтуынша, «Мұхаммед Хайдар, достары арасында Мырза Хайдар, ғалымдар ортасында Дұғлат лақап атымен (Кейбір ғалымдарымыз қазір «Дулати» деп жаңсақ жазып жур) танымал болған. Атадан-атаға мұра болып келе жатқан саяси биліктің және ғалымдардың ортасында өскендіктен өзі де саясат, ғылым, әдебиетке жақын көрнекті тұлға болған.

. . . Бізге оның ата-бабасы Шыңғысхан тұсында ел билей бастағаны белгілі. Арғы атасы Өртөбеге «Маңлай сүбе» тиген. Бұл билік Моғол хандарының тұсында арғы атасы Әмір Болатшы Дулат арқылы жалғасын тапқан. Есенбұға қайтыс болған соң, оның баласы Тоғылық Темірді (1329/30-1362/63) Моғол хандығының тағына отырғызуға Әмір Болатшы қатты қайрат көрсеткен. Соның арқасында Дулат тайпасының мемлекет басқарудағы үлесі одан әрі артып, беделі көтеріле түскен.

« . . . Тоғылық Темір тұсында Ұлыс бегі Әмір Тулақ қайтыс болып, бұл қызмет оның бауыры Әмір Болатшыға тапсырылады. Одан кейін оның ұлы Әмір Хұдайдатқа ауысады. Ол 1363/64-1446/47 жылдар аралағында тоқсан жыл билік құрды. Кейін Әмір Хұдайдаттың ұлы Сайид Ахмет Қашқарда ұзақ уақыт билік басында болды. Саид Ахметтің баласы Әмір Саид Әлі Уәйіс ханның қол астында көптеген игі қызметтер атқарды. Хан өз қарындасы Ұран Сұлтан ханымды Әмір Саид Әліге тұрмысқа берді. Әмір Саид Әлінің баласы Мұхаммед Хайдар Мырза (Мырза Хайдар - «Тарих-т Рашиди» кітабының авторы өзінің атасының атын алған еді) Қашқарға әмір болды. Қашқарда (1464/65-1480/81) жиырма төрт жыл үзіліссіз биледі. Оның он алты жылын дербес биледі, қалған уақытында ханға тәуелді болды. Мұхаммед Хайдар Мырза Моғолстанның Жүніс ханымен кейде тату, кейде қату қатынаста болды.

. . . Мырза Хайдардың шешесі, яғни ғалымның әкесі Мұхаммед Хұсейіннің жары Жүніс ханның Иса Даулат бегімнен туған үшінші қызы Хүб Нигар ханым Үндістанда патшалық құрған Заһиреддин Мұхаммедтің шешесі Меһр Нигар ханыммен апалы-сіңілі. Демек, Бабыр мен Мырза Хайдар бөле болған» дейді . («Жалын»/ №9 2005 ж, 83-84 б) Алайда Мұхаммед Хайдар Дулатидің өмірін басқа деректерге қарап зерттеуші және оның билік құрған мемлекеті Кашмирге барып, қабірін тауып, басын қарайтуға зор үлес қосқан, кейінірек тарихшының «Жаһаннаме» дастанын қазақ тіліне тәржімелеген еліміздің мұсылмандарының Бас мүфтиі, филология ғылымдарының докторы Әбсаттар Дербісәлі қажы мен Мұхаммед Хайдар Дулати туралы алғаш рет қазақ қауымын таныстырып, 1941 жылы «Әдебиет және искусство журналында мақала жазған қазақтың ғұлама ғалымы Әлікей Марғұлан атақты ойшыл, ақын, қолбасшы Мұхаммед Захир ад-дин Бабырдың (1483-1530) шешесінің атын Құтлығ (Хұтлығ) Нигар ханым деп жазады. («Білім және еңбек» / №7 1963 ж. 22-23 б)

Мырза Хайдар үш жасқа келмей жатып шешесі қайтыс болады (1502ж) . Әкесі де Шаһибек ханның бұйрығы бойынша оның жендетінің қолынан Хорасанда (1508/1509) шәһид болады.

Өйткені дәл осы тұста шайбандық «көшпелі өзбектерді» бастап Орта Азияға баса көктеп кірген Мұхаммед Шайбани хан 1500 жылы Бұхара мен Самархандты, 1503 жылы Ахсикент пен Ташкентті, 1504 жылы Әндіжанды, 1505 жылы Хорезмді, 1507 жылы Герат пен Астрабатты, Гурганды да басып алады.

Соғыса, соғыса Бабур Кабулге кетеді. Жетім қалған Мырза Хайдар бірнеше жыл бөлесі Бабырдың қолында тұрады. 1512 жылы Бұхара маңында шайбандықтардан тағы да жеңіліп, Кабулге қайтып келе жатқан Бабырдан Мырза Хайдарды Жүніс ханның немересі Әбу Саид хан мен ғалымның немере ағасы Сейіт Мұхаммед сұрап алады. Сайид хан бұрыңғы ата-баба дәстүрімен Мырза Хайдардың әпкесі Хабиба Сұлтан Ханишке үйленіп, ал оған қарындасын беріп хан тұқымына күйеу (гурган) етеді. Осыдан былай болашақ ғалым енді Мырза Мұхаммед Хайдар Гурган деп аталады. («Тарих-и Рашиди»/ Алматы 2003; 7 б; )

Біздіңше, Мұхаммед Хайдар Дулатидің публицист ретінде қалыптасуын тануда Бабырдың Мырза Хайдар жайында жазған мына бір пікірінің де маңызы бар сияқты: «Ол орнықты, байсалды азамат болып, жақсы жолға түсіпті деп естідім. Жазуға, сурет салуға, машық, жебе жасауға, зергерлікке, садақ шыбығын июгі қолының ебі бар. Он саусағынан өнер тамған жігіт. Ақындық дарыны да бар еді. Ол менен кешірім сұрап хат жазыпты, сөз саптауы тәп-тәуір».

Мырза Хайдар Дулати Сұлтан Саид ханның жанында 1533 жылдың маусым айына дейін, яғни ханның өмірінің соңына дейін болған.

Ал Әбсаттар Дербісәлі қажының мәліметінше, «1514 жылы Сайид хан Қашқарды Әбу Бәкір Дулатиден тартып алып, жаңа мемлекет - Қашқар хандығының іргесін қалайды. Жаркент қаласын астана етеді. Осы жерде Мырза Хайдар 18 жылдай тұрған. Сонда оқиды. Ержетеді. Қашқар мемлекетінің үлкен лауазымына ие болады. Кейде ханның өзі, аракідік балалары Әбдірашид және Ескендірмен бірге қол бастап 1527-28 ж. Кәпірстан (Ауғанстанның солтүстітігіндегі таулы өлке), 1529-30 ж. Бадахшан, 1532-33 жылы Балтистан мен Балур және Кашмирге жорық жасайды. 1533 жылдың шілдесінде Тибет жорығынан қайтар жолда Сайид хан қайтыс болады. Хан тағы Әбдірашидке тиісімен (1510-1570) «мемлекет тізгінін тартып алып қояды» деген жалған қауіппен Сейіт Мұхаммед Мырзаны өлтіртеді. Оны естіген Мырза Хайдар өз өміріне қатер төнгенін біліп, Жаркентке оралмайды . . . ақыры 1536 жылы Үндістандағы Бабырдың балалары Камран мен Хұмаюнді іздеп жолға шығады. («Тарих-и Рашиди»/ Алматы 2003; 24б; )

Бізде жарияланып жүрген мақалаларда ғалымның тек 1540 жылға дейінгі өмірі белгілі. Ал оны толықтырып, кейбір 1994 жылы Қашқарияға, 1997 жылы Кашмирге экспедиция ұйымдастырып, күңгірттеу тұстарына шам түсірген ғалым Әбсаттар Дербісәлі дулаттануға мынадай тың мәліметтер қосты:

«Үнді тарихшыларының бірі Фириштаның (Мүхаммед Қасым һиндушаһ Астраби (1552-1624) «Тарих-и Фиришта» (Гүлшани Ибраһими») деп аталатын кітабының «Кашмир билеушілері» атты оныншы тарауында Хұмаюн мен ауған текті Шершаһ (1472-1545) патшаның 1540 жылдың мамыр айында - Үндістанның билігі үшін Ганга жағасындағы шешуші шайқасында Мырза Хайдардың Хұмаюннің жанында болғандығына тоқталған. Шайқаста Хұмаюн жеңіліске ұшырайды. Шегіне-шегіне олар Лаһорға келіп, әрі қарай не істеу керек екенін ақылдасады. Мырза Хайдар Кашмирді жаулап алуды ұсынады. Өйткені Зейн әл-Абидин патшаның ұрпақтарын биліктен айырған жергілікті Чак пен Макр әулеті 1533 жылдан кейін де тақ үшін таласып өзара қырқысуда еді. Бірде билік шиашылардың қолына тиісімен олар сүнналық Абд әл-Макри мен Занги Чакты елден қуады. Сол себепті олар Лаһордағы Мырза Хайдарға 1537 жылдан бастап -ақ бірде хат, бірде жаушы жіберіп Кашмирге шақырумен болады. Ұлы ғалым онда барып Кашмир тағына ие болуға Хұмаюнды үгіттейді. Әмірші бірақ аталмыш аймаққа өзі бармаса да соңыра Мырза Хайдарға аз-кем жасақ беріп Кашмирге аттануына рұқсат береді.

. . . Мырза Хайдар 400 кісімен (олардың біразы бірақ жолай қашып кетеді) Кашмир әкімі шиашыл Қажы Чак күтпеген - Пир Панджал тауындағы Панч асуының тар шатқалынан есен-сау өтіп, 1540 жылдың 22 қарашасы күні Кашмирге аяқ басады да, оны бір оқ та шығармай өзіне қаратады. Бірте-бірте ол Абд әл-Макри мен мен Занги Чакты өзіне одақтас етеді.

Қажы Чак Кашмир тізгіні тағы да Мырза Хайдардың қолына 1533 жылдың ақпанында Кашмир әскерін талқандап, бірақ мемлекеттерін кері қайтарып берген) тигеніне қарсы еді. Сол себепті ол Шершаһтан көмек сұрайды. Әйтесе де ол берген 2 піл, бірнеше мың жаяу әскер мен 5 мың атты әскерді Мырза Хайдардың 300 сарбазы 1541 жылдың 1 тамызы күні тас-талқан етіп қирата жеңеді. Ұлы ғалым Сұлтан Зейн әл Абидиннің ұрпағы Нәзік (Нәдір) шаһты таққа отырғызып, Кашмирді соның атынан билейді («Тарих-и Рашиди»/ Алматы 2003; 16-17б)

Жалпылай алғанда Мұхаммед Хайдар өмірінің соңына дейін сол Кашмирде хандық құрған. Ал оның қабірін, 1996 жылы Әбсаттар қажы Дербісәлі Кашмир астанасы Сринагар қаласындағы «Мазар-и салатин» («Патшалар зираты») қабірстанынан тапты.

Әбсаттар қажы Дәрбісәлі ғалымның пайымдауынша, Мырза Хайдар көптен ойында жүрген «Тарихи Рашиди» атты еңбегін жазуға Кашмирді алып көңілі жайланғаннан кейін кірісен болуы керек. Өйткені 1541 жылдан 1544 жылға дейін ел ішінде алабөтен оқиғалар бола қоймаған-ды. «Тарих-и Рашидиді» ол «екі дәптерге» (екі бөлімге) бөледі. Әуелі екінші бөлімін (өмірбаянын) жауздан бастайды. Өйткені бұрын-соңды тарихи шығарма жазып көрмегендіктен еңбегін өзі көріп бастан кешкен, естіген немесе жадында сақталған оқиғаларды баяндаудан бастайды. Аталмыш дүниесіне кіріспес бұрын бөлесі Бабырдың «Бабыр намесін» тағы да оқып, сан рте ой елегінен өткізеді. Өзінің көргендерін һәм түйгендерімен салыстырады. Оқиғаларды сұрыптап екшеуге мән береді.

Сөйткен ғалым «екінші дәптерді» 1541 жылы бастап 1543 жылдың сәуір-мамаыр айларында аяқтаған. Мемуарлық бөлімінің нүктесі қойылған соң - оның ұмыт қалған тұстарын толықтырып, өңдейді де араға бес-алты ай салып 1544-46 жылдары оның «бірінші дәптерін» де бітіреді.

«Екінші дәптердегі» маңызды тарихи оқиғаларды суреттеуде олардың деректілігін арттыру үшін Ата Малик Ала ад-Дин Мұхаммед Джуфайнидің (1225-1283) «Тарих-и джаһангушай» және Әмір Темірдің жылнамашысы болған тамаша тарихшы Шараф ад-дин Әли Йаздидің (1454 ж қ. б) «Зафар намесіне» сүйенеді. («Тарих-и Рашиди»/ Алматы 2003; 18б)

Жалпы Мұхаммед Хайдар Дулатиға қатысты деректер Үндінің арғы-бергі кезеңдеріндегі тарихшылардың еңбегінде жиі кездеседі. Мысалы. Үндінің Әбу-л Фазл ибн Мүбәрәк Әллами деген тарихшысының «Акбарнаме» деген шығармасында «Мырза Хайдар туралы қысқаша мағлұмат» деген тарау бар. Онда автор бабамыздың Кашмир өлкесінің мәдениет мен өнерінің көркеюіне атсалысқаны айтылған. Ал үнді ғалымы Р. К Пармудың «Кашмир хандары туралы» атты еңбегінде де Мырза Хайдардың билік еткен жылдары Кашмир өлкесіндегі ел басқару жүйесінде реформалар жүргізілгенін айтады. Ол, әрине, бабамыздың ел басқаруда Ислам дінінің құндылықтарына сүйенгеніне қатысты. Өйткені, Мырза Хайдар кашмирліктердің дін бұзарлық қылықтарын қатты шенеген және елдегі дінсіздікпен түрлі адастырушы діни ағымдармен күресуде қаталдық танытқан.

Кашмир Таришысы Г. М Суфидің еңбегінің деректерінде ғұламаның өмірінің соңғы кезеңдері, оның Ханпура елдімекені маңында қаза тапқаны жазылған.

(Subі G. M Kushiro being a history of Kashmir. From the Earliest Tomes and Our Own. Vol. 1 Capital Publishing house, New Delhi, 1986. p 22)

Ал «Тарих-и Рашиди» еңбегінің ағылшынша транскрипциясы ағылшын ғалымы Денисон Росттың аудармасымен, шығыстанушы Нэй Элиястың алғысөзімен 1885, 1898 жылдары жарық көрді. Парсы тілінен орыс тіліне аудармасы 1966 жылы Ташкенттен басылып шықты. Ал 1999 жылы Алматыдағы «Санат» баспасынан ғалым, шығыстанушы Ислам Жеменейдің аудармасымен қазақша нұсқасы жарық көрді.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.