Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігі және қызмет ету негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын басқару ... ... ... ... ... ... ...12
2. НАРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖҰМЫС ІСТЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық.құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... .14
2.2 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын қалыптастырудағы негізгі элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы қорлары. («Сеймар Альянс қаржы корпорациясы» АҚ мысалында) ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
1. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігі және қызмет ету негіздері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныпталуы ... ... ... ... ... ... ... ... ..8
1.3 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын басқару ... ... ... ... ... ... ...12
2. НАРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖҰМЫС ІСТЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық.құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... .14
2.2 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын қалыптастырудағы негізгі элементтер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .19
2.3 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы қорлары. («Сеймар Альянс қаржы корпорациясы» АҚ мысалында) ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Курстық жұмыстың зертеу объектісі болып нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының мәні болып танылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық қамтамасыз етудің көздерін – жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты алғашқы бөлуді қамтитындықтан және кәсіпорындар деңгейінде мемлекеттің қаржы ресурстарының басым ауқымы қалыптасатындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық тетігі, экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындарының шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Курстық жұмыс мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысымыздың мақсаты – шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық негізде танысу, оның қаржы жүйесіндегі орнын анықтау, Қазақстан Республикасында және нарық жүйесіндегі қызмет ететін шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының жағдайын анықтау. Осы мақсат төмендегідей міндеттерді жүктейді:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық жақтан зерттеу;
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының сыныпталуын анықтау;
• ҚР-дағы немесе нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының жұмыс істеу негіздерін анықтау, т.б.
Курстық жұмыстың құрылымы. Біздің курстық жұмысымыз 2 тараудан тұрады. 1-тарау үш бөлімнен тұрады. 1-тарауда шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігін, функцияларын, сыныпталуын және оны қалай басқаруын көріп отырмыз.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – бірыңғай қаржы жүйесінің құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның орталықтандырылмаған бөлігін құрайды. Елдегі ақша қатынастарының аса маңызды сферасын, атап айтқанда, халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес сфераның материалдық қамтамасыз етудің көздерін – жасалатын қоғамдық өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты алғашқы бөлуді қамтитындықтан және кәсіпорындар деңгейінде мемлекеттің қаржы ресурстарының басым ауқымы қалыптасатындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы ұдайы өндіріс үдерісінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол ұлттық шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық тетігі, экономиканы қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес. Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі буындарының шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Курстық жұмыс мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысымыздың мақсаты – шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық негізде танысу, оның қаржы жүйесіндегі орнын анықтау, Қазақстан Республикасында және нарық жүйесіндегі қызмет ететін шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының жағдайын анықтау. Осы мақсат төмендегідей міндеттерді жүктейді:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық жақтан зерттеу;
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының сыныпталуын анықтау;
• ҚР-дағы немесе нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының жұмыс істеу негіздерін анықтау, т.б.
Курстық жұмыстың құрылымы. Біздің курстық жұмысымыз 2 тараудан тұрады. 1-тарау үш бөлімнен тұрады. 1-тарауда шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігін, функцияларын, сыныпталуын және оны қалай басқаруын көріп отырмыз.
1. Қазақстан Республикасының Конституциясы. – Алматы: Қазақстан, 2008.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Алматы: 1999.
4. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. – Москва: 2001.
5. Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие. Петербург: 2000.
6. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Учебное пособие. – Москва: 1999.
7. Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. – Москва: Приор, 2000.
8. Деньги, кредит, банки. Учебник. – Алматы: Экономика, 2007.
9. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. – Москва: ЮНИТИ, 2000.
10. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998.
11. Заяц Н.Е., Фисенко М.К., Бондарь Т.Е. и др. Теория финансов. Учебное пособие. – Мн.: Высш. шк., 1998.
12. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы. Қаржы-қаражат. 1995.
13. Қаржы –қаражат – финансы Казахстана.
14. Құлпыбаев С. Және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей, 2001.
15. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т. – Алматы: Экономика, 2002.
16. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2007.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятиях. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.
18. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. Под ред. А.Г. Грязной, Е.В. Маркиной. – Москва: Финансы и статистика, 2004.
19. Финансы. Учебник. Под ред. Романовского. – Москва: Перспектива / ЮРАЙТ, 2003.
20. Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под. Ред. О.В. Соколовой – Москва: ЮРИСТ, 2001.
21. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебник для вузов. Под. Ред. Л.А. Дробозиной. – Москва: ЮНИТИ, 2000.
22. Финансы. Учебное пособие (Под ред. Проф. А.М. Ковалевой). 4-изд. – Москва: 2000
23. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. – Алматы: 2005.
24. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005.
2. Қазақстан Республикасы Президентінің және Қазақстан Республикасы Үкіметінің актілер жинағы.
3. Әмірқанов Р.Ә., Тұрғұлова А.Қ. Қаржы менеджменті. Оқу құралы. – Алматы: 1999.
4. Бабич А.М., Павлов Л.Н. Финансы. Учебник. – Москва: 2001.
5. Балабанов А.И., Балабанов И.Т. Финансы. Учебное пособие. Петербург: 2000.
6. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Учебное пособие. – Москва: 1999.
7. Берлин С.И. Теория финансов. Учебное пособие. – Москва: Приор, 2000.
8. Деньги, кредит, банки. Учебник. – Алматы: Экономика, 2007.
9. Дробозина Л.А. Финансы. Учебник для вузов. – Москва: ЮНИТИ, 2000.
10. Дюсембаев К.Ш. Анализ финансового положения предприятия. Учебное пособие. – Алматы: Экономика, 1998.
11. Заяц Н.Е., Фисенко М.К., Бондарь Т.Е. и др. Теория финансов. Учебное пособие. – Мн.: Высш. шк., 1998.
12. Зейнельгабдин А.Б. Финансовая система: экономическое содержание и механизм использования. – Алматы. Қаржы-қаражат. 1995.
13. Қаржы –қаражат – финансы Казахстана.
14. Құлпыбаев С. Және басқалары. Қаржы теориясы. Оқу құралы. – Алматы: Мерей, 2001.
15. Мамыров Н.К., Саханова А.Н. и др. Государство и бизнес. В 4-х т. – Алматы: Экономика, 2002.
16. Мельников В.Д. Основы финансов. Учебник. – Алматы: ТОО «Издательство LEM», 2007.
17. Радостовец В.К., Радостовец В.В., Шмидт О.И. Бухгалтерский учет на предприятиях. – Алматы: Центраудит – Казахстан, 2002.
18. Финансово-кредитный энциклопедический словарь. Под ред. А.Г. Грязной, Е.В. Маркиной. – Москва: Финансы и статистика, 2004.
19. Финансы. Учебник. Под ред. Романовского. – Москва: Перспектива / ЮРАЙТ, 2003.
20. Финансы, деньги, кредит. Учебник. Под. Ред. О.В. Соколовой – Москва: ЮРИСТ, 2001.
21. Финансы. Денежное обращение. Кредит. Учебник для вузов. Под. Ред. Л.А. Дробозиной. – Москва: ЮНИТИ, 2000.
22. Финансы. Учебное пособие (Под ред. Проф. А.М. Ковалевой). 4-изд. – Москва: 2000
23. Ілиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Оқулық. – Алматы: 2005.
24. Мельников В.Д., Ли В.Д. Қаржының жалпы курсы: Оқу құралы. – Алматы: Қазақ университеті, 2005.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігі және қызмет ету
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... .8
3. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын
басқару ... ... ... ... ... ... ...1 2
2. НАРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖҰМЫС
ІСТЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..14
2.1 Қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық-құқықтық нысандарының шаруашылық
жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... .14
2.2 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын
қалыптастырудағы негізгі
элементтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
9
2.3 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы қорлары.
(Сеймар Альянс қаржы корпорациясы АҚ мысалында) ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Курстық жұмыстың зертеу
объектісі болып нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының мәні болып танылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды. Елдегі ақша қатынастарының аса
маңызды сферасын, атап айтқанда, халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес
сфераның материалдық қамтамасыз етудің көздерін – жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты алғашқы бөлуді қамтитындықтан
және кәсіпорындар деңгейінде мемлекеттің қаржы ресурстарының басым ауқымы
қалыптасатындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі
болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс үдерісінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол
ұлттық шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық тетігі, экономиканы
қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші
субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес.
Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі
буындарының шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Курстық жұмыс мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысымыздың мақсаты –
шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық негізде танысу, оның
қаржы жүйесіндегі орнын анықтау, Қазақстан Республикасында және нарық
жүйесіндегі қызмет ететін шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
жағдайын анықтау. Осы мақсат төмендегідей міндеттерді жүктейді:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық жақтан зерттеу;
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының сыныпталуын анықтау;
• ҚР-дағы немесе нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының жұмыс істеу негіздерін анықтау, т.б.
Курстық жұмыстың құрылымы. Біздің курстық жұмысымыз 2 тараудан тұрады.
1-тарау үш бөлімнен тұрады. 1-тарауда шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының түсінігін, функцияларын, сыныпталуын және оны қалай басқаруын
көріп отырмыз.
2–тарау 3 бөлімнен тұрады. Бұл тарауда қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық-
құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының
ерекшеліктері, нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын
қалыптастырудағы негізгі эелементтер мен олардың қаржы қорлары, Сеймар
Альянс қаржы корпорациясы АҚ мысалында қарастырылған.
Сонымен қатар курстық жұмыстың соңында қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі де орын тапты. Мұнда орыс және қазақ тіліндегі әдебиеттер
тізімінен құралды. Жалпы алғанда 28 беттен тұрады.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігі және қызмет ету
негіздері.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер
көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және
қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
(қаржылық немесе ақша) қатынастарды айтады. Ақшалай табыстар мен
қорланымдарға мыналар жатады: өнімді, жұмысты, қызметтерді өткізуден
түсетін түсім-ақша; кәсіпорынның жалпы және таза табыстары.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы өзіне өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау өткізу (делдалдық), сауда, дайындау,
геологиялық барлау, жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді,
байланысты, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық,
ғылыми, білім, медициналық, ақпараттық, маркетингтік және басқа қоғамдық-
пайдалы қызметтің сан алуан сфераларындағы қызметтерді жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдарының, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерін туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға – жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бөлу және бақылау сияқты
функцияларды орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъекті қаржысының өзіндік ерекшелігі оның
бөлгіштік сипатында, өйткені шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қатынастардың негізгі бөлігі ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу
нәтижесінде пайда болады.
Бөлу функциясы екі жақты негізде жүзеге асырылады:
бухгалтерлік, статистикалық және жедел есептемедегі қаржылық
көрсеткіштер арқылы;
қаржылық ықпал ету арқылы.
Бірақ егер экономиканы басқарудың орталықтандырылған жүйесі кезінде
шаруашылық жүргізуші субъектілерге өнім шығаруға, пайдаға, өзіндік құнға
және басқа көрсеткіштерге қызметтің қатаң шекаралары қойылса, қазіргі кезде
ықпал жасау экономикалық тұтқалар мен ынталандырмалардың (салықтар,
жеңілдіктер және т.б.) көмегімен жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара толық айналамының үдерісінде өндірілген
өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелері,
амортизациялық аударымдардың нормалары, кредит үшін пайыз) негізінде
бөлінетіндігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс үдерісінде
құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайтын және оның көмегімен
шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бүкіл ақшалай табыстар мен қорлар
қалыптасады және пайдаланылады. Ақшалай қорлар мен қорланымдарды
экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік
тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлгіштік
функцияны орындай отырып қаржы жалпы ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз етеді және оның барлық стадияларына әсер ете отырып оған қызмет
жасайды. Бұдан басқа, ақша қаражаттарын дұрыс бөлу шаруашылық жүргізуші
субъектінің жұмысын жақсартуға ынталандырушы ықпал етеді.
Бөлу - өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл үдеріс
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны
өндірістің жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы)
жасауға пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта
бөлу ретінде орталықтандырылған қорларға – мемлекеттік бюджетке, бюджеттен
тыс қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен,
жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-
қатынастарында да жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара
қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және
орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен
өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы
кезінде, банк кредиттерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Қаржылық қатынастардың құрамында шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ақша қатынастарының мынадай топтарын бөліп көрсетуге болады:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларына
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивидендтер мен пайыздар төлеу
және алу үдерісінде, коммерциялық несиелендіру кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, сыйлық
қорын жасауды, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан жұмыскерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге жұмыскерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағазадар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанда;
банктермен (қаржылық қатынастардың бұл тобы банк кредиттерін алу,
оларды қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша
пайдалануға белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы
қағаздармен жасалатын опеациялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдарымен – мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен – ішкісалалық қайта бөлу шегінде (пайданы,
табыстарды, капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және
басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектінің пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін
шартқа сәйкес құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т.с.с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржылық қатынастардың көпқырлығы, олардың нысандары мен
мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және
оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен
байланысты қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар –
бұл өндірістің серпінді элементі, олар өндірістің өзі сияқты
үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының
тұрақты ауысымы болып отырады. Шаруашылық жүргізуші субъекті
қызметінің кез келген мезетінде өндірістік құралдар
материалдық-заттай және ақша нысанында болуы мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер
ету мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы
жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады. 23. 158 б
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныпталуы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін. (1-кесте)
1-кесте. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы.
Қызметтің сфералары бойынша
Материалдық Материалдық есем (қызметтер сферасы)
Өндірістің түрлері бойынша
Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
Қызметтің сипаты бойынша
Коммерциялық Коммерциялық емес
Меншіктің нысандары бойынша
Мемлекеттік Жеке меншікҚоғамдық Шетелдік Аралас
менші ұйымдардың субъектілердің меншігі
меншігі
Ұйымдық-құқықтық түрлері бойынша
Шаруашылық серіктестіктер Мемлекеттік Коопе-раҚоғамдық ұйымдар Мате-риал
тив-тік -дық емес
сфера-ның
ұйым-дары
мен
меке-меле
рі
Шаруашы-лық Жедел
жүргізу басқару
құқығын-дағықұқы-ғын
да-ғы
Толық серіктестік
Жоспарлау-экономикалық Банк және кассалық Есеп айырысу бюросы
бюросы операциялар бюросы
ТОПТАР
Қаржы-лық-кОперативтік-жЭкономик алық Сатып Жеткізушілермен Кінәрат-т
ре-диттік оспарлау жәнеталдау алушылармен есеп айырысу алап тобы
жоспарлау бақылау есеп айырысу
бюросы
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйымдармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға бөлінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службаларының маңызды
міндеттерді мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздестіру және
рентабелділікті арттыру;
өндіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйымдар алдындағы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуларды ұйымдастыру;
өндірістік капитал мен күрделі жұмсалымды тиімді пайдалануға
жәрдемдесу;
қаржы ресурстарын дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақталымдылығы мен тездетілген айналымдылығын қамтамасыз ету және
басқалары.
Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері қатысады. Екінші деңгей
банктері кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға деген уақытша қажеттіліктерді несиелендіреді.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын
басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ
басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы
службаларының да рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорындарды дамытудың қаржы
көздерін, қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді инвестициялаудың бағыттарын
іздестіру, бағалы қағаздармен операциялар жасау және қаржы менеджментінің
басқа мәселелері нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындардың қаржы
службаларының негізгі мәселелері болып табылады. 23, 72 б
2. НАРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖҰМЫС
ІСТЕУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық-құқықтық нысандарының
шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері.
Экономиканы реформалау, рыноктық қатынастардың дамуы мемлекеттік,
жекеше немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қалыптасуын қажет етеді.
Соңғы екеуі меншіктің мемлекеттік емес нысаны құрайды.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, табыс (пайда), басқалары); банк кредиттері;
бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекететтік кәсіпорындарда
қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардан қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде – кооператив
мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің
аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша олардың құрудың
аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы
активтердің үлкен бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде
жұмыскерлердің үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік
акционерлік қоғамдарда да осылай.
Шаруашылық жүргізуші субъект экономиканың негізгі буыны ретінде меншік
нысандары мен шаруашылық жүргізудің әр алуандығы кезінде, тауар-ақша
қатынастары мен рыноктың дамуы кезінде жұмыс істейді.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық
қызметтің қаржылық нәтижелері бөлініп, пайдаланылады: таза табыс; пайыздық
табыс; дивидендтер; үлестік табыстар; бюджеттін шығыстарын (бюджеттік
кредиттерді) және бюджеттен тыс қорларды өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың – шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бәрлескен кәсіпорындардың қаржысын
ұйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің салымдарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүліктік
құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық)
меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.
Толық серіктестіктің табыстары мен зияндары қатысушылардың арасында,
серіктестіктің жарғылық қорына салған олардың салымдарының мөлшеріне
үйлесімді түрде бөлінеді: жауапкершілігі шектеулі сенім серіктестігінде де
осылай бөлінеді.
Қаржылық қатынастардың акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір
ерекшеліктері акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді
қаржыландыру ретінде қолданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар
қазметінің ұйымдық нысандарының әр алуандығы мүмкіндік туғызады. Қаржыны
ұйымдастыруға акциялар категорияларының (кәсіпорынның акциялары, еңбек
ұжымының акциялары, акционерлік қоғамдар акциялары), олардың түрлерінің
(артықшылықты, жай акциялар) әр алуандығы әсер етеді.
Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған
тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның
қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде
бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының
шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады.
Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жағынан дамыған елдерде
тиімді жұмыс істеуде және дүниежүзілік практикада көпшілікке танылған нысан
болып табылады. Ол ұсақ меншік иелерініңкөпшілігін –акция ұстаушыларды
қазіргі кезеңде кәсіпорындардың немесе салалардың қаражаттардың неғұрлым
тиімді қалыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурстарының
қызметтің аса басымырақ сфераларына қайта құйылымына мүмкіндік жасайды.
Акционерлік нысанның құндылығына қаражаттардың жеке иелері үшін, тіпті жеке
қаржы институттары үшін қиын болатын жеткілікті ірі кәсіпорындарды құру
мүмкіндігі жатады. Акционерлік кәсіпорынның көлемі тек оның рыноктық
сұранымның ауқымымен, басқарушылықпен, рыноктың даму перспективаларымен
ғана сәйкестенеді.
Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады. Бұл секторда
кәсіпорындардың мынадай түрлері жұмыс істейді:
1) шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорындар; бұл
құқық мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және осы
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтарын
заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік
кәсіпорынның заттай құқығы болып табылады.
2) жедел басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар. Бұл құқық қазыналық кәсіпорынның меншік иесінен
алған және өз қызметінің мақсатына сәйкес заңнамалық актілерде
белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығын жүзеге асыратын заттай құқық болып табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кісіпорындар:
1) республикалық меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорын еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндетті
болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін қорғау;
2) экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз
қамтылған қоғамдық өндірістің сфералары мен салаларында
бірінші қажеттіктегі тауарлардың өндіру (жұмыстар атқару,
қызметтер көрсету);
3) мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің
функциясы болып табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.
Қазақстанда, мемлекеттік секторда ірі ұлттық компаниялар жұмыс
істейді, олар арқылы елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
экономиканың стратегиялық маңызды секторларында мемлекеттің ықпалы мен
үлесі сақталынады.
Кәсіпорынға қатысты уәкілетті орган меншік иесінің және мемлекеттік
басқару органдарының басқару функцияларын орындайды. Меншік иесі
кәсіпорынды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары, қайта
ұйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін шешеді.
Меншік иесінің кәсіпорын мүлкін пайдаланудан түскен таза табыстың бір
бөлігін алуға құқығы бар. Меншік иесіне аударуға жататын таза табыстың
үлесі уәкілетті органның Қаржы министрлігімен келесілген жыл сайын
анықталатын таза табысты бөлу нормативінде белгіленеді.
Жарғылық капиталдың мөлшерін құрылтайшы анықтайды, бірақ кәсіпорынға
берілетін мүліктің жалпы құнынан аспауы тиіс.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің сан
алуан сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорын қазыналық
болып табылады.
Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және өзге де
арнаулы жұмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан және басқа
сұрапыл апаттардан қорғау;
2) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгіленген
мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа инфрақұрылым
обхъектілерінің жүйесін ұстау мен дамыту.
3) байланыс пен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және
халықаралық байланыс желіспен пайдалану саласындағы қызмет;
4) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар
жүргізу;
5) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік
қорғау, ғылым және мәдениет саласында өндірістік-шаруашылық
қызметтіжүзеге асыру үшін құрыла алады.
Қазыналық кәсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын
жұмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілетті орган белгілейді.
Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкілетті орган бекітетін қаржыландырудың
жеке жоспары бойынша өз табысының есебінен қаржыландырылады. Кәсіпорынның
меншікті табыстары оның шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда
қажетті жетпеген қаражаттар тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық кәсіпорынның қаржыландырудың жеке жоспарынан тыс алған
табыстары тиісті бюджетке аударылуға жатады.
Еншілес кәсіпорын - өз мүлкінің есебінен басқа мемлекеттік кәсіпорын
құрған заңи тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру құқығын шаруашылық жүргізу
құқығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Еншілес кәсіпорындар негізгі кәсіпорынды, соның ішінде монополияға
қарсы заң талабы күшіндегі кәсіпорынды ықшамдау, негізгі кәсіпорынның
филиалдарын дербес заңи тұлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің
тиімділігін арттыру үшін қосымша және мамандандырылған өндіріс құру,
негізгі өндірісті оған тән емес қызмет пен функция түрлерінен босату
мақсатында құрылады.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының
бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен кәсіпорындар болып табылады.
Бірлескен кәсіпорындардың мүлкі шартта анықталған мөлшерде қатысушылардың
салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен кәсіпорындар заңнамамен
белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен кәсіпорын жойылғанда оның
резервтік капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы мөлшерлемелер
бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен
кәсіпорындарды құрудың және олардың іс-әрекет етуінің тәртібі заңнамамен
белгіленген. Кәсіпорын капиталындағы улес уағдаластық бойынша анықталады.
Әріптестерге қажетті кепілдіктер, соның ішінде олардың салықтарды
төлегеннен кейін қалған табысының (пайдасының) бір бөлігін валюта түрінде
шет жаққа аударуға, ұлғаймалы өндіріске жұмсалымға салу мүмкіндігіне,
басқаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін құқықтық қорғауға
кепілдік береді.
Экономиканың кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені
буындарының бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3
1. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ МЕН
МАЗМҰНЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігі және қызмет ету
негіздері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
2. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің
сыныпталуы ... ... ... ... ... ... . ... ... .8
3. Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын
басқару ... ... ... ... ... ... ...1 2
2. НАРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖҰМЫС
ІСТЕУ НЕГІЗДЕРІ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ..14
2.1 Қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық-құқықтық нысандарының шаруашылық
жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері ... ... ... ... .14
2.2 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын
қалыптастырудағы негізгі
элементтер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .1
9
2.3 Нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы қорлары.
(Сеймар Альянс қаржы корпорациясы АҚ мысалында) ... ... ... ...23
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .26
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 27
КІРІСПЕ
Курстық жұмыс тақырыбының өзектілігі. Курстық жұмыстың зертеу
объектісі болып нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының мәні болып танылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы – бірыңғай қаржы жүйесінің
құрамды бөлігі және айырықша сферасы болып табылады, оның
орталықтандырылмаған бөлігін құрайды. Елдегі ақша қатынастарының аса
маңызды сферасын, атап айтқанда, халықтың қажеттіліктерін, өндірістік емес
сфераның материалдық қамтамасыз етудің көздерін – жасалатын қоғамдық
өнімді, ұлттық табысты және ұлттық байлықты алғашқы бөлуді қамтитындықтан
және кәсіпорындар деңгейінде мемлекеттің қаржы ресурстарының басым ауқымы
қалыптасатындықтан бұл буынның қаржысы қаржылардың негізгі, бастапқы бөлігі
болып табылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының болуы, жалпы мемлекеттің
қаржысы сияқты, тауар-ақша қатынастарының өмір сүруімен және экономикалық
заңдардың іс-әрекетімен байланысты.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысы ақша нысанында ұлғаймалы
ұдайы өндіріс үдерісінің негізгі жақтарын білдіреді және экономикалық
заңдардың талаптарына сәйкес оны жүзеге асыруға септігін тигізеді. Ол
ұлттық шаруашылықты одан әрі дамытуға қажетті ақшалай табыстар мен
қорланымдарды бөлу және пайдалану үшін қолданылады. Мұндай даму ұлттық
шаруашылықты басқару жүйесінің маңызды экономикалық тетігі, экономиканы
қайта құрудың қуатты құралы болып табылатын шаруашылық жүргізуші
субъектілердің берік әрі жақсы қалыптасқан қаржыларысыз мүмкін емес.
Өндірістік қатынастардың бір бөлігі ретінде олар басқа өндірістік
қатынастардың жиынтығында ұлттық шаруашылықты басқарудың төменгі
буындарының шаруашылық қызметінің тиімділігіне тікелей әсер етеді.
Курстық жұмыс мақсаты мен міндеттері. Курстық жұмысымыздың мақсаты –
шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық негізде танысу, оның
қаржы жүйесіндегі орнын анықтау, Қазақстан Республикасында және нарық
жүйесіндегі қызмет ететін шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының
жағдайын анықтау. Осы мақсат төмендегідей міндеттерді жүктейді:
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын теориялық жақтан зерттеу;
• Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының сыныпталуын анықтау;
• ҚР-дағы немесе нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының жұмыс істеу негіздерін анықтау, т.б.
Курстық жұмыстың құрылымы. Біздің курстық жұмысымыз 2 тараудан тұрады.
1-тарау үш бөлімнен тұрады. 1-тарауда шаруашылық жүргізуші субъектілер
қаржысының түсінігін, функцияларын, сыныпталуын және оны қалай басқаруын
көріп отырмыз.
2–тарау 3 бөлімнен тұрады. Бұл тарауда қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық-
құқықтық нысандарының шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының
ерекшеліктері, нарық жүйесіндегі шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысын
қалыптастырудағы негізгі эелементтер мен олардың қаржы қорлары, Сеймар
Альянс қаржы корпорациясы АҚ мысалында қарастырылған.
Сонымен қатар курстық жұмыстың соңында қорытынды, пайдаланылған
әдебиеттер тізімі де орын тапты. Мұнда орыс және қазақ тіліндегі әдебиеттер
тізімінен құралды. Жалпы алғанда 28 беттен тұрады.
1. ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ МӘНІ МЕН МАЗМҰНЫ
1.1 Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының түсінігі және қызмет ету
негіздері.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы деп өнім (жұмыс, қызметтер
көрсету) өндіріп, сату кезінде ақшалай табыстарды, қорланымдарды және
қорларды жасаумен, бөлумен және пайдаланумен байланысты экономикалық
(қаржылық немесе ақша) қатынастарды айтады. Ақшалай табыстар мен
қорланымдарға мыналар жатады: өнімді, жұмысты, қызметтерді өткізуден
түсетін түсім-ақша; кәсіпорынның жалпы және таза табыстары.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы өзіне өнеркәсіп, ауыл
шаруашылығы, құрылыс, көлік, жабдықтау өткізу (делдалдық), сауда, дайындау,
геологиялық барлау, жобалау қызметін, халыққа тұрмыстық қызмет көрсетуді,
байланысты, тұрғын үй-коммуналдық қызметтерін, түрлі қаржы, кредит, сақтық,
ғылыми, білім, медициналық, ақпараттық, маркетингтік және басқа қоғамдық-
пайдалы қызметтің сан алуан сфераларындағы қызметтерді жүзеге асыратын
кәсіпорындардың, фирмалардың, қоғамдардың, концерндердің, ассоциациялардың,
салалық министрліктер мен басқа шаруашылық органдарының, шаруашылықаралық,
салааралық, кооперативтік ұйымдардың, мекемелердің қаржыларын кіріктіреді.
Ұлттық шаруашылықтың әрбір саласы қаржысының бұл саланың техникалық-
экономикалық ерекшеліктерін туындайтын елеулі айырмашылықтары бар. Бірақ
сонымен бірге барлық салалардың қаржысының мәні мен оны ұйымдастырудың
негізгі қағидаттары бірдей, бұл шаруашылық жүргізудің ортақ қағидаттарына
және бірыңғай экономикалық заңдарға байланысты. Мұның бәрі олардың барлығын
қосалқы категорияға – жалпы қаржы категориясы сияқты оның функцияларын
орындайтын шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына біріктірудің
мүмкіндігі мен қажеттігін алдын ала анықтайды.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бөлу және бақылау сияқты
функцияларды орындайды.
Шаруашылық жүргізуші субъекті қаржысының өзіндік ерекшелігі оның
бөлгіштік сипатында, өйткені шаруашылық жүргізуші субъектінің қаржылық
қатынастардың негізгі бөлігі ақшалай табыстар мен қорланымдарды бөлу
нәтижесінде пайда болады.
Бөлу функциясы екі жақты негізде жүзеге асырылады:
бухгалтерлік, статистикалық және жедел есептемедегі қаржылық
көрсеткіштер арқылы;
қаржылық ықпал ету арқылы.
Бірақ егер экономиканы басқарудың орталықтандырылған жүйесі кезінде
шаруашылық жүргізуші субъектілерге өнім шығаруға, пайдаға, өзіндік құнға
және басқа көрсеткіштерге қызметтің қатаң шекаралары қойылса, қазіргі кезде
ықпал жасау экономикалық тұтқалар мен ынталандырмалардың (салықтар,
жеңілдіктер және т.б.) көмегімен жүзеге асырылады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бөлгіштік функциясының
ерекшелігі қаражаттардың жеке-дара толық айналамының үдерісінде өндірілген
өнімнің құны белгіленген экономикалық нормативтер (салық мөлшерлемелері,
амортизациялық аударымдардың нормалары, кредит үшін пайыз) негізінде
бөлінетіндігінде болып отыр, мұның өзі қаржының ұдайы өндіріс үдерісінде
құнды бөлу және қайта бөлуге қатысуын айқындайтын және оның көмегімен
шаруашылық жүргізуші субъектілердегі бүкіл ақшалай табыстар мен қорлар
қалыптасады және пайдаланылады. Ақшалай қорлар мен қорланымдарды
экономикалық тұрғыдан негіздеп бөлу қаржының ұдайы өндірістік
тұжырымдамасын да іске асырудың басты шарты болып табылады. Бөлгіштік
функцияны орындай отырып қаржы жалпы ұдайы өндірістің үздіксіздігін
қамтамасыз етеді және оның барлық стадияларына әсер ете отырып оған қызмет
жасайды. Бұдан басқа, ақша қаражаттарын дұрыс бөлу шаруашылық жүргізуші
субъектінің жұмысын жақсартуға ынталандырушы ықпал етеді.
Бөлу - өндіру мен тұтыну арасындағы байланыстырушы буын. Бұл үдеріс
шаруашылық жүргізуші субъектілердің өнім өткізуден түсім-ақша алуы және оны
өндірістің жұмсалынған қаражаттарын өтеуге және таза табысты (пайданы)
жасауға пайдалану арқылы болып жатады. Табыстың (пайданың) бір бөлігі қайта
бөлу ретінде орталықтандырылған қорларға – мемлекеттік бюджетке, бюджеттен
тыс қорларға түседі, ал қалған бөлігі еңбекке ақы төлеуге, әлеуметтік
мұқтаждарға, өндірісті кеңейту және дамыту жөніндегі шығындарды
қаржыландыруға шаруашылықтың қарамағында қалады.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер қаржысының бақылау функциясы
кәсіпорын экономикасында маңызды рөл атқарады: есепсіз және бақылаусыз
шаруашылық жүргізуге болмайды. Ақшамен бақылау тек шаруашылық жүргізуші
субъектілердің ішінде ғана емес, сонымен бірге оның басқа субъектілерімен,
жоғарғы ұйымдармен және қаржы-кредит мекемелерімен өзара қарым-
қатынастарында да жүзеге асырылады. Субъектілер арасындағы өзара
қатынастарда бақылау жеткізілім тауарларға, көрсетілген қызметтерге және
орындалған жұмыстарға ақы төлеу кезінде болады. Қаржы-кредит органдарымен
өзара іс-әрекет кезінде бақылау бюджет алдындағы міндеттемелердің орындалуы
кезінде, банк кредиттерін алған және қайтарған кезде жүзеге асырылады.
Қаржылық қатынастардың құрамында шаруашылық жүргізуші субъектілердің
ақша қатынастарының мынадай топтарын бөліп көрсетуге болады:
басқа әр түрлі кәсіпорындармен және ұйымдармен (олар: өнім өткізуден
түсім-ақша алу, өткізуден тыс табыстар түсіру, материалдық шығындарды
төлеу, шарт міндеттерін бұзған кезде айыппұл төлеу және алу, бағалы
қағаздарды өткізу, басқа кәсіпорындардың акциялары мен облигацияларына
қаражаттарды инвестициялау, олар бойынша дивидендтер мен пайыздар төлеу
және алу үдерісінде, коммерциялық несиелендіру кезінде қалыптасады);
өзінің еңбек ұжымымен (бұл қатынастар еңбекке ақы төлеуді, сыйлық
қорын жасауды, табысты (пайданы) бөлу және тұтыну қорынан жұмыскерлерге
жәрдемақылар төлеуді, сонымен бірге жұмыскерлердің қаражаттарын тартуды
(бағалы қағазадар сату, кәсіпорынның қаржы ресурстарын қалыптастыру үшін
үлестік жарналарды) ортақтастырады;
мемлекетпен – бюджетке салықтар төлеу, бюджеттен қаржыландыру кезінде,
мемлекеттік бағалы қағаздарды сатып алған кезде, сондай-ақ олар бойынша
төлемдер алғанда, валюта қорлары мен ресурстарын қалыптастырғанда;
банктермен (қаржылық қатынастардың бұл тобы банк кредиттерін алу,
оларды қайтару, кредиттер бойынша пайыздар төлеу, банктерге уақытша
пайдалануға белгілі бір төлем мен бос ақшаны беру, банк өткізетін бағалы
қағаздармен жасалатын опеациялар нысаны түрінде іске асады);
сақтық органдарымен – мүлікті, қызметкерлерді, коммерциялық және
коммерциялық емес тәуекелді сақтандыру жөнінде;
жоғары ұйымдармен – ішкісалалық қайта бөлу шегінде (пайданы,
табыстарды, капиталды қайта бөлу кезінде, жалгерлік төлемдер бойынша және
басқалары);
құрылтайшылармен (бұл қатынастар құрылтайшылардың жарғылық капиталды
қалыптастыру үшін қаржы жарналарын (салымдарын) төлеу кезінде, сондай-ақ
шаруашылық жүргізуші субъектінің пайдасын бөлгенде және оның бір бөлігін
шартқа сәйкес құрылтайшыға аударған кезде қалыптасады) және т.с.с.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысына, бір жағынан, жалпы
қаржылардың экономикалық табиғатын сипаттайтын белгілер, басқа жағынан,
қоғамдық өндірістің түрлі сферасындағы қаржылардың қызмет етуіне байланысты
ерекшеліктер тән. Сонымен бірге бұл қаржыға тән мынадай негізгі белгілерді
атауға болады:
1) қаржылық қатынастардың көпқырлығы, олардың нысандары мен
мақсатты арналымының сан алуандығы;
2) өндірістік құралдардың (капиталдардың) міндетті болуы және
оларды қалыптастырумен, көбейтумен және қайта бөлумен
байланысты қатынастардың пайда болуы. Өндірістік капиталдар –
бұл өндірістің серпінді элементі, олар өндірістің өзі сияқты
үздіксіз қозғалыста болады; сонымен қатар құн нысандарының
тұрақты ауысымы болып отырады. Шаруашылық жүргізуші субъекті
қызметінің кез келген мезетінде өндірістік құралдар
материалдық-заттай және ақша нысанында болуы мүмкін;
3) жоғары белсенділік, шаруашылық қызметінің барлық жағына әсер
ету мүмкіндігі;
4) шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржысы бүкіл қаржы
жүйесінің айқындаушы негізі болып табылады. 23. 158 б
1.2 Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныпталуы.
Шаруашылық жүргізуші субъектілер – кәсіпорындар мен ұйымдар (фирмалар,
компаниялар, фермер шаруашылығы, шаруашылық серіктестіктері, ассоциациялар
(бірлестіктер), ұлттық компаниялар және басқалары), мекемелер әр түрлі
белгілері бойынша сыныпталады және оларды не ол, не бұл түрі бойынша
айырудың негіздемелері қаржыны ұйымдастырудың сипатына елеулі әсер етуі
мүмкін. (1-кесте)
1-кесте. Шаруашылық жүргізуші субъектілердің сыныптамасы.
Қызметтің сфералары бойынша
Материалдық Материалдық есем (қызметтер сферасы)
Өндірістің түрлері бойынша
Тауарлар, жұмыстар Қызметтер
Қызметтің сипаты бойынша
Коммерциялық Коммерциялық емес
Меншіктің нысандары бойынша
Мемлекеттік Жеке меншікҚоғамдық Шетелдік Аралас
менші ұйымдардың субъектілердің меншігі
меншігі
Ұйымдық-құқықтық түрлері бойынша
Шаруашылық серіктестіктер Мемлекеттік Коопе-раҚоғамдық ұйымдар Мате-риал
тив-тік -дық емес
сфера-ның
ұйым-дары
мен
меке-меле
рі
Шаруашы-лық Жедел
жүргізу басқару
құқығын-дағықұқы-ғын
да-ғы
Толық серіктестік
Жоспарлау-экономикалық Банк және кассалық Есеп айырысу бюросы
бюросы операциялар бюросы
ТОПТАР
Қаржы-лық-кОперативтік-жЭкономик алық Сатып Жеткізушілермен Кінәрат-т
ре-диттік оспарлау жәнеталдау алушылармен есеп айырысу алап тобы
жоспарлау бақылау есеп айырысу
бюросы
Қаржы-өтім бөлімдері бюджетпен, банктермен, жоғарғы ұйымдармен есеп
айырысу жөніндегі, кассалық сияқты топтарға бөлінеді.
Шаруашылық жүргізуші субъектілердің қаржы службаларының маңызды
міндеттерді мыналар болып табылады:
табысты немесе пайданы өсірудің жолдарын іздестіру және
рентабелділікті арттыру;
өндіріс, күрделі қаржылар, жаңа техниканы ендіру және басқа жоспарлы
шығындар жөніндегі тапсырмаларды қаржы ресурстарымен қамтамасыз ету;
мемлекеттік бюджет, банктер, жеткізушілер, жоғарғы ұйымдар алдындағы
қаржылық міндеттемелерді орындау;
есеп айырысуларды ұйымдастыру;
өндірістік капитал мен күрделі жұмсалымды тиімді пайдалануға
жәрдемдесу;
қаржы ресурстарын дұрыс пайдалануды бақылау, айналым қаражаттарының
сақталымдылығы мен тездетілген айналымдылығын қамтамасыз ету және
басқалары.
Қаржыны оперативті басқаруға банк мекемелері қатысады. Екінші деңгей
банктері кәсіпорындар мен ұйымдарға есеп айырысу-кассалық қызмет көрсетуді
жүзеге асырады, ақшаға деген уақытша қажеттіліктерді несиелендіреді.
Шаруашылықты жүргізудің нарықтық негізіне көшкеннен кейін кәсіпорын
басшыларының, акционерлік компаниялар мүшелерінің ғана емес, сондай-ақ
басқарудың әкімшіл-әміршіл әдістері жағдайында болмашы рөл атқарған қаржы
службаларының да рөлі ерекше арта түсті. Кәсіпорындарды дамытудың қаржы
көздерін, қаржы ресурстарын неғұрлым тиімді инвестициялаудың бағыттарын
іздестіру, бағалы қағаздармен операциялар жасау және қаржы менеджментінің
басқа мәселелері нарықтық экономика жағдайындағы кәсіпорындардың қаржы
службаларының негізгі мәселелері болып табылады. 23, 72 б
2. НАРЫҚ ЖҮЙЕСІНДЕГІ ШАРУАШЫЛЫҚ ЖҮРГІЗУШІ СУБЪЕКТІЛЕР ҚАРЖЫСЫНЫҢ ЖҰМЫС
ІСТЕУ НЕГІЗДЕРІ
2.1 Қазіргі уақыттағы негізгі ұйымдық-құқықтық нысандарының
шаруашылық жүргізуші субъектілері қаржысының ерекшеліктері.
Экономиканы реформалау, рыноктық қатынастардың дамуы мемлекеттік,
жекеше немесе ұжымдық меншікке негізделген түрлі ұйымдық-құқықтық
нысандардың шаруашылық жүргізуші субъектілерінің қалыптасуын қажет етеді.
Соңғы екеуі меншіктің мемлекеттік емес нысаны құрайды.
Меншік нысандарына қарай шаруашылық жүргізуші субъектілердің қорларын
қалыптастырудың ерекшеліктері болады. Мысалы, өндірістік кәсіпорындардың
қаржы қорлары мына көздер есебінен құрылады: меншікті көздер
(амортизациялық аударымдар, табыс (пайда), басқалары); банк кредиттері;
бағалы қағаздар шығарудан түсетін қаражаттар; мемлекететтік кәсіпорындарда
қаражаттардың бұл көздері қажет жағдайларда бюджеттен және бюджеттен тыс
қорлардан қаржы бөлумен толықтырылады; кооперативтерде – кооператив
мүшелерінің үлестік жарналарының қаражаттары. Практикада көбінесе меншіктің
аралас нысандарымен шарттасылған қорлардың көздері бойынша олардың құрудың
аралас нысандары кездеседі. Мысалы, негізгі құралдар мен айналымдағы
активтердің үлкен бөлігі мемлекетке жататын мемлекеттік кооперативтерде
жұмыскерлердің үлестік жарналары болымсыз рөл атқарады. Мемлекеттік
акционерлік қоғамдарда да осылай.
Шаруашылық жүргізуші субъект экономиканың негізгі буыны ретінде меншік
нысандары мен шаруашылық жүргізудің әр алуандығы кезінде, тауар-ақша
қатынастары мен рыноктың дамуы кезінде жұмыс істейді.
Өндірістің бастапқы қорларының қалыптасуына сәйкес шаруашылық
қызметтің қаржылық нәтижелері бөлініп, пайдаланылады: таза табыс; пайыздық
табыс; дивидендтер; үлестік табыстар; бюджеттін шығыстарын (бюджеттік
кредиттерді) және бюджеттен тыс қорларды өтеу.
Үлестік жарна негізінде жұмыс істейтін кәсіпорындардың – шаруашылық
серіктестіктерінің, кооперативтердің, бәрлескен кәсіпорындардың қаржысын
ұйымдастыру мұндай кәсіпорындар қаржысының қалыптасу және алынған
табыстарды әрбір қатысушының мүліктегі үлесіне сәйкес кейінгі бөлудің
ерекшеліктерімен анықталады. Мұндай кәсіпорындардың құрылтайшылары мен
қатысушылары өздерінің салымдарын ақша қаражаттары, мүліктің әр түрлі
түрлері (үймереттің, ғимараттың, жабдықтың және басқаларының), мүліктік
құқықтар (жерді, табиғи ресурстарды, мүлікті, зияткерлік (интеллектуалдық)
меншікті пайдалану құқықтары) түрінде жүзеге асырады.
Толық серіктестіктің табыстары мен зияндары қатысушылардың арасында,
серіктестіктің жарғылық қорына салған олардың салымдарының мөлшеріне
үйлесімді түрде бөлінеді: жауапкершілігі шектеулі сенім серіктестігінде де
осылай бөлінеді.
Қаржылық қатынастардың акционерлік қоғамға сәйкес белгілі бір
ерекшеліктері акцияларды өндірістік және коммерциялық қажеттіліктерді
қаржыландыру ретінде қолданғанда көрінеді. Бұған акционерлік қоғамдар
қазметінің ұйымдық нысандарының әр алуандығы мүмкіндік туғызады. Қаржыны
ұйымдастыруға акциялар категорияларының (кәсіпорынның акциялары, еңбек
ұжымының акциялары, акционерлік қоғамдар акциялары), олардың түрлерінің
(артықшылықты, жай акциялар) әр алуандығы әсер етеді.
Акционерлік қоғамның баланстық таза табысы заңнамамен қарастырылған
тәртіппен анықталады. Таза табыс (салықтарды төлегеннен кейін) қоғамның
қарамағында қалады және акционерлердің арасында дивидендтер түрінде
бөлінеді, резервтерге, өндірісті дамытуға немесе қоғам жиналысының
шешімімен қарастырылған өзге мақсаттарға аударылады.
Меншіктің акционерлік нысаны экономикалық жағынан дамыған елдерде
тиімді жұмыс істеуде және дүниежүзілік практикада көпшілікке танылған нысан
болып табылады. Ол ұсақ меншік иелерініңкөпшілігін –акция ұстаушыларды
қазіргі кезеңде кәсіпорындардың немесе салалардың қаражаттардың неғұрлым
тиімді қалыптастыруға қатысуға араластырады (тартады), қаржы ресурстарының
қызметтің аса басымырақ сфераларына қайта құйылымына мүмкіндік жасайды.
Акционерлік нысанның құндылығына қаражаттардың жеке иелері үшін, тіпті жеке
қаржы институттары үшін қиын болатын жеткілікті ірі кәсіпорындарды құру
мүмкіндігі жатады. Акционерлік кәсіпорынның көлемі тек оның рыноктық
сұранымның ауқымымен, басқарушылықпен, рыноктың даму перспективаларымен
ғана сәйкестенеді.
Экономикада едәуір орынды мемлекеттік сектор алады. Бұл секторда
кәсіпорындардың мынадай түрлері жұмыс істейді:
1) шаруашылық жүргізу құқығына негізделген кәсіпорындар; бұл
құқық мүлікті мемлекеттен меншік иесі ретінде алған және осы
мүлікті иелену, пайдалану және оған билік ету құқықтарын
заңнамада белгіленген шекте жүзеге асыратын мемлекеттік
кәсіпорынның заттай құқығы болып табылады.
2) жедел басқару құқығына негізделген (қазыналық кәсіпорын)
кәсіпорындар. Бұл құқық қазыналық кәсіпорынның меншік иесінен
алған және өз қызметінің мақсатына сәйкес заңнамалық актілерде
белгіленген шекте сол мүлікті иелену, пайдалану және оған
билік ету құқығын жүзеге асыратын заттай құқық болып табылады.
Мемлекеттік меншіктің түріне қарай кісіпорындар:
1) республикалық меншігіндегі кәсіпорындар – республикалық
мемлекеттік кәсіпорындар;
2) коммуналдық меншіктегі кәсіпорындар – коммуналдық мемлекеттік
кәсіпорындар болып бөлінеді;
Басқа мемлекеттік кәсіпорын құрған мемлекеттік кәсіпорын еншілес
мемлекеттік кәсіпорын болып табылады.
Мемлекеттік кәсіпорын үшін мемлекеттің тапсырмасын орындау міндетті
болып табылады. Мемлекеттік кәсіпорындар қызметінің негізгі міндет-мақсаты
(арналымы) қоғам мен мемлекеттің қажетіне қарай айқындалатын мынадай
әлеуметтік-экономикалық міндеттерді шешу болып табылады, олар:
1) мемлекеттің қорғаныс қабілетін материалдық жағынан қамтамасыз
ету және қоғам мүддесін қорғау;
2) экономиканың жеке меншік секторы қамтыған немесе жеткіліксіз
қамтылған қоғамдық өндірістің сфералары мен салаларында
бірінші қажеттіктегі тауарлардың өндіру (жұмыстар атқару,
қызметтер көрсету);
3) мемлекеттік монополияға жатқызылған немесе мемлекеттің
функциясы болып табылатын сфералардағы қызметті жүзеге асыру.
Қазақстанда, мемлекеттік секторда ірі ұлттық компаниялар жұмыс
істейді, олар арқылы елдің экономикалық қауіпсіздігін қамтамасыз ететін
экономиканың стратегиялық маңызды секторларында мемлекеттің ықпалы мен
үлесі сақталынады.
Кәсіпорынға қатысты уәкілетті орган меншік иесінің және мемлекеттік
басқару органдарының басқару функцияларын орындайды. Меншік иесі
кәсіпорынды құру, оның қызметінің предметі мен мақсаттары, қайта
ұйымдастыру және тарату, мүліктің сақталуын бақылау мәселелерін шешеді.
Меншік иесінің кәсіпорын мүлкін пайдаланудан түскен таза табыстың бір
бөлігін алуға құқығы бар. Меншік иесіне аударуға жататын таза табыстың
үлесі уәкілетті органның Қаржы министрлігімен келесілген жыл сайын
анықталатын таза табысты бөлу нормативінде белгіленеді.
Жарғылық капиталдың мөлшерін құрылтайшы анықтайды, бірақ кәсіпорынға
берілетін мүліктің жалпы құнынан аспауы тиіс.
Шаруашылық жүргізу құқығындағы мемлекеттік кәсіпорын қызметтің сан
алуан сферасында құрылып, іс-әрекет етуі мүмкін.
Жедел басқару құқығындағы мемлекеттік мүлікке ие кәсіпорын қазыналық
болып табылады.
Қазыналық кәсіпорындар заңнамада белгіленген тәртіппен:
1) төтенше және авариялық жағдайларда кен-құтқару және өзге де
арнаулы жұмыстарды орындау, өрттен, су тасқынынан және басқа
сұрапыл апаттардан қорғау;
2) заңнамада қаржыландырудың арнаулы тәртібі белгіленген
мемлекеттік автомобиль жолдарының және басқа инфрақұрылым
обхъектілерінің жүйесін ұстау мен дамыту.
3) байланыс пен телекоммуникация, жалпыреспубликалық және
халықаралық байланыс желіспен пайдалану саласындағы қызмет;
4) топографиялық-геодезиялық және картографиялық жұмыстар
жүргізу;
5) денсаулық сақтау, табиғатты қорғау, білім беру, әлеуметтік
қорғау, ғылым және мәдениет саласында өндірістік-шаруашылық
қызметтіжүзеге асыру үшін құрыла алады.
Қазыналық кәсіпорын өндіретін және өткізетін тауарлардың (атқаратын
жұмыстардың, көрсететін қызметтердің) бағаларын уәкілетті орган белгілейді.
Қазыналық кәсіпорындардың қызметі уәкілетті орган бекітетін қаржыландырудың
жеке жоспары бойынша өз табысының есебінен қаржыландырылады. Кәсіпорынның
меншікті табыстары оның шығындарын жабуға жеткіліксіз болған жағдайда
қажетті жетпеген қаражаттар тиісті бюджеттен бөлінеді.
Қазыналық кәсіпорынның қаржыландырудың жеке жоспарынан тыс алған
табыстары тиісті бюджетке аударылуға жатады.
Еншілес кәсіпорын - өз мүлкінің есебінен басқа мемлекеттік кәсіпорын
құрған заңи тұлға. Еншілес кәсіпорындар құру құқығын шаруашылық жүргізу
құқығындағы кәсіпорындар ғана пайдалана алады.
Еншілес кәсіпорындар негізгі кәсіпорынды, соның ішінде монополияға
қарсы заң талабы күшіндегі кәсіпорынды ықшамдау, негізгі кәсіпорынның
филиалдарын дербес заңи тұлға етіп қайта құру, негізгі өндірістің
тиімділігін арттыру үшін қосымша және мамандандырылған өндіріс құру,
негізгі өндірісті оған тән емес қызмет пен функция түрлерінен босату
мақсатында құрылады.
Кәсіпкерлік қызметті жүргізудің тиімді ұйымдық-құқықтық нысандарының
бірі шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен кәсіпорындар болып табылады.
Бірлескен кәсіпорындардың мүлкі шартта анықталған мөлшерде қатысушылардың
салымдары (жарналары) есебінен құрылады. Бірлескен кәсіпорындар заңнамамен
белгіленген салықтарды төлейді, бірлескен кәсіпорын жойылғанда оның
резервтік капиталының пайдаланылмаған сомасына қолданыстағы мөлшерлемелер
бойынша салық салынады. Республикада шетелдік фирмалар қатысқан бірлескен
кәсіпорындарды құрудың және олардың іс-әрекет етуінің тәртібі заңнамамен
белгіленген. Кәсіпорын капиталындағы улес уағдаластық бойынша анықталады.
Әріптестерге қажетті кепілдіктер, соның ішінде олардың салықтарды
төлегеннен кейін қалған табысының (пайдасының) бір бөлігін валюта түрінде
шет жаққа аударуға, ұлғаймалы өндіріске жұмсалымға салу мүмкіндігіне,
басқаруға қатысуға, республика аумағында олардың меншігін құқықтық қорғауға
кепілдік береді.
Экономиканың кооперативтік секторы бірыңғай ұлттық шаруашылық кешені
буындарының бірі ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz