Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
КІРІСПЕ
1. ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 Ұйымдағы үстеме шығындардың қолданылуы және қозғалысы
1.2 Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.3 Үстеме шығындарды үлестіру
2 ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ АУДИТІН ҰЙЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Өндірістік шығындардың аудиті
2.2 Үстеме шығындардың аудитін ұйымдастыру
2.3 Үстеме шығындарды талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
1. ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ ЕСЕБІН ҰЙЫМДАСТЫРУ
1.1 Ұйымдағы үстеме шығындардың қолданылуы және қозғалысы
1.2 Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.3 Үстеме шығындарды үлестіру
2 ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ АУДИТІН ҰЙЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Өндірістік шығындардың аудиті
2.2 Үстеме шығындардың аудитін ұйымдастыру
2.3 Үстеме шығындарды талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. «Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік» жөніндегі заңға сәйкес барлық шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін Халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден –бір ақпараттық жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт болып отыр.
Осы мәселеге орай ұйымдарда үстеме шғындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды талап етті.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап көрсетуі қажет.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден –бір ақпараттық жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау міндетті шарт болып отыр.
Осы мәселеге орай ұйымдарда үстеме шғындарды есептеу жолдарын дұрыс жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды талап етті.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап көрсетуі қажет.
1. Сатмурзаев А.А. Укашев Б.Е. Аудиттің теориясы. – Алматы: Ұлағат, 2006. – 235б.
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері. – Алматы: Экономика, 2005. - 352б.
3. Рахимбекова Қаржылық есеп. – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
5. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. – Алматы: Экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы: Экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлiк есеп. – Алматы: Экономика, 2001. - 236б.
9. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, - 2005. – 366б.
10. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 134б.
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001. – 110б.
13. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: Экономика, 2000. – 159б.
14. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001. – 323б.
15. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
16. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
18. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
19. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии. Учебник. Алматы: Экономика, 2005.- 198б.
21. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
2. Абленов Д.О. Аудит негіздері. – Алматы: Экономика, 2005. - 352б.
3. Рахимбекова Қаржылық есеп. – Алматы: Экономика, 2005. – 185б.
4. Назарова В.Л. Шаруашылық субъектілердегі бухгалтерлік есеп. - Алматы: Қазақ Университеті, 2005. – 212б.
5. Кеулімжаев К.К. Бухгалтерлік есеп негіздері. – Алматы: Экономика, 2006. – 177б.
6. Әжібаева З.Н., Байболтаева Н.Ә., Жұмағалиева Ж.Ғ. Аудит. – Алматы: Экономика, 2006. – 258б.
7. Әбдіманапов Ә. Бухгалтерлік және қаржылық есеп принциптері. Оқулық. – Алматы: Экономика, 2006. – 181б.
8. Баймұханова С.Б., Балапанова Ж. Бухгалтерлiк есеп. – Алматы: Экономика, 2001. - 236б.
9. Баймуханова С.Б. Бухгалтерлік есеп. – Алматы: Экономика, - 2005. – 366б.
10. Байдәулетов М., Байдәулетов С.М. Аудит. Оқу құралы.- Алматы: Қазақ Университеті, 2004. – 134б.
11. Дюсембаев К.Ш. и др. Аудит и анализ финансовой отчетности. - Алматы: «Каржыкаражат», 1998. – 512б.
12. Дюсембаев К.Ш., Төлегенов Э.Т., Жұмағалиева Ж. Г. Кәсiпорынның қаржылық жағдайын талдау. – Алматы: Экономика, 2001. – 110б.
13. Дюсембаев К.Ш. Аудит и анализ в системе управления финансами.- Алматы: Экономика, 2000. – 159б.
14. Кеулiмжаев Қ.Қ., Әжiбаев З.М. т.б. Қаржылық есеп. Алматы: Экономика, 2001. – 323б.
15. Кеулімжаев К.К., Кудайбергенов Н.А. Бухгалтерлік есеп теориясы және негіздері. Алматы, 2006 – Учебник, 121б.
16. Родостовец В.К, Габдуллин Т.Ғ. Родостовец В.В. Шмидт О.И. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Қазақстан-орталық аудиті тәуелсіз аудиторлық компаниясы. Алматы . – 2003. – 478б.
17. Назарова В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бухгалтерлік есеп. Оқулық. - Алматы: Экономика, 2005. – 155б.
18. Палий В.Ф. Международные стандарты финансовой отчетности. Москва: Юнит, 2005. – 179б.
19. Радостовец В.К. Кәсіпорындағы бухгалтерлік есеп. Алматы: 2002.- 366б.
20. Рахимбекова Р.М. Финансовый учет на предприятии. Учебник. Алматы: Экономика, 2005.- 198б.
21. Сейдахметова Ф.С. Современный бухгалтерский учет. Алматы 2000. – 210б.
Жоспар
КІРІСПЕ
1. Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.1 Ұйымдағы үстеме шығындардың қолданылуы және қозғалысы
1.2 Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.3 Үстеме шығындарды үлестіру
2 ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ АУДИТІН ҰЙЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Өндірістік шығындардың аудиті
2.2 Үстеме шығындардың аудитін ұйымдастыру
2.3 Үстеме шығындарды талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес барлық
шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті
тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін
Халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті
құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін
анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден –бір ақпараттық
жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында
Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт болып отыр.
Осы мәселеге орай ұйымдарда үстеме шғындарды есептеу жолдарын дұрыс
жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол
береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты
ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді
бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды
талап етті.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке
екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау
әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында
пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап
көрсетуі қажет.
Бүгінгі күнгі экономикалық қатынастарда дағдарыстың қалыптасуы, жалпы
экономикалық жағдайдың күрт нашарлап кетуі ауыл шаруашылығы өнімдеріне
деген сұранысты арттырып отыр. Ауыл шаруашылық өнімдері қандай жағдайда
болмасын бірінші кезекте қанағаттандырылуға тиісті қажеттілік болғандықтан,
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін ұйымдар қызметіне баса назар
аударылуда. Халықтың сатып алу қабілеті біршама төмендеуіне байланысты ауыл
шаруашылығының өнімдерінің де бағасын реттеу қажет болуда. Сол себепті
бүгінгі қатынастар жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең
тиімді тәсілді пайдалану мәселесі өзекті тақырып саналады. Ұйымның алатын
табысының мөлшері өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Кеңес үкіметі кезеңінде орталықтандырылған Мемлекеттік баға белгілеу
жағдайында өнімдердің толық өзіндік құнының есебі үстеме шығындарды өнім
түрлері арасында бөліп тарату арқылы жүргізілген болатын. Қазіргі кездегі
әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы шаруашылық бірліктерінің бөлініп шығуы
басқару есебіне деген қажеттілікті арттырып отыр. Соған сәйкес ұйымдардың
бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық және басқарушылық есеп түрлеріне
бөлінген. Өндірілген өнім бірлігінің өзіндік құны көптеген басқару
шешімдерін қабылдауға негіз болады, оның ішінде:
- қай өнім өндірісін тоқтату немесе жалғастыру;
- құрастырушы бөлшектерді, бұйымдарды өндіру немесе сатып алу;
- өнімге қандай баға белгілеу;
- жаңа жабдықтар сатып алу;
- өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына өзгерістер енгізу.
1. Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.1 Ұйымдағы үстеме шығындардың қолданылуы және қозғалысы
Шығынтарды негізгі және үстемеге бөлу бөлімше қызметін бағалау үшін
негіз болып саналады, әрі жоспарлау, есепке алу, талдау, бақылау және
өндіріс қызметін реттеу процестеріне тығыз байланысты.
Үстеме шығындарға тікелей жалақыдан және тікелей материалдық шығыннан
өзге, кәсіпорынның барлық шығындары жатады. Оның өзі әзірлеуге,
ұйымдастыруға, қызмет көрсетуге және басқаруға қатысты. Үстеме шығындар
шығындар екі топқа бөлінеді: жалпы өндірістік және жалы шаруашылықтық.
Өндірістік үстеме шығындар – бұл өндірісті ұйымдастыруға, қызмет
көрсетуге және басқаруға байланысты шығындар. Олар өндірістік бөлімшелерде
– учаскелерде, цехтарда, өндірістерде, қайта бөлісуде пайда болады. Осы
шығындардың мақсаты, сипаты мен атқарымдық рөлі тікелей өндіріспен
байланысты. Өндірістік үстеме шығындар құрамына енетіні – жабдықтарды күтіп
ұстау, пайдалану шығындары, өндірістік мақаттағы құрылысты, ғимараттарды
басқару және күтіп ұстаудың цехтық шығындары т.б. Өндіріске қатыстылығы
бойынша жабдықтарды күтіп ұстау мен райдалану шығындары негізгісі болып
саналады, өйткені машиналар мен жабдықтарсыз өндіріс процесі мүмкін емес.
Алайда олар өнімнің, өндірістік процестің, тасырыстың тікеоей шығынына
жатқызылмайды. Мәсеоен, жабдықтарды алдын – ала қарау, жабдықтарды
күнделіктіі жөндеу. Алайда, егер объект есебі тапсырыс болып саналса, осы
шығындардың кейбір баптары тікелей шығынға жатқызылуы мүмкін, оны орындауға
аталған өндірістік бөлімшедегі немесе учаскедегі жабдықтар түгелдей қатысты
болады.[1]
Жабдықтарды күтіп ұстау және пайдалану шығындарына майлау, сүртетін
және жабдықтардың еүнделікті күтімі мен жөндеуі үшін материалдардың басқа
да түрлері; жабдықтар мен көлік құралдарының амортизациясы (зауыт ішіндегі
көліктер); жұмысшылардың жалақысы, сонымен қоса әлеуметтік қаңжеттілікке
аударымдар; энергияның, будың,
сығылған ауаның, судың барлық шығындары; дайын өнімдер; құндылығы шамалы
және тез тозатын құралдар мен бұйымдар, жабдықтармен жұмыс істеуге
байланысты өзге де шығындар жатады.
Өндірісті басқару шығындары жалақыны және өндірістік – диспетчерлік
аппарат пен цехтардың әкімшілік – басқару аппаратын, өндірістік
бөлімшелердің әлеуметтік қажеттілігіне аударымдарды; өндірісті дайындау
және ұйымдастыру шығындарын; өндіріс қажеті үшін пайдаланатын үйлерді,
ғимараттарды, мүліктерді күтіп ұстау және жөндеу, амортизация; қалыпты
жұмыс жағдайын қамтамасыз ету, кадрларды кәсіби бейімдеу және даярлау
шығындары; өндірістік бөлімшелерді басқарудың басқа да шығындыры
жатқызылады.
Жалпы өндірістік үстеме шығындар болып саналатыны – екі топта жиынтық
баптардан тұрады, көбінесе өндірістік бөлімшелерде туындайды, пайда болған
орны бойынша жоспарлайды және ескереді, бюджеттік – сметалық әдіспен
бақыланады, өнім түрлеріне қарай және дайын өнімдермен аяқталмаған өндіріс
арасында жанама жолмен бөлінеді.
Сонымен қоса, қарастырылып отырған әрбір топ әртүрлі экономикалық
мазмұндағы шығындардан тұрады. Айырмашылығы шығынның бөлінуі және өтеу
көздері базасында таңдап және негіздеп анықталады. Осы тұрғыдан
қарастырылғанда өндірістік үстеме шығындырды жіктеудің мәні арта түседі.
Өндірістік емес үстеме шығындар басқару функциясынан туындайды, оның
өзі сипаты, қолданылуы және рөлі бойынша өндірістік функция мен өндірісті
ұйымдастыру функциясынан өзгешеленеді. Бұл шығындар кәсіпорын ауқымында
туындайды.
Қолданыстағы жалпы шаруашылық шығындар номенклатурасы өндірісті
дайындау функциясын, ұйымдық функцияны және тікелей басқару функциясын
жүзеге асыру шығындарымен топтастырылады. Экономикалық шығын мазмұны
бойынша әртүрлі осындай біріктіру шығындарды нормалауды, жоспарлауды,
бақылауды және талдауды күрделендіреді. Бақылау жүйесін құру және пайданы
есептеу, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды айқындау
мақсаты үшін, оларды атқарымдық мақсаты, ал олардың ішінде – шығын
элементтері бойынша топтастырған тиімді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты олардың пайда болу орны бойынша
шығындарды оқшаулауға, кәсіпорын қызметі бойынша шығын мазмұнын айқындауға
ықпал етеді және оларды өнім түрлері бойынша, сондай-ақ үстеме шғындар мен
жұмыс күшін ұстау т.б бойынша бөлу және қайта бөлу мүмкіндігі қарастырады.
Мәселен, техникалық басқару шығындарына техникалық қызметтегі жұмыскерлерді
ұстау, оларды жалақысы мен әлеуметтік қажеттіліке аударымдары, техникалық
қызметпен айналысатын үй-жайлары мен ғимараттарды күтіп ұстау және жөндеу
шығындары; жалпы зауыттық лабораторияларды ұстау; мүліктердің тозуы және
оны қалпына келтіру шығындары;өнертапқыштық, технткалық жетілдіру т.б.
жатады. Осы шығындардың бір бөлігін өнім түрлеріне, өнертапқышқа кеткен
шығынға, бұйым конструкцияларын техникалық жетілдіруге тікелей жатқызуға
болады; басқа бөлігі жеке өндірістік бөлімшелерге қатысты және өндірістік
үстеме шығындармен қоса бөлінеді.
Халықаралық басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесінде өндірістік үстеме
шығындарды бөлу бірнеше кезеңде өтеді:
Бірінші – негізгі өндірістік және қызмет көрсететін бөлімшелер
арасында үстеме шығындарды бөлу. Оның мақаты - өзіндік құнды
қалыптастырудың себеп – салдарына тікелей байланысты әдісті таңдау.
Бөлу әрбір бөлімшеде алынған пайдаға байланысты болуы тиіс. Ол үшін
жинақтаушы ведомость - әрбір жауапкершілік орталығы бойынша есеп
жүргізіледі. Жауапкершілік орталығы бірнеше бөлімнен және бөлімшеден тұоған
жағдайда, оны шығын орталықтарына бөледі және сол бойынша есептейді.
Мәселен, №1 токарлық станок цехы тобы – шығын орталығы. Осы орталық бойынша
токарлық жабдықтарды ұстау және қызмет көрсету бойынша смета шығындары
жасалады.Шығындарды пайда болған тікелей бөлімшелер бойынша жинақтайды.[2]
Алайда шығын бөлігін нақты блімшеге жатқызу мүмкін емес. Өйткені ол
бірден бірнеше бөлімшенің мүддесі үшін жұмыс атқарады. Мәселен, бірнеше
цехтар үшін материалдар мен жартылай фабрикаттарды зауыт ішінде тасымалдау
шығындары. Мұндай жағдайда шығынның әрбір бабын әртүрлі базаға бөлуді
қолдануға болады.
Осы кезеңдегі түпкілікті нәтиже: шығындарды баптары бойынша бөлу,
нақты бөлімшеге жататын шығындрды бөлу, және де бөлімшелер аралығында жалпы
шығынды бөлу.
1 сурет. Шығындарды бөлу базасы
Екінші кезеңде - қызмет үлесіне сәйкес өндірістегі қызмет көрсететін
бөлімшелерге үстеме шығындарды қайта бөледі, оларды жеткізуші бөлімшелерге
қызмет көрсететін тұтынушы бөлімшелер алады. Мәселен, жөндеу-механикалық
цехта (ЖМХ) өндірістік бөлімшелерге техникалық қызмет көрсету жөніндегі
уақыты тіркеледі. Жұмысты жүргізу уақытының аталған шығыны, өндірістік
бөлімшелерге көрсететін ЖМХ қызметін бағалау үшін негіз болып саналады.
Қызмет көрсететін өндірістер бір-біріне өзара көмектескенде үстеме
шығындарды бөлу күрделенеді. әдетте мұндай жағдайда бөлу механизмі
өзгермейді де, өзара қызметті стандартты (нормативтік) өзіндік құн бойынша
бағалайды.
Үшінші кезеңге әрбір бөлімше үшін әдісті таңдау тәртібі және үстеме
шығындарды бөлу ставкасын есептеу енгізіледі. Негізгі мақсаты - әртүрлі
бөлімшелер өндіретін өнім тапсырыстары мен түрлері шығындарын бөлу. Мұнда
екі тәсіл ұсынылады:
1. Үстеме шығындарды бөлудің бірыңғай жалпы зауыттың ставкасының есебі.
Ставканы тұтастай кәсіпорын бойынша қандай бөлімшелерде тапсырысты
орындағанына қарамастан есептейді. Мұндай жағдайда бөлімшелер аралығында
шығындар негізсіз қайта бөлінеді. Бір бөлімшенің шығындары екіншінің
есебінен жабылады. Бірыңѓай ставканы барлық жұмысқа бірдей уақыт жұмсайтын,
барлық бөлімшелерде орындалатын және бір тапсырысқа жататын өндірісте ғана
пайдаланған тиімді. Егер осы жұмыстарға әртүрлі уақыт жұмсалатын болса,
онда тапсырыстар үстеме шығындарға нақтылы сәйкес келуі үшін, әрбір бөлімше
бойынша үстеме шығындардың бөліну ставкасын әуелі анықтау қажет.
2. Әрбір бөлімшеге ставканың бөлінуін есептеу. Жеке бөлімшелер бойынша
үстеме шығындардың жалпы жиынтығы бөлу базасына бөлінеді. Тапсырыс және
бұйым бойынша бөлу базасына жататыны:
а) жұмысты, процессті (станок-сағатты) орындау үшін машина уақытын
нормалау;
б) қол жұмысын (норма-сағатты) орындаудың нормаланған уақыты;
в) бұйымдардың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың т.б. массасы
(салмағы).
Ставка былайша есептеледі:
өндірістік үстеме шығындар базалық көрсеткіш мәні
Базалық көрсеткіш мәні ретінде станоктардың жұмыс істеу уақыты немесе
негізгі өндірістік жұмысшылардың жұмыс уақыты, еңбек ақы шығындары алынуы
мүмкін.
Төртінші қорытынды кезеңде үстеме шығындарды бөлу, оларды тапсырыс
бойынша бөлу болып саналады. әрбір тапсырыс, өнім түрлері бойынша, тапсырыс
жөніндегі жұмысты орындауға жұмсалатын әрбір бөлімшенің жұмыс уақыты
анықталады.
Жоғарыда сипатталған реттемені пайдаланған кезде үстеме шығындардың
нақты шығысын негізге алады, мұның өзі әдіске оң сипат береді. Дегенмен,
әдістің кемшіліктері де бар:
- үстеме шығындарды тұрақтыға және ауыспалыға бөлу ескерілмейді. Сонымен
қоса осы шығындардың мөлшері тіркелген және өндіріс көлеміне байланысты
емес, көлемнің ай сайын өзгеруі ставка шамасының едәуір өзгеруіне әсер
етеді;
-басқару есебінің талаптары бұзылады-кезең ішіндегі наќты үстеме
шығындар ақпараты есепті кезең аяқталған бойда әзірленеді, алайда ол
аяқталмаған өндірісті және пайданы ұдайы бағалау үшін, тапсырыс пен өнім
бағасын белгілеу үшін жедел түрде қажетті;
1.2 Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосы, онда 8110, 8310, 8410 бөлімшелер
шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8310, 8410 шоттарының есебі
компьютерлендірілген қезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады. Ай
соңында бухгалтерия үстеме шығынарын жинақтауды жүзеге асырады.
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
- "Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін әзірлеу,
онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің
басқа да материалдық запастары көрсетіледі 1300 - "Материалдар" бөлімшесі
шоттарының кредиті; өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары
3350 "Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының қредиті;
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар; 3150 - "Басқа да" шоттың "Әлеументтік
салық" субшотының қредиті;
- "Негізгі қурал-жабдықтар амортизациясынын (тозуынын) есебі" кестесін
әзірлеу, онда үстеме шығынарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар
амортизациясының сомасы көрсетіледі 2420 - "Негізгі құрал-жабдықтардың
тозуы"бөлімшесі шоттарынын қредиті);
- "Материалдық емес активтер амортизациясының есебі"
кестесін әзірлеу, онда үстеме шығынарына енгізілуге
жататын амортизациянын, сомасы көрсетіледі.
- 2740 -"Материалдық емес активтердің амортизациясы"
бөлімшесі шоттарының қредиті);
- "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен
шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу" кестесін
әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім
өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерғе
жұмсалғын шығындары қерсетіледі 8310 - "Көмекші
өндірістер" шоттарынын қредиті.
Қаржылық бухгалтерия есептің Бас кітабын, ұйымнын балансын және
қаржылық есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардын типтік жоспарынын 8- бөліміне енетін
шоттарды пайдаланады. Ол үстеме шығынары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік
құнды калькуляциялайды, Үстеме шығынарынын нормалары мен нормативтерін
талдап және олардьн орындалуын бақылайды, Өндірістегі шалафабрикаттардын
қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық
және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия)
болып қеледі. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір "ноу-хауды" және
өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, "жаңалықтарды" өз
бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді.
Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тутынушылар үшін ғана
емес, сонымен бірғе осы ұйымнын қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Ұйымның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін
1341-"Негізі өндіріс", 1342 "өз өндірісінің шалафабрикаттары", 1343 -
"Көмекші өндіріс", 1344 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы
топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-ақ күнде аяқталмаған өндіріс
қалдығы есептеліп, яғни есептік қезеңнің соңында өндірістіқ бухгалтериядан
қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1341-1344 шоттары дебеттеліп, 8110,
8210, 8310 шоттары кредиттеледі, содан сон келесі жылдың басында қайтадан
қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі ( демек, 8110,
8210, 8310 шоттары дебеттеліп, 1341-1344 шоттары қредиттеледі).
Сонымен, 1341-1344 шоттар "бір күндік шоттар" болып табылады және оның
қалдықтары осы шоттар бойынша ұйымның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін
арналған.
Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір
шолушы және бірнеше "Транзиттік" шоттардан турады, онда олардын мазмұны,
пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар
топтастырылады.
"Транзиттік" шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар
туралы белгілі бір ақпараттардың белгісін көрсетеді, оны шолып
(белгіленген қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің
нақты өндіріспк өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ
өнім бірлігі де есептелінеді.[3]
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни,
оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға, автомобиль үшін
болат немесе жиһаз өндіру үшін ағаш негізгі материалдар болып табылады.
Жұмыс құнына жұмсалған тікелей шығындар — бұл өнімді әзірлеуге тікелей
қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан
аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.
Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл
өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей
еңбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларыньн еңбек ақысы тікелей еңбек ақы
болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды
(тікелей материалдар шығындары мен өндіру жұмысшыларының еңбек ақысы)
шегертіп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына:
амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі,
жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап
қалуынын шығыстары т.б. жатады.
Үстеме шығынарын есептеу үшін 8110 - "Негізгі өндіріс" бөлімшесінің
шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.
Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 8110
-"Негізгі өндіріс" шоты арналған. Осы шоттын 8111 - "Материалдар", 8112 -
"Өндіріс жұмысшыларынын еңбеқ ақысы", 8113 - "Еңбеқ ақыдан аударылатын
аударымдар", 8114 "Үстеме шығыстары" жинақталады, содан соң жыл сонында
8110 "Негізгі өндіріс" шотында қорытындыланады. Келесі кестеден негізгі
үстеме шғындарының есепке алынуын көрсетеміз.
1 кесте
Негізгі үстеме шығынарын есеп шоттарында көрсету*
№ Операцияның мазмұны Дебет Кредит
1 Негізгі і өндіріс қажеттілігіне 8111 1311-1316, 1318
босатылған құндылықтар
2 Еңбек ақы есептелді: негізгі өндірісте 8112 3350
істейтін еңбеккерлер жалақысы
3 Есептелген еңбек ақыдан аударылатын 8113 3120, 3210,3220
сомаға
4 Негізгі өндіріске жататын үстеме 8114 8410
шығыстарды есептен шығару
5 Негізгі өндірістің шолушы шотына 8110 811-8114
жинақтағанда
6 Негізгі өндіріске аяқталмаған өндіріс 8110 1340
қалдығы берілгенде
7 Негізгі өндірістен дайын өнім 1320 8110
кірістелгенде
8 Сатылған өнімнің өзіндік құнына 7010 8110
9 Аяқталмаған өндірістің қалдық сомасына 1340 8110
*Дерек көзі: Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына негіздеп автор
құрастырған.
Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 8110 "Негізгі
өндіріс" шоты бойынша үстеме шғындар есебі төмендегі баптары бойынша
топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.
Шикізаттар мен материалдар — өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын
немесе осы әзірлеу (дайындау) қезінде қажетті компоненттер болып табылатын
шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи
шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектіні жинайтын, су үшін
төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, оларды
пайдалану мен жанғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың
шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың
жүргізетін жер құнарлығын арттыудың шаралары көрсетіледі.
Лимиттік-алу карталары және жұмсалған шикізат пен негізгі
материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен
шығару үшін негізі болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар
калькуляция немесе есеп объектілері бойынша "Материалдардың шығыстарын
тарату" деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және "Цехтар бойынша
шығындарынын" ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне (ведомостар,
машинограммалар, карточкалар) жазылады.
Көмекші материалдар — тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету
материалдары. Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс
нормасы бойынша өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген
сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады.[4]
Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өзіндік құнына, тауарлы
өнімге және аяқталмаған өндірістік сметалық мөлшерлеме бойынша
пропроционалды түрде таратылады.
Қайтарылған қалдықтар – бұл негізгі, көмекші және қосалқы
өндірістердің қалдығы.
Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шиізаттар, шалафабрикаттар,
жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық, ресурстары саналады, бірақ
олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз
арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.
Белгіленген технилогияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық
қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды.
Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардын тізім шығындарды
есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде
белгіленген.
Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады:
егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып
шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен
тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен
материалдардың бастапқы құнынын төмендетілген бағасы бойынша;
қалдықтар қайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардын жинау мен
өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы
бойынша;
егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар
ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шиізаттар немесе материалдар бастапқы
толық бағасы бойынша бағаланады.
Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды
пайдалануды нормалау қажет, ал оларды іріктеп алуға тиісінше бақылау
жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар
құжаттамалары бойынша алады, олардын құнына "Шикізат пен материалдар" бабы
бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қалдықтардын
іріктеп алынуын 1310-шоттың дебеті және 8110 шоттың кредиті бойынша
көрсетіледі. 8110 шоттың кредитіндегі талдамалық есеп регистрлеріне
(карточкаларға, ведомостарға) жазылады.
Дайындау тасымалдау шығыстарына (ДТШ) шығынның қелесі түрлері жатады:
жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері; жүкті тасығаны үшін қосымша
кіре ақысы; субъектінің қоймасына материалдарды жетізкізіп беру мен түсіру
шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және қоймаларды,
қеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-
сапар шығыстары т.б.
Технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс
процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың
шығындары олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардын шығысы сияқты
көрініс табады.
Ұйым көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты
шығындар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) үстеме шығынарынын тиісті
элементтерге (еңбек ақы төлеуге, негізігі қорлар амортизациясына жұмсалатын
шығындар, материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарының
құнына жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен
бірге алынған ыдыстын құны оның бағасына енгізілген жағдайда жетізкізіп
берушілерден алынған материалдық ресурстардын ыдыстары мен бумаларын сатып
алуға жұмсаған ұйымдардың шығындары да енгізіледі.
Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды
қалдықтардың құны алынып тасталынады,өндіріс қайтымды қалдықтары деп өнім
өндіру процессінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын
(химиялық немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және
сонын, салдарынан көтеріңкі шығындармен (аз өнім шығара отырып)
пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар,
материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және басқа да материалдық
ресурстар түрлерінінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру
үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес басқа
цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар қалдықтары
қайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де
қалдықтарға жатпайды, олардын тізбесі өнімнің өзіндіқ құнын жоспарлау,
есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік
ұсыныстарында белгіленеды.
"Еңбеқ ақы" бабына және өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
қызметшілердің сыйлық ақыларын қоса алғанда, ұйымның негізін өндірістік
қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және
өтемдік (қомпенсациялық) төлемдері, сондай-ақ ұйымның штатында тұратын,
негізігі қызметке жататын қызметкердің жалақысына жұмсалатын шығындардын
құрамына мыналар енгізіледі:
ұйымда қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-ақ жеке
еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және тарифтік
мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты
орындалған жұмысқа есептелген жалақысы;
ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетіп
сыйлықақылар (заттай сыйлықақылардын құнын қоса алғанда), кәсіптік
шеберліп, еңбеқтегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін төленетін
тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары;
жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты сипаттағы төлемдер,
онын ішінде: уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп ауысымды режимдегі
жұмыс, демалыс және мереке қүндеріндегі жұмыс үшін, мамандықты және т.б.
жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен
айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметқерлергее
тегін қорсетілетін қоммуналдық қызметтердің тамақтың, азық-түліктің құны,
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметқерлерге берілетін тегін тұрғын
үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, қоммуналдық қызметтер және
т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары);
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке
пайдалануында қалатын заттардын (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны
немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы;
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қезеқті және қосымша демалыстарға ақы
төлеу, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді орындаумен ,медициналық
тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;
заңда белгіленген жағдайларға байланысты ұйымдардың қайта құрылуына,
штаттағы қызметкерлердің қысқаруына байланысты төлемдер төлеу;
экологиялық коэффициенттер бойынша еңбекақыға үстеме төлемдер төлеу;
кешкі және жоғарғы оқу орындарында сырттай білім алып жүрген студенттерге
оқу демалыстарына заңға сәйкес ақы төлеу;
егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей ұйымның өзі жүрггізетін
болса ,ұйымның штатында тұрмайтын қызметкерлерге олардың азаматтық-құқықтық
сипатта жасасқан шарттары бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу .[5]
Бұл орайда, мердігерлік шарт бойынша жұмыс атқарғаны үшін
қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге жұмсалатын қаржының мөлшері осы
жұмыстардың (көрсетілген қызметтердің) және төлем құжаттарының сметалары
негізге алына отырып белгіленеді.
Үстеме шығыстар — бұл өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен
байланысты шығыстар, олар қешендік сипатқа ие болады, олардың құрамында
экономикалық элементтердің барлық шығындары көрініс табады.
Бұл шығындар ай бойында белгіленген номенклатуралық шығыс баптары
бойынша 8410 "Үстеме шығыстары" шотында есептелінеді. Әрбір цехтын өзінде
дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.
Үстеме шығыстар ай сонында белгіленген әдістеме бойынша негізгі үстеме
шғындарының құрамына кіретін үстеме шығыстарын таратқан қезде шоты
дебеттеліп және 8410 шоты қредиттеледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің есеп саясатында өндіріс
ерекшеліктерін ескере отырып шығын баптарының номенклатурасына өзгерістер
енгізуі мүмкін.
Өндірістегі барлық шығындар цехтардың ведомостары бойынша
топтастырылады,онда әрбір цех үшін жеке парақтар ашылады.
Ұйымның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін онда көмекші
өндірістер құрылған: жөндеу-механикалық; бу қазандық,; автотранспорттық;
олардың шығыны дайын өнімнің өзіндік құнына қелесі тәртіпте енгізіледі:
жөндеу-механиқалық цехының шығыны — жөндеу жұмысының түрлері бойынша; бу
қазаны мен автотранспорт цехтарының шығындары — тұтынылған қызмет
көлемшесіне сәйкес пропорционалды жолмен таратылады.
Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізін және
көмекпен цехтардың жұмыс ұйымдастырумен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары
көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған қезде бұл шығыстарды тікелей белгілі
бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына
таратады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Үстеме шығыстарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік
саясатына тәуелді болып қеледі. Негізінен ол шаруашылықтың есеп саясатына
сәйкестендіріледі:
- өндіріс жұмысшыларынын еңбек ақысына пара-пар етіп (пропорционалды)
таратылады;
- тікелей материал шығыстарына пара-пар етіп (пропорционалды) таратылады;
- өндірілген өнім санына немесе өңделген шикізаттың салмағына пара-пар етіп
(пропорционалды) таратылады;
- цех құнына пара-пар етіп, (пропорционалды) немесе шикізат құнын
шегерілген цехтын өзіндік құнына пара-пар етіп (пропорционалды)
таратылады;
- алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша
таратылады;
- басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс
сағатына және т.б.).
8410 - "Үстеме шығындар" бөлімшесі мынадай шоттардан турады:
8410 - "Үстеме шығындар", онда транзиттік әрі бір элементтік шоттарды
есепке алатын Үстеме шығындар тұрады, онын құрамындағы; 8411 -
"Материалдар" — Үстеме шығындардағы материалдардын барлық түрлерін есепке
алу үшін арналған; 8412 - "Қызметкерлердің еңбегіне еңбек ақы төлеу" —
жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын
жұмысшыларға және басқа жұмысшыларға, сондай-ақ цех қызметшілеріне
есептелген жалақыны есепке алуға арналған; 8413 - "Еңбекақыдан аударылатын
аударымдар" —шотында есептелген еңбек ақыдан жасалатын аударымдарды есепке
алуға арналған; 8414 - "Негізгі құралды жөндеу" — өндіріс қызіметінде
пайдаланатын негізін құралдарды жөндеу бойынша жұмсалған нақты шығындарды
көрсету үшін арналған; 8415 - "Негізгі құралдардың тозуы және материалдық
емес активтердің амортизациясы" — өндіріс қызметінде пайдаланатын
материалдық емес активтердің амортизациясынын және негізгі құралдардың
тозуынын есептелген сомасын корсету үшін арналған; 8416 - "Тұрғын-үй
қызметі" - Тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған құның көрсетуге
арналған, оған қызмет көмекші өндіретін немесе сыртқы ұйымдардан да
көрсетілуі мүмкін; 8417 - "Жал ақысы" — өндірісте пайдаланатын негізгі
құралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге
арналған; 8418 - "Басқа да" — әлеуметтік сфераға (аясына) негізгі және
көмекші өндірістердн көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.
"Цехтардың шығындары" деп аталатын ведомоста ведомостарда онда әрбір
өндіріс (Цехтар) үшін жеке талдамалық шот (тіркемелі парақтарда) ашылады.
Өндірістегі ақауларды есепке алу. Өндірілген өнімнің сапасы әрбір
еңбек ұжымы бойынша олардын, қызметінің нәтижесін бағалауда айқындаушы
болып табылады. Әрбір ұйым өзінің абыройын, бәсекелестік қаблеттілігін,
ұжымнын кәсіби және патриоттық мақтанышын сақтағаны абзал. Ұйым өнімнің
сапасына бақылау жасап, техниқалық-бақылау бөлімін (ТББ) жұмысына
жәрдемдесіп отыруға тиіс. Сапасыз өнім шығару ұжымнын шаруашылық есебінде,
жалақысында және әлеументтік игіліктерінде сөзсіз шығынға әкеп соғады.
Сапасы жағынан белгіленген стандарттарға немесе техникалық шарттарға
сәйкес келмейтін және өзінің тікелей мақсатына пайдалануға жарамайтын
бұйымдар (шалафабрикаттар, бөлшектер, жұмыстар) өнім ақауы болып
есептелгендік ақауды былайша жіктеледі.
ақау байқ,алған орны бойынша — ішкі өнім сатып алушыға жіберілгенге дейін
анықталған және сыртқы (сатып алушыдан анықталған) ақау;
анықталған ақаулардың сипаты бойынша — түзету мүмкіндігі жоқ немесе
экономикалық жағынан алғанда түзетуі тиімсіз түпкілік (жөндеуге келмейтін)
және жөндеуге болатын ақаулар;
пайда болу себептері бойынша — өндіріс технолоғиясынын бұзылуы, сапасыз
шалафабрикаттар және т.б.
Ішкі түпкілікті ақаудың өзіндік құнын мынадай шығындар бойынша
анықтайды: ақау болған өнімді жөндеу кезінде жұмсалғын шиқізаттар,
материалдар, шалафабрикаттар шығындары; өндіріс жұмысшыларының жалақысы;
жалақысынан есептелген аударымдар; үстеме шығыстар.
Өнімнің өзіндік құнына жатқызылған сыртқы және ішкі ақаудан болатын
шығынды анықтау үшін түпкілікті ішкі және сыртқы ақаудың құнына ақауды
түзетуге жұмсалғын шығындары қосылады және ақаулы өнімнің паидаланылуы
мүмкін болатын бағасы бойынша онын құны, ақауды жіберген кінәлілерден нақты
сомасы ұсталынады, ал егер де ол өнімді жеткізіп берушілердең кінәсінен
болса, онда онын құны бүкіл сатып алынған өнім құнынан шегеріліп тасталады.
Ақаудан болған шығын ай сайын өндіріс шоттарынан көшіріліп алынып,
өнімнің тиісті түрлерін өзіндік құнына енгізледі. Жеке және ұсақ сериялы
өндірістерде ақаудан болған шығындар толық бітпеген белгілі бір тапсырысқа
(заказға) қатысты болған жағдайда аяқталмаған өндірістін құнына
жатқызьиады. Одан басқа жағдайлардың бәрінде ақаудан болған шығындар,
әдеттегідей, тауар өнімінің өзіндік құнына енгізіледі.[6]
Өткен есепті кезеңде өндірілген негізін өнімге жататын сыртқы ақаудан
болған шығындар ағымдағы есептік кезеңде жасалған осындай бұйымдардың
өзіндіқ құнына көшіріліп жазылады.
Мұндай өнім ағымдағы айда дайындалмаған жағдайда, сыртқы ақаудан
болған шығындар үстеме шығындар үшін белгіленген тәртіп бойынша тауарлы
өнім түрлеріне белінеді.
Анықталған ақауды ақау туралы хабарламамен рәсімдейді онда бұйымнын
атауы, ақау байқалған операциясы, кінәлілер және ақаудын туындау себептері
жарамай қалған бөлшектерге жатқызылған тікелей шығындарының сомасы
көрсетіледі. Осы арада түзетүге келмейтін ақау бойынша іріке алынуға
жататын сынықтар мен бағалы қалдықтардың құны айқындалады.
Аяқталмаған өндірісті түгендеудің мақсаты өнімнің өзіндік құнын
есептеудің ,жоспарлаудың, калькуляциялау ережелерімен тиісті салалық
нұсқауларға сәйкес оның көлемін және іс жүзіндегі бағасын анықтау болып
табылады.
Түгендеуді бастар алдында барлық материалдар қоймаға тапсырылуы
қажет. Цехтарда жиналып қалған артық бөлшектер мен шалафабрикаттарын оларды
дұрыс санауға қолайлы болатындай тәртіпке қелтіру керек. Аяқталмаған
өндіріс қалдықтарын (белшеқтерді, тораптарды, агрегаттарды) тексеру, оларды
нақты санау, таразыға тарту, өлшеу арқылы жүргізіледі.
Түгендеу -тізімдері артық бөлшектердің атауы, олардың дайын болу
сатысы немесе дәрежесі, саны немесе қөлемі қерсетіле отырып, әрбір цех
бойынша бөлек жасалады.
Жұмыс орындарында тұрған өңдеуге ұшырамаған шикізаттар, материалдар
мен сатып алынған шалафабрикаттар аяқталмаған өндіріс тізіміне енгізілмесе,
олар жекелеген бөлек тізімдерге енгізіледі.
Біртекті емес массадан немесе әртүрлі қоспадан тұратын аяқталмаған
өндіріс бойынша түгендеу тізімдерінде, сондай-ақ салыстырмалы
ведомостарында екі сандық қерсетіліп: осы массаның немесе қоспаньн саны
және оның құрамына кіретін шикізаттар мен материалдардың саны (жекелеген
атаулар бойынша) келтіріледі. Шикізаттардың немесе материалдардың саны
салалық нұсқауларда белгіленген тәртіп бойынша есепке алынады.
Түгендеу қезінде анықталған аяқталмаған өндірісітн артық қалдықтары
жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша немесе зауыт ішіндегі жоспарлы-
есеп бағасы бойынша іріктеп алынады:
8110 - "Негізгі өндіріс" шотының дебетіне,
6010 - "Негізгі қызметтен түсқен басқа да кірістер".
Аяқталмаған өндірісті түгендеу кезінде анықталған жетіспеушіліктері
8110 -"Негізгі өндіріс" шотының қредитінен 1250 - "Тағы басқа да" шотының
дебетіне жазылады.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет
көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл — қазандық, электр
станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу-механикалық цехы, автотранспорт және
т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 8310 шоты арналған және ол
Цехтардың шығындары деп аталады ведомоста жүргізіледі онда әрбір өндіріс
үшін жеке талдамалық шот (тіркелмелі парақтарда) ашылады. Көмекші үстеме
шғындарын есепке алу үшін мына шоттар арналған:
8310 - "Көмекші өндірістер (қорытушы шот)";
8031 - "Материалдар";
8032 - "Қызметкердің еңбегіне ақы төлеу";
8033 - "Еңбекақыдан қаржы бөлу";
8034 "Амортизациялық, қаржы бөлу";
8035 - "Басқа да шығыстар".
Көмекші өндірістерді әрбір цехтары бойынша шығындарды есепке алу
"Цехтар шығындары" деп аталатын ведомоста көрсетіледі. Ведомосқа жазбалар
талдамалық қестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.
Көмекші өндірістік талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір цехта, өнім
түрлері (егер олар әрқилы болса) және шығын баптары бойынша жүреді Шығын
номенклатурасы өндірістігі мен сипатына тәуелді болып қеледі, Әдетте, ол
өзіне: негізін материалдарды, Көмекші материалдарды, отын-энергетикалық
және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіру мақсаты үшін
пайдаланатын буды және суды, негізін және қосымша жалақыны, жалақыдан
аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделеніп, сондай-ақ шығарылатын өнімнің
біртектісін немесе біртектес емесін көмекші өндірістің көрсеткен қызметін
өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдіс қолдануға мәжбүр етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама
ерекшеленеді, өйткені кейбірі бір-бірімен тығыз байланыста болады және
тұрақты түрде бір-біріне қызмет керсетеді жөндеу-механиқалық цехы жүк
автомашина цехына ағымдағы жөнндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт
цехы жөндеу-механикалық цехына жүк тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуі үшін өзіндік құнын есептеу үшін
автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек, ал
тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеуді өзіндік
құнын білу керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны не математикалық, не өзіндік
құны бойынша (немесе өткен айдағы қызмет көрсетудін құны бойынша)
есептеледі. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады, сондықтан онда
қалдық қалмайды.
Тек жөндеу-механиқалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептеу
кезеңінің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық
бухгалтериясына беріледі ол кезде 1342 - "Көмекші өндіру" шоты дебеттеледі
де, 8310 - "Көмекші өндіріс" шоты қредиттеледі — Бұл операцияның
аяқталмаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп беруде көмекші өндіруге
жатқызылады.
Құрал-жабдықтарды пайдалану мен қүтіп-ұстауға кеткен нақты шығындарды
таратқан қезде, оның сол тиісті бөлігіне жататын ақаудың өзіндік құнын
ескеру керек. Бұл шығыстар ақаудың өзіндік құнына сметалық (нормативтік)
мөлшерлемені анықтаған қезде есептелінген нормативтік қатынас бойынша
өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды енгізіледі.
Келесі есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік
(басқарушылық) бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8310 - "Көмекші өндіріс"
шоты дебеттеліп, 1343 - "Көмекші өндіріс" шоты кредиттеледі.
2 кесте
Көмекші өндірістің шығындарын есеп шоттарында көрсетілуі*
№ Операцияның мазмұны дебет кредит
1 Көмекші өндіріс қажеттілігіне босатылған 8311 1311-1316, 1318
құндылықтар
2 Көмекші өндірісте істейтін еңбеккерлер 8312 3350
жалақысы
3 Көмекші өндіріске жататын үстеме 8314 8410
шығыстарды есептен шығару
4 Көмекші өндірістің шолушы шотына 8310 8311-8314
жинақтағанда
5 Бір-біріне қарама қарсы көрсетілген 8310 8311-8314
қызметтерді есептен шығарғанда
6 Көмекші өндіріс цехтары шығарған дайын 1320 8310
өнімді кірістелгенде
7 Негізгі өндіріске көрсеткен қызметі мен 8014 8310
атқарған жұмыстары үшін
8 Жалпы және әкімшілік қажеттілігі үшін 7210 8310
орындалған жұмыстар мен қызметтер
9 Өнімді сатумен байланысты жұмыстар мен 7110 8310
қызметтер
*Дерек көзі: Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына негіздеп автор
құрастырған.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын
есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты
өзіндік кұнын есептеу және үстеме шығынары туралы ақпараттарды есепте
топтастыру, жинау бойынша әдістеріндегі жиынтығын атайды.
Өнімнің өзіндік құнына әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды
атауға болады:
өндіріс күрделілігі;
шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
өндіріс циклының ұзақтылығы;
аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік кұнына бұл факторлардың
тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік кұнын
калькуляциялаудын әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік
кұнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен
сипаты басты роль атқарады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
1. Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.1 Ұйымдағы үстеме шығындардың қолданылуы және қозғалысы
1.2 Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.3 Үстеме шығындарды үлестіру
2 ҮСТЕМЕ ШЫҒЫНДАРДЫҢ АУДИТІН ҰЙЙЫМДАСТЫРУ ЖӘНЕ ТАЛДАУ
2.1 Өндірістік шығындардың аудиті
2.2 Үстеме шығындардың аудитін ұйымдастыру
2.3 Үстеме шығындарды талдау
Қорытынды
Пайдаланылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Бүгінгі нарықтық экономиканың жағдайында бухгалтерлік есепті жүргізу
басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Бухгалтерлік есеп және қаржылық есептілік жөніндегі заңға сәйкес барлық
шаруашылық ұйымдары бухгалтерлік есеп жүргізуге және қаржылық есептілікті
тиісті ұйымдарға ұсынуға міндетті. Оның ішінде ірі бизнес өкілдері үшін
Халықарылық қаржылық есептілікке сәйкес есеп жүргізу мен есептілікті
құрастыру міндеттелсе, орта және кіші бизнес өкілдері үшін Ұлттық
бухгалтерлік есеп стандарттары бойынша есеп жүргізу міндеттелген.
Бухгалтерлік есеп өндірістің жағдайын, экономикалық тиімділігін
анықтап, негізгі міндеттерін нақты сипаттайтын бірден –бір ақпараттық
жүйе. Қазіргі қалыптасқан дағдарыстық экономикалық қатынастар жағдайында
Елбасымыздың халқымызға Жолдауының бағыттарын ұстанып, өндірістік салада
өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың
ауқымынын неғұрлым азайтып және өзіндік құнды дұрыс әрі дәл анықтау
міндетті шарт болып отыр.
Осы мәселеге орай ұйымдарда үстеме шғындарды есептеу жолдарын дұрыс
жүйеге келтіре отырып, өндірістің шаруашылық қызметін басқарудың
заңдылықтары сақталған жағдайда халық шаруашылығының өркендеуіне жол
береді.
Нарықтық экономиканың нағыз шарықтап келе жатқан шағында күрделі
экономикалық механизмді басқару өндірістегі дәл, әрі нақты жүргізілген
есеп арқылы ғана жүзеге асуы тиіс.
Ішкі шаруашылық есептеулерде ең басты рөлді бухгалтерлік есеп
атқарады, өйткені, жоспарлау және мөлшерлеу - бір ғана қолданатын дискретті
үрдістер, ал ішкі шаруашылық есеп үзіліссіз және тұрақты, осы жүйедегі кері
байланыс элементі ретінде көрініс тапты.
Пайда табу ұйымды басқару жұмыстарының тиімділігіне, өндірісті нақты
ұйымдастыруға, ресурстарды үнемдеу саясатының жүргізілуіне одан ары тәуелді
бола бастады. Ол ұйымдағы бухгалтерлік есептің барлық жүйесін қайта құруды
талап етті.
Бухгалтерлік есептің бәсекелестік экономикаға, сыртқы тұтынушыларға
неғұрлым ақпаратты көбірек беруге, сонымен қатар коммерциялық құпияны
сақтауға сай келу қажеттілігі ұйымның бұрынғы біртұтас бухгалтериясын жеке
екі бөлікке - қаржылық және калькуляциялық бөлікке бөлуге итермелейді.
Нарықтық экономика жағдайында осы мәселе өзекті болып тұрғандықтан
диплом жұмысында өнімнің өзіндік құнын анықтау және калькуляциялау
әдістеріне терең мән берілген. Ұйымдар өздерінің есеп саясатында
пайдаланылатын ең тиімді өзіндік құнды калькуляциялау тәсілін таңдап
көрсетуі қажет.
Бүгінгі күнгі экономикалық қатынастарда дағдарыстың қалыптасуы, жалпы
экономикалық жағдайдың күрт нашарлап кетуі ауыл шаруашылығы өнімдеріне
деген сұранысты арттырып отыр. Ауыл шаруашылық өнімдері қандай жағдайда
болмасын бірінші кезекте қанағаттандырылуға тиісті қажеттілік болғандықтан,
ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіретін ұйымдар қызметіне баса назар
аударылуда. Халықтың сатып алу қабілеті біршама төмендеуіне байланысты ауыл
шаруашылығының өнімдерінің де бағасын реттеу қажет болуда. Сол себепті
бүгінгі қатынастар жағдайында өнімнің құнын дұрыс анықтау, ол үшін ең
тиімді тәсілді пайдалану мәселесі өзекті тақырып саналады. Ұйымның алатын
табысының мөлшері өндірілген өнімнің өзіндік құнына тәуелді.
Кеңес үкіметі кезеңінде орталықтандырылған Мемлекеттік баға белгілеу
жағдайында өнімдердің толық өзіндік құнының есебі үстеме шығындарды өнім
түрлері арасында бөліп тарату арқылы жүргізілген болатын. Қазіргі кездегі
әртүрлі ұйымдық-құқықтық нысандағы шаруашылық бірліктерінің бөлініп шығуы
басқару есебіне деген қажеттілікті арттырып отыр. Соған сәйкес ұйымдардың
бухгалтерлік есеп жүйесі қаржылық және басқарушылық есеп түрлеріне
бөлінген. Өндірілген өнім бірлігінің өзіндік құны көптеген басқару
шешімдерін қабылдауға негіз болады, оның ішінде:
- қай өнім өндірісін тоқтату немесе жалғастыру;
- құрастырушы бөлшектерді, бұйымдарды өндіру немесе сатып алу;
- өнімге қандай баға белгілеу;
- жаңа жабдықтар сатып алу;
- өндірістің технологиясы мен ұйымдастырылуына өзгерістер енгізу.
1. Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
1.1 Ұйымдағы үстеме шығындардың қолданылуы және қозғалысы
Шығынтарды негізгі және үстемеге бөлу бөлімше қызметін бағалау үшін
негіз болып саналады, әрі жоспарлау, есепке алу, талдау, бақылау және
өндіріс қызметін реттеу процестеріне тығыз байланысты.
Үстеме шығындарға тікелей жалақыдан және тікелей материалдық шығыннан
өзге, кәсіпорынның барлық шығындары жатады. Оның өзі әзірлеуге,
ұйымдастыруға, қызмет көрсетуге және басқаруға қатысты. Үстеме шығындар
шығындар екі топқа бөлінеді: жалпы өндірістік және жалы шаруашылықтық.
Өндірістік үстеме шығындар – бұл өндірісті ұйымдастыруға, қызмет
көрсетуге және басқаруға байланысты шығындар. Олар өндірістік бөлімшелерде
– учаскелерде, цехтарда, өндірістерде, қайта бөлісуде пайда болады. Осы
шығындардың мақсаты, сипаты мен атқарымдық рөлі тікелей өндіріспен
байланысты. Өндірістік үстеме шығындар құрамына енетіні – жабдықтарды күтіп
ұстау, пайдалану шығындары, өндірістік мақаттағы құрылысты, ғимараттарды
басқару және күтіп ұстаудың цехтық шығындары т.б. Өндіріске қатыстылығы
бойынша жабдықтарды күтіп ұстау мен райдалану шығындары негізгісі болып
саналады, өйткені машиналар мен жабдықтарсыз өндіріс процесі мүмкін емес.
Алайда олар өнімнің, өндірістік процестің, тасырыстың тікеоей шығынына
жатқызылмайды. Мәсеоен, жабдықтарды алдын – ала қарау, жабдықтарды
күнделіктіі жөндеу. Алайда, егер объект есебі тапсырыс болып саналса, осы
шығындардың кейбір баптары тікелей шығынға жатқызылуы мүмкін, оны орындауға
аталған өндірістік бөлімшедегі немесе учаскедегі жабдықтар түгелдей қатысты
болады.[1]
Жабдықтарды күтіп ұстау және пайдалану шығындарына майлау, сүртетін
және жабдықтардың еүнделікті күтімі мен жөндеуі үшін материалдардың басқа
да түрлері; жабдықтар мен көлік құралдарының амортизациясы (зауыт ішіндегі
көліктер); жұмысшылардың жалақысы, сонымен қоса әлеуметтік қаңжеттілікке
аударымдар; энергияның, будың,
сығылған ауаның, судың барлық шығындары; дайын өнімдер; құндылығы шамалы
және тез тозатын құралдар мен бұйымдар, жабдықтармен жұмыс істеуге
байланысты өзге де шығындар жатады.
Өндірісті басқару шығындары жалақыны және өндірістік – диспетчерлік
аппарат пен цехтардың әкімшілік – басқару аппаратын, өндірістік
бөлімшелердің әлеуметтік қажеттілігіне аударымдарды; өндірісті дайындау
және ұйымдастыру шығындарын; өндіріс қажеті үшін пайдаланатын үйлерді,
ғимараттарды, мүліктерді күтіп ұстау және жөндеу, амортизация; қалыпты
жұмыс жағдайын қамтамасыз ету, кадрларды кәсіби бейімдеу және даярлау
шығындары; өндірістік бөлімшелерді басқарудың басқа да шығындыры
жатқызылады.
Жалпы өндірістік үстеме шығындар болып саналатыны – екі топта жиынтық
баптардан тұрады, көбінесе өндірістік бөлімшелерде туындайды, пайда болған
орны бойынша жоспарлайды және ескереді, бюджеттік – сметалық әдіспен
бақыланады, өнім түрлеріне қарай және дайын өнімдермен аяқталмаған өндіріс
арасында жанама жолмен бөлінеді.
Сонымен қоса, қарастырылып отырған әрбір топ әртүрлі экономикалық
мазмұндағы шығындардан тұрады. Айырмашылығы шығынның бөлінуі және өтеу
көздері базасында таңдап және негіздеп анықталады. Осы тұрғыдан
қарастырылғанда өндірістік үстеме шығындырды жіктеудің мәні арта түседі.
Өндірістік емес үстеме шығындар басқару функциясынан туындайды, оның
өзі сипаты, қолданылуы және рөлі бойынша өндірістік функция мен өндірісті
ұйымдастыру функциясынан өзгешеленеді. Бұл шығындар кәсіпорын ауқымында
туындайды.
Қолданыстағы жалпы шаруашылық шығындар номенклатурасы өндірісті
дайындау функциясын, ұйымдық функцияны және тікелей басқару функциясын
жүзеге асыру шығындарымен топтастырылады. Экономикалық шығын мазмұны
бойынша әртүрлі осындай біріктіру шығындарды нормалауды, жоспарлауды,
бақылауды және талдауды күрделендіреді. Бақылау жүйесін құру және пайданы
есептеу, өндірістік емес шығындарға әсер ететін факторларды айқындау
мақсаты үшін, оларды атқарымдық мақсаты, ал олардың ішінде – шығын
элементтері бойынша топтастырған тиімді.
Шығындарды жіктеудің таңдалған бағыты олардың пайда болу орны бойынша
шығындарды оқшаулауға, кәсіпорын қызметі бойынша шығын мазмұнын айқындауға
ықпал етеді және оларды өнім түрлері бойынша, сондай-ақ үстеме шғындар мен
жұмыс күшін ұстау т.б бойынша бөлу және қайта бөлу мүмкіндігі қарастырады.
Мәселен, техникалық басқару шығындарына техникалық қызметтегі жұмыскерлерді
ұстау, оларды жалақысы мен әлеуметтік қажеттіліке аударымдары, техникалық
қызметпен айналысатын үй-жайлары мен ғимараттарды күтіп ұстау және жөндеу
шығындары; жалпы зауыттық лабораторияларды ұстау; мүліктердің тозуы және
оны қалпына келтіру шығындары;өнертапқыштық, технткалық жетілдіру т.б.
жатады. Осы шығындардың бір бөлігін өнім түрлеріне, өнертапқышқа кеткен
шығынға, бұйым конструкцияларын техникалық жетілдіруге тікелей жатқызуға
болады; басқа бөлігі жеке өндірістік бөлімшелерге қатысты және өндірістік
үстеме шығындармен қоса бөлінеді.
Халықаралық басқару есебін ұйымдастыру тәжірибесінде өндірістік үстеме
шығындарды бөлу бірнеше кезеңде өтеді:
Бірінші – негізгі өндірістік және қызмет көрсететін бөлімшелер
арасында үстеме шығындарды бөлу. Оның мақаты - өзіндік құнды
қалыптастырудың себеп – салдарына тікелей байланысты әдісті таңдау.
Бөлу әрбір бөлімшеде алынған пайдаға байланысты болуы тиіс. Ол үшін
жинақтаушы ведомость - әрбір жауапкершілік орталығы бойынша есеп
жүргізіледі. Жауапкершілік орталығы бірнеше бөлімнен және бөлімшеден тұоған
жағдайда, оны шығын орталықтарына бөледі және сол бойынша есептейді.
Мәселен, №1 токарлық станок цехы тобы – шығын орталығы. Осы орталық бойынша
токарлық жабдықтарды ұстау және қызмет көрсету бойынша смета шығындары
жасалады.Шығындарды пайда болған тікелей бөлімшелер бойынша жинақтайды.[2]
Алайда шығын бөлігін нақты блімшеге жатқызу мүмкін емес. Өйткені ол
бірден бірнеше бөлімшенің мүддесі үшін жұмыс атқарады. Мәселен, бірнеше
цехтар үшін материалдар мен жартылай фабрикаттарды зауыт ішінде тасымалдау
шығындары. Мұндай жағдайда шығынның әрбір бабын әртүрлі базаға бөлуді
қолдануға болады.
Осы кезеңдегі түпкілікті нәтиже: шығындарды баптары бойынша бөлу,
нақты бөлімшеге жататын шығындрды бөлу, және де бөлімшелер аралығында жалпы
шығынды бөлу.
1 сурет. Шығындарды бөлу базасы
Екінші кезеңде - қызмет үлесіне сәйкес өндірістегі қызмет көрсететін
бөлімшелерге үстеме шығындарды қайта бөледі, оларды жеткізуші бөлімшелерге
қызмет көрсететін тұтынушы бөлімшелер алады. Мәселен, жөндеу-механикалық
цехта (ЖМХ) өндірістік бөлімшелерге техникалық қызмет көрсету жөніндегі
уақыты тіркеледі. Жұмысты жүргізу уақытының аталған шығыны, өндірістік
бөлімшелерге көрсететін ЖМХ қызметін бағалау үшін негіз болып саналады.
Қызмет көрсететін өндірістер бір-біріне өзара көмектескенде үстеме
шығындарды бөлу күрделенеді. әдетте мұндай жағдайда бөлу механизмі
өзгермейді де, өзара қызметті стандартты (нормативтік) өзіндік құн бойынша
бағалайды.
Үшінші кезеңге әрбір бөлімше үшін әдісті таңдау тәртібі және үстеме
шығындарды бөлу ставкасын есептеу енгізіледі. Негізгі мақсаты - әртүрлі
бөлімшелер өндіретін өнім тапсырыстары мен түрлері шығындарын бөлу. Мұнда
екі тәсіл ұсынылады:
1. Үстеме шығындарды бөлудің бірыңғай жалпы зауыттың ставкасының есебі.
Ставканы тұтастай кәсіпорын бойынша қандай бөлімшелерде тапсырысты
орындағанына қарамастан есептейді. Мұндай жағдайда бөлімшелер аралығында
шығындар негізсіз қайта бөлінеді. Бір бөлімшенің шығындары екіншінің
есебінен жабылады. Бірыңѓай ставканы барлық жұмысқа бірдей уақыт жұмсайтын,
барлық бөлімшелерде орындалатын және бір тапсырысқа жататын өндірісте ғана
пайдаланған тиімді. Егер осы жұмыстарға әртүрлі уақыт жұмсалатын болса,
онда тапсырыстар үстеме шығындарға нақтылы сәйкес келуі үшін, әрбір бөлімше
бойынша үстеме шығындардың бөліну ставкасын әуелі анықтау қажет.
2. Әрбір бөлімшеге ставканың бөлінуін есептеу. Жеке бөлімшелер бойынша
үстеме шығындардың жалпы жиынтығы бөлу базасына бөлінеді. Тапсырыс және
бұйым бойынша бөлу базасына жататыны:
а) жұмысты, процессті (станок-сағатты) орындау үшін машина уақытын
нормалау;
б) қол жұмысын (норма-сағатты) орындаудың нормаланған уақыты;
в) бұйымдардың, материалдардың, жартылай фабрикаттардың т.б. массасы
(салмағы).
Ставка былайша есептеледі:
өндірістік үстеме шығындар базалық көрсеткіш мәні
Базалық көрсеткіш мәні ретінде станоктардың жұмыс істеу уақыты немесе
негізгі өндірістік жұмысшылардың жұмыс уақыты, еңбек ақы шығындары алынуы
мүмкін.
Төртінші қорытынды кезеңде үстеме шығындарды бөлу, оларды тапсырыс
бойынша бөлу болып саналады. әрбір тапсырыс, өнім түрлері бойынша, тапсырыс
жөніндегі жұмысты орындауға жұмсалатын әрбір бөлімшенің жұмыс уақыты
анықталады.
Жоғарыда сипатталған реттемені пайдаланған кезде үстеме шығындардың
нақты шығысын негізге алады, мұның өзі әдіске оң сипат береді. Дегенмен,
әдістің кемшіліктері де бар:
- үстеме шығындарды тұрақтыға және ауыспалыға бөлу ескерілмейді. Сонымен
қоса осы шығындардың мөлшері тіркелген және өндіріс көлеміне байланысты
емес, көлемнің ай сайын өзгеруі ставка шамасының едәуір өзгеруіне әсер
етеді;
-басқару есебінің талаптары бұзылады-кезең ішіндегі наќты үстеме
шығындар ақпараты есепті кезең аяқталған бойда әзірленеді, алайда ол
аяқталмаған өндірісті және пайданы ұдайы бағалау үшін, тапсырыс пен өнім
бағасын белгілеу үшін жедел түрде қажетті;
1.2 Үстеме шығындардың есебін ұйымдастыру
Шығындарды және өнімнің шығарылуын есепке алу мен бақылау жасауды
қамтамасыз ету үшін мынадай есеп регистрлері пайдаланылады:
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосы, онда 8110, 8310, 8410 бөлімшелер
шоттары бойынша шығындар есепке алынады. 8110, 8310, 8410 шоттарының есебі
компьютерлендірілген қезде олар бойынша тиісті машинограмма қолданылады. Ай
соңында бухгалтерия үстеме шығынарын жинақтауды жүзеге асырады.
"Цехтар бойынша шығындар" ведомосына жазу үшін мыналар негіз болып
табылады:
- "Материалдар (жалақы) шығындарын бөлу (тарату)" кестесін әзірлеу,
онда шикізат, материалдар, сатып алынған шалафабрикаттар және өндірістің
басқа да материалдық запастары көрсетіледі 1300 - "Материалдар" бөлімшесі
шоттарының кредиті; өндіріс персоналдарына төленген еңбек ақы шығыстары
3350 "Персоналдармен еңбек ақы бойынша есеп айырысу" шотының қредиті;
еңбек ақыдан аударылатын аударымдар; 3150 - "Басқа да" шоттың "Әлеументтік
салық" субшотының қредиті;
- "Негізгі қурал-жабдықтар амортизациясынын (тозуынын) есебі" кестесін
әзірлеу, онда үстеме шығынарына енгізілуге тиісті негізгі құрал-жабдықтар
амортизациясының сомасы көрсетіледі 2420 - "Негізгі құрал-жабдықтардың
тозуы"бөлімшесі шоттарынын қредиті);
- "Материалдық емес активтер амортизациясының есебі"
кестесін әзірлеу, онда үстеме шығынарына енгізілуге
жататын амортизациянын, сомасы көрсетіледі.
- 2740 -"Материалдық емес активтердің амортизациясы"
бөлімшесі шоттарының қредиті);
- "Көмекші (қызмет көрсетуші) өндірістер мен
шаруашылықтардың көрсеткен қызметтерін бөлу" кестесін
әзірлеу, онда өндірістер мен шаруашылықтардың өнім
өндіруге, жұмыстарға және көрсетілген қызметтерғе
жұмсалғын шығындары қерсетіледі 8310 - "Көмекші
өндірістер" шоттарынын қредиті.
Қаржылық бухгалтерия есептің Бас кітабын, ұйымнын балансын және
қаржылық есеп беруін жасайды.
Басқару бухгалтериясы шоттардын типтік жоспарынын 8- бөліміне енетін
шоттарды пайдаланады. Ол үстеме шығынары туралы ақпаратты қорытып, өзіндік
құнды калькуляциялайды, Үстеме шығынарынын нормалары мен нормативтерін
талдап және олардьн орындалуын бақылайды, Өндірістегі шалафабрикаттардын
қозғалысын есепке алады, есептің бүкіл көлемінің нормативтік, жоспарлық
және талдамалық жұмыстарын атқарады. Басқару бухгалтериясы жабық (құпия)
болып қеледі. Бұл өз билігінде қандай да болмасын бір "ноу-хауды" және
өндірісті басқарудың озық деңгейін ұйымдастыруды, "жаңалықтарды" өз
бәсекелестері өздерінен бұрын пайдаланып кетпеуін қамтамасыз етеді.
Сондықтан басқару бухгалтериясы ақпаратының сыртқы тутынушылар үшін ғана
емес, сонымен бірғе осы ұйымнын қызметкерлері үшін де "жабық" болуы мүмкін.
Ұйымның қаржылық бухгалтериясында аяқталмаған өндірісті есептеу үшін
1341-"Негізі өндіріс", 1342 "өз өндірісінің шалафабрикаттары", 1343 -
"Көмекші өндіріс", 1344 - "Басқа да" шоттары пайдаланылады. Бұл шоттардағы
топтастыру транзиттік болып табылады, онда бір-ақ күнде аяқталмаған өндіріс
қалдығы есептеліп, яғни есептік қезеңнің соңында өндірістіқ бухгалтериядан
қаржылық бухгалтерияға беріледі (демек, 1341-1344 шоттары дебеттеліп, 8110,
8210, 8310 шоттары кредиттеледі, содан сон келесі жылдың басында қайтадан
қаржылық бухгалтериядан өндіріс бухгалтериясына беріледі ( демек, 8110,
8210, 8310 шоттары дебеттеліп, 1341-1344 шоттары қредиттеледі).
Сонымен, 1341-1344 шоттар "бір күндік шоттар" болып табылады және оның
қалдықтары осы шоттар бойынша ұйымның қаржылық есеп беруіне енгізу үшін
арналған.
Өндіріске кеткен шығындарды есептеуге арналған шоттардың бөлімшесі бір
шолушы және бірнеше "Транзиттік" шоттардан турады, онда олардын мазмұны,
пайда болған орындары және басқа да белгілері бойынша шығындар
топтастырылады.
"Транзиттік" шоттарда көрсетілген ақпараттар нақты жасалған шығындар
туралы белгілі бір ақпараттардың белгісін көрсетеді, оны шолып
(белгіленген қағидалар мен ережелерді пайдалана отырып), шығарылған өнімнің
нақты өндіріспк өзіндік құны туралы мәліметтерді алуға болады, сондай-ақ
өнім бірлігі де есептелінеді.[3]
Тікелей шығыстарға кеткен материалдар соңғы өнімнің құрамына (яғни,
оның құнына) басқа да шығындарымен қатар қосылады. Мысалға, автомобиль үшін
болат немесе жиһаз өндіру үшін ағаш негізгі материалдар болып табылады.
Жұмыс құнына жұмсалған тікелей шығындар — бұл өнімді әзірлеуге тікелей
қатысқан өндіріс жұмысшыларына есептелген еңбек ақысы (еңбек ақыдан
аударылатын аударымдарды қоса есептегенде) болып табылады.
Мысалы, толассыз өндірісте жұмыс істейтін оператордың немесе металл
өңдеуші станокта істейтін жұмысшының еңбек ақысы т.б. осы сияқты тікелей
еңбек ақылары жатады.
Қызмет көрсететін цех жұмысшыларыньн еңбек ақысы тікелей еңбек ақы
болып табылмайды, ал олар үстеме шығысқа жатқызылады.
Үстеме шығыстар өндіріске кеткен барлық шығындардан тікелей шығындарды
(тікелей материалдар шығындары мен өндіру жұмысшыларының еңбек ақысы)
шегертіп тастағаннан шығады. Одан басқа, үстеме шығыстардың қатарына:
амортизация шығыстары, жал ақысы, сақтандыру жарнасы, тұрғын-үй қызметі,
жарықтандыру және басқа да себептердің салдарынан өндірістің уақытша тоқтап
қалуынын шығыстары т.б. жатады.
Үстеме шығынарын есептеу үшін 8110 - "Негізгі өндіріс" бөлімшесінің
шоттары қолданылады, олар түрлі мақсаттарға арналған.
Өндіріске жұмсалған барлық шығындарды қорытындылау (шолу) үшін 8110
-"Негізгі өндіріс" шоты арналған. Осы шоттын 8111 - "Материалдар", 8112 -
"Өндіріс жұмысшыларынын еңбеқ ақысы", 8113 - "Еңбеқ ақыдан аударылатын
аударымдар", 8114 "Үстеме шығыстары" жинақталады, содан соң жыл сонында
8110 "Негізгі өндіріс" шотында қорытындыланады. Келесі кестеден негізгі
үстеме шғындарының есепке алынуын көрсетеміз.
1 кесте
Негізгі үстеме шығынарын есеп шоттарында көрсету*
№ Операцияның мазмұны Дебет Кредит
1 Негізгі і өндіріс қажеттілігіне 8111 1311-1316, 1318
босатылған құндылықтар
2 Еңбек ақы есептелді: негізгі өндірісте 8112 3350
істейтін еңбеккерлер жалақысы
3 Есептелген еңбек ақыдан аударылатын 8113 3120, 3210,3220
сомаға
4 Негізгі өндіріске жататын үстеме 8114 8410
шығыстарды есептен шығару
5 Негізгі өндірістің шолушы шотына 8110 811-8114
жинақтағанда
6 Негізгі өндіріске аяқталмаған өндіріс 8110 1340
қалдығы берілгенде
7 Негізгі өндірістен дайын өнім 1320 8110
кірістелгенде
8 Сатылған өнімнің өзіндік құнына 7010 8110
9 Аяқталмаған өндірістің қалдық сомасына 1340 8110
*Дерек көзі: Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына негіздеп автор
құрастырған.
Негізгі өндірістегі шығындар есебін ұйымдастыру 8110 "Негізгі
өндіріс" шоты бойынша үстеме шғындар есебі төмендегі баптары бойынша
топтастырылып, әдетте, олар элементтерінің кескіні бойынша есепке алынады.
Шикізаттар мен материалдар — өнімді әзірлеу негізінде пайда болатын
немесе осы әзірлеу (дайындау) қезінде қажетті компоненттер болып табылатын
шикізат пен негізгі материалдарға жұмсалған шығындар. Осы жерде табиғи
шикізаттардың құны (су шаруашылық жүйесінен субъектіні жинайтын, су үшін
төлемі және де табиғи шикізат ресурстарын іздестіруге, барлауға, оларды
пайдалану мен жанғыртуды ұйымдастыруға арналған мамандандырылған ұйымдардың
шығындарын өтейтін басқа да төлемдері), арнайы мамандандырылған ұйымдардың
жүргізетін жер құнарлығын арттыудың шаралары көрсетіледі.
Лимиттік-алу карталары және жұмсалған шикізат пен негізгі
материалдарды, сондай-ақ сатып алынған материалдарды өндірісте есептен
шығару үшін негізі болып табылады. Осы құжаттардың деректері цехтар
калькуляция немесе есеп объектілері бойынша "Материалдардың шығыстарын
тарату" деп аталатын талдамалық кестеге топтастырылады және "Цехтар бойынша
шығындарынын" ведомосы немесе осыған ұқсас есеп регистрлеріне (ведомостар,
машинограммалар, карточкалар) жазылады.
Көмекші материалдар — тұрақты технологиялық процестерді қамтамасыз ету
материалдары. Бұндай көмекші материалдардың құны белгіленген шығыс
нормасы бойынша өзіндік құнына енеді, ол үшін өнім бірлігіне есептелген
сметалық мөлшерлемесі пайдаланылады.[4]
Көмекші материалдардың нақты шығысы әрбір өзіндік құнына, тауарлы
өнімге және аяқталмаған өндірістік сметалық мөлшерлеме бойынша
пропроционалды түрде таратылады.
Қайтарылған қалдықтар – бұл негізгі, көмекші және қосалқы
өндірістердің қалдығы.
Қайтарылған қалдықтар болып: материалдар, шиізаттар, шалафабрикаттар,
жылуды сақтайтын материалдар т.б. материалдық, ресурстары саналады, бірақ
олар өзінің сапасын, тұтыну қасиетін жоғалтуына байланысты тікелей өз
арналымдары бойынша пайдаланбауы мүмкін.
Белгіленген технилогияға сәйкес өнімнің басқа түрін өндіру үшін толық
қанды материал ретінде берілген материалдық ресурстар қалдыққа жатпайды.
Сондай-ақ қалдыққа ілеспе өнімдері де жатпайды, олардын тізім шығындарды
есепке алу және өнімнің өзіндік құнын есептен шығару әдістерінде
белгіленген.
Қайтарылған қалдықтар келесі тәртіпте бағаланады:
егер де қалдықтарды негізгі өндіріс мұқтаждығы үшін, бірақ өнім азайтылып
шығарылса немесе қосалқы өндіріс мұқтаждығы үшін, сондай-ақ кеңінен
тұтынатын тауарларды дайындау үшін пайдаланса, онда шикізат пен
материалдардың бастапқы құнынын төмендетілген бағасы бойынша;
қалдықтар қайта өңдеуге немесе сыртқа сатуға кетсе, олардын жинау мен
өңдеуге жұмсалған шығындарын шегере отырып, қалдықтарға белгіленген бағасы
бойынша;
егер де қалдықтар шартқа сәйкес шикізат немесе толыққанды материалдар
ретінде пайдалану үшін сатылса, онда шиізаттар немесе материалдар бастапқы
толық бағасы бойынша бағаланады.
Қайтымсыз (пайдаланылмайтын) қалдықтар бағалауға жатпайды. Қалдықтарды
пайдалануды нормалау қажет, ал оларды іріктеп алуға тиісінше бақылау
жасауды жолға қою керек. Қайтымды қалдықтарды қоймаларға тауар
құжаттамалары бойынша алады, олардын құнына "Шикізат пен материалдар" бабы
бойынша шикізат пен материалдардың шығыстарын азайтады. Қалдықтардын
іріктеп алынуын 1310-шоттың дебеті және 8110 шоттың кредиті бойынша
көрсетіледі. 8110 шоттың кредитіндегі талдамалық есеп регистрлеріне
(карточкаларға, ведомостарға) жазылады.
Дайындау тасымалдау шығыстарына (ДТШ) шығынның қелесі түрлері жатады:
жабдықтау-сату ұйымдарына төленетін үстемелері; жүкті тасығаны үшін қосымша
кіре ақысы; субъектінің қоймасына материалдарды жетізкізіп беру мен түсіру
шығыстары; дайындау орындарында ұйымдастырылған агенттікті және қоймаларды,
қеңселерді ұстау шығыстары; материалдарды тікелей дайындаумен байланысты іс-
сапар шығыстары т.б.
Технологиялық мақсатқа арналған энергия мен отындар. Өндіріс
процесінде тікелей жұмсалатын энергиялар (барлық түрі) мен отындардың
шығындары олардың шығысы есепте шикізаттар мен материалдардын шығысы сияқты
көрініс табады.
Ұйым көлігімен материалдық ресурстарды жеткізіп берумен байланысты
шығындар (тиеу-түсіру жұмыстарын қоса алғанда) үстеме шығынарынын тиісті
элементтерге (еңбек ақы төлеуге, негізігі қорлар амортизациясына жұмсалатын
шығындар, материалдық шығындар және т.б.), сондай-ақ материал ресурстарының
құнына жеткізіп берушіден (жабдықтаушылардан) материалдық ресурстармен
бірге алынған ыдыстын құны оның бағасына енгізілген жағдайда жетізкізіп
берушілерден алынған материалдық ресурстардын ыдыстары мен бумаларын сатып
алуға жұмсаған ұйымдардың шығындары да енгізіледі.
Өнімнің өзіндік құнына енгізілген материалдық шығындардан қайтымды
қалдықтардың құны алынып тасталынады,өндіріс қайтымды қалдықтары деп өнім
өндіру процессінде пайда болған, бастапқы ресурстың тұтыну сапасын
(химиялық немесе физикалық қасиеттерін) толық немесе ішінара жоғалтқан және
сонын, салдарынан көтеріңкі шығындармен (аз өнім шығара отырып)
пайдаланылатын немесе негізгі мақсатқа мүлдем пайдаланбайтын шикізаттар,
материалдар, шалафабрикаттар, жылутаратқыштар және басқа да материалдық
ресурстар түрлерінінің қалдықтарын айтамыз. Өнімнің басқа түрлерін өндіру
үшін толыққанды материал ретінде белгіленген технологияға сәйкес басқа
цехтарға, бөлімшелерге берілетін материалдық ресурстар қалдықтары
қайтарымды қалдықтарға жатпайды. Сондай-ақ, жолай алынатын (ілеспе) өнім де
қалдықтарға жатпайды, олардын тізбесі өнімнің өзіндіқ құнын жоспарлау,
есепке алу және калькуляциялау мәселелері жөніндегі салалық әдістемелік
ұсыныстарында белгіленеды.
"Еңбеқ ақы" бабына және өндіріс нәтижелері үшін жұмысшылар мен
қызметшілердің сыйлық ақыларын қоса алғанда, ұйымның негізін өндірістік
қызметкерлердің жалақысын төлеуге жұмсалған шығындар, ынталандырушы және
өтемдік (қомпенсациялық) төлемдері, сондай-ақ ұйымның штатында тұратын,
негізігі қызметке жататын қызметкердің жалақысына жұмсалатын шығындардын
құрамына мыналар енгізіледі:
ұйымда қабылданған еңбек ақы төлеу жүйесімен және нысанымен, сондай-ақ жеке
еңбек келісім шартына сәйкес лауазымды айлық ақысы және тарифтік
мөлшерлемесі, еңбекке кесімді ақы төлеу бағасы (расценкасы) арқылы нақты
орындалған жұмысқа есептелген жалақысы;
ынталандыру сипатындағы төлемдер: өндірістік нәтижелер үшін берілетіп
сыйлықақылар (заттай сыйлықақылардын құнын қоса алғанда), кәсіптік
шеберліп, еңбеқтегі жоғары табыстары және т.б. көрсеткіштері үшін төленетін
тарифтік ставкалары мен айлықақыларға қосылатын үстемақылары;
жұмыс режимімен және еңбек жағдайларымен байланысты сипаттағы төлемдер,
онын ішінде: уақыттағы жұмыс, мерзімнен тыс жұмыс, көп ауысымды режимдегі
жұмыс, демалыс және мереке қүндеріндегі жұмыс үшін, мамандықты және т.б.
жұмыстары үшін заңдарда белгіленген жағдайлары үшін тарифтік ставкалар мен
айлықақыларға қосылатын үстемақылар мен қосымша ақылар;
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес жекелеген салалардағы қызметқерлергее
тегін қорсетілетін қоммуналдық қызметтердің тамақтың, азық-түліктің құны,
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қызметқерлерге берілетін тегін тұрғын
үйге ақы төлеу жөніндегі шығындар (тұрғын үй, қоммуналдық қызметтер және
т.б. тегін берілмегені үшін төленетін ақшалай өтемнің сомалары);
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес тегін берілетін, тұрақты әрі жеке
пайдалануында қалатын заттардын (арнайы киім-кешекті қоса алғанда) құны
немесе олардың арзан бағаға сатылуына байланысты жеңілдіктер сомасы;
қолданылып жүрген заңдарға сәйкес қезеқті және қосымша демалыстарға ақы
төлеу, сондай-ақ мемлекеттік міндеттерді орындаумен ,медициналық
тексерулерден өтумен байланысты уақыттар;
заңда белгіленген жағдайларға байланысты ұйымдардың қайта құрылуына,
штаттағы қызметкерлердің қысқаруына байланысты төлемдер төлеу;
экологиялық коэффициенттер бойынша еңбекақыға үстеме төлемдер төлеу;
кешкі және жоғарғы оқу орындарында сырттай білім алып жүрген студенттерге
оқу демалыстарына заңға сәйкес ақы төлеу;
егер атқарылған жұмыс үшін есеп айырысуды тікелей ұйымның өзі жүрггізетін
болса ,ұйымның штатында тұрмайтын қызметкерлерге олардың азаматтық-құқықтық
сипатта жасасқан шарттары бойынша атқарған жұмыстарына ақы төлеу .[5]
Бұл орайда, мердігерлік шарт бойынша жұмыс атқарғаны үшін
қызметкерлердің еңбегіне ақы төлеуге жұмсалатын қаржының мөлшері осы
жұмыстардың (көрсетілген қызметтердің) және төлем құжаттарының сметалары
негізге алына отырып белгіленеді.
Үстеме шығыстар — бұл өндірісті басқарумен және қызмет көрсетумен
байланысты шығыстар, олар қешендік сипатқа ие болады, олардың құрамында
экономикалық элементтердің барлық шығындары көрініс табады.
Бұл шығындар ай бойында белгіленген номенклатуралық шығыс баптары
бойынша 8410 "Үстеме шығыстары" шотында есептелінеді. Әрбір цехтын өзінде
дайындалған өнімге үстеме шығыстар қосылады.
Үстеме шығыстар ай сонында белгіленген әдістеме бойынша негізгі үстеме
шғындарының құрамына кіретін үстеме шығыстарын таратқан қезде шоты
дебеттеліп және 8410 шоты қредиттеледі.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер өзінің есеп саясатында өндіріс
ерекшеліктерін ескере отырып шығын баптарының номенклатурасына өзгерістер
енгізуі мүмкін.
Өндірістегі барлық шығындар цехтардың ведомостары бойынша
топтастырылады,онда әрбір цех үшін жеке парақтар ашылады.
Ұйымның жұмысының тиімділігін қамтамасыз ету үшін онда көмекші
өндірістер құрылған: жөндеу-механикалық; бу қазандық,; автотранспорттық;
олардың шығыны дайын өнімнің өзіндік құнына қелесі тәртіпте енгізіледі:
жөндеу-механиқалық цехының шығыны — жөндеу жұмысының түрлері бойынша; бу
қазаны мен автотранспорт цехтарының шығындары — тұтынылған қызмет
көлемшесіне сәйкес пропорционалды жолмен таратылады.
Үстеме шығыстарға өндіріске қызмет көрсетумен және негізін және
көмекпен цехтардың жұмыс ұйымдастырумен байланысты шығыстары жатады, оларды
тікелей дайын өнім түрлеріне (бірлігіне) жатқызуға болмайды.
Үстеме шығыстар, әдетте, біршама жалпы сипатқа ие болады:
кешендік сипаты шығыстар құрамында барлық экономикалық элементтер шығындары
көрініс табады;
екі және одан да көп бұйымдар шығарған қезде бұл шығыстарды тікелей белгілі
бір бұйымға жатқызу қиынға түседі, демек олар дайын өнімнің арасына
таратады және аяқталмаған өндіріске де жатқызылады.
Үстеме шығыстарды тарату тәсілі өндірістің ерекшелігіне және есептік
саясатына тәуелді болып қеледі. Негізінен ол шаруашылықтың есеп саясатына
сәйкестендіріледі:
- өндіріс жұмысшыларынын еңбек ақысына пара-пар етіп (пропорционалды)
таратылады;
- тікелей материал шығыстарына пара-пар етіп (пропорционалды) таратылады;
- өндірілген өнім санына немесе өңделген шикізаттың салмағына пара-пар етіп
(пропорционалды) таратылады;
- цех құнына пара-пар етіп, (пропорционалды) немесе шикізат құнын
шегерілген цехтын өзіндік құнына пара-пар етіп (пропорционалды)
таратылады;
- алдын-ала белгіленген шығындардың тұрақты коэффициенттері бойынша
таратылады;
- басқа да тарату базалары бойынша таратылады (құрал-жабдықтың жұмыс
сағатына және т.б.).
8410 - "Үстеме шығындар" бөлімшесі мынадай шоттардан турады:
8410 - "Үстеме шығындар", онда транзиттік әрі бір элементтік шоттарды
есепке алатын Үстеме шығындар тұрады, онын құрамындағы; 8411 -
"Материалдар" — Үстеме шығындардағы материалдардын барлық түрлерін есепке
алу үшін арналған; 8412 - "Қызметкерлердің еңбегіне еңбек ақы төлеу" —
жабдықтарға қызмет көрсетумен, оларды жұмысқа қосумен айналысатын
жұмысшыларға және басқа жұмысшыларға, сондай-ақ цех қызметшілеріне
есептелген жалақыны есепке алуға арналған; 8413 - "Еңбекақыдан аударылатын
аударымдар" —шотында есептелген еңбек ақыдан жасалатын аударымдарды есепке
алуға арналған; 8414 - "Негізгі құралды жөндеу" — өндіріс қызіметінде
пайдаланатын негізін құралдарды жөндеу бойынша жұмсалған нақты шығындарды
көрсету үшін арналған; 8415 - "Негізгі құралдардың тозуы және материалдық
емес активтердің амортизациясы" — өндіріс қызметінде пайдаланатын
материалдық емес активтердің амортизациясынын және негізгі құралдардың
тозуынын есептелген сомасын корсету үшін арналған; 8416 - "Тұрғын-үй
қызметі" - Тұрғын-үй қызметінің барысында тұтынылған құның көрсетуге
арналған, оған қызмет көмекші өндіретін немесе сыртқы ұйымдардан да
көрсетілуі мүмкін; 8417 - "Жал ақысы" — өндірісте пайдаланатын негізгі
құралдарды ағымдағы жалға беру бойынша жал ақысының сомасын көрсетуге
арналған; 8418 - "Басқа да" — әлеуметтік сфераға (аясына) негізгі және
көмекші өндірістердн көрсеткен қызметінің шығысын көрсетуге арналған.
"Цехтардың шығындары" деп аталатын ведомоста ведомостарда онда әрбір
өндіріс (Цехтар) үшін жеке талдамалық шот (тіркемелі парақтарда) ашылады.
Өндірістегі ақауларды есепке алу. Өндірілген өнімнің сапасы әрбір
еңбек ұжымы бойынша олардын, қызметінің нәтижесін бағалауда айқындаушы
болып табылады. Әрбір ұйым өзінің абыройын, бәсекелестік қаблеттілігін,
ұжымнын кәсіби және патриоттық мақтанышын сақтағаны абзал. Ұйым өнімнің
сапасына бақылау жасап, техниқалық-бақылау бөлімін (ТББ) жұмысына
жәрдемдесіп отыруға тиіс. Сапасыз өнім шығару ұжымнын шаруашылық есебінде,
жалақысында және әлеументтік игіліктерінде сөзсіз шығынға әкеп соғады.
Сапасы жағынан белгіленген стандарттарға немесе техникалық шарттарға
сәйкес келмейтін және өзінің тікелей мақсатына пайдалануға жарамайтын
бұйымдар (шалафабрикаттар, бөлшектер, жұмыстар) өнім ақауы болып
есептелгендік ақауды былайша жіктеледі.
ақау байқ,алған орны бойынша — ішкі өнім сатып алушыға жіберілгенге дейін
анықталған және сыртқы (сатып алушыдан анықталған) ақау;
анықталған ақаулардың сипаты бойынша — түзету мүмкіндігі жоқ немесе
экономикалық жағынан алғанда түзетуі тиімсіз түпкілік (жөндеуге келмейтін)
және жөндеуге болатын ақаулар;
пайда болу себептері бойынша — өндіріс технолоғиясынын бұзылуы, сапасыз
шалафабрикаттар және т.б.
Ішкі түпкілікті ақаудың өзіндік құнын мынадай шығындар бойынша
анықтайды: ақау болған өнімді жөндеу кезінде жұмсалғын шиқізаттар,
материалдар, шалафабрикаттар шығындары; өндіріс жұмысшыларының жалақысы;
жалақысынан есептелген аударымдар; үстеме шығыстар.
Өнімнің өзіндік құнына жатқызылған сыртқы және ішкі ақаудан болатын
шығынды анықтау үшін түпкілікті ішкі және сыртқы ақаудың құнына ақауды
түзетуге жұмсалғын шығындары қосылады және ақаулы өнімнің паидаланылуы
мүмкін болатын бағасы бойынша онын құны, ақауды жіберген кінәлілерден нақты
сомасы ұсталынады, ал егер де ол өнімді жеткізіп берушілердең кінәсінен
болса, онда онын құны бүкіл сатып алынған өнім құнынан шегеріліп тасталады.
Ақаудан болған шығын ай сайын өндіріс шоттарынан көшіріліп алынып,
өнімнің тиісті түрлерін өзіндік құнына енгізледі. Жеке және ұсақ сериялы
өндірістерде ақаудан болған шығындар толық бітпеген белгілі бір тапсырысқа
(заказға) қатысты болған жағдайда аяқталмаған өндірістін құнына
жатқызьиады. Одан басқа жағдайлардың бәрінде ақаудан болған шығындар,
әдеттегідей, тауар өнімінің өзіндік құнына енгізіледі.[6]
Өткен есепті кезеңде өндірілген негізін өнімге жататын сыртқы ақаудан
болған шығындар ағымдағы есептік кезеңде жасалған осындай бұйымдардың
өзіндіқ құнына көшіріліп жазылады.
Мұндай өнім ағымдағы айда дайындалмаған жағдайда, сыртқы ақаудан
болған шығындар үстеме шығындар үшін белгіленген тәртіп бойынша тауарлы
өнім түрлеріне белінеді.
Анықталған ақауды ақау туралы хабарламамен рәсімдейді онда бұйымнын
атауы, ақау байқалған операциясы, кінәлілер және ақаудын туындау себептері
жарамай қалған бөлшектерге жатқызылған тікелей шығындарының сомасы
көрсетіледі. Осы арада түзетүге келмейтін ақау бойынша іріке алынуға
жататын сынықтар мен бағалы қалдықтардың құны айқындалады.
Аяқталмаған өндірісті түгендеудің мақсаты өнімнің өзіндік құнын
есептеудің ,жоспарлаудың, калькуляциялау ережелерімен тиісті салалық
нұсқауларға сәйкес оның көлемін және іс жүзіндегі бағасын анықтау болып
табылады.
Түгендеуді бастар алдында барлық материалдар қоймаға тапсырылуы
қажет. Цехтарда жиналып қалған артық бөлшектер мен шалафабрикаттарын оларды
дұрыс санауға қолайлы болатындай тәртіпке қелтіру керек. Аяқталмаған
өндіріс қалдықтарын (белшеқтерді, тораптарды, агрегаттарды) тексеру, оларды
нақты санау, таразыға тарту, өлшеу арқылы жүргізіледі.
Түгендеу -тізімдері артық бөлшектердің атауы, олардың дайын болу
сатысы немесе дәрежесі, саны немесе қөлемі қерсетіле отырып, әрбір цех
бойынша бөлек жасалады.
Жұмыс орындарында тұрған өңдеуге ұшырамаған шикізаттар, материалдар
мен сатып алынған шалафабрикаттар аяқталмаған өндіріс тізіміне енгізілмесе,
олар жекелеген бөлек тізімдерге енгізіледі.
Біртекті емес массадан немесе әртүрлі қоспадан тұратын аяқталмаған
өндіріс бойынша түгендеу тізімдерінде, сондай-ақ салыстырмалы
ведомостарында екі сандық қерсетіліп: осы массаның немесе қоспаньн саны
және оның құрамына кіретін шикізаттар мен материалдардың саны (жекелеген
атаулар бойынша) келтіріледі. Шикізаттардың немесе материалдардың саны
салалық нұсқауларда белгіленген тәртіп бойынша есепке алынады.
Түгендеу қезінде анықталған аяқталмаған өндірісітн артық қалдықтары
жоспарлы (нормативті) өзіндік құн бойынша немесе зауыт ішіндегі жоспарлы-
есеп бағасы бойынша іріктеп алынады:
8110 - "Негізгі өндіріс" шотының дебетіне,
6010 - "Негізгі қызметтен түсқен басқа да кірістер".
Аяқталмаған өндірісті түгендеу кезінде анықталған жетіспеушіліктері
8110 -"Негізгі өндіріс" шотының қредитінен 1250 - "Тағы басқа да" шотының
дебетіне жазылады.
Негізгі өндіріс тұтынатын өнімді шығарып жұмыс жасайтын және қызмет
көрсететін өндіріс көмекші өндіріс деп аталады. Бұл — қазандық, электр
станциялары, сумен жабдықтау, жөндеу-механикалық цехы, автотранспорт және
т.б. Көмекші өндірістің шығындарын есептеуге 8310 шоты арналған және ол
Цехтардың шығындары деп аталады ведомоста жүргізіледі онда әрбір өндіріс
үшін жеке талдамалық шот (тіркелмелі парақтарда) ашылады. Көмекші үстеме
шғындарын есепке алу үшін мына шоттар арналған:
8310 - "Көмекші өндірістер (қорытушы шот)";
8031 - "Материалдар";
8032 - "Қызметкердің еңбегіне ақы төлеу";
8033 - "Еңбекақыдан қаржы бөлу";
8034 "Амортизациялық, қаржы бөлу";
8035 - "Басқа да шығыстар".
Көмекші өндірістерді әрбір цехтары бойынша шығындарды есепке алу
"Цехтар шығындары" деп аталатын ведомоста көрсетіледі. Ведомосқа жазбалар
талдамалық қестелерден немесе бастапқы құжаттардан алып жазылады.
Көмекші өндірістік талдамалық (аналитикалық) есебі әрбір цехта, өнім
түрлері (егер олар әрқилы болса) және шығын баптары бойынша жүреді Шығын
номенклатурасы өндірістігі мен сипатына тәуелді болып қеледі, Әдетте, ол
өзіне: негізін материалдарды, Көмекші материалдарды, отын-энергетикалық
және технологиялық шығыстарды, электр энергиясын, өндіру мақсаты үшін
пайдаланатын буды және суды, негізін және қосымша жалақыны, жалақыдан
аударылатын аударымдарды, үстеме шығыстарды қосады.
Қосымша өндірістің күрделеніп, сондай-ақ шығарылатын өнімнің
біртектісін немесе біртектес емесін көмекші өндірістің көрсеткен қызметін
өзіндік құнын есептеу үшін әртүрлі әдіс қолдануға мәжбүр етеді.
Көмекші өндірістің есеп айырысуы мен калькуляциясы біршама
ерекшеленеді, өйткені кейбірі бір-бірімен тығыз байланыста болады және
тұрақты түрде бір-біріне қызмет керсетеді жөндеу-механиқалық цехы жүк
автомашина цехына ағымдағы жөнндеу жұмысын жүзеге асырады, ал автотранспорт
цехы жөндеу-механикалық цехына жүк тасымалдайды.
Автомашинаның ағымдағы жөндеуі үшін өзіндік құнын есептеу үшін
автомашинамен тасымалданатын жүктің өзіндік құнын білу керек, ал
тасымалданатын жүктің өзіндік құнын есептеу үшін ағымдағы жөндеуді өзіндік
құнын білу керек. Бұл жағдайда, өзіндік құны не математикалық, не өзіндік
құны бойынша (немесе өткен айдағы қызмет көрсетудін құны бойынша)
есептеледі. Көмекші өндірісте шығындар ай сайын таратылады, сондықтан онда
қалдық қалмайды.
Тек жөндеу-механиқалық пен аспаптар жасайтын цехтарды қоспағанда, бұл
цехтарда ай соңында қалдықтары болуы мүмкін. Бұндай қалдықтарды есептеу
кезеңінің соңында өндірістік (басқарушылық) бухгалтериядан қаржылық
бухгалтериясына беріледі ол кезде 1342 - "Көмекші өндіру" шоты дебеттеледі
де, 8310 - "Көмекші өндіріс" шоты қредиттеледі — Бұл операцияның
аяқталмаған өндірістің қалдығы қаржылық есеп беруде көмекші өндіруге
жатқызылады.
Құрал-жабдықтарды пайдалану мен қүтіп-ұстауға кеткен нақты шығындарды
таратқан қезде, оның сол тиісті бөлігіне жататын ақаудың өзіндік құнын
ескеру керек. Бұл шығыстар ақаудың өзіндік құнына сметалық (нормативтік)
мөлшерлемені анықтаған қезде есептелінген нормативтік қатынас бойынша
өндіріс жұмысшыларының жалақысына пропорционалды енгізіледі.
Келесі есептік жылдың басында қаржылық бухгалтериядан өндірістік
(басқарушылық) бухгалтерияға беріледі, ол кезде 8310 - "Көмекші өндіріс"
шоты дебеттеліп, 1343 - "Көмекші өндіріс" шоты кредиттеледі.
2 кесте
Көмекші өндірістің шығындарын есеп шоттарында көрсетілуі*
№ Операцияның мазмұны дебет кредит
1 Көмекші өндіріс қажеттілігіне босатылған 8311 1311-1316, 1318
құндылықтар
2 Көмекші өндірісте істейтін еңбеккерлер 8312 3350
жалақысы
3 Көмекші өндіріске жататын үстеме 8314 8410
шығыстарды есептен шығару
4 Көмекші өндірістің шолушы шотына 8310 8311-8314
жинақтағанда
5 Бір-біріне қарама қарсы көрсетілген 8310 8311-8314
қызметтерді есептен шығарғанда
6 Көмекші өндіріс цехтары шығарған дайын 1320 8310
өнімді кірістелгенде
7 Негізгі өндіріске көрсеткен қызметі мен 8014 8310
атқарған жұмыстары үшін
8 Жалпы және әкімшілік қажеттілігі үшін 7210 8310
орындалған жұмыстар мен қызметтер
9 Өнімді сатумен байланысты жұмыстар мен 7110 8310
қызметтер
*Дерек көзі: Бухгалтерлік есептің Типтік шоттар жоспарына негіздеп автор
құрастырған.
Өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау және өндіріске кеткен шығындарын
есептеудің әдісі деп, кәсіпорынның шығынын бақылау үшін өнімнің нақты
өзіндік кұнын есептеу және үстеме шығынары туралы ақпараттарды есепте
топтастыру, жинау бойынша әдістеріндегі жиынтығын атайды.
Өнімнің өзіндік құнына әсер ететін негізгі факторлар ретінде мыналарды
атауға болады:
өндіріс күрделілігі;
шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен сипаты;
өндіріс циклының ұзақтылығы;
аяқталмаған өндірістің қолда бары, құрамы және көлемі
Өнеркәсіп салаларында өнімнің өзіндік кұнына бұл факторлардың
тигізетін әсері бірдей емес, сондықтан өнімнің өзіндік кұнын
калькуляциялаудын әртүрлі әдісін қолдануға тура келеді. Өнімнің өзіндік
кұнын калькуляциялау әдістемесінде шығарылатын өнімнің номенклатурасы мен
сипаты басты роль атқарады. ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz
Реферат
Курстық жұмыс
Диплом
Материал
Диссертация
Практика
Презентация
Сабақ жоспары
Мақал-мәтелдер
1‑10 бет
11‑20 бет
21‑30 бет
31‑60 бет
61+ бет
Негізгі
Бет саны
Қосымша
Іздеу
Ештеңе табылмады :(
Соңғы қаралған жұмыстар
Қаралған жұмыстар табылмады
Тапсырыс
Антиплагиат
Қаралған жұмыстар
kz