Ұрлық қылмысының криминологиялық мәселелері
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
І тарау. Ұрлық . талан.тараждың бір нысаны
1.1. Талан.тараждың түсінігі, белгілері, нысандары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ұрлықтың объектісі және заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
1.3. Ұрлықтың объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.4. Ұрлықтың субъектісі ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1.5. Ұрлықтың субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 41
1.6. Ұрлықтың сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
1.7. Ұрлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... .. ... ... . 53
ІІ тарау. Ұрлық қылмысының криминологиялық мәселелері
2.1. Ұрлықтың жай күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .58
2.2. Ұрлықтың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
2.3. Ұрының тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .62
2.4. Ұрлықтың алдын алу ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
І тарау. Ұрлық . талан.тараждың бір нысаны
1.1. Талан.тараждың түсінігі, белгілері, нысандары мен түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ұрлықтың объектісі және заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 24
1.3. Ұрлықтың объективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.4. Ұрлықтың субъектісі ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...38
1.5. Ұрлықтың субъективтік жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . ... ... 41
1.6. Ұрлықтың сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 45
1.7. Ұрлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... .. ... ... . 53
ІІ тарау. Ұрлық қылмысының криминологиялық мәселелері
2.1. Ұрлықтың жай күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .58
2.2. Ұрлықтың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... ... ... ... .60
2.3. Ұрының тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... .62
2.4. Ұрлықтың алдын алу ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .72
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .76
Бүгінгі күні қоғамда болып жатқан өзгерістер, әртүрлі меншік нысандарының пайда болуы қылмыстық заңның да өзгеруіне ықпал етеді.1997 жылғы жаңа Қылмыстық кодекс қазіргі қоғамға қажет, бұрын бізге таныс емес жаңа қылмыс құрамдарын ұсынды.Бірақ заңның жаңалығы оның толық жетілгендігін білдірмейді. Кейбір авторлар пікірінше қылмыстық заң күшіне енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліклерге жауап бере алмады. Қылмыстық-құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде олардың мазмұнын анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар жатыр. Сондықтан зерттеушілер зерттеу деңгейі толық емес делінген құқықтық идеяларға көп көңіл бөледі.
Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс. Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас республикаларда саяси, әлеуметтік- экономикалық, ұлттық қайшылықөтардың шиеленісуіне әкеп соқты. Бұл жаңа қоғам жағдайына өтуге дайын болмағандықтың көрінісі еді.
Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың өмір сүру деңгеінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп, жоғары күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс, қылмыстыдықтың санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға қабілетсіздігі- қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік- экономикалық тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар туғызатынымен де қауіпті.
Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс. Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас республикаларда саяси, әлеуметтік- экономикалық, ұлттық қайшылықөтардың шиеленісуіне әкеп соқты. Бұл жаңа қоғам жағдайына өтуге дайын болмағандықтың көрінісі еді.
Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың өмір сүру деңгеінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп, жоғары күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс, қылмыстыдықтың санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға қабілетсіздігі- қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік- экономикалық тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар туғызатынымен де қауіпті.
Нормативтік актілер:
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы., 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Алматы,
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі Алматы,
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сот Пленумының «Бөтеннің мүлкін ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері «туралың 1996 жылғы 25 шілдедегі қаулысы. 1997 жыл 2 мамырдағы ғ3 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге.
5. Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. Караганда 1999 г.
Арнайы әдебиеттер:
1. Владимиров В.А. Ляпунов Ю.И. Ответственность за корыстное посягательства на социалистическую собственность Москва., Юрид. лит. 1980
2. Владимиров В.А. Ляпунов Ю.И. Социалистическая собственность под охраной закона. Юрид. лит. 1979
3. Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имуществаИзд. 2-ое испр. и допол. Москва., Юрид. лит. 1974 г.
4. Пинаев А.А. Уголовно-правовая борьба с хищениями Харьков 1975 г.
5. Зарипов З.С. Кабулов Р.К. Квалификация краж, грабежей, разбоев совершенных путем проникновения в помещения или иное хранилище Ташкент., 1991 г.
6. Советское Уголовное право (особенная часть) Москва., 1962 г.
7. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголному праву Москва., 1961 г.
8. Владимиров В.А. Преступление против личной собственности граждан. Москва Юридическая лит. 1974 г.
9. Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества
Москва Юридическая лит. 1974 г.
10. Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества
Москва Юридическая лит. 1974 г.
11. Литовченко В.Н. Уголовная ответственность за посягательства на социалистическую собственность (понятие хищения) Москва 1985 г.
12. Кудрявцев В.Н. Теоретическая основы квалфикаций преступлений
Москва 1963 г.
14. Матышевский П.С. Советское уголовное право (Часть особенная) выпуск 1.
15. Шикунов В.С. Кража и ответственность Минск 1971 г.
16. Уголовное право. Особенная часть под ред. Е.А. Фролова, М.И. Ковалева Москва 1971 г.
17. Тихоненко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности Киев., 1959 г.
18. Советское уголовное право (Общая часть) Москва 1960 г.
19. Михеев Р.И. Проблемы вменяемости и невменяемости в советском уголовном праве Владивосток 1983 г.
20. Ткаченко В.И. Квалификация хищений социалистического имущества Москва, 1985 г.
21. Михайлов М.П. Уголовная ответственность за кражу личного имущества и разбой Москва 1954 г.
22. Сергеева М.А. Уголовно правовая охрана социалистической собственности в СССР. Москва 1954 г.
23. Никифоров Б.С. Борьба с мошенническим посягательствами на социалистическую и личную собственность по советскому праву. Москва 1952 г.
24. Гагарин Н.С. Квалификация некоторых преступлений против социалистической и личной собственности Алма-Ата, 1973 г.
25. Бышевский Ю.В. Марцев А.И. Криминологическая характеристика личности вора. Учебное пособие Омск. 1973 г.
26. Бышевский Ю.В. Кражи и их предупреждение Омск., 1979 г.
27. Криминология под.ред. проф. В.Н. Бурлакова, проф. академика В.П. Сальникова, проф. академика С.В. Степашина. - СПб, Санкт Петербургский университет МВД России, 1999 г.
28. Криминология Учебник под. ред. В.Н. Кудрявцева проф. В.Е. Эминова М, Юристь 1997 г.
29. Гунсен Р. Дашков Г. Борьба с преступлениями социалистической собственности, Москва, Юрид. лит. 1979 г.
30. Елисеев С.А. Вопросы теорий и практики предупреждения корыстных преступлений Томск 1989 г.
31. Елисеев С.А. Прозументов Л.М. Общеуголовные корысное преступления. Криминологическая характеристика Уголовная ответственность. Томск., 1991 г.
32.
Зелинский А.Ф. Криминальная мотивация хищений и иной корыстной деятельности Киев, 1990 г.
33. Мубович В.Н. Преступление против социалистической собственности
ЛГУ 1962 г.
Мерзімді басылымдар:
1. Жұмағали А.Қ. Сиыр дегеніміз - сиыр (немесе ұрлық дегеніміз де ұрлық,, тонау дегеніміз де ұрлық, қарақшылық дегеніміз де ұрлық). Жас Алаш. 1 наурыз 2003 жыл ғ 26(14598)
2. Жұмағали А.Қ. Гипнозбен арбау: бұл туралы Қылмыстық кодекс не дейді? Заң газеті 1999 жыл 28 сәуір ғ17 (240)
1. Қазақстан Республикасы Конституциясы. Алматы., 1995 ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық Кодексі Алматы,
3. Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексі Алматы,
4. Қазақстан Республикасының Жоғарғы сот Пленумының «Бөтеннің мүлкін ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері «туралың 1996 жылғы 25 шілдедегі қаулысы. 1997 жыл 2 мамырдағы ғ3 қаулыларымен енгізілген өзгерістерімен бірге.
5. Комментарий к уголовному кодексу Республики Казахстан. Караганда 1999 г.
Арнайы әдебиеттер:
1. Владимиров В.А. Ляпунов Ю.И. Ответственность за корыстное посягательства на социалистическую собственность Москва., Юрид. лит. 1980
2. Владимиров В.А. Ляпунов Ю.И. Социалистическая собственность под охраной закона. Юрид. лит. 1979
3. Кригер Г.А. Квалификация хищений социалистического имуществаИзд. 2-ое испр. и допол. Москва., Юрид. лит. 1974 г.
4. Пинаев А.А. Уголовно-правовая борьба с хищениями Харьков 1975 г.
5. Зарипов З.С. Кабулов Р.К. Квалификация краж, грабежей, разбоев совершенных путем проникновения в помещения или иное хранилище Ташкент., 1991 г.
6. Советское Уголовное право (особенная часть) Москва., 1962 г.
7. Пионтковский А.А. Учение о преступлении по советскому уголному праву Москва., 1961 г.
8. Владимиров В.А. Преступление против личной собственности граждан. Москва Юридическая лит. 1974 г.
9. Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества
Москва Юридическая лит. 1974 г.
10. Владимиров В.А. Квалификация похищений личного имущества
Москва Юридическая лит. 1974 г.
11. Литовченко В.Н. Уголовная ответственность за посягательства на социалистическую собственность (понятие хищения) Москва 1985 г.
12. Кудрявцев В.Н. Теоретическая основы квалфикаций преступлений
Москва 1963 г.
14. Матышевский П.С. Советское уголовное право (Часть особенная) выпуск 1.
15. Шикунов В.С. Кража и ответственность Минск 1971 г.
16. Уголовное право. Особенная часть под ред. Е.А. Фролова, М.И. Ковалева Москва 1971 г.
17. Тихоненко С.И. Борьба с хищениями социалистической собственности Киев., 1959 г.
18. Советское уголовное право (Общая часть) Москва 1960 г.
19. Михеев Р.И. Проблемы вменяемости и невменяемости в советском уголовном праве Владивосток 1983 г.
20. Ткаченко В.И. Квалификация хищений социалистического имущества Москва, 1985 г.
21. Михайлов М.П. Уголовная ответственность за кражу личного имущества и разбой Москва 1954 г.
22. Сергеева М.А. Уголовно правовая охрана социалистической собственности в СССР. Москва 1954 г.
23. Никифоров Б.С. Борьба с мошенническим посягательствами на социалистическую и личную собственность по советскому праву. Москва 1952 г.
24. Гагарин Н.С. Квалификация некоторых преступлений против социалистической и личной собственности Алма-Ата, 1973 г.
25. Бышевский Ю.В. Марцев А.И. Криминологическая характеристика личности вора. Учебное пособие Омск. 1973 г.
26. Бышевский Ю.В. Кражи и их предупреждение Омск., 1979 г.
27. Криминология под.ред. проф. В.Н. Бурлакова, проф. академика В.П. Сальникова, проф. академика С.В. Степашина. - СПб, Санкт Петербургский университет МВД России, 1999 г.
28. Криминология Учебник под. ред. В.Н. Кудрявцева проф. В.Е. Эминова М, Юристь 1997 г.
29. Гунсен Р. Дашков Г. Борьба с преступлениями социалистической собственности, Москва, Юрид. лит. 1979 г.
30. Елисеев С.А. Вопросы теорий и практики предупреждения корыстных преступлений Томск 1989 г.
31. Елисеев С.А. Прозументов Л.М. Общеуголовные корысное преступления. Криминологическая характеристика Уголовная ответственность. Томск., 1991 г.
32.
Зелинский А.Ф. Криминальная мотивация хищений и иной корыстной деятельности Киев, 1990 г.
33. Мубович В.Н. Преступление против социалистической собственности
ЛГУ 1962 г.
Мерзімді басылымдар:
1. Жұмағали А.Қ. Сиыр дегеніміз - сиыр (немесе ұрлық дегеніміз де ұрлық,, тонау дегеніміз де ұрлық, қарақшылық дегеніміз де ұрлық). Жас Алаш. 1 наурыз 2003 жыл ғ 26(14598)
2. Жұмағали А.Қ. Гипнозбен арбау: бұл туралы Қылмыстық кодекс не дейді? Заң газеті 1999 жыл 28 сәуір ғ17 (240)
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 63 бет
Таңдаулыға:
М А З М Ұ Н Ы
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
І тарау. Ұрлық - талан-тараждың бір нысаны
1.1. Талан-тараждың түсінігі, белгілері, нысандары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ұрлықтың объектісі және
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1.3. Ұрлықтың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.4. Ұрлықтың субъектісі ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1.5. Ұрлықтың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 41
1.6. Ұрлықтың сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... . 45
1.7. Ұрлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... .. ... ... .
53
ІІ тарау. Ұрлық қылмысының криминологиялық мәселелері
2.1. Ұрлықтың жай
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
2.2. Ұрлықтың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ...
... ... .60
2.3. Ұрының
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .62
2.4. Ұрлықтың алдын алу ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Бүгінгі күні қоғамда болып жатқан өзгерістер, әртүрлі меншік
нысандарының пайда болуы қылмыстық заңның да өзгеруіне ықпал етеді.1997
жылғы жаңа Қылмыстық кодекс қазіргі қоғамға қажет, бұрын бізге таныс емес
жаңа қылмыс құрамдарын ұсынды.Бірақ заңның жаңалығы оның толық
жетілгендігін білдірмейді. Кейбір авторлар пікірінше қылмыстық заң күшіне
енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліклерге жауап бере алмады. Қылмыстық-
құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде олардың мазмұнын
анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар жатыр. Сондықтан
зерттеушілер зерттеу деңгейі толық емес делінген құқықтық идеяларға көп
көңіл бөледі.
Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс.
Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір
сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас
республикаларда саяси, әлеуметтік- экономикалық, ұлттық қайшылықөтардың
шиеленісуіне әкеп соқты. Бұл жаңа қоғам жағдайына өтуге дайын
болмағандықтың көрінісі еді.
Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып
экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің
қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың
өмір сүру деңгеінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс
қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп, жоғары
күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс, қылмыстыдықтың
санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі- қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік- экономикалық
тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың
зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие
болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті
теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке
қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін
ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау
органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар
туғызатынымен де қауіпті.
Сондықтан да меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы ішкі істер органдарының бөлімшелері мен қызметтерінің алғашқы
міндеттерінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай ұрлық қылмысының
алдын алу шараларын қарастыруда әлеуметтік- экономикалық саяси,
жағдайлардағы сұрақты шешу үшін ғылыми зерттеуді талап етеді.
Зерттеу объектісі ретінде ұрлық пайдакүнемдік қылмыстың бір түрі
кримилогиялық ерекшіліктегі құбылыс ретінде көрінеді.
Ұрлықты зерттеу пәніне оның жағдайын, құрылымын, өзгерісін білу,
қарастырылып отырған қылмыстың сандық сапалық ерекшіліктерін зерттеу
Қазақстан Республикасы Ішкі істер органымен ұрлықтың алдын алу шаралырын
қолдану мақсатында жүйелі түрде зерттеу кіреді.
Соңғы кезде қылмыстың бұл түрінің сандық және сапалық көрсеткіштері
ғана емес, сонымен бірге, жасау тәсілі де өзгеріске ұшырады.
Менің жұмысымдағы алдыма қойған мақсаттарым келесідей:
- меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі талан-тараждың бір нысаны
ретіндегі ұрлықтың өзіне тән қылмыстың құқықтық және
криминологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- ұрлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып өзіне тән белгілерді
ажырату;
- ұрлықтың жасаушы қылмыскер тұлғасын, ұрлықты жасауға әсер етуші
себептер мен жағдайларын анықтап, ұрлықтың алдын алу шараларын
қарастыру.
Бітіру жұмысы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда талан-тараждың жалпы
сипаттамасы туралы айтылса екінші тарау талан-тараждың жеке нысаны ретінде
ұрлықты қамтиды. Үшінші тарауда ұрлықтың криминологиялық аспектілері туралы
айтылады.
Мұнда қолданылған пікірлер мен қортындылар заңгерлердің,
социологтардың, психологтар мен басқа ғылым саласы өкілдерінің
тұжырымдамалары мен заңға және нормативтік актілерге негізделген.
І тарау. Ұрлық - талан-тараждың бір нысаны
1.1. Талан-тараждың түсінігі, белгілері, нысандары мен түрлері
Меншікке қарсы қылмыстардың ішінде кең таралғаны және қоғамға
қауіптілігі жоғары талан-тараж болып табылады.
Мүлікті талан-тараждауға байланысты қылмыстық жауаптылық мәселесіне заң
әдебиеттерінде барлық уақытта үлкен көңіл бөлінген, бірақ қазіргі уақытқа
дейін қылмыстық құқықтық теорияда талан-тараждың біртұтас түсінігі
қалыптаспаған.
Бірқатар ғалымдар талан-таражды- ‘‘мемлекеттің немесе қоғамның
иелігіндегі мүлікті кінәлігің өз меншігіне не басқа жеке тұлғаның меншігіне
беру үшін қасақана ниетпен, құқыққа қайшы, қайтарымсыз мақсатта
айналдырылуы’’[1] деп анықтама берсе, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексі 175-бабының ескертуінде ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен
мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иемденушісіне залал келтіре
отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайырымсыз айып
қою немесе айналдыру танылады[2] делінген, осыған ұқсас анықтаманы кейбір
ауытқушылықтарымен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1996
жылғы 25 шілдедегі ‘’Бөтеннің мүлкін ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері’’
туралы қаулысында ‘’Меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен заңсыз
тегін алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына айналдыруды-
бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керектігі’’[3],- туралы анықтама берілген.
Осы берілген анықтамалардың негізінде талан-тараждың мазмұнын терең
түсіну үшін қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілеріне
түсінік беру қажет.
Талан-тараждағы қол сұғу объектісін дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін көрсетуге, қылмыстың мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Талан-тараждың объектісіне меншік иесінің өз мүлкіне иелену, пайдалану,
билік етуіне байланысты меншік қатынастары жатады.
Талан-тараждың тікелей объектісі ретінде қылмыстық әрекет салдарынан
бұзылысқа ұшыраған меншік түрі (нысаны) танылады, яғни бұл жерде талан-
тараждың тікелей объектісі ретінде мүлікті тану объектісі түсінігінің өзіне
қайшы келеді, яғни мемлекеттің немесе қоғамның мүлкіне басқадай диверция,
салақтық, қызмет бабын теріс пайдалану сияқты қылмыстық әрекеттермен де
шығын келуі мүмкін. Бұл қылмыстарды ажырату үшін негіз объекті болып
табылады.
Талан-тараж заттық қылмыстардың қатарына жатады. Сырттай қарағанда
субъектінің құқыққа қайшы қылмыстық әрекеті материалдық дүниенің заттарына
қол сұғудан көрініс табатындықтан сұғушы иеленген бөтеннің илігінде мүлік
талан-тараждық заты болып табылады. Талан-тараждық болған болмағандығын
анықтап оны басқа меншікке қарсы қылмыстардан ажырату үшін талан-тараждық
затын анықтау мәселесі үлкен қиындық туғызады. Талан-тараж үшін жауаптылық
белгілейтін Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі баптарында екі зат:
мүлік және мүлікке құқық қана белгіленіп көрсетілген.
Азаматтық құқықта мүлік ретінде ақша, бағалы қағаздар, мүліктік құқық
және мүліктік міндеттемелерді қоса алғандағы заттар танылады.
Мүлікке құқық- бұл меншік иесінің белгілі өкілеттіктерін, яғни өз
меншігін иелену, пайдалану, билік ету құқығын қосқанда заңдық категория
болып табылады.
Мүліктік құқықтар сенімге қиянат жасау жолымен немесе алдаумен жасалған
меншікке қарсы талан-тараждан басқа қылмыстардың заты ретінде көрініс табуы
мүмкін.
Мүліктік міндеттемелер тек талан-тараждық ғана емес басқа да қылмыстық
қол сұғудың заты болмайды. Осыған орай талан-тараждың мүлкі ретінде заттар
танылады. Зат деп материалдық дүниенің заттары аталады.
Талан-тараждың затына қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер
жатқызылады.
Қозғалмайтын мүлік ретінде азаматтардың жеке меншігіндегі
жекешелендірілген пәтерлері, тұрғылықты үй-жайлары жатқызылады. Қозғалатын
мүліктер арасында талан-тараждық заты жалпы құн баламасы ретінде ақша болып
табылады. Жалпы ереже бойынша талан-тараждық заты ретінде заңды төлем
құралы ретінде айналымда бар ұлттық және шетел валютасы танылады.
Айналымнан шығарылып тасталған валюта тарихи не ғылыми құндылығына орай
талан-тараж затына жатқызылады. Екінші қозғалатын мүліктің арасында талан-
тараждық заты ретінде бағалы қағаздар танылады.Азаматтық кодекске сәйкес
бағалы қағаз ретінде тек соны көрсетумен ғана жүзеге асырылатын белгілі
нысанда міндетті риквизиттерді сақтаумен мүліктікқұқықты куаландыратын
құжат болып табылады. Мұнда талан-тараждық затына мемлекеттік облигациялар,
чектер, сертификаттар, акциялар, жекелендірілген қағаздар сондай-ақ ұлттық
және шетелдік мемлекеттік және жеке бағалы қағаздар да жатады.
Бағалы қағаздар арасында талан-тараждық затына Азаматтық кодекс бойынша
бағалы қағаз ретінде танылмайтын, бірақ иеленушісіне - белгілі мүлікке
қызметке немесе жұмысқа белгілі мүліктік құқығын куаландыратын сурогаттық
бағалы қағаздар да жатады. Бұларға бензинге, жанар жағар майға талондар,
жол жүру билеттері, метроға жолақы төлеу үшін жетондар, почталық төлем
белгілері, халықаралық және қалааралық телефон байланысы жетондары жатады.
Талан-тараждық затына сәйкес өзгеріс енгізбей белгілі материалдық құндылық
иеленушісі бола алмайтын қағаздар жатпайды. Олар: кассирмен немесе касса
аппаратымен сатылған көлікте жол жүру билеттерінің бланкалары болып
табылады. Оларды алу әртүрлі қылмыстық құқықтық бағалануға ие болады. Басқа
құқжаттар талан-тараждық заты болып табылмайды.
Талан-тараж мәселесін шешуде тауып алынған қоймаға көңіл аударылады.
Қойма -бұл меншік иесі құқығын жоғалтқан немесе жоқ жер астына жасырылған
ақша не бағалы заттар болып табылады. Азаматтық заңға сәйкес қойма сол
табылған жердің иесінің меншігіне тиесілі болады. Бұл негізде қойма талан-
тараждық затына жатпайды. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексіне сәйкес табылған қоймадан тарихи құндылықтағы заттар шықса ол
міндетті түрде мемлекетке өткізілуі тиіс. Қойманы табушы жер меншік иесі
мемлекеттен марапаттау сыйлығын алады. Мұндай жағдайда қойманы мемлекеттен
жасырып тапсырмай өзі пайдалануға тырысуы талан-тараждық қылмыс құрамын
құрайды.
Мүлікті талан-тараждаудың объективтік жағы құқықтық қорғаудағы қоғамдық
қауіпті және қылмыстық жазаланатын қол сұғушылық процессінің сыртқы
көрінісін көрсетеді. Қылмыстық заң мүлікті талан-тараждық объективтік жағын
қылмыстық кодекстің баптарына нормативтік бекітіп жасау тәсіліне байланысты
ажыратып бейнелеген. Талан-тараж объективтік жағы бойынша қылмыстың
материалдық құрамын құрайды. Ерекшелік ретінде қарақшылықты ғана келте
құрам ретінде танимыз. Талан-тараж аяқталған болып кінәлі мүлікті алып қана
қоймай оған иелік еткен кезден бастап саналады. Бұл орайда талан-тараждық
мүлікті кінәлінің немесе басқа тұлғаның меншігіне айналдыру белгісі-
объективтік жоқтық белгісі болып табылады.
Жалпы ереже бойынша талан-тараж мүлікті қорғалатын аумақ шекарасынан
шығарған кезден бастап аяқталған деп саналады. Егер мүлік аумақ шекарасынан
шығарылмаса оның пайдалану ерекшелігін ескеріп талан-тараждық аяқталу
кезеңін анықтаймыз. Егер мүлік пайдаланылатын өнім ретінде көрініс тапса
ол қозғалатын аумақ шекарасынан шығарылмаса да талан-таражды аяқталды деп
санауға болады[4].
Автор Ю. И. Ляпунов талан-тараждық субъективтік жағының элементтеріне
кінә, ниет мақсатты біріктірген.
Талан-таражда кінә қандай нысанда жасалғанына қарамастан барлық уақытта
тұлға мүлікті заңсыз алатынын және өз әрекеттерімен меншік иесіне
материалдық шығын келтіретінін сезеді және соны тіркей отыра тікелей
қасақаналықпен бағытталған әрекетте көрәнәс табады.
Адам белгілі әрекетті жасау алдында ниеттің пайда болуына әкелетін,
оның негізінде адам санасында белгілі бір мақсатқа жетуді бейнелейтін ішкі
қажеттілікті сезінеді. Анеет- бұл адамның субъективтік сезімінің өзіне тән
танымал атауы болып табылады[5].
Талан-тараждық субъективтік жағының міндетті белгісі еңбексіз күн
көруге бағытталудан туындайтын пайдакүнемдік мақсат. Тұлға талан-тараж
қылмысын жасау туралы шешімге келгенде ол өз алдына белгілі мүлікті меншік
иесінің иелігінен алып, сол мүлікпен толықтай иеленіп, пайдаланып, билік
етуге мақсат қояды, яғни талан-тараждық мақсаты мүлікті өз меншігіне
айналдыру болып табылады[6].
Мүлікті талан-тараждау қылмысында субъектінің белгілері қу келген
қылмыс жасағандағы сияқты бір бірімен байланысты екі аспектіде қаралуы
міндетті. Біріншісі қылмыстың құрамының элементін көрсететін және тұлғаның
әрекетін қылмыстық заңның белгілі баптарымен саралау үшін қылмыстық
жауаптылық туралы сұрақ қоюға мүмкіндік беретін заңды белгілерін анықтайды.
Ондай белгілерге есі дұрыстығы кінәлінің белгілі жасқа толуы, қылмысты
қайталап жасауы, рецидив және талан-тараждың белгілі бір формасын жасаудағы
ерекшеленетін арнайы белгілері жатады. Екінші кең көлембегі аспекті
қылмыстың жасалуына әсер еткен жағдайлар мен себептерді анықтап, мүлікті
талан-тараждау қылмысының жасалуының алдын алу шараларын ұйымдастыру
әрекеттерін белгілеп жауапкершілік пен жазаны дараландыру туралы сұрақты
дұрыс шешу үшін мүмкіндік беретін қылмыскер тұлғасының әлеуметтік саяси
ерекшелігін қарастыруға көмектеседі[7].
Осыған орай талан-тараж дегеніміз бөтеннің мүлкін пайдакүнемдік
мақсатта, заңсыз, құқыққа қайшы түрде, қайтарымсыз алып қоюы болып
табылады.
Талан-таражға байланысты қылмыстар талан-тараждың белгілерін құрайтын
өзара ортақ объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығына ие.
Талан-таражға тән белгіге біріншіден бөтен мүлікті алу жатады.
Мүлікті алу қарақшылықты қоспағанда талан-тараждың барлық нысандарына
тән белгі болып табылады. Мұның қылмыстың аяқталу уақытын анықтауға
тигізетін ықпалы өте зор. Талан-тараждың қатарында заң шығарушы
қарақшылықтың аяқталуы үшін мүлікті алуды талап етпейді. Қарақшылықтың
қоғамға қауіптілігін ескере отырып, жәбірленушінің мүлкін алу құралы болып
табылатын , азаматтың жеке басына қол сұғу кезінен бастап аяқталған деп
санаған. Талан-тараждың басқа нысандары мүлікті бөтеннің иелігінен алған
уақыттан бастап аяқталған болып саналады, яғни қылмыстың қол сұғу
объектісіне нақты шығын келтірген уақыттан бастап орындалған болып
саналатын материалдық қылмыс құрамын құрайды. Мұндай азаматтардың мүліктік
мүддесіндегі нақты шығын жәбірленушіге мүлкін өз қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану мүмкіндігінен айырылған кезде келтіріледі. Бұл
кезең мүлікті оның иелігінен алып қойған уақытпен сәйкестеледі.
Кеңестік криминалисттердің бірқатары талан-тараж түсінігіне мүлікті алу
ғана емес кінәлі жағынан билік етуді де қосады. Осыған сәйкес талан-тараж
мүлікті алғаннан кейін іс жүзінде билік етуді белгілеу уақытынан бастап
аяқталған болып саналуы тиіс. Сондықтан талан-тараждық қылмыстың нәтижесі
екі кезеңнен: мүліктік залал келтірумен қатар талан-тараждаушының мүлкінің
заңсыз ұлғаюынан тұрады.
Мысалы, В. Д. Меншагин азаматтың мүлкін талан-тараждау құрамы кінәлінің
жәбірленушінің мүлкіне иелік ету уақытынан бастап аяқталған болып
саналады[8] деп түсіндірілген. Талан-тараж құрамының аяқталуы үшін
жәбірленушінің мүлікке иелік ету құқығын жоғалтумен қатар, кінәлінің
мүлікке иелік етуі қажет.
Заңда бұл терминді алаяқтыққа ғана қолданған, ал ұрлық пен тонауды
бөтеннің мүлкін алғаннан кейін ғана аяқталған деп саналса, алаяқтықта
мүлікке қылмыскердің ету кезеңінен бастап аяқталған деп есептейді.
Иелену- бұл меншік иесінің жеке мүлкіне деген шаруашылық немесе жеке
байланысын бұзу жолымен кінәлінің мүлкіне іс жүзінде билік етуде орнату
болып табылады.
Бірақ кейде талан-тараждың мынадай жағдайы кездеседі, яғни мүлік меншік
иесінің иелігінен алынған, бірақ әлі кінәлінің заңсыз билеуіне өтпеген
болуы мүмкін. Мұндай жағдай қылмыстық құқық теориясында дау туғызады.
Мысалы, В. Д. Меншагиннің пікірі бойынша бөтен пәтерге кіріп бағалы
мүліктерді алған ұры аула сыпырушыға ұсталып қалса, бұл әрекетті ұрлыққа
оқталу деп есептеген. Бұл жағдайда талан-тараждың аяқталған құрамы жоқ,
яғни кінәлі мүлікті алғанымен оған иелік ете алмайды.
Келтірілген оқиға бойынша талан-тараж аяқталған деп санау үшін ұрының
ұсталған орнын анықтау қажет.
Егер қылмыскер пәтердің ішінде ұсталса, меншік иесінің иелігінен
мүлікті алу туралы талан-тараждың белгісі болмағандықтан, оны талан-таражға
оқталу деп саралауға болады. Егер ұры мүлікпен пәтерден тыс жерде, яғни
жәбірленушінің жеке меншік құқығының таратылуынан тыс аумақта ұсталса,
кінәлінің әрекеті мүлікті меншік иесінің еркімен болған үй- жайдан
шығарылуына байланысты аяқалған қылмыс беп есептеу керек.
Талан-тараждың аяқталу кезеңі туралы сұрақты шешу үшін мүліктің
пайдаланылу ерекшелігі үлкен маңызға ие болады.
Талан-тараждың келесі белгісі- оның заңға қайшылығы. Талан-тараждың бұл
белгісі туралы сұрақты шешу үшін мүлік іс жүзінде қандай құқықтық негізде
тұлғаның иелігінде, яғни ол мүлікке байланысты меншік иесі ретінде билік
ету құқығын жүзеге асыруда ма немесе бөтен мүлікке байланысты ешқандай
құқықты пайдаланусыз билік етуде екендігін анықтаудың маңызы өте зор.
Тұлға меншік иесі болып, ол егер де мүлікті өзінің жеке қарауы бойынша
билеуге, өзінің тұрмыстық немесе басқа белгіленген мақсатқа сәйкес
пайдалануға немесе басқа тұлғаға беруге не болмаса өзінің жеке мүлкінің
құрамында санауға мүмкіндігі болса ғана саналады. Бірақ билік ету құқығы
меншік құқығынан бөлек құқық. Сондықтан мүлікке меншік иесі емес адам билік
етуі мүмкін. Осыған орай билік ету қандай да бір құқықтық негізде, мысалы,
мүлікті жалға беру шарты бойынша заңды немесе заңсыз болуы мүмкін.
Мүлікке үақытша меншік иесі емес адам билік еткенде, меншік иесі билік
ету құқығын жоғалтпайды, ол мүлікті өз мүлкінің құрамында есептеп, оның
тағдырынан билік ету құқығын сақтап заңды түрде билік етуді жалғастырады.
Билік ету құқығы толығымен меншік құқығынан айырылғанда ғана жойылады.
Меншік иесі емес тұлға мүлікпен оған меншік иесімен берілген құқық шегінде
оның мүліктік мүддесі мен еркін бұзбай билік етеді.
Мүлікті алудың заңсыздығы біріншіден, кінәлі ұрланатын мүлікке қатысты
ешқандай құқыққа ие болмайды және өз әрекетінің заңсыздығын сезіне отырып,
бөтеннің мүлкін әдейі алып қояды, екіншіден, мұндай алып қою жәбірленушінің
еркіне қарсы өзінің жеке баюына немесе үшінші тұлғаға қасақана беру
мақсатында жасалудан тұрады.
Ұрлықта яғни жасырын талан-тараждауда мүлікті алу жәбірленушінің
еркінен тыс өтеді. Қылмыскер бұл кезде мүлікті жәбірленушіге талан-тараждық
жасағандығын сезбейтін тәсілмен жүзеге асыруға тырысады. Осыған сәйкес
ұрлықта жәбірленушінің еркі көрініс бермейді. Талан-тараждық күш қолданып
жасалатын түрлері мүлікті алуда жәбірленушінің еркіне қарсы жағдайдағы
әрекетте бейнеленеді.
Талан-таражда жәбірленушінің еркі үлкен маңызға ие болады. Егер де
жәбірленуші мәжбүрлі түрде өз еркімен мүліктің тұрған жерін көрсетіп,
мүлікті берсе, бұл талан-тараж ретінде сараланады.
Керісінше меншік иесі мүлікті басқа тұлғаға беруде келісіммен, шартқа
сәйкес әрекет етсе, бұл талан-тараж белгісін құрамайды.
Әрекетке қабілетсіз не жасөспірімнің немесе ақыл- есі дұрыс емес
адамның келісімімен мүлікті иелену талан-тараж құрамын көрсетеді.
Талан-таражда бөтен мүлікті иеленуде қайтарымсыздық белгісі көрініс
табады.
Мүдікті ұрлай отырып, кінәлі оған ақшалай немесе басқадай материалдық
баламасын төлемей, қоғамдық пайдалы еңбек жұмсамай, бөтен мүлікті
паразиттік жолмен иеленуге талаптанып, материалдық пайда алу мақсатында
әрекет етеді. А. А. Пионтковскийдің ‘’ұрлаушы келтірген шығынды өтеу үшін
мүліктік баламасын тастаса оны талан-тараж деп саралау керек’’, - деген
пікірмен келісуге болмайды. Мұнда бөтен мүлікті өз бетінше иеленген
тұлғаның әрекетінде, талан-тараждың жәбірленушіге материалдық шығын
келтіретін қайтарымсыздық белгісі көрініс таппайды[9].
Талан-тараждың келесі ажырамас белгісі пайдакүнемдік мақсат. Бұл жерде
қылмыскер бөтен мүлікті заңсыз иелене отырып өз алдына өзнің немесе басқа
үшінші тұлғаның материалдық қажеттілігін қанағаттандыруды мақсат етіп
қояды.
Талан-тараж қоғамдық өмірдің кез келген құбылысы сияқты өзінің пайда
болу мазмұны мен нысанына ие. Талан-тараждың мазмұны оған тән қылмыстық
әрекетте өтіп жатқан пролцестердің жиынтығын, талан-тараждың өзінің
динамикасына белгілі өзгерістер әкелетін элементтердің өзара әрекетін және
қоғамдық өмірдегі меншік қатынастарындағы зиянды зардапты көрсетеді және
оларды жеке құбылыс ретінде қарастырып, ол құбылысты әлеумттік ақиқатпен
байланыстырады. Осы айтылғандардан келіп талан-тараждың мазмұны меншік
иесінің мүлкін иелену жолында, нәтижесінде меншік иесіне мүліктік зиян
келтіре отырып, оның иелігінен құқыққа қайшы, қайтарымсыз алуы болып
табылады.
Нысан- талан-тараж мазмұнының бейнелену және жүдзеге асырылу тәсілдерін
көрсетеді. Объективтік шындық ретінде талан-тараж біртұтас мазмұнға ие
болып, құрылымды бөлімшлердің әртүрлі модификациясында көрініс табады.
Қылмыстық заң барлық уақытта талан-тараждың жасаулы нысанына зор мән
берген. Нысан туралы сұрақты заң тұрғысынан шешу, нақты қылмыс түрінің
жасалуының өзіне тән тәсіліне, жиі қайталануына, нақты ақиқаттығына
сүйенеді. Талан-тараж нысанын дұрыс белгілеу әрекеттің әлеуметтік саяси
мазмұнын анықтап, оған заңды, негізді баға беруге, кінәлінің жауаптылығы
түралы сұрақты шешуге көмектеседі. Нысан арқылы кінәлінің тұлғасын және
әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесін объективті түрде зерттеуге мүмкіндік
туғызады[10].
Қылмыстық заңда талан-тараждың нысанын арнайы баптарға бөліп
орналастыру заңда әр нысанның өзіне тән нақты белгілерін анықтауға, талан-
таражға кең мағынада түсінік беруге, бұл қылмыстарды дұрыс саралауға,
алғышарттар құруға басқа да ұқсас қылмыс құралдарынан ажыратуға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар мұндай құрылым заңда әрбір нысан үшін ауырлататын
жағдайларды арнайы белгілеуге, қылмыстық жауаптылық жасын анықтауға және
сол сияқты нақты нысанның объективті жағының ерекшелігімен байланысты талан-
тараждың нақты нысанының объективті жағының ерекшелігіне байланысты талан-
тараждың аяқталу уақытын белгілеуге ықпалын тигізеді[11].
Сонымен, заңда талан-таражды нысандарға бөліп орналастыру талан-
тараждың механизмін зерттеуге, бұл қылмыстардың жеке түрлерін жасауға әсер
еткен сбептер мен жағдайларды терең, жан жақты зерттеуге көмектеседі.
Қазақстан Республикасының қылмыстық Заңында талан-тараждың бес нысаны
берілген. Олар:
-ұрлық;
- Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету;
- алаяқтық;
- тонау;
- қарақшылық болып табылады.
Соның алғашқы нысаны қылмыстық кодекстің 175- бабына сәйкес ұрлық-яғни,
бөтен мүлікті жасырын талан-тараждау. Мұндағы ұрлық түсінігі бүтеннің, яғни
талан-тараж түсінігінің бөлігі болып табылады.
Сондықтан да қылмыстық кодекстің 175-180, 248, 254, 255, 260-
баптарындағы талан-тараждау дегеннің орнына ұрлау түсінігін келтірү заң
тіліндегі қателікті көрсетіп тұр. Бұл жерде талан-тараждау нысандары
ұрлықтың нысандары ретінде көрініс табуда.
Ал жеке нысан ретінде ұрлыққа келетін болсақ, бөтеннің мүлкін талан-
тараждау ұрлықтың міндетті белгісін құрайды. Ұрлауда ұры бөтеннің
иелігіндегі мүлкін құқыққа қайшы сипатта талан-тараждай отырып, бөтеннің
меншік құқығын бұзады. Сондықтан да ұрлықтың объектісі меншік құқығы болып
табылады.
Ұрлықтың объективтік жағы бөтен мүлікті күш қолданусыз жасырын тәсілмен
иеленуде көрініс табады.
Талан-тараж жасырын жасалды деп ол әрекет жәбірленушінің өзіне не басқа
тұлғаларға білдірмей жасағанда танылады.
Ұрлық жәбірленушінің мүлкінің кінәлінің иелігіне өткен уақыттан бастап,
яғни ұры бөтен мүлікті иеленген кезден бастап аяқталған қылмыс құрамын
бейнелейді. Иелену ұры алған мүлікке өз қарауы бойынша билік еткен кезден
бастап пайда болады.
Ұрлық субъктивтік жағынан тікелей ниеттің пайдакүнемдік мақсаттың, яғни
бөтеннің мүлкін өз меншігіне айналдыру мақсатымен ерекшленеді. Мұндай
пайдакүнемдік мақсаттың болмауы ұрлық құрамының болмауына әкеп соғады.
Қылмыскер ұрлықты жасағанда бөтеннің есебінен баюға, яғни заңсыз
материалдық пайда тартуға пайдакүнемдік ниетпен талаптанады.
Ұрлықтың субъектісі 14 жасқа толған, есі дұрыс жеке тұлға[12].
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі ұрлықтың үш құралын жай,
сараланған және ерекше сараланушы құрамдарын қарастырған:
- жай (негізгі құрам);
- сараланушы құрам ретінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша немесе бірнеше рет немесе тұрғын, қызметтік не
өндірістік үй жайға, қоймаға заңсыз кірумен жасалған ұрлық;
- ерекше сараланушы құрам ретінде ұйымдасқан топ немесе ірі
мөлшерде немесе талан-тараж не қорқытып үшін бұрын екі немесе
одан да көп рет сотталған адам жасаған ұрлықты қарастырған.
Бұл құрамдар талан-тараждың басқа нысандарының құрамдарына да ортақ
болып табылады.
Талан-тараждың келесі нысаны ретінде Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 176-бабына сәйкес сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
иеленіп алу немесе ысырап еткендігі үшін жауаптылық көзделген қылмыс құралы
танылады.
1959 жылғы ҚазССР қылмыстық кодексінің 76-4-бабында талан-тараждың
өзінше дербес үш нысаны иеленіп алу, ысырап ету және қызмет бабында қиянат
жасап талан-тараждау деп бір топқа біріктірген болатын, ал мына талданып
отырған бапта тек иеленіп алу және ысырап ету нысаны үшін ғана жауаптылық
көзделген. Заң шығарушы қызмет бабында қиянат жасап талан-тараждауды
қылмыстың жасалу тәртібіне жатқызып, оны қылмыс құрамының сараланушы
белгісі ретінде қарастырған.
Бұл қылмыстың объектісі меншік қатынастары, басқаша айтқанда мүлікті
иелену, пайдалану, билік ету жөніндегі қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Мүлік бұл жерде қылмыстың заты болып табылады. Жалпы талан-тараж затына
тән белгіге ие мүліктер ғана иеленіп алу және ысырап ету қылмысының заты
бола алады және де ол мүліктің айыпты адамға сеніп тапсырылғандығы міндетті
шарт.
Объективтік жағын бөтен мүлікті талан-тараждаудың иеленіп алу және
ысырап ету әрекеттері құрайды.
Иеленіп алу дегніміз белсенді қызмет жасай отырып субъектінің өзіне
сеніп тапсырылған тауарлық материалдық құндылықты алуы, оған заңсыз иелік
орнатуы[13].
Иеленіп алғанда айыптыға сеніп тапсырылған мүлік оқшауланып, оған
заңсыз өтеді, оның өз меншігіне айналдыру немесе үшінші адамдардың
меншігіне беру әрекеті көрініс табады.
Қылмыстың құрылымына сәйкес иеленіп алудың ерекшелігіне субъектінің
талан-тараждалатын мүлікке қатынасы жатады. Мүліктің оған деген белгілі бір
өкілеттігі бар адамның заңды иелігінде болуы.
Айыптының өз иелігіне алған мүлікті заңсыз ары қарайғы әрекеттері бұл
қарастырылып отырған құрам шегінен тыс жатыр, ол талан-тараждың басқа
нысанын ысырап етумен шектеседі.
Ысырап ету- сеніп тапсырылған мүлікті меншік иесінен айыру арқылы,
кінәлінің өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз және
қайтарымсыз айналдыруы[14]. Бұл жағдайда қандай да бір өкілеттік жасау үшін
өзіне сеніп тапсырылған мүлікті айыпкер заңсыз жұмсайды, сатады, үшінші
адамдарға береді не өзі пайдаланады.
Иеленіп алу және ысырап ету қылмысы субъекті мүлікті алып қана қоймай,
оны еркін айналымға жіберуге нақты мүмкіндік алған кезден бастап аяқталған
болып саналады.
Субъективтік жағынан бұл қылмыс тікелей ниетпен және пайда табу
мақсатымен сипатталады.
Субъектісі арнаулы мүлік сеніп тапсырылған, жасы 16-ға толған, есі
дұрыс жеке тұлға.
Талан-тараж нысанының бірі болып табылатын Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 177- бабы Алаяқтық, яғни бөтен мүлікті талан-тараждау
немесе сенімге қиянат жасау арқылы алу.
Алаяқтықтың объектісі меншік қатынастары.
Мұнда ұрлыққа қарағанда қол сұғу затының шеңбері кең тек мүлік қана
емес мүлікке құқық да танылады.
Мүлікке құқықты алу мүлікті алу құралы болып табылатын әртүрлі
құжаттарды алудан көрініс табады[15].
Объективтік жағынан алаяқтық меншік иесінің мүлін иеленумен немесе
алдау не сенімге қиянат жасау жолымен мүлікке құқықты алудан көрінеді.
Алдау болғанда адам бір нәрсені жалған ұғынады, қателеседі, осыған орай
жәбірленуші қылмыскерге мүлікті өзі береді.
Алдау әртүрлі тәсілде: ауызша, жазбаша, қимылмен және басқа да
әрекеттермен болуы мүмкін. Алдаудың мазмұнын алаяқтықта жәбірленушіге
мүлікті қылмыскерге беруге ықпал ететін кез келген дерек құрайды.
Алаяқтық құралының міндетті элементіне алдау жатқызылған. Бірақ барлық
алдау алаяқтықты құрамайды. Алаяқтық үшін мүлкін өз еркімен кінәліге беруге
әсер ететін жәбірленушіні адасуға әкеп соғатын әрекет тән.
Мүлікті немесе мүлікке құқықты алаяқтық жолымен алудың тағы бір
тәсіліне заң сенімге қиянат жасауды жатқызған. Бұл жағдайда кінәлі мүліктің
меншік иесімен немесе заңды иелерімен арадағы сенімдік қатынасты
пайдаланады.
Алаяқтық алдау не сенімге қиянат жасау кезінен емес мүлікке өз қарауы
бойынша билік еикен кезден немесе сол мүлікке құқықты іске асыруға
мүмкіндік алған кезден бастап аяқталған қылмыс құрамын көрсетеді[16].
Субъективтік жағынан алаяқтыққа тікелей ниет тек пайдакүнемдік мақсат
тән.
Алаяқтық субъектісі 16 жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 178-бабына сәйкес тонау
бөтен мүлікті ашық талан-тараждау деп анықтама берілген.
Тонаудың объектісіне ұрлық объектісімен бірдей меншік қатынастары
жатады. Бірақ тонау жәбірленушіге күш қолданкмен жасалса оның қосымша
тікелей объектісне адамның денсаулығы танылады. Мұндай тонау сараланған
құрамды көрсетіп, қатаң жаза тағайындауға негіз болады. Тонаудың затына
талантараждың кез-келген нысанының заты сәйкес келеді.
Тонаудың объективтік жағы бөтеннің мүлкін жәбірленушінің жеке
тұлғасына күш қолданумен және күш қолданусыз ашық талан-тараждауда
бейнеленеді.
Талан-тараждың басқан нысандарынан ажырататын тонауға тән негізгі белгі
ашық талан-тараждау.
Талан-тараждың ашық түрде жасалуы кінәлінің әрекетінің қоғамға
қауіптілігін жоғарылатады деп Г.А. Кригер дұрыс белгілеген[17].
Тонаудың субъективтік жағын талан-тараждың басқа нысандарында ортақ
тікелей ниет пен пайдакүнемдік мақсат құрайды.
Субъектісі қылмыстық кодекстің 15-бабының 2 бөлігіне сәйкес 14 жасқа
толған, есі дұрыс жеке тұлға.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 179-бабына сәйкес
жауапкершілік көзделген қарақшылық қылмысы бөтеннің меншігіне қол сұғудың
қауіпті түріне жатқызылады.
Заңға сәйкес қарақшылық, яғни бөтен мүлікті талан-тараждау мақсатында
шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш
қолданумен немесе тікелей осындай күш қолданамын деп қорқытүлек ұштасқан
шабуыл жасау[18].
Қарақшылықтың объектісі меншік қатынастарымен қатар жәбірленушінің
өмірі және денсаулығы. Тонау қос объектілі қылмыстардың қатарына жатады,
яғни кінәлі бір уақытта екі объектіге қол сұғады.
Қарақшылықпен шабуыл жасаудың заты мүлік болып табылады, яғни ол өз
иесінің мұқтаждығын тікелей не жанама қанағаттандыра алатын материалдық
әлемдегі заттар.
Объективтік жағынан қарақшылық жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына
қауіпті күш қолданумен немесе күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан
шабуылдан көрініс табады.
Күш қолдану қарақшылық шабуылында жәбірленушінің қарсылығын жойып, оның
мүлкін иеленудің құралы ретінде қолданылады.
қарақшылық шабуыл жәбірленушіге оның мүлкін иелену жасында визикалық
және психикалық турде күш қолданумен жасалуы мүмкін. Сонымен бірге
қарақшылық деп кез келген күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқытуды
емес, жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе ауырлығы орташа дене
жарақатын келтіру және өліміне әкеп соқтыратын күш қолдануды ғана тану
қажет.
Қарақшылық қылмысының объективтік жағының ерекшелігі мүлікті
қылмыскердің иеленген- иеленбгеніне қарамастан, жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұштасқан шабуыл жасаған кезеңнен бастап
қылмыс аяқталған болып саналады[19].
Талан-таражды түрлерге бөлу талан-таражбен келтірілген мүліктік
зияннның мөлшерін есептеу негізінде жүргізіледі. Талан-тараждың зардабының
ауырлығы, сонымен қатар кінәлінің әрекетінің қоғамға қауіптілігі, әрекетпен
келтірілген мүліктің шығынының мөлшерін анықтайды. Аса ірі мүліктік зиян
талан-тараждың өзінен де қауіпті.
Талан-таражбен келтірілген мүліктік шығын, әрекеттің құрамын құрайтын
басқа да элементтері сияқты дәл анықтауды және дәлелдеуді талап ететін
қылмыс құрамының элементі болып табылады. Талан-таражбен келтірілген шығын
мөлшері, әрбір талан-таражға байланысты қылмыстық іс бойынша дәлелдеу
пәніне кіреді.
Осыған орай талан-таражбен келтірілген шығын мөлшерін анықтау үшін
қылмыстың құқықтық теорияда және талан-таражбен күрес тәжірбиесі барысында
екі: ақшалай құнын есептеуге негізделген құндық және талан-тараж мүлкінің
құндық мөлшер белгісінің өсуіне байланысты сандық, сапалық белгісі
жасақталған.
Ондағы ақшалай құнын есептеуге негізделген құндық белгімен талан-
тараждық мөлшерін анықтау талан-тараждың қандай түрге жататындығын ажырату
үшін заңды және дұрыс болып саналады. Себебі қазіргі кең көлемдегі тауар
айналымы кезінде кез келген мүліктің баламасы ретінде, материалдық
құндылықтардың қоғамдық маңыздылығының әмбебап өлшемі ретінде оның құны
табылады. Белгілі дәрежедегі құн мүліктің сандық және сапалық
көрсеткіштерін бейнелеуде көрініс табады. Мүліктің экономикалық маңыздылығы
бірінші кезекте оның ақшалай көріністегі бағасын анықтаса, сонымен бірг
талан-тараждың түрі талан-тараж затының бағасы мемлекеттік бөлшек бағасы
бойынша ақшалай есепке негізделуі тиіс[20].
Осы қылмыспен келтірілген зиян мөлшеріне сәйкес қылмыстың жазалану және
жазаланбауына қарай екіге бөлінеді:
Біріншісі әкімшілік жауапкершілікке тарту көзделгн ұсақ талан-тараж.
Бұл Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабының ескертуінің
5-ші тармағына сәйкес меншік құқығындағы ұйымға тиесілі, не оның
қарамағындағы бөтеннің мүлкін талан-тараждау кезіндегі мүліктің құны қылмыс
жасалған уақытта, Қазақстан Республикасының заңдарында блгіленген он айлық
есептік көрсеткіштен аспаса, талан-тараж ұсақ деп танылған.
Ал азаматтардың мүлкін талан-тараждауда әкімшілік жауапкершілікке
тартылатын ұсақ талан-тараж көзделмеген.
Екіншісі қылмыстық жазаланатын талан-тараж болып табылады. Ол
азаматтардан кез келген ақша мөлшерін алу болса, меншік құқығындағы ұйымнан
он айлық есептік көрсеткіштен жоғары мөлшердегі мүлікті талан-тараждау
болып табылады.
Қылмыстық жазаланатын талан-тараждың өзі қарапайым (жай) мөлшердегі
және ірі мөлшердегі талан-тараж болып бөлінеді.
Қарапайым (жай) мөлшердегі талан-тараж болып қылмыс жасалған уақытта
мүліктің құны Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген бес жүз
айлық есептік көрсеткішке жетпейтін мөлшерде болса танылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175- бабының ескертуінің
2-тармағына сәйкес ірі мөлшердегі талан-тараж деп қылмыс жасау сәтінде
мүліктің құны айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түскен жағдайда
танылады.
Бұдан да басқа талан-таражды түрлерге бөлу қылмыс объектісінің бөлінбес
элементі, құрамдас бөлігі болып табылатын затына негізделеді. Олар:
- қарапайым заттарды (Қылмыстық кодекстің 175-179 баптары);
- ерекше құнды (Қылмыстық кодекстің 180-бабы) заттарды ;
- радиактивті материалдарды (Қылмыстық кодкстің 248-бабы);
- қаруды, оқ дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару
құрылғылары(Қылмыстық кодекстің 255-бабы);
- есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды (Қылмыстық
кодекстің 260-бабы) талан-тараждау деп бес түрге бөлінеді.
Талан-тараждың алғашқы түрі қарапайым заттарды талан-тараждауға
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175- бабы ұрдық, 176 бабы
бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету, 177-бабы алаяқтық, 178-бабы
тонау, 179-бабы қарақшылық жатады. Бұлардың заты ретінде талан-тараж затына
сәйкес бөтен адамға меншік құқығымен тиісті қозғалатын және қозғалмайтын
мүлік жатады. Осыған орай қарапайым заттарды талан-тараждаудың объектісі
меншік болып табылады.
Талан-тараждың келесі түрі ерекше құнды заттарды талан-тараждау.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 180--бабына сәйкес ерекше
тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды
талан-тараждау делінген. Осы талданып отырған іс әрекеттің заты болу үшін
материалдық әлем объектілерінің, заттардың және құжаттардың мазмұнында
ерекше құндылық болуы керек және оларда өзгеше қайталанбас сипат болуы
тиіс. Заттардың, жеке құжаттардың өзгешелігі және қайталанбастығы олардың
тарихи, ғылыми, көркем және мәдени мұра болуымен байланысты. Мысалы,
археологиялық жазбалардан табылған заттар мен құжаттарда тарихи құндылық
болады, яғни олар халықтың қоғамның, мемлекеттің жекелеген көрнекі
адамдардың өміріндегі тарихи оқиғаларды сипаттайды. Сирек кездесетін флора
мен фауна үлгілерінде, минералогия, анатомия және полиентология үшін бағалы
заттарда ғылыми құндылық болады.
Суреттер, мүсіндер, иконалар, гравюрлар декоративтік қолданбалы өнердің
шығармаларының дәстүрлі халық қолөнерінің бұйымдары, сирек кездесетін
музыкалық аспаптарды, монеталар, ордендер мен медальдар, коллекциялаудың
өзге заттаряы көркемдік құндылыққа жатады. Тарихи, көркемдік, ғылыми,
мәдени құндылығы бар құжаттарға сирек кездесетін қолжазбалар,
документальдық ескрткіштер, фото, фоно-кино, бейнеархивтер жатады[21].
Бұл қылмыстың объектісі ретінде меншік танылып, меншікке қарсы
қылмыстардың қатарына жатады.
Талан-тараждың келесі бір түрі Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 248--бабына сәйкес радиактивті материалдарды талан-тараждау
болып табылады.
Қылмыстың заты ретінде радиактивті материалдар табылады. Ал объекті
болып радиактивті материалдар айналымы өрісіндегі қоғамдық қауіпсіздік
қылмыстық кодекстің ‘’қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар’’ деп аталатын тарауына орналастырылған.
Талан-тараждың затына байланысты жеке түрі ретінде қарастырылатын
қаруды, оқ дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын талан-тараждау
үшін жауаптылық Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 255- бабында
қарастырылған.
Бұл қылмыстың затына ату құралы, оқ дәрілер, жарылғыш заттар мен жару
құрылғылары болып табылып объектісі ретінде қоғамдық қауіпсіздік танылады.
Талан-тараждың затына сәйкес соңғы түріне Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 260-бабына сәйкес есірткі немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды талан-таражға салу жатады. Қылмыстың затына есірткі және
психотроптық заттар жатады. Қылмыстың объектісі халықтың денсаулығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қоғамға қауіптілік
дәрежесіне орай бұл қылмыс ‘’халықтың денсаулығына және адамгершілігіне
қарсы қылмыстар’’ деп аталатын тарауға орналастырылған.
Бұларға қоса талан-тараждың жеке нысаны ретінде қарастырылатын,
ұрлықтың алтыншы түрі ретінде Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 324-бабына сәйкес құжаттарды, мөрлерді, мөртаңбаларды ұрлау үшін
жауаптылық көзделген қылмыстық әрекетті атауға болады. Бұл бап бір бірімен
әрекет тәсілі және заты бойынша ұқсас екі дербес қылмыс құрамын көрсеткен.
Бірінші бөлігінің затына төлқұжат, жеке куәлік немесе басқа маңызды жеке
құжат жатса, екінші бөлігінің затына ресми құжат, мөр және мөртаңба жатады.
Қылмыстың объектісіне құжат, мөртаңба, мөр айналымындағы басқару тәртібі
болып табылады.
Қылмыстарды затына байланысты түрлерге бөліп орналастыру, қылмыс
объектісіне орай қылмыстарды бір бірінен ажыратуға мүмкіндік береді,
өйткені соңғы қарастырылған ұрлық түрлерінде не меншік қатынастары қосымша
объектіні құрайды, не мүлде объектіні құрай алмайды.
1.2. Ұрлықтың объектісі және заты
Меншік иесінің мүлкін талан-тараждаудың бір нысаны болып табылатын
ұрлық көп таралған мүліктік қылмыстардың қатарына жатады.
Заң ұрлықты меншік иесінің мүлкін жасырын талан-тараждау ретінде
анықтаған нақты қылмыстық әрекет нәтижесінде түсетін қылмыстық жауаптылық
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабында көзделген, яғни
ұрлық бөтеннің мүлкін иелену мақсатында, жасырын, құқыққа қайшы, қасақана
түрде, күш қолданусыз алу болып табылады.
Ұрлықтың топтық объектісі ретінде меншік қатынастары танылады,
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңына сәйкес меншік құқығы заңмен
танылған және қорғалатын субъектінің өзінің мүлкін өзқ қарауы бойынша
иелену, пайдалану, және билік ету құқығы болып табылады[22].
Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны: жеке меншік және
мемлекеттік меншік тең танылады және қорғалады, жеке меншік ретінде
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншігі танылса, ал мемлекеттік меншік республикалық және
комуналдық меншік түрінде көрініс табады.
Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 191-бабына сәйкес қоғамдық меншік, соның ішінде діни
бірлестіктердің меншігі танылады.
Ұрлықтың негізгі тікелей объектісіне қол сұғушылық жүзеге асырылған
нақты меншік қатынасы жатады.
Меншік иесінің мүлкін ұрлауда кінәлі іс жүзіндегі құқықтық қатынасқа
емес, оның элементіне, яғни мүлікті иелену, пайдалану, билік етумен жүзеге
асырылатын меншік құқығына қол сұғады[23].
Ұрлықты талдағанда объектісін ғана емес сонымен бірге қылмыстық затын,
яғни ұрланған мүлікті анықтау қажет.
Қылмыстың қол сұғушылық заты ретінде мүлікті қарастыра отырып сол
уақытта оны қылмыстың объектісінен бөліп зерттеуге болмайды.
Объекті мен зат құбылыстың бір деңгейінде жатқан бір-бірімен байланысты
ұғымдар, заттай мүліктер мүліктік қатынастардың материалдық алғы шарты
болғандықтан қол сұғушылық заты, қылмыс объектісінің элементі, құрамдас
бөлігі ретінде танылуы қажет, яғни меншік қатынастары мүлікпен байланыссыз
жүзеге асырылмайды.
Мүлікке әсер ету жолымен меншік қатынастарына зиян келеді. Затты ұрлау
мүліктің бөлшігі ретінде осы заттардың есебінен жүзеге асырылатын меншік
қатынастарын бұзады[24].
Бұл көзқарасқа В. А. Владимиров қарсы шыққан. Ол ұрлықтың заты мен
тікелей объектісін бөліп қарастыруда қате санаған. Оның пікірінше ұрлықтың
объектісі материалдық дүние заттарының жиынтығы ретінде түсіндірілетін
мүлік табылады[25].
Сондай-ақ М. П. Михайлов меншік құқығы қылмыстық қол сұғушылықтан зиян
келмейді деген[26].
Басқа авторлар ұрлық жасағанда зиян меншік қатынастарына қол сұғушылық
затына әсер ету жолымен келтіріледі. Қоғамдық қатынас болып табылатын
меншік ұрланбайды, жойылмайды, меншік қатынастары тек бұзылады[27].
Соған сәйкес ұрлықта зиян мүлікке емес, меншік құқығына келтіріледі.
Қылмыс субъектісі яғни ұры сыртқы дүниенің материалдық заттарына емес,
меншік құқығына, меншіктік қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Б.С. Никифоров мүлікті сыртқы дүниенің материалдық заттарының белгілі
жиынтығы деп дұрыс түсінік берген[28].
Мүлік өзінің физикалық белгілеріне орай ол объективтік дүниенің әртүрлі
заттарында, материалдық, затық денелерде жабдықталған, кез-келген физикалық
жанды және жансыз жағдайда болу мүмкіндігі бар, өз алдына маңызға ие немесе
басқа басты мүлікке жату рөлін орындайтын ерекшліктерге ие болады.
Ереже ретінде ұрлықта қол сұғушылық заты болып табылатын мүлікке
кеңістікте өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтпай араласатын қозғалатын мүлік
жатады.
Ұрлықтың мақсаты бөтен еңбектің материалдық өнімдерін құқыққа қайшы
иеленіп алу болғандықтан ұрлықтың заты ретінде болжамдар, кітапта,
картинада материалдық көрініске ие болмаған материалдық құндылықтар
танылмайды[29].
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша мемлекетке немесе
басқа құқық субъектісінің меншігіне жататын барлық мүліктерталан-тараждың
заты болып саналмайды.
Ұрлықтың затына тек адам еңбегі сіңірген мүліктер мен заттардың
жиынтығы жатады. Ұрлықьың заты болуы үшін мүдік тұтынушылық қасиетпен бірге
баға құнына ие бола отырып тауар-ақша айналысына, азаматтың айналымға
қатысу қабілетіне ие болу керек.
Орман, жан жануарлар мен құстар, судағы балықтар, қоғамға пайдалы еңбек
жұмсалған табиғи байлықтар да меншік-мемлекеттің меншігі. Бірақ бұған адам
еңбегі жұмсалмағандықтан оны ұрлау мүлкі ретінде есептемейміз. Осы аталған
объектілерге қылмыстық қол сұғушылық үшін жауаптылық Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің 11 тарауында экологиялық қылмыстарда
көзделген[30].
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабында
қарастырылған қылмыс затына ақшы қауылары мен атыс заттарын қоспағанда оқ
ату қаруының барлық түрлері жатпайды. Бұл заттарды талан-тараждау қоғамдық
қауіпсіздікте маңызды қауіп көрсетеді, оларды қолданып ауыр, аса ауыр
қылмыс жасау мүмкіндігін туғызады. Бұл қылмыстың негізгі объектісі меншік
емес, қоғамдық қауіпсіздік болып табылады, меншік қатынастары бұл жерле
қосымша объекті ретінде көрініс табады. Сондықтан ол Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарң деп аталатын 9 тарауына енгізілген[31].
Осы негізге орай көрсетілген тарауға жеке қылмыс құрамы ретінде
радиактивті материалдарды талан-тараждау[32] және халықтың денсаулығына
және адамгершілікке қарсы қылмыстарң деп аталатын 10 тарауға Есірткі
заттарды немесе жүйкегк әсер ететін заттарды талан-тараждағаның[33] үшін
жауаптылық көзделген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 115-бабының мазмұнынан
келіп мүлік түсінігі заттарда, ақшаны, шет ел валютасын, бағалы қағаздарды,
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіленген нәтижесін, фирмалық
атауды, тауарлық белгіні, мүліктік құқықтың жекеленген бұйымдарының басқа
да құралдарын және басқа мүліктерді қамтиды. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 115-бабына сәйкес ұрлықтың заты қозғалатын және
қозғалмайтын мүліктер болуы мүмкін. Соңғысына ьақша учаскесінен талан-
таражға ұшыраған көп жылдық екпелер жатады.
ұрлықтың затына:
- бөлінбейтін мүліктер, яғни шаруашылық мақсатын өзгертусіз
бөлінуі мүмкін емес немесе заң ережелерінің күшімен бөлінуге
жатпайтын мүліктер (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 120-бабы). Сонымен бірге бөлінетін мүліктер- бұл
бөлікке бөлгенде өзінің мақсатын жоғалтпайтын мүліктер.
- күрделі, заттар, біртұтас бүтінді құрайтын, белгілі мәнді
байланыс мақсаты бойынша пайдалануға мүмкіндік беретін заттар
(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 121-бабы).
Қиын заттарға кітапхана, кәсіпорын т. б жатады.
- Заң негізінде мүлікті пайдалану жолымен алған тұлғаның
кірістері, өнімдері және тұқымдары (Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 123-бабы).
- Жануарлар.
- Ақша (валюта). Біздің елімізде ақша бірлігі теңге болып
табылады. Қазақстан Республикасында шет ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 2
І тарау. Ұрлық - талан-тараждың бір нысаны
1.1. Талан-тараждың түсінігі, белгілері, нысандары мен
түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.2. Ұрлықтың объектісі және
заты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 24
1.3. Ұрлықтың объективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 30
1.4. Ұрлықтың субъектісі ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 38
1.5. Ұрлықтың субъективтік
жағы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... 41
1.6. Ұрлықтың сараланған құрамдары ... ... ... ... ... ... .. ... ..
... ... . 45
1.7. Ұрлықты ұқсас қылмыстардан ажырату ... ... ... ... ... .. ... ... .
53
ІІ тарау. Ұрлық қылмысының криминологиялық мәселелері
2.1. Ұрлықтың жай
күйі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .58
2.2. Ұрлықтың себептері мен жағдайлары ... ... ... ... ... ... . ...
... ... .60
2.3. Ұрының
тұлғасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .62
2.4. Ұрлықтың алдын алу ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..70
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..72
Пайдаланылған әдебиеттер ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..76
Кіріспе
Бүгінгі күні қоғамда болып жатқан өзгерістер, әртүрлі меншік
нысандарының пайда болуы қылмыстық заңның да өзгеруіне ықпал етеді.1997
жылғы жаңа Қылмыстық кодекс қазіргі қоғамға қажет, бұрын бізге таныс емес
жаңа қылмыс құрамдарын ұсынды.Бірақ заңның жаңалығы оның толық
жетілгендігін білдірмейді. Кейбір авторлар пікірінше қылмыстық заң күшіне
енген соң көптеген қоғамдық қажеттіліклерге жауап бере алмады. Қылмыстық-
құқықтық новеллаларды жасау және өзгерту негізінде олардың мазмұнын
анықтайтын теориялық қылмыстық-құқықтық концепциялар жатыр. Сондықтан
зерттеушілер зерттеу деңгейі толық емес делінген құқықтық идеяларға көп
көңіл бөледі.
Қылмыстылықпен күрес жүргізу кез келген қоғамға тән актуальды құбылыс.
Ол кеңестік дәуірдің өзінен ақ ерекше маңызға ие болған. Кеңес одағы өмір
сүруін тоқтатқан кездегі қоғамдағы дағдарыс көптеген бұрынғы одақтас
республикаларда саяси, әлеуметтік- экономикалық, ұлттық қайшылықөтардың
шиеленісуіне әкеп соқты. Бұл жаңа қоғам жағдайына өтуге дайын
болмағандықтың көрінісі еді.
Қазіргі уақытта криминогендік жағдайдың шиеленісу факторы болып
экономиканың тұрақсыздығы, өндіріс пен тұтынушылық рыноктың мүмкіндігінің
қысқаруы, ақшаның құнсыздануы, бағаның үнемі өсуі, көптеген азаматтардың
өмір сүру деңгеінің төмендеуіне әкеп соқты. Бұл жағдайдан Қазақстан да тыс
қалмады.
Қазақстанда қылмыстылық деңгейі 80 жылдардың соңында жедел өсіп, жоғары
күйінде қала берді, соңғы жылдардағы криминалдық өзгеріс, қылмыстыдықтың
санының ғана өсуі емес, сонымен бірге қылмыстылық сапасының өзгеруі болды.
Мемлекеттің қылмыстылыққа бақылау жасап, оның алдын алуға
қабілетсіздігі- қоғамның саяси, заңдық, элеуметтік- экономикалық
тұрақсыздығы екені белгілі.
Осындай жағдайға байланысты криминологиялық және қылмыстық құқықтың
зерттеу шегіне кіретін ұрлықпен күрес жүргізу мәселесі ерекше маңызға ие
болды.
Қазақстан Республикасының Конституциясы мемлекеттік және жеке меншікті
теңдей бекітіп, меншік құқығын бірдей қорғауды заңда бекіткен. Меншікке
қылмыстық қол сұғушылық азаматтарға үлкен материалдық шығын әкелгені үшін
ғана емес, мемлекет атынан адам мен азаматтардың Конституциялық құқығын
қорғауды қамтамасыз етіп, қылмыстылықпен күрес жүргізетін құқық қорғау
органдарының қызметінің қабілеттілігіне сенімін жоғалтатын саяси салдар
туғызатынымен де қауіпті.
Сондықтан да меншікті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау Қазақстан
Республикасы ішкі істер органдарының бөлімшелері мен қызметтерінің алғашқы
міндеттерінің бірі ретінде көрініс табады. Осыған орай ұрлық қылмысының
алдын алу шараларын қарастыруда әлеуметтік- экономикалық саяси,
жағдайлардағы сұрақты шешу үшін ғылыми зерттеуді талап етеді.
Зерттеу объектісі ретінде ұрлық пайдакүнемдік қылмыстың бір түрі
кримилогиялық ерекшіліктегі құбылыс ретінде көрінеді.
Ұрлықты зерттеу пәніне оның жағдайын, құрылымын, өзгерісін білу,
қарастырылып отырған қылмыстың сандық сапалық ерекшіліктерін зерттеу
Қазақстан Республикасы Ішкі істер органымен ұрлықтың алдын алу шаралырын
қолдану мақсатында жүйелі түрде зерттеу кіреді.
Соңғы кезде қылмыстың бұл түрінің сандық және сапалық көрсеткіштері
ғана емес, сонымен бірге, жасау тәсілі де өзгеріске ұшырады.
Менің жұмысымдағы алдыма қойған мақсаттарым келесідей:
- меншікке қарсы қылмыстардың ішіндегі талан-тараждың бір нысаны
ретіндегі ұрлықтың өзіне тән қылмыстың құқықтық және
криминологиялық ерекшеліктерін анықтау;
- ұрлықты басқа ұқсас қылмыстардан ажыратып өзіне тән белгілерді
ажырату;
- ұрлықтың жасаушы қылмыскер тұлғасын, ұрлықты жасауға әсер етуші
себептер мен жағдайларын анықтап, ұрлықтың алдын алу шараларын
қарастыру.
Бітіру жұмысы үш тараудан тұрады. Бірінші тарауда талан-тараждың жалпы
сипаттамасы туралы айтылса екінші тарау талан-тараждың жеке нысаны ретінде
ұрлықты қамтиды. Үшінші тарауда ұрлықтың криминологиялық аспектілері туралы
айтылады.
Мұнда қолданылған пікірлер мен қортындылар заңгерлердің,
социологтардың, психологтар мен басқа ғылым саласы өкілдерінің
тұжырымдамалары мен заңға және нормативтік актілерге негізделген.
І тарау. Ұрлық - талан-тараждың бір нысаны
1.1. Талан-тараждың түсінігі, белгілері, нысандары мен түрлері
Меншікке қарсы қылмыстардың ішінде кең таралғаны және қоғамға
қауіптілігі жоғары талан-тараж болып табылады.
Мүлікті талан-тараждауға байланысты қылмыстық жауаптылық мәселесіне заң
әдебиеттерінде барлық уақытта үлкен көңіл бөлінген, бірақ қазіргі уақытқа
дейін қылмыстық құқықтық теорияда талан-тараждың біртұтас түсінігі
қалыптаспаған.
Бірқатар ғалымдар талан-таражды- ‘‘мемлекеттің немесе қоғамның
иелігіндегі мүлікті кінәлігің өз меншігіне не басқа жеке тұлғаның меншігіне
беру үшін қасақана ниетпен, құқыққа қайшы, қайтарымсыз мақсатта
айналдырылуы’’[1] деп анықтама берсе, Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексі 175-бабының ескертуінде ұрлық деп пайдакүнемдік мақсатта бөтен
мүлікті осы мүліктің меншік иесіне немесе өзге иемденушісіне залал келтіре
отырып, айыптының немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз, қайырымсыз айып
қою немесе айналдыру танылады[2] делінген, осыған ұқсас анықтаманы кейбір
ауытқушылықтарымен Қазақстан Республикасының Жоғарғы Сот Пленумының 1996
жылғы 25 шілдедегі ‘’Бөтеннің мүлкін ұрлауды саралаудың кейбір мәселелері’’
туралы қаулысында ‘’Меншік иесінің мүлкін пайдақорлық мақсатпен заңсыз
тегін алуды және оны өз пайдасына немесе басқаның пайдасына айналдыруды-
бөтеннің мүлкін ұрлау деп түсіну керектігі’’[3],- туралы анықтама берілген.
Осы берілген анықтамалардың негізінде талан-тараждың мазмұнын терең
түсіну үшін қылмыс құрамының объективтік және субъективтік белгілеріне
түсінік беру қажет.
Талан-тараждағы қол сұғу объектісін дұрыс анықтау қылмыстың қоғамға
қауіптілік дәрежесін көрсетуге, қылмыстың мәнін ашуға мүмкіндік береді.
Талан-тараждың объектісіне меншік иесінің өз мүлкіне иелену, пайдалану,
билік етуіне байланысты меншік қатынастары жатады.
Талан-тараждың тікелей объектісі ретінде қылмыстық әрекет салдарынан
бұзылысқа ұшыраған меншік түрі (нысаны) танылады, яғни бұл жерде талан-
тараждың тікелей объектісі ретінде мүлікті тану объектісі түсінігінің өзіне
қайшы келеді, яғни мемлекеттің немесе қоғамның мүлкіне басқадай диверция,
салақтық, қызмет бабын теріс пайдалану сияқты қылмыстық әрекеттермен де
шығын келуі мүмкін. Бұл қылмыстарды ажырату үшін негіз объекті болып
табылады.
Талан-тараж заттық қылмыстардың қатарына жатады. Сырттай қарағанда
субъектінің құқыққа қайшы қылмыстық әрекеті материалдық дүниенің заттарына
қол сұғудан көрініс табатындықтан сұғушы иеленген бөтеннің илігінде мүлік
талан-тараждық заты болып табылады. Талан-тараждық болған болмағандығын
анықтап оны басқа меншікке қарсы қылмыстардан ажырату үшін талан-тараждық
затын анықтау мәселесі үлкен қиындық туғызады. Талан-тараж үшін жауаптылық
белгілейтін Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі баптарында екі зат:
мүлік және мүлікке құқық қана белгіленіп көрсетілген.
Азаматтық құқықта мүлік ретінде ақша, бағалы қағаздар, мүліктік құқық
және мүліктік міндеттемелерді қоса алғандағы заттар танылады.
Мүлікке құқық- бұл меншік иесінің белгілі өкілеттіктерін, яғни өз
меншігін иелену, пайдалану, билік ету құқығын қосқанда заңдық категория
болып табылады.
Мүліктік құқықтар сенімге қиянат жасау жолымен немесе алдаумен жасалған
меншікке қарсы талан-тараждан басқа қылмыстардың заты ретінде көрініс табуы
мүмкін.
Мүліктік міндеттемелер тек талан-тараждық ғана емес басқа да қылмыстық
қол сұғудың заты болмайды. Осыған орай талан-тараждың мүлкі ретінде заттар
танылады. Зат деп материалдық дүниенің заттары аталады.
Талан-тараждың затына қозғалатын және қозғалмайтын мүліктер
жатқызылады.
Қозғалмайтын мүлік ретінде азаматтардың жеке меншігіндегі
жекешелендірілген пәтерлері, тұрғылықты үй-жайлары жатқызылады. Қозғалатын
мүліктер арасында талан-тараждық заты жалпы құн баламасы ретінде ақша болып
табылады. Жалпы ереже бойынша талан-тараждық заты ретінде заңды төлем
құралы ретінде айналымда бар ұлттық және шетел валютасы танылады.
Айналымнан шығарылып тасталған валюта тарихи не ғылыми құндылығына орай
талан-тараж затына жатқызылады. Екінші қозғалатын мүліктің арасында талан-
тараждық заты ретінде бағалы қағаздар танылады.Азаматтық кодекске сәйкес
бағалы қағаз ретінде тек соны көрсетумен ғана жүзеге асырылатын белгілі
нысанда міндетті риквизиттерді сақтаумен мүліктікқұқықты куаландыратын
құжат болып табылады. Мұнда талан-тараждық затына мемлекеттік облигациялар,
чектер, сертификаттар, акциялар, жекелендірілген қағаздар сондай-ақ ұлттық
және шетелдік мемлекеттік және жеке бағалы қағаздар да жатады.
Бағалы қағаздар арасында талан-тараждық затына Азаматтық кодекс бойынша
бағалы қағаз ретінде танылмайтын, бірақ иеленушісіне - белгілі мүлікке
қызметке немесе жұмысқа белгілі мүліктік құқығын куаландыратын сурогаттық
бағалы қағаздар да жатады. Бұларға бензинге, жанар жағар майға талондар,
жол жүру билеттері, метроға жолақы төлеу үшін жетондар, почталық төлем
белгілері, халықаралық және қалааралық телефон байланысы жетондары жатады.
Талан-тараждық затына сәйкес өзгеріс енгізбей белгілі материалдық құндылық
иеленушісі бола алмайтын қағаздар жатпайды. Олар: кассирмен немесе касса
аппаратымен сатылған көлікте жол жүру билеттерінің бланкалары болып
табылады. Оларды алу әртүрлі қылмыстық құқықтық бағалануға ие болады. Басқа
құқжаттар талан-тараждық заты болып табылмайды.
Талан-тараж мәселесін шешуде тауып алынған қоймаға көңіл аударылады.
Қойма -бұл меншік иесі құқығын жоғалтқан немесе жоқ жер астына жасырылған
ақша не бағалы заттар болып табылады. Азаматтық заңға сәйкес қойма сол
табылған жердің иесінің меншігіне тиесілі болады. Бұл негізде қойма талан-
тараждық затына жатпайды. Бірақ, Қазақстан Республикасының Азаматтық
Кодексіне сәйкес табылған қоймадан тарихи құндылықтағы заттар шықса ол
міндетті түрде мемлекетке өткізілуі тиіс. Қойманы табушы жер меншік иесі
мемлекеттен марапаттау сыйлығын алады. Мұндай жағдайда қойманы мемлекеттен
жасырып тапсырмай өзі пайдалануға тырысуы талан-тараждық қылмыс құрамын
құрайды.
Мүлікті талан-тараждаудың объективтік жағы құқықтық қорғаудағы қоғамдық
қауіпті және қылмыстық жазаланатын қол сұғушылық процессінің сыртқы
көрінісін көрсетеді. Қылмыстық заң мүлікті талан-тараждық объективтік жағын
қылмыстық кодекстің баптарына нормативтік бекітіп жасау тәсіліне байланысты
ажыратып бейнелеген. Талан-тараж объективтік жағы бойынша қылмыстың
материалдық құрамын құрайды. Ерекшелік ретінде қарақшылықты ғана келте
құрам ретінде танимыз. Талан-тараж аяқталған болып кінәлі мүлікті алып қана
қоймай оған иелік еткен кезден бастап саналады. Бұл орайда талан-тараждық
мүлікті кінәлінің немесе басқа тұлғаның меншігіне айналдыру белгісі-
объективтік жоқтық белгісі болып табылады.
Жалпы ереже бойынша талан-тараж мүлікті қорғалатын аумақ шекарасынан
шығарған кезден бастап аяқталған деп саналады. Егер мүлік аумақ шекарасынан
шығарылмаса оның пайдалану ерекшелігін ескеріп талан-тараждық аяқталу
кезеңін анықтаймыз. Егер мүлік пайдаланылатын өнім ретінде көрініс тапса
ол қозғалатын аумақ шекарасынан шығарылмаса да талан-таражды аяқталды деп
санауға болады[4].
Автор Ю. И. Ляпунов талан-тараждық субъективтік жағының элементтеріне
кінә, ниет мақсатты біріктірген.
Талан-таражда кінә қандай нысанда жасалғанына қарамастан барлық уақытта
тұлға мүлікті заңсыз алатынын және өз әрекеттерімен меншік иесіне
материалдық шығын келтіретінін сезеді және соны тіркей отыра тікелей
қасақаналықпен бағытталған әрекетте көрәнәс табады.
Адам белгілі әрекетті жасау алдында ниеттің пайда болуына әкелетін,
оның негізінде адам санасында белгілі бір мақсатқа жетуді бейнелейтін ішкі
қажеттілікті сезінеді. Анеет- бұл адамның субъективтік сезімінің өзіне тән
танымал атауы болып табылады[5].
Талан-тараждық субъективтік жағының міндетті белгісі еңбексіз күн
көруге бағытталудан туындайтын пайдакүнемдік мақсат. Тұлға талан-тараж
қылмысын жасау туралы шешімге келгенде ол өз алдына белгілі мүлікті меншік
иесінің иелігінен алып, сол мүлікпен толықтай иеленіп, пайдаланып, билік
етуге мақсат қояды, яғни талан-тараждық мақсаты мүлікті өз меншігіне
айналдыру болып табылады[6].
Мүлікті талан-тараждау қылмысында субъектінің белгілері қу келген
қылмыс жасағандағы сияқты бір бірімен байланысты екі аспектіде қаралуы
міндетті. Біріншісі қылмыстың құрамының элементін көрсететін және тұлғаның
әрекетін қылмыстық заңның белгілі баптарымен саралау үшін қылмыстық
жауаптылық туралы сұрақ қоюға мүмкіндік беретін заңды белгілерін анықтайды.
Ондай белгілерге есі дұрыстығы кінәлінің белгілі жасқа толуы, қылмысты
қайталап жасауы, рецидив және талан-тараждың белгілі бір формасын жасаудағы
ерекшеленетін арнайы белгілері жатады. Екінші кең көлембегі аспекті
қылмыстың жасалуына әсер еткен жағдайлар мен себептерді анықтап, мүлікті
талан-тараждау қылмысының жасалуының алдын алу шараларын ұйымдастыру
әрекеттерін белгілеп жауапкершілік пен жазаны дараландыру туралы сұрақты
дұрыс шешу үшін мүмкіндік беретін қылмыскер тұлғасының әлеуметтік саяси
ерекшелігін қарастыруға көмектеседі[7].
Осыған орай талан-тараж дегеніміз бөтеннің мүлкін пайдакүнемдік
мақсатта, заңсыз, құқыққа қайшы түрде, қайтарымсыз алып қоюы болып
табылады.
Талан-таражға байланысты қылмыстар талан-тараждың белгілерін құрайтын
өзара ортақ объективтік және субъективтік белгілердің жиынтығына ие.
Талан-таражға тән белгіге біріншіден бөтен мүлікті алу жатады.
Мүлікті алу қарақшылықты қоспағанда талан-тараждың барлық нысандарына
тән белгі болып табылады. Мұның қылмыстың аяқталу уақытын анықтауға
тигізетін ықпалы өте зор. Талан-тараждың қатарында заң шығарушы
қарақшылықтың аяқталуы үшін мүлікті алуды талап етпейді. Қарақшылықтың
қоғамға қауіптілігін ескере отырып, жәбірленушінің мүлкін алу құралы болып
табылатын , азаматтың жеке басына қол сұғу кезінен бастап аяқталған деп
санаған. Талан-тараждың басқа нысандары мүлікті бөтеннің иелігінен алған
уақыттан бастап аяқталған болып саналады, яғни қылмыстың қол сұғу
объектісіне нақты шығын келтірген уақыттан бастап орындалған болып
саналатын материалдық қылмыс құрамын құрайды. Мұндай азаматтардың мүліктік
мүддесіндегі нақты шығын жәбірленушіге мүлкін өз қажеттіліктерін
қанағаттандыруға пайдалану мүмкіндігінен айырылған кезде келтіріледі. Бұл
кезең мүлікті оның иелігінен алып қойған уақытпен сәйкестеледі.
Кеңестік криминалисттердің бірқатары талан-тараж түсінігіне мүлікті алу
ғана емес кінәлі жағынан билік етуді де қосады. Осыған сәйкес талан-тараж
мүлікті алғаннан кейін іс жүзінде билік етуді белгілеу уақытынан бастап
аяқталған болып саналуы тиіс. Сондықтан талан-тараждық қылмыстың нәтижесі
екі кезеңнен: мүліктік залал келтірумен қатар талан-тараждаушының мүлкінің
заңсыз ұлғаюынан тұрады.
Мысалы, В. Д. Меншагин азаматтың мүлкін талан-тараждау құрамы кінәлінің
жәбірленушінің мүлкіне иелік ету уақытынан бастап аяқталған болып
саналады[8] деп түсіндірілген. Талан-тараж құрамының аяқталуы үшін
жәбірленушінің мүлікке иелік ету құқығын жоғалтумен қатар, кінәлінің
мүлікке иелік етуі қажет.
Заңда бұл терминді алаяқтыққа ғана қолданған, ал ұрлық пен тонауды
бөтеннің мүлкін алғаннан кейін ғана аяқталған деп саналса, алаяқтықта
мүлікке қылмыскердің ету кезеңінен бастап аяқталған деп есептейді.
Иелену- бұл меншік иесінің жеке мүлкіне деген шаруашылық немесе жеке
байланысын бұзу жолымен кінәлінің мүлкіне іс жүзінде билік етуде орнату
болып табылады.
Бірақ кейде талан-тараждың мынадай жағдайы кездеседі, яғни мүлік меншік
иесінің иелігінен алынған, бірақ әлі кінәлінің заңсыз билеуіне өтпеген
болуы мүмкін. Мұндай жағдай қылмыстық құқық теориясында дау туғызады.
Мысалы, В. Д. Меншагиннің пікірі бойынша бөтен пәтерге кіріп бағалы
мүліктерді алған ұры аула сыпырушыға ұсталып қалса, бұл әрекетті ұрлыққа
оқталу деп есептеген. Бұл жағдайда талан-тараждың аяқталған құрамы жоқ,
яғни кінәлі мүлікті алғанымен оған иелік ете алмайды.
Келтірілген оқиға бойынша талан-тараж аяқталған деп санау үшін ұрының
ұсталған орнын анықтау қажет.
Егер қылмыскер пәтердің ішінде ұсталса, меншік иесінің иелігінен
мүлікті алу туралы талан-тараждың белгісі болмағандықтан, оны талан-таражға
оқталу деп саралауға болады. Егер ұры мүлікпен пәтерден тыс жерде, яғни
жәбірленушінің жеке меншік құқығының таратылуынан тыс аумақта ұсталса,
кінәлінің әрекеті мүлікті меншік иесінің еркімен болған үй- жайдан
шығарылуына байланысты аяқалған қылмыс беп есептеу керек.
Талан-тараждың аяқталу кезеңі туралы сұрақты шешу үшін мүліктің
пайдаланылу ерекшелігі үлкен маңызға ие болады.
Талан-тараждың келесі белгісі- оның заңға қайшылығы. Талан-тараждың бұл
белгісі туралы сұрақты шешу үшін мүлік іс жүзінде қандай құқықтық негізде
тұлғаның иелігінде, яғни ол мүлікке байланысты меншік иесі ретінде билік
ету құқығын жүзеге асыруда ма немесе бөтен мүлікке байланысты ешқандай
құқықты пайдаланусыз билік етуде екендігін анықтаудың маңызы өте зор.
Тұлға меншік иесі болып, ол егер де мүлікті өзінің жеке қарауы бойынша
билеуге, өзінің тұрмыстық немесе басқа белгіленген мақсатқа сәйкес
пайдалануға немесе басқа тұлғаға беруге не болмаса өзінің жеке мүлкінің
құрамында санауға мүмкіндігі болса ғана саналады. Бірақ билік ету құқығы
меншік құқығынан бөлек құқық. Сондықтан мүлікке меншік иесі емес адам билік
етуі мүмкін. Осыған орай билік ету қандай да бір құқықтық негізде, мысалы,
мүлікті жалға беру шарты бойынша заңды немесе заңсыз болуы мүмкін.
Мүлікке үақытша меншік иесі емес адам билік еткенде, меншік иесі билік
ету құқығын жоғалтпайды, ол мүлікті өз мүлкінің құрамында есептеп, оның
тағдырынан билік ету құқығын сақтап заңды түрде билік етуді жалғастырады.
Билік ету құқығы толығымен меншік құқығынан айырылғанда ғана жойылады.
Меншік иесі емес тұлға мүлікпен оған меншік иесімен берілген құқық шегінде
оның мүліктік мүддесі мен еркін бұзбай билік етеді.
Мүлікті алудың заңсыздығы біріншіден, кінәлі ұрланатын мүлікке қатысты
ешқандай құқыққа ие болмайды және өз әрекетінің заңсыздығын сезіне отырып,
бөтеннің мүлкін әдейі алып қояды, екіншіден, мұндай алып қою жәбірленушінің
еркіне қарсы өзінің жеке баюына немесе үшінші тұлғаға қасақана беру
мақсатында жасалудан тұрады.
Ұрлықта яғни жасырын талан-тараждауда мүлікті алу жәбірленушінің
еркінен тыс өтеді. Қылмыскер бұл кезде мүлікті жәбірленушіге талан-тараждық
жасағандығын сезбейтін тәсілмен жүзеге асыруға тырысады. Осыған сәйкес
ұрлықта жәбірленушінің еркі көрініс бермейді. Талан-тараждық күш қолданып
жасалатын түрлері мүлікті алуда жәбірленушінің еркіне қарсы жағдайдағы
әрекетте бейнеленеді.
Талан-таражда жәбірленушінің еркі үлкен маңызға ие болады. Егер де
жәбірленуші мәжбүрлі түрде өз еркімен мүліктің тұрған жерін көрсетіп,
мүлікті берсе, бұл талан-тараж ретінде сараланады.
Керісінше меншік иесі мүлікті басқа тұлғаға беруде келісіммен, шартқа
сәйкес әрекет етсе, бұл талан-тараж белгісін құрамайды.
Әрекетке қабілетсіз не жасөспірімнің немесе ақыл- есі дұрыс емес
адамның келісімімен мүлікті иелену талан-тараж құрамын көрсетеді.
Талан-таражда бөтен мүлікті иеленуде қайтарымсыздық белгісі көрініс
табады.
Мүдікті ұрлай отырып, кінәлі оған ақшалай немесе басқадай материалдық
баламасын төлемей, қоғамдық пайдалы еңбек жұмсамай, бөтен мүлікті
паразиттік жолмен иеленуге талаптанып, материалдық пайда алу мақсатында
әрекет етеді. А. А. Пионтковскийдің ‘’ұрлаушы келтірген шығынды өтеу үшін
мүліктік баламасын тастаса оны талан-тараж деп саралау керек’’, - деген
пікірмен келісуге болмайды. Мұнда бөтен мүлікті өз бетінше иеленген
тұлғаның әрекетінде, талан-тараждың жәбірленушіге материалдық шығын
келтіретін қайтарымсыздық белгісі көрініс таппайды[9].
Талан-тараждың келесі ажырамас белгісі пайдакүнемдік мақсат. Бұл жерде
қылмыскер бөтен мүлікті заңсыз иелене отырып өз алдына өзнің немесе басқа
үшінші тұлғаның материалдық қажеттілігін қанағаттандыруды мақсат етіп
қояды.
Талан-тараж қоғамдық өмірдің кез келген құбылысы сияқты өзінің пайда
болу мазмұны мен нысанына ие. Талан-тараждың мазмұны оған тән қылмыстық
әрекетте өтіп жатқан пролцестердің жиынтығын, талан-тараждың өзінің
динамикасына белгілі өзгерістер әкелетін элементтердің өзара әрекетін және
қоғамдық өмірдегі меншік қатынастарындағы зиянды зардапты көрсетеді және
оларды жеке құбылыс ретінде қарастырып, ол құбылысты әлеумттік ақиқатпен
байланыстырады. Осы айтылғандардан келіп талан-тараждың мазмұны меншік
иесінің мүлкін иелену жолында, нәтижесінде меншік иесіне мүліктік зиян
келтіре отырып, оның иелігінен құқыққа қайшы, қайтарымсыз алуы болып
табылады.
Нысан- талан-тараж мазмұнының бейнелену және жүдзеге асырылу тәсілдерін
көрсетеді. Объективтік шындық ретінде талан-тараж біртұтас мазмұнға ие
болып, құрылымды бөлімшлердің әртүрлі модификациясында көрініс табады.
Қылмыстық заң барлық уақытта талан-тараждың жасаулы нысанына зор мән
берген. Нысан туралы сұрақты заң тұрғысынан шешу, нақты қылмыс түрінің
жасалуының өзіне тән тәсіліне, жиі қайталануына, нақты ақиқаттығына
сүйенеді. Талан-тараж нысанын дұрыс белгілеу әрекеттің әлеуметтік саяси
мазмұнын анықтап, оған заңды, негізді баға беруге, кінәлінің жауаптылығы
түралы сұрақты шешуге көмектеседі. Нысан арқылы кінәлінің тұлғасын және
әрекеттің қоғамға қауіптілік дәрежесін объективті түрде зерттеуге мүмкіндік
туғызады[10].
Қылмыстық заңда талан-тараждың нысанын арнайы баптарға бөліп
орналастыру заңда әр нысанның өзіне тән нақты белгілерін анықтауға, талан-
таражға кең мағынада түсінік беруге, бұл қылмыстарды дұрыс саралауға,
алғышарттар құруға басқа да ұқсас қылмыс құралдарынан ажыратуға мүмкіндік
береді. Сонымен қатар мұндай құрылым заңда әрбір нысан үшін ауырлататын
жағдайларды арнайы белгілеуге, қылмыстық жауаптылық жасын анықтауға және
сол сияқты нақты нысанның объективті жағының ерекшелігімен байланысты талан-
тараждың нақты нысанының объективті жағының ерекшелігіне байланысты талан-
тараждың аяқталу уақытын белгілеуге ықпалын тигізеді[11].
Сонымен, заңда талан-таражды нысандарға бөліп орналастыру талан-
тараждың механизмін зерттеуге, бұл қылмыстардың жеке түрлерін жасауға әсер
еткен сбептер мен жағдайларды терең, жан жақты зерттеуге көмектеседі.
Қазақстан Республикасының қылмыстық Заңында талан-тараждың бес нысаны
берілген. Олар:
-ұрлық;
- Сеніп тапсырылған бөтен мүлікті иеленіп алу немесе ысырап ету;
- алаяқтық;
- тонау;
- қарақшылық болып табылады.
Соның алғашқы нысаны қылмыстық кодекстің 175- бабына сәйкес ұрлық-яғни,
бөтен мүлікті жасырын талан-тараждау. Мұндағы ұрлық түсінігі бүтеннің, яғни
талан-тараж түсінігінің бөлігі болып табылады.
Сондықтан да қылмыстық кодекстің 175-180, 248, 254, 255, 260-
баптарындағы талан-тараждау дегеннің орнына ұрлау түсінігін келтірү заң
тіліндегі қателікті көрсетіп тұр. Бұл жерде талан-тараждау нысандары
ұрлықтың нысандары ретінде көрініс табуда.
Ал жеке нысан ретінде ұрлыққа келетін болсақ, бөтеннің мүлкін талан-
тараждау ұрлықтың міндетті белгісін құрайды. Ұрлауда ұры бөтеннің
иелігіндегі мүлкін құқыққа қайшы сипатта талан-тараждай отырып, бөтеннің
меншік құқығын бұзады. Сондықтан да ұрлықтың объектісі меншік құқығы болып
табылады.
Ұрлықтың объективтік жағы бөтен мүлікті күш қолданусыз жасырын тәсілмен
иеленуде көрініс табады.
Талан-тараж жасырын жасалды деп ол әрекет жәбірленушінің өзіне не басқа
тұлғаларға білдірмей жасағанда танылады.
Ұрлық жәбірленушінің мүлкінің кінәлінің иелігіне өткен уақыттан бастап,
яғни ұры бөтен мүлікті иеленген кезден бастап аяқталған қылмыс құрамын
бейнелейді. Иелену ұры алған мүлікке өз қарауы бойынша билік еткен кезден
бастап пайда болады.
Ұрлық субъктивтік жағынан тікелей ниеттің пайдакүнемдік мақсаттың, яғни
бөтеннің мүлкін өз меншігіне айналдыру мақсатымен ерекшленеді. Мұндай
пайдакүнемдік мақсаттың болмауы ұрлық құрамының болмауына әкеп соғады.
Қылмыскер ұрлықты жасағанда бөтеннің есебінен баюға, яғни заңсыз
материалдық пайда тартуға пайдакүнемдік ниетпен талаптанады.
Ұрлықтың субъектісі 14 жасқа толған, есі дұрыс жеке тұлға[12].
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексі ұрлықтың үш құралын жай,
сараланған және ерекше сараланушы құрамдарын қарастырған:
- жай (негізгі құрам);
- сараланушы құрам ретінде адамдар тобының алдын ала сөз байласуы
бойынша немесе бірнеше рет немесе тұрғын, қызметтік не
өндірістік үй жайға, қоймаға заңсыз кірумен жасалған ұрлық;
- ерекше сараланушы құрам ретінде ұйымдасқан топ немесе ірі
мөлшерде немесе талан-тараж не қорқытып үшін бұрын екі немесе
одан да көп рет сотталған адам жасаған ұрлықты қарастырған.
Бұл құрамдар талан-тараждың басқа нысандарының құрамдарына да ортақ
болып табылады.
Талан-тараждың келесі нысаны ретінде Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 176-бабына сәйкес сеніп тапсырылған бөтен мүлікті
иеленіп алу немесе ысырап еткендігі үшін жауаптылық көзделген қылмыс құралы
танылады.
1959 жылғы ҚазССР қылмыстық кодексінің 76-4-бабында талан-тараждың
өзінше дербес үш нысаны иеленіп алу, ысырап ету және қызмет бабында қиянат
жасап талан-тараждау деп бір топқа біріктірген болатын, ал мына талданып
отырған бапта тек иеленіп алу және ысырап ету нысаны үшін ғана жауаптылық
көзделген. Заң шығарушы қызмет бабында қиянат жасап талан-тараждауды
қылмыстың жасалу тәртібіне жатқызып, оны қылмыс құрамының сараланушы
белгісі ретінде қарастырған.
Бұл қылмыстың объектісі меншік қатынастары, басқаша айтқанда мүлікті
иелену, пайдалану, билік ету жөніндегі қоғамдық қатынастардың жиынтығы.
Мүлік бұл жерде қылмыстың заты болып табылады. Жалпы талан-тараж затына
тән белгіге ие мүліктер ғана иеленіп алу және ысырап ету қылмысының заты
бола алады және де ол мүліктің айыпты адамға сеніп тапсырылғандығы міндетті
шарт.
Объективтік жағын бөтен мүлікті талан-тараждаудың иеленіп алу және
ысырап ету әрекеттері құрайды.
Иеленіп алу дегніміз белсенді қызмет жасай отырып субъектінің өзіне
сеніп тапсырылған тауарлық материалдық құндылықты алуы, оған заңсыз иелік
орнатуы[13].
Иеленіп алғанда айыптыға сеніп тапсырылған мүлік оқшауланып, оған
заңсыз өтеді, оның өз меншігіне айналдыру немесе үшінші адамдардың
меншігіне беру әрекеті көрініс табады.
Қылмыстың құрылымына сәйкес иеленіп алудың ерекшелігіне субъектінің
талан-тараждалатын мүлікке қатынасы жатады. Мүліктің оған деген белгілі бір
өкілеттігі бар адамның заңды иелігінде болуы.
Айыптының өз иелігіне алған мүлікті заңсыз ары қарайғы әрекеттері бұл
қарастырылып отырған құрам шегінен тыс жатыр, ол талан-тараждың басқа
нысанын ысырап етумен шектеседі.
Ысырап ету- сеніп тапсырылған мүлікті меншік иесінен айыру арқылы,
кінәлінің өз пайдасына немесе басқа адамдардың пайдасына заңсыз және
қайтарымсыз айналдыруы[14]. Бұл жағдайда қандай да бір өкілеттік жасау үшін
өзіне сеніп тапсырылған мүлікті айыпкер заңсыз жұмсайды, сатады, үшінші
адамдарға береді не өзі пайдаланады.
Иеленіп алу және ысырап ету қылмысы субъекті мүлікті алып қана қоймай,
оны еркін айналымға жіберуге нақты мүмкіндік алған кезден бастап аяқталған
болып саналады.
Субъективтік жағынан бұл қылмыс тікелей ниетпен және пайда табу
мақсатымен сипатталады.
Субъектісі арнаулы мүлік сеніп тапсырылған, жасы 16-ға толған, есі
дұрыс жеке тұлға.
Талан-тараж нысанының бірі болып табылатын Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 177- бабы Алаяқтық, яғни бөтен мүлікті талан-тараждау
немесе сенімге қиянат жасау арқылы алу.
Алаяқтықтың объектісі меншік қатынастары.
Мұнда ұрлыққа қарағанда қол сұғу затының шеңбері кең тек мүлік қана
емес мүлікке құқық да танылады.
Мүлікке құқықты алу мүлікті алу құралы болып табылатын әртүрлі
құжаттарды алудан көрініс табады[15].
Объективтік жағынан алаяқтық меншік иесінің мүлін иеленумен немесе
алдау не сенімге қиянат жасау жолымен мүлікке құқықты алудан көрінеді.
Алдау болғанда адам бір нәрсені жалған ұғынады, қателеседі, осыған орай
жәбірленуші қылмыскерге мүлікті өзі береді.
Алдау әртүрлі тәсілде: ауызша, жазбаша, қимылмен және басқа да
әрекеттермен болуы мүмкін. Алдаудың мазмұнын алаяқтықта жәбірленушіге
мүлікті қылмыскерге беруге ықпал ететін кез келген дерек құрайды.
Алаяқтық құралының міндетті элементіне алдау жатқызылған. Бірақ барлық
алдау алаяқтықты құрамайды. Алаяқтық үшін мүлкін өз еркімен кінәліге беруге
әсер ететін жәбірленушіні адасуға әкеп соғатын әрекет тән.
Мүлікті немесе мүлікке құқықты алаяқтық жолымен алудың тағы бір
тәсіліне заң сенімге қиянат жасауды жатқызған. Бұл жағдайда кінәлі мүліктің
меншік иесімен немесе заңды иелерімен арадағы сенімдік қатынасты
пайдаланады.
Алаяқтық алдау не сенімге қиянат жасау кезінен емес мүлікке өз қарауы
бойынша билік еикен кезден немесе сол мүлікке құқықты іске асыруға
мүмкіндік алған кезден бастап аяқталған қылмыс құрамын көрсетеді[16].
Субъективтік жағынан алаяқтыққа тікелей ниет тек пайдакүнемдік мақсат
тән.
Алаяқтық субъектісі 16 жасқа толған есі дұрыс жеке тұлға.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 178-бабына сәйкес тонау
бөтен мүлікті ашық талан-тараждау деп анықтама берілген.
Тонаудың объектісіне ұрлық объектісімен бірдей меншік қатынастары
жатады. Бірақ тонау жәбірленушіге күш қолданкмен жасалса оның қосымша
тікелей объектісне адамның денсаулығы танылады. Мұндай тонау сараланған
құрамды көрсетіп, қатаң жаза тағайындауға негіз болады. Тонаудың затына
талантараждың кез-келген нысанының заты сәйкес келеді.
Тонаудың объективтік жағы бөтеннің мүлкін жәбірленушінің жеке
тұлғасына күш қолданумен және күш қолданусыз ашық талан-тараждауда
бейнеленеді.
Талан-тараждың басқан нысандарынан ажырататын тонауға тән негізгі белгі
ашық талан-тараждау.
Талан-тараждың ашық түрде жасалуы кінәлінің әрекетінің қоғамға
қауіптілігін жоғарылатады деп Г.А. Кригер дұрыс белгілеген[17].
Тонаудың субъективтік жағын талан-тараждың басқа нысандарында ортақ
тікелей ниет пен пайдакүнемдік мақсат құрайды.
Субъектісі қылмыстық кодекстің 15-бабының 2 бөлігіне сәйкес 14 жасқа
толған, есі дұрыс жеке тұлға.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 179-бабына сәйкес
жауапкершілік көзделген қарақшылық қылмысы бөтеннің меншігіне қол сұғудың
қауіпті түріне жатқызылады.
Заңға сәйкес қарақшылық, яғни бөтен мүлікті талан-тараждау мақсатында
шабуыл жасауға ұшыраған адамның өмірі мен денсаулығына қауіпті күш
қолданумен немесе тікелей осындай күш қолданамын деп қорқытүлек ұштасқан
шабуыл жасау[18].
Қарақшылықтың объектісі меншік қатынастарымен қатар жәбірленушінің
өмірі және денсаулығы. Тонау қос объектілі қылмыстардың қатарына жатады,
яғни кінәлі бір уақытта екі объектіге қол сұғады.
Қарақшылықпен шабуыл жасаудың заты мүлік болып табылады, яғни ол өз
иесінің мұқтаждығын тікелей не жанама қанағаттандыра алатын материалдық
әлемдегі заттар.
Объективтік жағынан қарақшылық жәбірленушінің өмірі мен денсаулығына
қауіпті күш қолданумен немесе күш қолданамын деп қорқытумен ұштасқан
шабуылдан көрініс табады.
Күш қолдану қарақшылық шабуылында жәбірленушінің қарсылығын жойып, оның
мүлкін иеленудің құралы ретінде қолданылады.
қарақшылық шабуыл жәбірленушіге оның мүлкін иелену жасында визикалық
және психикалық турде күш қолданумен жасалуы мүмкін. Сонымен бірге
қарақшылық деп кез келген күш қолдану немесе күш қолданамын деп қорқытуды
емес, жәбірленушінің денсаулығына ауыр немесе ауырлығы орташа дене
жарақатын келтіру және өліміне әкеп соқтыратын күш қолдануды ғана тану
қажет.
Қарақшылық қылмысының объективтік жағының ерекшелігі мүлікті
қылмыскердің иеленген- иеленбгеніне қарамастан, жәбірленушінің өмірі немесе
денсаулығы үшін қауіпті зорлыққа ұштасқан шабуыл жасаған кезеңнен бастап
қылмыс аяқталған болып саналады[19].
Талан-таражды түрлерге бөлу талан-таражбен келтірілген мүліктік
зияннның мөлшерін есептеу негізінде жүргізіледі. Талан-тараждың зардабының
ауырлығы, сонымен қатар кінәлінің әрекетінің қоғамға қауіптілігі, әрекетпен
келтірілген мүліктің шығынының мөлшерін анықтайды. Аса ірі мүліктік зиян
талан-тараждың өзінен де қауіпті.
Талан-таражбен келтірілген мүліктік шығын, әрекеттің құрамын құрайтын
басқа да элементтері сияқты дәл анықтауды және дәлелдеуді талап ететін
қылмыс құрамының элементі болып табылады. Талан-таражбен келтірілген шығын
мөлшері, әрбір талан-таражға байланысты қылмыстық іс бойынша дәлелдеу
пәніне кіреді.
Осыған орай талан-таражбен келтірілген шығын мөлшерін анықтау үшін
қылмыстың құқықтық теорияда және талан-таражбен күрес тәжірбиесі барысында
екі: ақшалай құнын есептеуге негізделген құндық және талан-тараж мүлкінің
құндық мөлшер белгісінің өсуіне байланысты сандық, сапалық белгісі
жасақталған.
Ондағы ақшалай құнын есептеуге негізделген құндық белгімен талан-
тараждық мөлшерін анықтау талан-тараждың қандай түрге жататындығын ажырату
үшін заңды және дұрыс болып саналады. Себебі қазіргі кең көлемдегі тауар
айналымы кезінде кез келген мүліктің баламасы ретінде, материалдық
құндылықтардың қоғамдық маңыздылығының әмбебап өлшемі ретінде оның құны
табылады. Белгілі дәрежедегі құн мүліктің сандық және сапалық
көрсеткіштерін бейнелеуде көрініс табады. Мүліктің экономикалық маңыздылығы
бірінші кезекте оның ақшалай көріністегі бағасын анықтаса, сонымен бірг
талан-тараждың түрі талан-тараж затының бағасы мемлекеттік бөлшек бағасы
бойынша ақшалай есепке негізделуі тиіс[20].
Осы қылмыспен келтірілген зиян мөлшеріне сәйкес қылмыстың жазалану және
жазаланбауына қарай екіге бөлінеді:
Біріншісі әкімшілік жауапкершілікке тарту көзделгн ұсақ талан-тараж.
Бұл Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабының ескертуінің
5-ші тармағына сәйкес меншік құқығындағы ұйымға тиесілі, не оның
қарамағындағы бөтеннің мүлкін талан-тараждау кезіндегі мүліктің құны қылмыс
жасалған уақытта, Қазақстан Республикасының заңдарында блгіленген он айлық
есептік көрсеткіштен аспаса, талан-тараж ұсақ деп танылған.
Ал азаматтардың мүлкін талан-тараждауда әкімшілік жауапкершілікке
тартылатын ұсақ талан-тараж көзделмеген.
Екіншісі қылмыстық жазаланатын талан-тараж болып табылады. Ол
азаматтардан кез келген ақша мөлшерін алу болса, меншік құқығындағы ұйымнан
он айлық есептік көрсеткіштен жоғары мөлшердегі мүлікті талан-тараждау
болып табылады.
Қылмыстық жазаланатын талан-тараждың өзі қарапайым (жай) мөлшердегі
және ірі мөлшердегі талан-тараж болып бөлінеді.
Қарапайым (жай) мөлшердегі талан-тараж болып қылмыс жасалған уақытта
мүліктің құны Қазақстан Республикасының заңдарымен белгіленген бес жүз
айлық есептік көрсеткішке жетпейтін мөлшерде болса танылады.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175- бабының ескертуінің
2-тармағына сәйкес ірі мөлшердегі талан-тараж деп қылмыс жасау сәтінде
мүліктің құны айлық есептік көрсеткіштен бес жүз есе асып түскен жағдайда
танылады.
Бұдан да басқа талан-таражды түрлерге бөлу қылмыс объектісінің бөлінбес
элементі, құрамдас бөлігі болып табылатын затына негізделеді. Олар:
- қарапайым заттарды (Қылмыстық кодекстің 175-179 баптары);
- ерекше құнды (Қылмыстық кодекстің 180-бабы) заттарды ;
- радиактивті материалдарды (Қылмыстық кодкстің 248-бабы);
- қаруды, оқ дәрілерді, жарылғыш заттар мен жару
құрылғылары(Қылмыстық кодекстің 255-бабы);
- есірткі заттарды немесе жүйкеге әсер ететін заттарды (Қылмыстық
кодекстің 260-бабы) талан-тараждау деп бес түрге бөлінеді.
Талан-тараждың алғашқы түрі қарапайым заттарды талан-тараждауға
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175- бабы ұрдық, 176 бабы
бөтеннің мүлкін иеленіп алу немесе ысырап ету, 177-бабы алаяқтық, 178-бабы
тонау, 179-бабы қарақшылық жатады. Бұлардың заты ретінде талан-тараж затына
сәйкес бөтен адамға меншік құқығымен тиісті қозғалатын және қозғалмайтын
мүлік жатады. Осыған орай қарапайым заттарды талан-тараждаудың объектісі
меншік болып табылады.
Талан-тараждың келесі түрі ерекше құнды заттарды талан-тараждау.
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 180--бабына сәйкес ерекше
тарихи, ғылыми, көркемдік немесе мәдени жағынан құнды заттар мен құжаттарды
талан-тараждау делінген. Осы талданып отырған іс әрекеттің заты болу үшін
материалдық әлем объектілерінің, заттардың және құжаттардың мазмұнында
ерекше құндылық болуы керек және оларда өзгеше қайталанбас сипат болуы
тиіс. Заттардың, жеке құжаттардың өзгешелігі және қайталанбастығы олардың
тарихи, ғылыми, көркем және мәдени мұра болуымен байланысты. Мысалы,
археологиялық жазбалардан табылған заттар мен құжаттарда тарихи құндылық
болады, яғни олар халықтың қоғамның, мемлекеттің жекелеген көрнекі
адамдардың өміріндегі тарихи оқиғаларды сипаттайды. Сирек кездесетін флора
мен фауна үлгілерінде, минералогия, анатомия және полиентология үшін бағалы
заттарда ғылыми құндылық болады.
Суреттер, мүсіндер, иконалар, гравюрлар декоративтік қолданбалы өнердің
шығармаларының дәстүрлі халық қолөнерінің бұйымдары, сирек кездесетін
музыкалық аспаптарды, монеталар, ордендер мен медальдар, коллекциялаудың
өзге заттаряы көркемдік құндылыққа жатады. Тарихи, көркемдік, ғылыми,
мәдени құндылығы бар құжаттарға сирек кездесетін қолжазбалар,
документальдық ескрткіштер, фото, фоно-кино, бейнеархивтер жатады[21].
Бұл қылмыстың объектісі ретінде меншік танылып, меншікке қарсы
қылмыстардың қатарына жатады.
Талан-тараждың келесі бір түрі Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 248--бабына сәйкес радиактивті материалдарды талан-тараждау
болып табылады.
Қылмыстың заты ретінде радиактивті материалдар табылады. Ал объекті
болып радиактивті материалдар айналымы өрісіндегі қоғамдық қауіпсіздік
қылмыстық кодекстің ‘’қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық тәртіпке қарсы
қылмыстар’’ деп аталатын тарауына орналастырылған.
Талан-тараждың затына байланысты жеке түрі ретінде қарастырылатын
қаруды, оқ дәріні, жарылғыш заттар мен жару құрылғыларын талан-тараждау
үшін жауаптылық Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 255- бабында
қарастырылған.
Бұл қылмыстың затына ату құралы, оқ дәрілер, жарылғыш заттар мен жару
құрылғылары болып табылып объектісі ретінде қоғамдық қауіпсіздік танылады.
Талан-тараждың затына сәйкес соңғы түріне Қазақстан Республикасының
қылмыстық кодексінің 260-бабына сәйкес есірткі немесе жүйкеге әсер ететін
заттарды талан-таражға салу жатады. Қылмыстың затына есірткі және
психотроптық заттар жатады. Қылмыстың объектісі халықтың денсаулығын
қамтамасыз ететін қоғамдық қатынастар болып табылады. Қоғамға қауіптілік
дәрежесіне орай бұл қылмыс ‘’халықтың денсаулығына және адамгершілігіне
қарсы қылмыстар’’ деп аталатын тарауға орналастырылған.
Бұларға қоса талан-тараждың жеке нысаны ретінде қарастырылатын,
ұрлықтың алтыншы түрі ретінде Қазақстан Республикасының қылмыстық
кодексінің 324-бабына сәйкес құжаттарды, мөрлерді, мөртаңбаларды ұрлау үшін
жауаптылық көзделген қылмыстық әрекетті атауға болады. Бұл бап бір бірімен
әрекет тәсілі және заты бойынша ұқсас екі дербес қылмыс құрамын көрсеткен.
Бірінші бөлігінің затына төлқұжат, жеке куәлік немесе басқа маңызды жеке
құжат жатса, екінші бөлігінің затына ресми құжат, мөр және мөртаңба жатады.
Қылмыстың объектісіне құжат, мөртаңба, мөр айналымындағы басқару тәртібі
болып табылады.
Қылмыстарды затына байланысты түрлерге бөліп орналастыру, қылмыс
объектісіне орай қылмыстарды бір бірінен ажыратуға мүмкіндік береді,
өйткені соңғы қарастырылған ұрлық түрлерінде не меншік қатынастары қосымша
объектіні құрайды, не мүлде объектіні құрай алмайды.
1.2. Ұрлықтың объектісі және заты
Меншік иесінің мүлкін талан-тараждаудың бір нысаны болып табылатын
ұрлық көп таралған мүліктік қылмыстардың қатарына жатады.
Заң ұрлықты меншік иесінің мүлкін жасырын талан-тараждау ретінде
анықтаған нақты қылмыстық әрекет нәтижесінде түсетін қылмыстық жауаптылық
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабында көзделген, яғни
ұрлық бөтеннің мүлкін иелену мақсатында, жасырын, құқыққа қайшы, қасақана
түрде, күш қолданусыз алу болып табылады.
Ұрлықтың топтық объектісі ретінде меншік қатынастары танылады,
Қазақстан Республикасының Азаматтық заңына сәйкес меншік құқығы заңмен
танылған және қорғалатын субъектінің өзінің мүлкін өзқ қарауы бойынша
иелену, пайдалану, және билік ету құқығы болып табылады[22].
Қазақстан Республикасында меншіктің екі нысаны: жеке меншік және
мемлекеттік меншік тең танылады және қорғалады, жеке меншік ретінде
азаматтардың және мемлекеттік емес заңды тұлғалардың және олардың
бірлестіктерінің меншігі танылса, ал мемлекеттік меншік республикалық және
комуналдық меншік түрінде көрініс табады.
Жеке меншіктің ерекше түрі ретінде Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 191-бабына сәйкес қоғамдық меншік, соның ішінде діни
бірлестіктердің меншігі танылады.
Ұрлықтың негізгі тікелей объектісіне қол сұғушылық жүзеге асырылған
нақты меншік қатынасы жатады.
Меншік иесінің мүлкін ұрлауда кінәлі іс жүзіндегі құқықтық қатынасқа
емес, оның элементіне, яғни мүлікті иелену, пайдалану, билік етумен жүзеге
асырылатын меншік құқығына қол сұғады[23].
Ұрлықты талдағанда объектісін ғана емес сонымен бірге қылмыстық затын,
яғни ұрланған мүлікті анықтау қажет.
Қылмыстың қол сұғушылық заты ретінде мүлікті қарастыра отырып сол
уақытта оны қылмыстың объектісінен бөліп зерттеуге болмайды.
Объекті мен зат құбылыстың бір деңгейінде жатқан бір-бірімен байланысты
ұғымдар, заттай мүліктер мүліктік қатынастардың материалдық алғы шарты
болғандықтан қол сұғушылық заты, қылмыс объектісінің элементі, құрамдас
бөлігі ретінде танылуы қажет, яғни меншік қатынастары мүлікпен байланыссыз
жүзеге асырылмайды.
Мүлікке әсер ету жолымен меншік қатынастарына зиян келеді. Затты ұрлау
мүліктің бөлшігі ретінде осы заттардың есебінен жүзеге асырылатын меншік
қатынастарын бұзады[24].
Бұл көзқарасқа В. А. Владимиров қарсы шыққан. Ол ұрлықтың заты мен
тікелей объектісін бөліп қарастыруда қате санаған. Оның пікірінше ұрлықтың
объектісі материалдық дүние заттарының жиынтығы ретінде түсіндірілетін
мүлік табылады[25].
Сондай-ақ М. П. Михайлов меншік құқығы қылмыстық қол сұғушылықтан зиян
келмейді деген[26].
Басқа авторлар ұрлық жасағанда зиян меншік қатынастарына қол сұғушылық
затына әсер ету жолымен келтіріледі. Қоғамдық қатынас болып табылатын
меншік ұрланбайды, жойылмайды, меншік қатынастары тек бұзылады[27].
Соған сәйкес ұрлықта зиян мүлікке емес, меншік құқығына келтіріледі.
Қылмыс субъектісі яғни ұры сыртқы дүниенің материалдық заттарына емес,
меншік құқығына, меншіктік қоғамдық қатынастарға қол сұғады.
Б.С. Никифоров мүлікті сыртқы дүниенің материалдық заттарының белгілі
жиынтығы деп дұрыс түсінік берген[28].
Мүлік өзінің физикалық белгілеріне орай ол объективтік дүниенің әртүрлі
заттарында, материалдық, затық денелерде жабдықталған, кез-келген физикалық
жанды және жансыз жағдайда болу мүмкіндігі бар, өз алдына маңызға ие немесе
басқа басты мүлікке жату рөлін орындайтын ерекшліктерге ие болады.
Ереже ретінде ұрлықта қол сұғушылық заты болып табылатын мүлікке
кеңістікте өзінің пайдалы қасиеттерін жоғалтпай араласатын қозғалатын мүлік
жатады.
Ұрлықтың мақсаты бөтен еңбектің материалдық өнімдерін құқыққа қайшы
иеленіп алу болғандықтан ұрлықтың заты ретінде болжамдар, кітапта,
картинада материалдық көрініске ие болмаған материалдық құндылықтар
танылмайды[29].
Қазақстан Республикасының қылмыстық құқығы бойынша мемлекетке немесе
басқа құқық субъектісінің меншігіне жататын барлық мүліктерталан-тараждың
заты болып саналмайды.
Ұрлықтың затына тек адам еңбегі сіңірген мүліктер мен заттардың
жиынтығы жатады. Ұрлықьың заты болуы үшін мүдік тұтынушылық қасиетпен бірге
баға құнына ие бола отырып тауар-ақша айналысына, азаматтың айналымға
қатысу қабілетіне ие болу керек.
Орман, жан жануарлар мен құстар, судағы балықтар, қоғамға пайдалы еңбек
жұмсалған табиғи байлықтар да меншік-мемлекеттің меншігі. Бірақ бұған адам
еңбегі жұмсалмағандықтан оны ұрлау мүлкі ретінде есептемейміз. Осы аталған
объектілерге қылмыстық қол сұғушылық үшін жауаптылық Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің 11 тарауында экологиялық қылмыстарда
көзделген[30].
Қазақстан Республикасының қылмыстық кодексінің 175-бабында
қарастырылған қылмыс затына ақшы қауылары мен атыс заттарын қоспағанда оқ
ату қаруының барлық түрлері жатпайды. Бұл заттарды талан-тараждау қоғамдық
қауіпсіздікте маңызды қауіп көрсетеді, оларды қолданып ауыр, аса ауыр
қылмыс жасау мүмкіндігін туғызады. Бұл қылмыстың негізгі объектісі меншік
емес, қоғамдық қауіпсіздік болып табылады, меншік қатынастары бұл жерле
қосымша объекті ретінде көрініс табады. Сондықтан ол Қазақстан
Республикасының қылмыстық кодексінің қоғамдық қауіпсіздікке және қоғамдық
тәртіпке қарсы қылмыстарң деп аталатын 9 тарауына енгізілген[31].
Осы негізге орай көрсетілген тарауға жеке қылмыс құрамы ретінде
радиактивті материалдарды талан-тараждау[32] және халықтың денсаулығына
және адамгершілікке қарсы қылмыстарң деп аталатын 10 тарауға Есірткі
заттарды немесе жүйкегк әсер ететін заттарды талан-тараждағаның[33] үшін
жауаптылық көзделген.
Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 115-бабының мазмұнынан
келіп мүлік түсінігі заттарда, ақшаны, шет ел валютасын, бағалы қағаздарды,
шығармашылық интеллектуалдық қызметтің объектіленген нәтижесін, фирмалық
атауды, тауарлық белгіні, мүліктік құқықтың жекеленген бұйымдарының басқа
да құралдарын және басқа мүліктерді қамтиды. Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 115-бабына сәйкес ұрлықтың заты қозғалатын және
қозғалмайтын мүліктер болуы мүмкін. Соңғысына ьақша учаскесінен талан-
таражға ұшыраған көп жылдық екпелер жатады.
ұрлықтың затына:
- бөлінбейтін мүліктер, яғни шаруашылық мақсатын өзгертусіз
бөлінуі мүмкін емес немесе заң ережелерінің күшімен бөлінуге
жатпайтын мүліктер (Қазақстан Республикасының Азаматтық
кодексінің 120-бабы). Сонымен бірге бөлінетін мүліктер- бұл
бөлікке бөлгенде өзінің мақсатын жоғалтпайтын мүліктер.
- күрделі, заттар, біртұтас бүтінді құрайтын, белгілі мәнді
байланыс мақсаты бойынша пайдалануға мүмкіндік беретін заттар
(Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексінің 121-бабы).
Қиын заттарға кітапхана, кәсіпорын т. б жатады.
- Заң негізінде мүлікті пайдалану жолымен алған тұлғаның
кірістері, өнімдері және тұқымдары (Қазақстан Республикасының
Азаматтық кодексінің 123-бабы).
- Жануарлар.
- Ақша (валюта). Біздің елімізде ақша бірлігі теңге болып
табылады. Қазақстан Республикасында шет ел ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz