Салық жүйесi жайлы
КIРIСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру, қалыптасуы және дамуындағы беталысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Салық жүйесін жетілдіру жолдары және перспективалары ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Салықтардың әлеуметтік.экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... .18
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру, қалыптасуы және дамуындағы беталысы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .18
2.2 Салық жүйесін жетілдіру жолдары және перспективалары ... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Бүгінде Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған және белсенді түрде нарықтық экономикаға өту кезінде экономиканы реттеуде бюджет-салықтық реттеу, яғни фискалдық саясаттың маңыздылығы жоғары болып табылады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез келген мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база керек. Дамыған елдердің тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің қаржылық негізі шаруашылық субъектілерден және халықтардан жиналған салық болып табылады. Фискалдық саяссаттың маңыздылығы ол мемлекеттің экономиканы рететудің тікелей әдісі болып табылады, ьұл саясатты қолданудың нәтижесі тез арада өз қызметін атқарып, нәтиже бере бастайды. Яғни экономикалық реттеуді дереу іске асырудың қажеттігі туындаған жағдайда фискалдық саясаттың реттеу құралдары мен әдістерінің маңыздылығы зор болып табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Қазақстан Республикасы салық салу жүйесін реформалау” деп алдық.
Мемлекеттiң қаржы ресурстарының бастапқы категориясы және мемлекеттiк қызметтердi iске асырудың негiзi болып табылатын салықты жан-жақты талдап, салық салу механизмiнiң қызмет етуiн, салықтың негiзгi элементтерiн және осылардың басын қосып, ұйымдастырып отыратын салық жүйесiн талдау осы тақырыптың өзектiлiгi болып табылады.
Бұл тақырыпты орындаудағы басты мiндеттер келесiдей:
• Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
• Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
• Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
• Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
• Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және оны басқару шараларын атап өту;
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Қазақстан Республикасы салық салу жүйесін реформалау” деп алдық.
Мемлекеттiң қаржы ресурстарының бастапқы категориясы және мемлекеттiк қызметтердi iске асырудың негiзi болып табылатын салықты жан-жақты талдап, салық салу механизмiнiң қызмет етуiн, салықтың негiзгi элементтерiн және осылардың басын қосып, ұйымдастырып отыратын салық жүйесiн талдау осы тақырыптың өзектiлiгi болып табылады.
Бұл тақырыпты орындаудағы басты мiндеттер келесiдей:
• Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
• Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
• Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
• Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
• Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және оны басқару шараларын атап өту;
1. Қазақстан Республикасының “Салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi төлемдер туралы” Заңы. – Алматы, 2002ж.
2. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi Салық комитетiнiң кейбiр
мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы № 1127 қаулысы
3. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
4. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
5. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
6. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
7. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2008, №6, 22-25 стр.
8. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г. – 467 стр.
9. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
10. Бердибек Сапарбаев «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане и перспективы дальнейшего развития экономики страны» // РЦБК, №4, - 2007 г. 23-27 стр.
11. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» - Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2007 жылғы 29 тамыз, №754, Астана, Үкімет Үйі.
12. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
13. Қазақстан Республикасының Заңы «2009-2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы».
2. Қазақстан Республикасы Қаржы министрлiгi Салық комитетiнiң кейбiр
мәселелерi Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2004 жылғы 29 қазандағы № 1127 қаулысы
3. Ермекбаева Б.Ж. Салықтар және салық салу: Оқу құралы – Алматы: - 2003. – 131 бет.
4. Iлиясов Қ.Қ., Құлпыбаев С. Қаржы: Оқулық. – Алматы: 2003. – 448 бет.
5. Ильясов К.К., Зейнелғабдин А.Б., Ермекбаева Б.Ж. Налоги и налогообложение. Алматы, Рауан, 1995.
6. Мельников В.Д. Ли В.Д. Общий курс финансов. Учебник. – Алматы: Институт развития Казахстана, 2001. – 285с.
7. А.Исаева «Мемлекеттің дамуына әсер ету тұрғысындағы Қазақстанның қазіргі кездегі салық жүйесінің ерекшеліктері» // Қаржы-Қаражат, 2008, №6, 22-25 стр.
8. Статистический ежегодник. Алматы. – 2008г. – 467 стр.
9. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
10. Бердибек Сапарбаев «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане и перспективы дальнейшего развития экономики страны» // РЦБК, №4, - 2007 г. 23-27 стр.
11. «Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2008-2010 жылдарға арналған орта мерзімді фискалдық саясаты туралы» - Қазақстан Республикасы Үкіметінің қаулысы, 2007 жылғы 29 тамыз, №754, Астана, Үкімет Үйі.
12. «Қазақстан халқының әл-ауқатын арттыру мемлекеттік саясаттың басты мақсаты» Н.Назарбаев 2008 жылғы Қазақстан халқына Жолдауы. – Астана, Ақорда, 2008 ж. 5 ақпан.
13. Қазақстан Республикасының Заңы «2009-2011 жылға арналған республикалық бюджет туралы».
ЖОСПАР
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Салық механизмі және салық салу қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
3. Салық арқылы экономиканы реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН
ҚҰРУ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... .18
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру, қалыптасуы
және дамуындағы беталысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Салық жүйесін жетілдіру жолдары және перспективалары
... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...31
КIРIСПЕ
Бүгінде Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған
және белсенді түрде нарықтық экономикаға өту кезінде экономиканы реттеуде
бюджет-салықтық реттеу, яғни фискалдық саясаттың маңыздылығы жоғары болып
табылады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база керек. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъектілерден және халықтардан жиналған салық
болып табылады. Фискалдық саяссаттың маңыздылығы ол мемлекеттің
экономиканы рететудің тікелей әдісі болып табылады, ьұл саясатты қолданудың
нәтижесі тез арада өз қызметін атқарып, нәтиже бере бастайды. Яғни
экономикалық реттеуді дереу іске асырудың қажеттігі туындаған жағдайда
фискалдық саясаттың реттеу құралдары мен әдістерінің маңыздылығы зор болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге
пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы
салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты
саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен
ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Қазақстан Республикасы салық салу
жүйесін реформалау” деп алдық.
Мемлекеттiң қаржы ресурстарының бастапқы категориясы және мемлекеттiк
қызметтердi iске асырудың негiзi болып табылатын салықты жан-жақты талдап,
салық салу механизмiнiң қызмет етуiн, салықтың негiзгi элементтерiн және
осылардың басын қосып, ұйымдастырып отыратын салық жүйесiн талдау осы
тақырыптың өзектiлiгi болып табылады.
Бұл тақырыпты орындаудағы басты мiндеттер келесiдей:
• Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
• Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
• Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
• Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
• Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және
оны басқару шараларын атап өту;
• 2002 жылғы жаңа Салық Кодексi бойынша енгiзiлген салықтар мен алымдар
түрлерiн атап өту және салық түрлерi мен оның ерекшелiктерiне тоқталу
болып табылады.
• Бүгінгі таңдағы салық жүйесінің басты мәселесі болып отырған салықтан
жалтару, яғни көлеңкелі экономиканы жоюдың шараларын қарастыру;
• Бүгінгі салық жүйесінің экономикада атқарып отырған салық-бюджет
саясатының 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасы тоқталып өту;
• ҚР-ның Салық комитетінің қызметтерін, салықтан жалтару кезіндегі салық
комитетінің іс-әрекеттеріне тоқталу;
• ҚР Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауы негізінде нақты
көрсетілгендей Жаңа Салық Кодексін әзірлеу және оның басты мақсаттары
мен ерекшелігіне тоқталып өту болып табылады.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын
құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын
заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни
салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның
физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру
барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы
кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам
үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды
реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық бюджетті қалыптастырудағы
негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар
қаржыландырылады.
Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық
категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
• Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
• Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi.
Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
• Фискалдық;
• Реттеушiлiк;
• Бақылаушылық.
Салықтардың бiрiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп
аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери,
қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын
қамтамасыз етедi.
Баршаға белгілі 2001 жылы салық жүйесінде әділеттілікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты салық жүктемесініңбаланстылығын және салық жүйесінің экономикалық
процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған негізгі
құжат – Салық Кодексі пайда болды. 1
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
Салықтардың екiншi маңызды қызметi ол реттеушiлiк қызмет. Реттеушiлiк
қызметi салық механизмi арқылы iске асырылады. Оның iшiндегi негiзгi
тетiктер салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi. Салықтық реттеудiң
тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қойиай, сонымен қатар ақша
және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау шаралары, мемлекттiк маңызы бар өндiрiстер
мен өнеркәсiп салаларын қолдау мақсатында қажет болып табылады. Әрине
салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да
экономикалық құралдармен және саясаттармен тығыз байланыста болуы қажет.
Салық мөлшерiн көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгiлеу өндiрiстiң тоқтауына, өндiрушi кәсiпкердiң өз iсiне деген
ынтасын жоғалтуына және көлеңкелi экономиканың дамуына әкеледi. Мысалы,
әлемдiк тәжiрибе бойынша табыс салығын салғанда салық ставкасының деңгейi
35-40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмiмiн, оның iшiнде салық ставкаларының деңгейiн
зерттеген ғалымдардың тұжырымдароы мынаны дәлелдейдi:
• Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуыа әкелiп соқтырады. Себебi,
рыноктағы кәсiпорындар өздерiнiң өндiрiс шығындарын жаба алмай
қалады.
• Ешер салық мөлешi салық төлеушi табысының 45-50%-ы аралығында болса,
онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi.
• Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40%-ы мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Шаруашылық субъектiлер мен халықтар табысының бiр бөлiгiн мемлекеттiң
орталықтандырылған қаржы көздерiне айналдыру салықтардың ұдайы өндiрiстегi
қызметiн көрсетедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемiн жалпы iшкi
өнiмдегi салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы
жылдардағы мәлiметтер бойынша Қазақстанның ЖIӨ-гi салықтардың үлес салмағы
20% шамасында болып отыр.
Салықтардың экономикадағы келесi негiзгi қызметi ол бақылаушылық
қызметi, яғни салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметi арқылы
салық механизмiнiң қызмет етуiнiң тиiмдiлiгi бағаланады, қаржы
ресурстарының қимылына баылау iсi жүргiзiледi, салық жүйесi мен бюджет
саясатының жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Салықтық бақылауды жүргізудің экономикалық мәнділігі жоғары. Оның
себебі мемлекет шеңберінде, толығымен салықтық түсімдердің орындалуы әр
жылда артып отырады. Салық органдарының бұл қызметі салық төлеушілердің
салық төлеу процессіндегі принциптерін орындауға алып келеді. Яғни
психологиялық тұрғыда салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың алдындағы
міндеті анықталады.
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетке
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесінтиімді ұйымдастыру негізінен салық механизмі арқылы
іске асады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының
негiзгi бағыттары - салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне
мүмкiншiлк беретiн салық механизмiн iске асыру. Салық салудың әдiстерi мен
жолдары, салық салудың негiзгi қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизмiне жатады. Қандай да бiр механизмнiң құрамына бiрнеше тетiктерi
мен элементерi болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық
элементтерiнен тұрады. Салық салу элементтерiне келесiлер жатады:
• Субъект және объект;
• Салық көзi:
• Салық ставкасы;
• Салық өлшем бiрлiгi;
• Салық оклады және салық жеңiлдiктерi;
• Салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi;
• Салық төлеушiнiң және салық қызметi органдрының құқықтары мен
мiндеттерi;
• Салық төлеуiн бақылау және салықтық жазалау.
Салық механизмiнде өзара байланысты элементтерден тұратын нұсқаулық
қолданылады. Оны келесi 1-ші суреттен көре аламыз:
Сурет-1 – Салық механизмiнiң негізгі элементтері
Ендi осы салық элементтерiне жеке-жеке тоқталып өтсек:
Салық төлеушi немесе салық субъектiсi – салықты және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар
тұлға. Қазақстанда салық төлеушiлерге:
• Резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
• Қазақстан Ресубликасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар болып табылады.
Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген, салық салуға негiз болатын
табыс, мүлiк, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игiлiктер.
Салық көзi – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен шегерiмдердiң айырмасы ретiнде анықталады.
Салықтың негiзгi базасы мыналар болып табылады:
• Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салықтары жатады;
• Тауарларға салынатын салық. Олар қосылған құнға салынатын салықтар
және кеден баждарын қамтиды;
• капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлiкке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық ставкасы – бiр өлшем бiрлiгiнен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгiленедi. Пайыздық салық
ставкасы прогрессивтiк, регрессивтiк және пропорционалдық болып бөлiнедi.
Прогрессивтiк салықтар салық салынатын табыстың өсуiне сәйкес ұлғайып
отырады. Пропорционалды стакалар керiсiнше салық салынатын табыстың
мөлшерiне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады. Регрессивтi салық
ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерiнiң өсуiне қарай салық ставкасының
төмендеуi.
Тұрақты салық ставкасы салық объектiсiнiң көлемiнен тәуелсiз бiрынғай
сома түрiнде белгiленедi.
Салық өлшем бiрлiгi – есептеу үшiн берiлген салық объектiсiнің өлшем
бiрлiгi.
Салық оклады – салық төлеушiнiң белгiлi бiр объектiсiнен төлейтiн
салық сомасы.
Салық жеңiлдiктерi – заңға сәйкес салық төлеушiнiң бiртiндеп немесе
салық төлеуден босатылуы. Салық жеңiлдiктерiне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзiмiн ұзарту болып табылады. Салық төлеушi шегерiмдердi жылдық
жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде
жүргiзедi.
Салық төлеу мерзiмi – салықтар мен басқа мiндеттердiң бюджетке төлену
уақыты.
Салық төлеу тәртiбi – белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiндегi
белгiлi бiр дәйектiлiктi белгiлейдi.
Салық төлеушiнiң құқытары:
• Қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгерiстер туралы салық қызметi
органдарынан ақпарат алу;
• Салық қатынастары мәселелерi бойынша өз мүдделерiн қорғау және оны
өзi, не өз өкiлi арқылы бiлдiру;
• Салық бақылауы нәтижелерiн алу;
• Салық бақылауы нәтижелерi бойынша салық және бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердi есептеу мен төлеу жөнiндегi салық қызметi
органдарына түсiндiрме табыс ету;
• Жеке шотынан салық мiндеттемелерiнiң орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйi туралы көшiрме алу;
• Салық Кодексiнде және Қазақстан Республикасның басқа да заң
актiлерiнде белгiленген тәртiппен салықтық тексеру актiлерi бойынша
хабарламаға және салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
әрекетiне шағым жасау;
• Салық құпиясының сақталуын талап ету;
• Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжатарды табыс етпеу.
Салық төлеушiнiң мiндеттерi:
• Салық мiндеттемелерiн дер кезiнде және олық көлемiнде орындау;
• Салық қызметi органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтiк мiндеттерiн
атқаруы кезiндегi заңды қызметiне кедергi жасамау;
• Нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының салық
салу щбъектiсi және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлiктi тексеруiне жол беру;
• Салық есептiлiгi мен құжаттарды заңға сәйкес тәртiппен табыс ету;
• Сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау касса
машиналарын мiндетi түрде пайдаланажәне тұтынушының қолына бақылау
чегiе бере отырып жүргiзу.
Салық төлеудi бақылау – салық заңдарыынң орындалуын, мемлекетке
түсетiн салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу дұрыстығын және
олардың уақтылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеудi басқаруды тек қана салық қызметi органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексi салық iсiн мынадай қағидаларға
негiзделiп жүргiзiлуiн талап етедi:
1. мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн толық
және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс.
2. нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс.
3. әдiлеттiлiк қағмдасы бойынша Қазақстан Республикасында салық алу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк жасауға
рұқсат етiлмейдi.
4. бiртұтастылық бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бiрдей
салық жүйесi қолданылады.
5. жариялылық қағидасы бойынша салықты рететушi нормативтiк құқықтық
кесiмдер ресми басылымдарда жарық көрiп отырады.
Салық iсiн тиiмдi ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгiлi топтарға
бөлiп жiктеймiз:
1. Салық салу объектiсiне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай;
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып бөлiнедi.
Тiкелей салықтар тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады. Тiкелей
салықтарға мынадай салықтар жатады:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер салығы;
• көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлгендiкте, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
• Қосылған құнға салынатын салық;
• Акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар бюджетке тскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған
коммерциялық табыс салығы және қосылған құнға салынатын салық жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлiк құраладыона салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады. Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк
және жергiлiктi болып бөлiнедi.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық
салынатын объектiсiнен түсетiн табысынан алынады.
Тұтынуға салынатын салық салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясаты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) мен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.
Мемлекеттiң экономикаға әсер етуi салық салу құралдары арқылы
жүргiзiледi. Мемлекеттiк шығындар мемлекеттiк бюджеттiң қаржыларын
пайдалану нәтижесiнде мүмкiн болады, ал салық бюджеттi қаржымен қамтамасыз
ететiн бiрден-бiр құрал.
Салық төлемi (Т), мемлекеттiк шығындар (G) және жоспарланған
инвестиция I-дiң белгiлi бiр деңгейiнде тепе-теңдiк өнiм көлемi Y
қалыптасқанын кейнс кресi көрсетедi.
Макроэкономикалық реттеуде мультипликатордың іс-әрекетінің жоғарыда
баяндалған мүмкіндіктері ескеріле отырылып экономикалық циклдың сипатына
қарай дискрециялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау
кезінде ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі, ол мыналарды
қарастырады:
• Мемлекет шығыстарының көбеюі;
• Салықтардың төмендеуі;
• Мемлекеттің шығыстарының артуының үлкен нәтижесін ескере отырып
фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарланған болуы
тиіс. Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық
саясат кері бағыттарды қамтиды:
• Мемлекет шығыстарының азаюы;
• Салықтардың көбеюі;
• Осы аталған бағыттардың үйлесуі.
Дискрециялық емес фискалдық саясат акценттті нарықтық өзін-өзі
реттеуге қоя отырып, мемлекеттің қаржы процестеріне аз араласуын қажет
етеді.
Дискрециялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме
тұрақтандырғыштардың механизмі негізінде іс-әрекет етеді. Бұл жағдайда
экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық
өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды
шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық
өсуді тежейді. Құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын
жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді. Келесі 2-ші суреттен
мемлекеттің шығыстары мөлшерінің (G сызығы) тұрақтылық жағдайы кезінде бұл
өзгерістер салықтардың өзгерісі ( Т сызығы) көрсетілген:
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет
тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу
фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады,
бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі
инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын
бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.
Т
G+Т Тапшылық Артықшылық
G
0 Q1 Q2 Q3
Cурет-2 – Экономикаға салық өзгерісінің жалпы әсері
Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1. Фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы;
2. Ығыстыру әрекетінің іс әрекеттілігі, бұл ақша нарығында пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді.
3. Сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың
инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею
әсерін төмендетеді;
4. ашық экономикада ұлттық өндірістің жиынтық шығыстардың элементі
ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары
өзгерісінің ықпалын басынан кешіреді.
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда айтылған
факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар
мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз
қалаушы факторы ретінде болып көрінеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік түғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына
ықпал етеді, мемлекет көтере сатып алудың деңгейін көтереді.
Монетаристердің тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды қамтиды:
• бюджет тапшылығын қысқарту;
• тұтыну сұранымын қусыруға бағытталған жалақының өсуін шектеу;
• шектеулі ақша – несие саясаты, ақша эмиссиясына және Орталық банктегі
мемлекеттік қарыздарға лимит енгізу, банк пайызының мөлшерлемесін
өсіру;
• бағаға және экспорт-импорт операцияларына бақылауды әлсірету,
экономиканың экспорттық секторына ресурстардың қайта құйылымын
көтермелеу;
• төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін девальвациялау;
Бірақ бұларды іске асыру үшін келесі шараларды орындау керек:
1. ақша массасына бағдарланған жоғары икемділік;
2. дүниежүзілік бағаларға ішкі бағалардың икемділігі;
3. бағалардың қозғалысының тауарлар қозғалысынан жоғары икемділігі;
4. экономикалық ресурстардың едәуір өздерін алмастырушылығы.
Үкіметтің дискрециялық фискалдық саясаты ішкі уакытша кешеуілдеумен
байланысты болады, өйткені мемлекеттік шығындар құрылымының және салық
салымы пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері Парламентте ұзақ уақыт талқылауға
түседі
Дискрециялық емес фискалдық саясатта бюджет артықшылығы және тапшылығы
дағдылы түрде пайда болады, ол экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы
арқылы мүмкін болады.
Кіріктірме тұрақтандырғыш – үкіметтің экономикалық саясатын жиі
өзгертпей-ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік амплитудасын
төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік.Өркениетті, дамыған
мемлекеттерде мұндай тұрақтандырғыш ретінде үдемелі салық салу, мемлекеттік
трансферттер жүйесі, жұмыссыздықтан сақтандыру және пайданы және пайданы
бөлуге қатысу жүйесі алынады.
G, T
T’
T=Ta + t*Y
Бюджет
тапшылығы
G=const
Бюджет артықшылығы
G=Ga – γ *Y
Y1←Y0→Y2
Y
Сурет 3 – Салық-бюджет саясатындағы бюджет тапшылығы мен артықшылығы
сызбасы
Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы дискрециялық фискалдық
саясаттың уақытша кешеуілдеу мерзімі ұзақтығының проблемасын салыстырмалы
түрде қарағанда әлсіретеді, жұмсартады, өйткені бұл механизмдер
парламенттің қатысуынсыз жұмыс істейді.
Экономика тұрақтылығының деңгейі тікелей циклдік бюджет тапшылығы мен
артықшылығы көлеміне тәуелді, бұл жағдай жиынтық сұраныс тербелісінің
дағдылы амортизаторы қызметін атқарады.
Циклдік тапшылық (артықшылық) – мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
(артықшылығы), іскерлік белсенділіктің құлдырауы (өрлеу) және салық
түсімдерінің азаюының (өсуі) дағдылы жүзеге асуымен байланысты болады.
Циклдік өрлеу кезеңінде Y2 Y0 үлкен болады, сондықтан салық салымдары
дағдылы өседі, ал трансферттік төлемдер дағдылы төмендейді.Нәтижесінде
бюджет артықшылығы және инфляциялық дүргіліс төмендейді
Циклдік төмендеу кезеңінде Y2 Y0, сондықтан салық дағдылы түрде
төмендейді, ал трансферттер өседі.Қорыта айтқанда, салыстырмалы түрде өнім
көлемі мен жиынтық сұраныс өскерде бюджнт тапшылығы құлдырауды шектейді.
Циклдік тапшылықтың және артықшылықтың көлемі салық және бюджет
функциялары графиктерінің шұғыл тікшелігіне байланысты болады.Салық
функциясы (T) бұрыштық көлбеуінің шекті салық мөлшерлемесінің (t) көлеміне
тәуелді болады, ал мемлекеттік шығындар функциясының (G) бұрыштық көлбеуі -
γ көлеміне тең, бұл шама трансферттер сомасы мен табыс көлемі өзгерісінің
қатынасын сипаттайды.Сәйкес түрде, табыс деңгейі неғұрлым үлкен болған
сайын, соғұрлым мемлекеттен алынатын салық мөлшері жоғары және трансферт
төмен болады.
Салықтар саласындағы фискалдық саясат олардың ықпал етуінің екі
бағытын қарастырады: сұранымға (кейнстік үлгі) және ұсынымға (ұсыным
теориясы). Бірінші жағдайда салықтар төмендеген кезде жиынтық сұраным
артады. Бұл ұлттық өнімнің көлемін және бағалардың деңгейін көбейтеді, яғни
иняфляцияның қарқыны тездейді.
Екінші жағдайда салықтардың төмендеуі жиынтық ұсынымды көбейтеді,
өйткені халықтың табыстары мен жинақ ақшалары, ал кәсіпкерлердің өндірісті
инвестициялауы өседі. Қызметкерлердің аз табыс салығы жалақыны көбейтіп,
еңбекке деген ынтаны арттырады, мұның өзі өндірістің ұлғаюына жеткізеді,
бұл ұлттық өнімнің жалпы түрде өсуін, бағалардың төмендеуін қамтамасыз
етеді.
Мұнан басқа ұсыным экономикасының теориясы салықтардың аса төмен
мөлшерлемелері салықтық түсімдердің сомаларын қысқартуға міндетті
еместігін, керісінше, салық базасын кеңейту – ұлттық өндіріс пен табыстың
көбеюі және көлеңкелі экономиканың азаюы есебінен салықтық түсімдердің
өсуіне жеткізетіндігін көрсетеді.
Салықтардың инвестициялық қызметке ықпал етуінің теориялық дәлелдемесі
ретінде салық салудың үдемелігі және бюджет кірістері арасындағы тәуелділік
қызмет атқарады.
Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік
трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған
қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болытын жағдайлар пайда болады.
Циклдік бюджет артықшылығының өсуі экономиканың өрлеу кезеңдерінде
болатындықтан, бұл жағдай жиі инфляцияның күщеюіне әкелетіндіктен, онда
қаржылардың бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі жиынтық шығындардың
және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінше бюджет тапшылығын
тыйым салу артық жиынтық сұранысты шектейді және экономикадағы инфляциялық
дүрлігісті ұстап тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:
1. ақша-несие эмиссиясы;
2. займ шығару;
3. мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.
Мемлекет түсіміне салық түсімін көбейту проблемасы бюджет тапшылығын
қаржыландыру шеңберінен шығып кетеді, өйткені ұзақ мерзімді кезеңде кешенді
салық реформасы нәтижесінде, пайыз мөлшерлемесін азайтып, салық базасын
кеңейту мүмкін болады.
Қысқа мерзімді кезеңде салық мөлшерлемесінің төмендеуі:
1. Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғыш деңгейінің төмендеуі
нәтижесінде;
2. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауынан пайда болатын мемлекеттік емес
сектордың ығыстыпу әсерінің өсуінен (бұл құбылыс ақша ұсынысының
тұрақты жағдайында , ақша нарығындағы ақша сұранысының өсуінің жоғарғы
жағдайға реакциясы);
3. Бюджет тапшылығын өсіру, бір мезгілде салық салудың мөлшерлемесін және
бюджетке салық түсімін төмендету арқылы мүмкін болады.
Тепе-теңдік табыс көлеміне мультипликаторлық әсер салық
мөлшерінің төмендеуіне байланысты болады. Егер салық төлеу мөлшері ∆T
төмендесе, онда қолда бар табыс Yd = Y-T-ға өседі. Тұтыну шығындарына
сәйкес түрде (∆T *b) көлеміне өседі, бұл жағдай жоспарланған шығындарды
оңға қарай жоғары жылжытады және тепе-теңдік өнім көлемін Y1-ден Y2
көлеміне өсіреді.
Ол көлем ∆Y = - ∆T * b 1-b тең.
Мұндағы ∆Y ∆T = -b 1-b салық мультипликаторы деп алады.
Салық мультипликаторының механизмі, мемлекеттік шығындар
ммультипликаторы сияқты, салық көлемінің бір өзгерісіне тұтынудың көп қатар
өзгерісін көрсетеді.
Салық мөлшері ∆T-ға төмендесе:
• Қолда бар табыс ∆T-ға өседі;
• Тұтыну (∆T *b) шамасына өседі;
• Жиынтық шығындар (∆T *b) шамасына өседі;
• Жиынтық табыс (∆T *b) шамасына өседі;
• Тұтыну в (∆T *b) шамасына өседі;
• Жиынтық шығындар (∆T *b2) шамасына өседі;
• Жиынтық табыс (∆T *b2) шамасына өседі;
• Тұтыну b (∆T *b2) шамасына өседі;
Егер де мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс
динамикасына тәуелді деп алсақ, онда салық функциясы төмендегідей түрде
жазылады:
Т = t * Y
Егерде мемлекеттік шығындар және автонамды салық төлемдері бірдей
көлемге өзгерсе, онда тепе-теңдік өнім көлемі де өседі. Мұндай жағдайда
юаланстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады. Баланстық бюджет
мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.
Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын
мүлдем жоя алмайды. Бұл жерде табыс пен шығынды теңгеру туралыы айтылады.
Демек (∆T = ∆G).
Мемлекеттің шығындарының өсуімен салыстырғанда салық мөлшерінің
азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу. Бұл жағдай алгебралық өрнекте
шығын мультипликаторының салық мультипликаторынан жоғары, үлкен екендігі
арқылы көрсетілген.
Бұл құбылыс салықтың өзгерісіміен салыстырғанда мемлекеттік
шығындардың табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің күштілігімен
байланысты болады. Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда
анықтаушы болып есептеледі. Егер де қазыналық саясат экономикадағы
мемлекеттік секторды кеңейту мақсатын көздесе, онда циклдық құлдырауды
тоқтату үшін мемлекет шығындарын өсіреді, бұл құбылыс күшті ынталандырушы
әсер береді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢІ
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру, қалыптасуы және
дамуындағы беталысы
Салық жүйесiн мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
анықтайтын салықтар, салық механизмi яғни, салық салу әдiстерi мен
тәсiлдерi, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесiмдердiң, салық
қызметi органдарының жиынтығын құрайды. Салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КIРIСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...5
1. Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ...5
2. Салық механизмі және салық салу қағидалары
... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
3. Салық арқылы экономиканы реттеу
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...12
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІН
ҚҰРУ КЕЗЕҢІ ... ... ... ... ... ... ... .18
1. Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру, қалыптасуы
және дамуындағы беталысы
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2. Салық жүйесін жетілдіру жолдары және перспективалары
... ... ... ...25
ҚОРЫТЫНДЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .29
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ...31
КIРIСПЕ
Бүгінде Қазақстан Республикасы егемендік алып, дербес мемлекет болған
және белсенді түрде нарықтық экономикаға өту кезінде экономиканы реттеуде
бюджет-салықтық реттеу, яғни фискалдық саясаттың маңыздылығы жоғары болып
табылады. Өзінің тәуелсіздігін және дербестігін алған кез келген
мемлекетке тұрақты, әрі күшті қаржылық база керек. Дамыған елдердің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай нарықтық экономика жағдайында мемлекеттің
қаржылық негізі шаруашылық субъектілерден және халықтардан жиналған салық
болып табылады. Фискалдық саяссаттың маңыздылығы ол мемлекеттің
экономиканы рететудің тікелей әдісі болып табылады, ьұл саясатты қолданудың
нәтижесі тез арада өз қызметін атқарып, нәтиже бере бастайды. Яғни
экономикалық реттеуді дереу іске асырудың қажеттігі туындаған жағдайда
фискалдық саясаттың реттеу құралдары мен әдістерінің маңыздылығы зор болып
табылады.
Нарықтық қатынастардың құрылымында да, мемлекет тарапынан оларды
реттеу механизмiнде де қаржы және оның негiзiндегi салық жүйесi мен салық
салу механизмi зор рол атқарады. Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге
пайда болды. Мемлекет құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық
жүйесiнiң қайта құрылуымен және жаңаруымен қабаттаса жүредi. Экономиканы
салықтық және соның негізінде қалыптасатын бюджеттік реттеудегі басты
саясат фискалдық саясат болып табылады. Ол экономиканы салықтық тежеу мен
ынталандыру, бюджеттік қолдау мен реттеу шараларының жиынтығынан тұрады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Сондықтан курстық жұмыс тақырыбын “Қазақстан Республикасы салық салу
жүйесін реформалау” деп алдық.
Мемлекеттiң қаржы ресурстарының бастапқы категориясы және мемлекеттiк
қызметтердi iске асырудың негiзi болып табылатын салықты жан-жақты талдап,
салық салу механизмiнiң қызмет етуiн, салықтың негiзгi элементтерiн және
осылардың басын қосып, ұйымдастырып отыратын салық жүйесiн талдау осы
тақырыптың өзектiлiгi болып табылады.
Бұл тақырыпты орындаудағы басты мiндеттер келесiдей:
• Салықтың жалпы экономикалық мәнiн ашу;
• Салық салудың негiзгi элементтерi мен оның құрылымдарын талдау;
• Салықтың экономикадағы атқаратын қызметтерiн көрсету;
• Салық салу қағидаларын жан-жақты қарастыру;
• Қазақстан Республикасының салық жүйесiнiң қалыптасуы мен дамуын және
оны басқару шараларын атап өту;
• 2002 жылғы жаңа Салық Кодексi бойынша енгiзiлген салықтар мен алымдар
түрлерiн атап өту және салық түрлерi мен оның ерекшелiктерiне тоқталу
болып табылады.
• Бүгінгі таңдағы салық жүйесінің басты мәселесі болып отырған салықтан
жалтару, яғни көлеңкелі экономиканы жоюдың шараларын қарастыру;
• Бүгінгі салық жүйесінің экономикада атқарып отырған салық-бюджет
саясатының 2008-2010 жылдарға арналған бағдарламасы тоқталып өту;
• ҚР-ның Салық комитетінің қызметтерін, салықтан жалтару кезіндегі салық
комитетінің іс-әрекеттеріне тоқталу;
• ҚР Президентінің 2008 жылғы халыққа Жолдауы негізінде нақты
көрсетілгендей Жаңа Салық Кодексін әзірлеу және оның басты мақсаттары
мен ерекшелігіне тоқталып өту болып табылады.
1 САЛЫҚ ЖҮЙЕСIНІҢ ЖАЛПЫ СИПАТТАМАСЫ
1.1 Салықтардың әлеуметтік-экономикалық мәні мен атқаратын қызметтері
Салықтар мемлекеттер пайда болуымен бiрге пайда болды. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, өркендеуi әрқашан салық жүйесiнiң қайта құрылуымен
және жаңаруымен қабаттаса жүредi.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салық – нарықтық қатынастардың құрамды бөлiгi және мемлекеттiк
саясатты жүзеге асырудың құралы. Бұл орайда салықтың әлеуметтiк-
экономикалық мәнiн түсiне бiлудiң, оның iс-әрекет етуiнiң ерекшелiктерiн
терең ұғынудың, Қазақстан экономикасын тиiмдi және тұрақты дамыту
мақсатымен салық жүйесiн неғұрлым толық және ұтымды пайдаланудың әдiстерi
мен амалдарын көре бiлудiң маңызы зор.
Салықтар дүниежүзіндегі барлық адамзаттың өмірінде кездесіп отыратын
құрал болып келеді, себебі әрбір тұлғаның сатып алатын, тұтынатын
заттарының барлығының құрамында салықтың белгілі бір мөлшері тұрады, яғни
салықтар кез-келген заңды немесе жеке тұлғаның өмір сүруіне керек, оның
физиологиялық, әлеуметтік немесе қауіпсіздік қажеттіліктерін қанағаттандыру
барысында тұтынатын қызметтері, жұмыстары мен тауарларының іске асуы
кезінде пайда болатын міндетті төлемдер болып келеді. Салық бүкіл қоғам
үшін жасалған игілік, ал салықтық саясат экономикалық қатынастарды
реттейтін маңызды құрал болып табылады. Аумақтық бюджетті қалыптастырудағы
негізгі қайнар көзі-салықтардың арқасында әлеуметтік-қоғамдық бағдарламалар
қаржыландырылады.
Салықтар дегенiмiз мемлекеттiк бюджетке заңды және жеке тұлғалардан
белгiлi бiр мөлшерде және мерзiмде түсетiн мiндеттi төлемдер болып
табылады. Салықтар – шаруашылық жүргiзушi субъектiлердiң, жеке тұлғалардың
мемлекетпен екi арадағы мемлекеттiк орталықтандырылған қаржы көздерiн
құруға байланысты туындайтын қаржылық қатынастарды сипатайтын экономикалық
категория. Салықтардың экономикалық мәнi мынада:
• Бiрiншiден, салықтар шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық
табысының қалыптасуындағықаржылық қатынастардың бiр бөлiгiн көрсетедi.
• Екiншiден, шаруашылық жүргiзушi субъектiлер мен халық табысының
белгiлi бiр мөлшерiн мемлекет үлесiне жинақтап, жиынтықтардың қаржылық
қатынастарын көрсетедi.
Салықтар жалпы шығу тегi мемлекеттердiң пайда болуымен қатар өмiр
сүруi мен дамуының негiзгi қаржылық көзi болып табылады. Мемлекет
құрылымының өзгеруi, оның құрылуымен, жаңаруымен бiрге қалыптасады. әрбiр
мемлекетке өзiнiң iшкi және сяртқы саясатын жүргiзу үшiн белгiлi бiр
деңгейде қаржының көздерi керек екенi белгiлi. Ал салықтар болса осы
мемлекет қаржысының негiзгi қайнар көзi. Мемлекет салықтарды экономиканы
дамытуға, ынталндаруға және экономиканың маңызды, дамуды қажет ететiн
салаларына қолдау құралы ретiнде пайдаланылады.
Осы салық салуға байланысты әр дәуiрде мемлекет қайраткерлерi.
Экономистер, философтар, аңгерлер көптеген еңбектер жазған. Мысалы,
Ф.Аквинский “Салықтарды ұрлаудың рұқсат етiлген нысаны” ретiңде анықтаса,
салық салу теориясының негiзiн салушылардың бiрi А.Смит “Салық төлеушiлер
құлшылықтың белгiсi емес, бостандықтың белгiсi” деп тұжырымдаған.
“Салық” ұғымы әр түрлi экономикалық әдебиеттерде әр түрлi
қарастырылады. Негiзiнен көптеген экономикалық әдебиеттерде “салық” ұғымы
бюджет қорына белгiлi бiр көлемежәне белгiлi бiр уақытта түсетiн мiндеттi
төлем ретiнде қарастырылады.
Салықтардың мәнiн толық түсiну үшiн олардың экономикалық маңызын
түсiну қажет. Ал салықтардың экономикалық маңызы олардың атқаратын
қызметiне тiкелей қатысты.
Сонымен, салықтардың жалпы экономика дамуында атқаратын келесiдей үш
қызметтерi бар:
• Фискалдық;
• Реттеушiлiк;
• Бақылаушылық.
Салықтардың бiрiншi қызметi – фискалдық немесе бюджеттiк қызмет деп
аталады. Бұл салық қызметi арқылы мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс бөлiмi
құрылып, салықтардың қоғамдық мiндетi құрылады. Себебi, салықтар
мемлекеттiк бюджеттiң кiрiсiн топтастыра отырып, әлеуметтiк, әскери,
қорғаныс, қоршаған ортаны қорғау және тағы басқа да шаралардың iске асуын
қамтамасыз етедi.
Баршаға белгілі 2001 жылы салық жүйесінде әділеттілікті, оның
тұрақтылығы және анықтылығын, салық төлеушілердің барлық категориясына
қатысты салық жүктемесініңбаланстылығын және салық жүйесінің экономикалық
процестерге қатысты бейтараптылығын қамтамасыз етуге бағытталған негізгі
құжат – Салық Кодексі пайда болды. 1
Аталған заңнаманың негізінде салықтар мен басқа да міндетті төлемдер
санының қысқартылуы және салық салу механизмінің оңайлатылуы, салық салу
қағидаттарының халықаралық стандарттарға көшірілуі, салық жүйесінің
экономика талаптарына сәйкестендірілуі елдегі салық ауыртпалығының
төмендеуіне, шаруашылық субъектілерінің қызметінің тұрақталуына және
сәйкесінше мемлекеттік бюджетке түсімдердің жоғарлауына мүмкіндік жасады.
Кестеден көрсетiлген мәлiметтердi қарастыра келе, қазiргi кезде
елiмiздiң бюджетiнiң кiрiс көзiнiң 90%-ы салықтардан тұратыннын көруге
болады. Ел экономикасы дамып, мемлекеттiк бюджеттiң кiрiс көзi ұлғайған
сайын салықтық түсiмдердiң де өсiп отырғаны байқалады. Себебi, салықтың
экономикалық табиғаты өндiрiске байланысты. Өндiрiс бар жерде табыс та бар,
одан алынатын салықтар да бар. Сондықтан салық өндiрiстiң дамуына барынша
өз ықпалын тигiзiп, өндiрушiлердiң ынтасын арттыруға жағай жасауы қажет.
Салықтардың екiншi маңызды қызметi ол реттеушiлiк қызмет. Реттеушiлiк
қызметi салық механизмi арқылы iске асырылады. Оның iшiндегi негiзгi
тетiктер салық ставкалары мен салық жеңiлдiктерi. Салықтық реттеудiң
тетiктерi тек қана өндiрiстiң дамуын реттеп қана қойиай, сонымен қатар ақша
және баға саясаты, шетелдiк инвесторларды ынталандыру, шағын және орта
кәсiпкерлiктi дамыту және қолдау шаралары, мемлекттiк маңызы бар өндiрiстер
мен өнеркәсiп салаларын қолдау мақсатында қажет болып табылады. Әрине
салықтық реттеу тетiктерi тиiмдi қызмет атқару үшiн олардың басқа да
экономикалық құралдармен және саясаттармен тығыз байланыста болуы қажет.
Салық мөлшерiн көбейту мақсатында салық ставкаларын шектен тыс жоғары
деңгейде белгiлеу өндiрiстiң тоқтауына, өндiрушi кәсiпкердiң өз iсiне деген
ынтасын жоғалтуына және көлеңкелi экономиканың дамуына әкеледi. Мысалы,
әлемдiк тәжiрибе бойынша табыс салығын салғанда салық ставкасының деңгейi
35-40 пайыздан аспауы қажет.
Салық механизмiмiн, оның iшiнде салық ставкаларының деңгейiн
зерттеген ғалымдардың тұжырымдароы мынаны дәлелдейдi:
• Егер төленетiн салық мөлшерi салық төлеушi табысының 50%-нан асып
кетсе, онда ол өндiрiстiң тоқтап қалуыа әкелiп соқтырады. Себебi,
рыноктағы кәсiпорындар өздерiнiң өндiрiс шығындарын жаба алмай
қалады.
• Ешер салық мөлешi салық төлеушi табысының 45-50%-ы аралығында болса,
онда жай ұдайы өндiрiске әкеледi.
• Егер салық мөлшерi салық төлеушi табысының 35-40%-ы мөлшерi
аралығында болса, онда ұлғаймалы ұдайы өндiрiске әкеледi.
Шаруашылық субъектiлер мен халықтар табысының бiр бөлiгiн мемлекеттiң
орталықтандырылған қаржы көздерiне айналдыру салықтардың ұдайы өндiрiстегi
қызметiн көрсетедi. Бұл қызметтiң iс-әрекетiнiң көлемiн жалпы iшкi
өнiмдегi салықтардың алатын үлес салмағы арқылы көруге болады. Соңғы
жылдардағы мәлiметтер бойынша Қазақстанның ЖIӨ-гi салықтардың үлес салмағы
20% шамасында болып отыр.
Салықтардың экономикадағы келесi негiзгi қызметi ол бақылаушылық
қызметi, яғни салықтық бақылау. Салықтардың бақылаушылық қызметi арқылы
салық механизмiнiң қызмет етуiнiң тиiмдiлiгi бағаланады, қаржы
ресурстарының қимылына баылау iсi жүргiзiледi, салық жүйесi мен бюджет
саясатының жетiлдiру жолдары қарастырылады.
Салықтық бақылауды жүргізудің экономикалық мәнділігі жоғары. Оның
себебі мемлекет шеңберінде, толығымен салықтық түсімдердің орындалуы әр
жылда артып отырады. Салық органдарының бұл қызметі салық төлеушілердің
салық төлеу процессіндегі принциптерін орындауға алып келеді. Яғни
психологиялық тұрғыда салық төлеуші заңды және жеке тұлғалардың алдындағы
міндеті анықталады.
1.2 Салық механизмі және салық салу қағидалары
Салық ұғымымен салық жүйесі ұғымы тығыз байланысты. Мемлекетке
алынатын салық түрлерінің, оны құру мен алудың нысандары мен әдістерінің,
салық службасы органдарының жиынтығы әдетте мемлекеттің салық жүйесін
құрайды. Салық жүйесінтиімді ұйымдастыру негізінен салық механизмі арқылы
іске асады.
Нарықтық экономиканың қалыптасу кезеңiнде салық салу саясатының
негiзгi бағыттары - салық жүйесiн құру және оның тиiмдi қызмет етуiне
мүмкiншiлк беретiн салық механизмiн iске асыру. Салық салудың әдiстерi мен
жолдары, салық салудың негiзгi қағидалары, салық салуды ұйымдастыру салық
механизмiне жатады. Қандай да бiр механизмнiң құрамына бiрнеше тетiктерi
мен элементерi болады. Сол сияқты салық механизмi де белгiлi бiр салық
элементтерiнен тұрады. Салық салу элементтерiне келесiлер жатады:
• Субъект және объект;
• Салық көзi:
• Салық ставкасы;
• Салық өлшем бiрлiгi;
• Салық оклады және салық жеңiлдiктерi;
• Салық төлеу мерзiмi мен тәртiбi;
• Салық төлеушiнiң және салық қызметi органдрының құқықтары мен
мiндеттерi;
• Салық төлеуiн бақылау және салықтық жазалау.
Салық механизмiнде өзара байланысты элементтерден тұратын нұсқаулық
қолданылады. Оны келесi 1-ші суреттен көре аламыз:
Сурет-1 – Салық механизмiнiң негізгі элементтері
Ендi осы салық элементтерiне жеке-жеке тоқталып өтсек:
Салық төлеушi немесе салық субъектiсi – салықты және бюджетке
төленетiн басқа да мiндеттi төлемдердi төлеу жөнiндегi заңды мiндетi бар
тұлға. Қазақстанда салық төлеушiлерге:
• Резидент және резидент емес заңды тұлғалар;
• Қазақстан Ресубликасының азаматтары, шетел азаматтары және азаматтығы
жоқ адамдар болып табылады.
Салық объектiсi – заң жүзiнде негiзделген, салық салуға негiз болатын
табыс, мүлiк, қызмет көрсету, ақшалай операциялар және т.б. көптеген
тауарлық-материалдық игiлiктер.
Салық көзi – салық салынатын табыс. Салық салынатын табыс жылдық жиынтық
табыс пен шегерiмдердiң айырмасы ретiнде анықталады.
Салықтың негiзгi базасы мыналар болып табылады:
• Табысқа салынатын салық. Бұған корпорациялық табыс салығы мен жеке
табыс салықтары жатады;
• Тауарларға салынатын салық. Олар қосылған құнға салынатын салықтар
және кеден баждарын қамтиды;
• капиталға салынатын салық. Оған жер салығы, мүлiкке салынатын салық
және басқалары жатады.
Салық ставкасы – бiр өлшем бiрлiгiнен алынатын салық мөлшерi.
Ставкалар тұрақты немесе пайыз нысанында белгiленедi. Пайыздық салық
ставкасы прогрессивтiк, регрессивтiк және пропорционалдық болып бөлiнедi.
Прогрессивтiк салықтар салық салынатын табыстың өсуiне сәйкес ұлғайып
отырады. Пропорционалды стакалар керiсiнше салық салынатын табыстың
мөлшерiне байланыссыз тұрақты пайызбен тағайындалады. Регрессивтi салық
ставкасы – салық салынатын табыс мөлшерiнiң өсуiне қарай салық ставкасының
төмендеуi.
Тұрақты салық ставкасы салық объектiсiнiң көлемiнен тәуелсiз бiрынғай
сома түрiнде белгiленедi.
Салық өлшем бiрлiгi – есептеу үшiн берiлген салық объектiсiнің өлшем
бiрлiгi.
Салық оклады – салық төлеушiнiң белгiлi бiр объектiсiнен төлейтiн
салық сомасы.
Салық жеңiлдiктерi – заңға сәйкес салық төлеушiнiң бiртiндеп немесе
салық төлеуден босатылуы. Салық жеңiлдiктерiне салықтан толық босатылатын,
салық салынбайтын минимум, шегерiстер, салық ставкасын төмендету, салық
төлеу мерзiмiн ұзарту болып табылады. Салық төлеушi шегерiмдердi жылдық
жиынтық табыс алумен байланысты шығыстарды растайтын құжаттары болған кезде
жүргiзедi.
Салық төлеу мерзiмi – салықтар мен басқа мiндеттердiң бюджетке төлену
уақыты.
Салық төлеу тәртiбi – белгiленген мерзiмде салықты төлеген кезде
алдымен бюджетке қандай салықтар төлеу керек екенiн, яғни төлеу кезiндегi
белгiлi бiр дәйектiлiктi белгiлейдi.
Салық төлеушiнiң құқытары:
• Қолданылып жүрген салық және бюджетке төленетiн басқа да мiндеттi
төлемдер туралы салық заңдарындағы өзгерiстер туралы салық қызметi
органдарынан ақпарат алу;
• Салық қатынастары мәселелерi бойынша өз мүдделерiн қорғау және оны
өзi, не өз өкiлi арқылы бiлдiру;
• Салық бақылауы нәтижелерiн алу;
• Салық бақылауы нәтижелерi бойынша салық және бюджетке төленетiн басқа
да мiндеттi төлемдердi есептеу мен төлеу жөнiндегi салық қызметi
органдарына түсiндiрме табыс ету;
• Жеке шотынан салық мiндеттемелерiнiң орындалуы бойынша бюджетпен есеп
айырысудың жай-күйi туралы көшiрме алу;
• Салық Кодексiнде және Қазақстан Республикасның басқа да заң
актiлерiнде белгiленген тәртiппен салықтық тексеру актiлерi бойынша
хабарламаға және салық қызметi органдары лауазымды адамдарының
әрекетiне шағым жасау;
• Салық құпиясының сақталуын талап ету;
• Салық салуға қатысы жоқ ақпарат пен құжатарды табыс етпеу.
Салық төлеушiнiң мiндеттерi:
• Салық мiндеттемелерiн дер кезiнде және олық көлемiнде орындау;
• Салық қызметi органдарының анықталған салық заңдарын бұзушылықтарды
жою туралы заңды талаптарын орындау, сондай-ақ қызметтiк мiндеттерiн
атқаруы кезiндегi заңды қызметiне кедергi жасамау;
• Нұсқама негiзiнде салық қызметi органдары лауазымды адамдарының салық
салу щбъектiсi және салық салумен байланысты объект болып табылатын
мүлiктi тексеруiне жол беру;
• Салық есептiлiгi мен құжаттарды заңға сәйкес тәртiппен табыс ету;
• Сауда операцияларын жасаған немесе қызметтер көрсеткен кезде
тұтынушылармен ақшалай есеп айырысуды фискалдық жады бар бақылау касса
машиналарын мiндетi түрде пайдаланажәне тұтынушының қолына бақылау
чегiе бере отырып жүргiзу.
Салық төлеудi бақылау – салық заңдарыынң орындалуын, мемлекетке
түсетiн салықтар мен басқа да мiндеттi төлемдердi есептеу дұрыстығын және
олардың уақтылы төлену мәселелерi бойынша заңды және жеке тұлғаларды
тексеру. Салықты төлеудi басқаруды тек қана салық қызметi органдары жүзеге
асырады.
Салық салу қағидалары:
Салық механизмiнiң қызметi белгiлi қағидаларға сүйенiп iске асырылады.
Қазақстан Республикасының Салық Кодексi салық iсiн мынадай қағидаларға
негiзделiп жүргiзiлуiн талап етедi:
1. мiндеттiлiк қағидасы бойынша салық төлеушi салықтық мiндетiн толық
және белгiленген мерзiмде орындауы тиiс.
2. нақтылық қағидасы бойынша Қазақстан Республикасындағы бюджетке
төленетiн төлемдер мен салықтар нақты болуы тиiс.
3. әдiлеттiлiк қағмдасы бойынша Қазақстан Республикасында салық алу
жалпыға бiрдей және мiндеттi болады, жеке түрдегi жеңiлдiк жасауға
рұқсат етiлмейдi.
4. бiртұтастылық бойынша Қазақстан Республикасы аумағында жалпыға бiрдей
салық жүйесi қолданылады.
5. жариялылық қағидасы бойынша салықты рететушi нормативтiк құқықтық
кесiмдер ресми басылымдарда жарық көрiп отырады.
Салық iсiн тиiмдi ұйымдастыру мақсатында салықтарды белгiлi топтарға
бөлiп жiктеймiз:
1. Салық салу объектiсiне байланысты;
2. Қолданылуына қарай;
3. Салық салу органына байланысты;
4. Экономикалық ерекшелiгiне байланысты;
5. Салық салу объектiсiн бағалау дәрежесiне қарай;
Салық салу объектiсiне қарай салықтар тiкелей және жанама салықтар
болып бөлiнедi.
Тiкелей салықтар тiкелей табысқа немесе мүлiкке салынады. Тiкелей
салықтарға мынадай салықтар жатады:
• корпорациялық табыс салығы;
• жеке табыс салығы;
• жер салығы;
• көлiк құралдарына салынатын салық және т.б.
Жанама салықтарды тұтынушы төлейдi. Тауар немесе қызмет бағасына алдын
ала салық енгiзiлгендiкте, iс жүзiнде оны бюджетке сатушы аударады. Жанама
салықтарға мыналар жатады:
• Қосылған құнға салынатын салық;
• Акциздер;
Бюджетке түскен соң қолданылатын белгiсiне қарай салықтар жалпы және
арнайы болып бөлiнедi.
Жалпы салықтар бюджетке тскен соң, жалпы мақсаттарға жұмсалады. Оған
коммерциялық табыс салығы және қосылған құнға салынатын салық жатады.
Арнайы салықтар бюджетке түскен соң, алдын ала белгiленген нақты
шараларға жұмсалады. Мысалы, көлiк құраладыона салынатын салық жол қорын
құруға жұмсалады. Салық салу органына байланысты салықтар жалпы мемлекеттiк
және жергiлiктi болып бөлiнедi.
Табысқа салынатын салықтар салық төлеушiнiң кез келген салық
салынатын объектiсiнен түсетiн табысынан алынады.
Тұтынуға салынатын салық салық төлеушi тауар немесе қызмет құнын
төлеген кезде төлейдi. Оған қосылған құнға салынатын салық пен акциздер
жатады.
1.3 Салық арқылы экономиканы реттеу
Қаржылық реттеудің басты мазмұны фискалдық саясаты – бюджет
(мемлекеттің шығыстары) мен салық саясатын жүргізуді қамтамасыз етуде
затталады. Тікелей қаржылық реттеудің процесін жүргізе отырып, ұлттық
табыстарға кәсіпорындардың, аймақтардың үлесін көбейту немесе азайту арқылы
мемлекет олардың дамуын көтермелеп немесе шектеп отырады.
Мемлекеттiң экономикаға әсер етуi салық салу құралдары арқылы
жүргiзiледi. Мемлекеттiк шығындар мемлекеттiк бюджеттiң қаржыларын
пайдалану нәтижесiнде мүмкiн болады, ал салық бюджеттi қаржымен қамтамасыз
ететiн бiрден-бiр құрал.
Салық төлемi (Т), мемлекеттiк шығындар (G) және жоспарланған
инвестиция I-дiң белгiлi бiр деңгейiнде тепе-теңдiк өнiм көлемi Y
қалыптасқанын кейнс кресi көрсетедi.
Макроэкономикалық реттеуде мультипликатордың іс-әрекетінің жоғарыда
баяндалған мүмкіндіктері ескеріле отырылып экономикалық циклдың сипатына
қарай дискрециялық фискалдық саясаттың нұсқалары тұжырымдалады. Құлдырау
кезінде ынталандырушы фискалдық саясат жүргізіледі, ол мыналарды
қарастырады:
• Мемлекет шығыстарының көбеюі;
• Салықтардың төмендеуі;
• Мемлекеттің шығыстарының артуының үлкен нәтижесін ескере отырып
фискалдық саясаттың бұл бағыттарының үйлесуі.
Тежеушілік фискалдық саясат бюджет артығына жетуге бағдарланған болуы
тиіс. Артық сұраныммен және инфляциямен шарттасылған тежеушілік фискалдық
саясат кері бағыттарды қамтиды:
• Мемлекет шығыстарының азаюы;
• Салықтардың көбеюі;
• Осы аталған бағыттардың үйлесуі.
Дискрециялық емес фискалдық саясат акценттті нарықтық өзін-өзі
реттеуге қоя отырып, мемлекеттің қаржы процестеріне аз араласуын қажет
етеді.
Дискрециялық емес фискалдық саясат автоматты, яғни кіріктірме
тұрақтандырғыштардың механизмі негізінде іс-әрекет етеді. Бұл жағдайда
экономикалық циклдің түрлі фазаларында салық алынымдарының сомасы ұлттық
өнімнің мөлшеріне тепе-тең түрінде түрленеді: өрлеу кезінде сұранымды
шектей отырып, салық түсімдері өседі және автоматты түрде экономикалық
өсуді тежейді. Құлдырау кезінде, керісінше, ұлттық өндірістің азаюын
жеңілдете отырып, салық түсімдері төмендейді. Келесі 2-ші суреттен
мемлекеттің шығыстары мөлшерінің (G сызығы) тұрақтылық жағдайы кезінде бұл
өзгерістер салықтардың өзгерісі ( Т сызығы) көрсетілген:
Автоматты тұрақтандырғыштардың іс-әрекетінің маңызды ерекшелігі бюджет
тапшылықтары мен артығын реттеу болып табылады: бюджет тапшылығы өрлеу
фазасында қысқарады, онан кейін жоғалады және бюджет артығы пайда болады,
бұл инфляцияны тежеуге жәрдемдеседі, өйткені ұлттық өнімнің жоғары деңгейі
инфляциямен жалғасады; құлдырау фазасында құлдырауды жоюға ынталандыратын
бюджет тапшылығы біртіндеп өсе бастайды.
Т
G+Т Тапшылық Артықшылық
G
0 Q1 Q2 Q3
Cурет-2 – Экономикаға салық өзгерісінің жалпы әсері
Тәжірибеде тепе-теңдік үлгілерінде қаралған тәуелділіктер қосымша
факторлардың әсерін бастан кешіреді:
1. Фискалдық саясаттың қабылданатын шараларының уақыттылығы;
2. Ығыстыру әрекетінің іс әрекеттілігі, бұл ақша нарығында пайыздық
мөлшерлемелердің өсуімен байланысты үкімет шығыстарының көбеюі кезінде
жекеше инвестициялар элементтерінің қысқаруында көрінеді.
3. Сұранымды ынталандыру жиынтық ұсынымға әсер етеді, бұл бағалардың
инфляциялық көбеюіне әсерін тигізеді және жиынтық шығыстардың көбею
әсерін төмендетеді;
4. ашық экономикада ұлттық өндірістің жиынтық шығыстардың элементі
ретінде таза экспорттың мөлшерін өзгертетін валюта бағамдары
өзгерісінің ықпалын басынан кешіреді.
Сондықтан ынталандырушы фискалдық саясаттың шаралары жоғарыда айтылған
факторлардың іс-әрекетінен әлсіреуі мүмкін. Сөйтіп, кейнсшілдік тауарлар
мен қызметтер көрсетуге болатын сұранымды экономиканы реттеудің негіз
қалаушы факторы ретінде болып көрінеді: мемлекет жиынтық сұранымды
ынталандыруға мүмкіндік түғызады, ресурстардың қамтылу деңгейінің артуына
ықпал етеді, мемлекет көтере сатып алудың деңгейін көтереді.
Монетаристердің тұрақтандыру бағдарламалары мыналарды қамтиды:
• бюджет тапшылығын қысқарту;
• тұтыну сұранымын қусыруға бағытталған жалақының өсуін шектеу;
• шектеулі ақша – несие саясаты, ақша эмиссиясына және Орталық банктегі
мемлекеттік қарыздарға лимит енгізу, банк пайызының мөлшерлемесін
өсіру;
• бағаға және экспорт-импорт операцияларына бақылауды әлсірету,
экономиканың экспорттық секторына ресурстардың қайта құйылымын
көтермелеу;
• төлем балансын сауықтыру үшін ұлттық ақша бірлігін девальвациялау;
Бірақ бұларды іске асыру үшін келесі шараларды орындау керек:
1. ақша массасына бағдарланған жоғары икемділік;
2. дүниежүзілік бағаларға ішкі бағалардың икемділігі;
3. бағалардың қозғалысының тауарлар қозғалысынан жоғары икемділігі;
4. экономикалық ресурстардың едәуір өздерін алмастырушылығы.
Үкіметтің дискрециялық фискалдық саясаты ішкі уакытша кешеуілдеумен
байланысты болады, өйткені мемлекеттік шығындар құрылымының және салық
салымы пайыз мөлшерлемесінің өзгерістері Парламентте ұзақ уақыт талқылауға
түседі
Дискрециялық емес фискалдық саясатта бюджет артықшылығы және тапшылығы
дағдылы түрде пайда болады, ол экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы
арқылы мүмкін болады.
Кіріктірме тұрақтандырғыш – үкіметтің экономикалық саясатын жиі
өзгертпей-ақ, өнім көлемі мен жұмысбастылық деңгейінің циклдік амплитудасын
төмендетуге мүмкіндік беретін экономикалық тетік.Өркениетті, дамыған
мемлекеттерде мұндай тұрақтандырғыш ретінде үдемелі салық салу, мемлекеттік
трансферттер жүйесі, жұмыссыздықтан сақтандыру және пайданы және пайданы
бөлуге қатысу жүйесі алынады.
G, T
T’
T=Ta + t*Y
Бюджет
тапшылығы
G=const
Бюджет артықшылығы
G=Ga – γ *Y
Y1←Y0→Y2
Y
Сурет 3 – Салық-бюджет саясатындағы бюджет тапшылығы мен артықшылығы
сызбасы
Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғышы дискрециялық фискалдық
саясаттың уақытша кешеуілдеу мерзімі ұзақтығының проблемасын салыстырмалы
түрде қарағанда әлсіретеді, жұмсартады, өйткені бұл механизмдер
парламенттің қатысуынсыз жұмыс істейді.
Экономика тұрақтылығының деңгейі тікелей циклдік бюджет тапшылығы мен
артықшылығы көлеміне тәуелді, бұл жағдай жиынтық сұраныс тербелісінің
дағдылы амортизаторы қызметін атқарады.
Циклдік тапшылық (артықшылық) – мемлекеттік бюджеттің тапшылығы
(артықшылығы), іскерлік белсенділіктің құлдырауы (өрлеу) және салық
түсімдерінің азаюының (өсуі) дағдылы жүзеге асуымен байланысты болады.
Циклдік өрлеу кезеңінде Y2 Y0 үлкен болады, сондықтан салық салымдары
дағдылы өседі, ал трансферттік төлемдер дағдылы төмендейді.Нәтижесінде
бюджет артықшылығы және инфляциялық дүргіліс төмендейді
Циклдік төмендеу кезеңінде Y2 Y0, сондықтан салық дағдылы түрде
төмендейді, ал трансферттер өседі.Қорыта айтқанда, салыстырмалы түрде өнім
көлемі мен жиынтық сұраныс өскерде бюджнт тапшылығы құлдырауды шектейді.
Циклдік тапшылықтың және артықшылықтың көлемі салық және бюджет
функциялары графиктерінің шұғыл тікшелігіне байланысты болады.Салық
функциясы (T) бұрыштық көлбеуінің шекті салық мөлшерлемесінің (t) көлеміне
тәуелді болады, ал мемлекеттік шығындар функциясының (G) бұрыштық көлбеуі -
γ көлеміне тең, бұл шама трансферттер сомасы мен табыс көлемі өзгерісінің
қатынасын сипаттайды.Сәйкес түрде, табыс деңгейі неғұрлым үлкен болған
сайын, соғұрлым мемлекеттен алынатын салық мөлшері жоғары және трансферт
төмен болады.
Салықтар саласындағы фискалдық саясат олардың ықпал етуінің екі
бағытын қарастырады: сұранымға (кейнстік үлгі) және ұсынымға (ұсыным
теориясы). Бірінші жағдайда салықтар төмендеген кезде жиынтық сұраным
артады. Бұл ұлттық өнімнің көлемін және бағалардың деңгейін көбейтеді, яғни
иняфляцияның қарқыны тездейді.
Екінші жағдайда салықтардың төмендеуі жиынтық ұсынымды көбейтеді,
өйткені халықтың табыстары мен жинақ ақшалары, ал кәсіпкерлердің өндірісті
инвестициялауы өседі. Қызметкерлердің аз табыс салығы жалақыны көбейтіп,
еңбекке деген ынтаны арттырады, мұның өзі өндірістің ұлғаюына жеткізеді,
бұл ұлттық өнімнің жалпы түрде өсуін, бағалардың төмендеуін қамтамасыз
етеді.
Мұнан басқа ұсыным экономикасының теориясы салықтардың аса төмен
мөлшерлемелері салықтық түсімдердің сомаларын қысқартуға міндетті
еместігін, керісінше, салық базасын кеңейту – ұлттық өндіріс пен табыстың
көбеюі және көлеңкелі экономиканың азаюы есебінен салықтық түсімдердің
өсуіне жеткізетіндігін көрсетеді.
Салықтардың инвестициялық қызметке ықпал етуінің теориялық дәлелдемесі
ретінде салық салудың үдемелігі және бюджет кірістері арасындағы тәуелділік
қызмет атқарады.
Мемлекеттік қарыздар бойынша пайыз мөлшерлемесін төлеуге, әлеуметтік
трансферттердің өсуі немесе мемлекеттік шығындарды осы жоғарыда айтылған
қаржылар арқылы қаржыландыруға кедергі болытын жағдайлар пайда болады.
Циклдік бюджет артықшылығының өсуі экономиканың өрлеу кезеңдерінде
болатындықтан, бұл жағдай жиі инфляцияның күщеюіне әкелетіндіктен, онда
қаржылардың бір бөлігін халыққа төлемақы ретінде беруі жиынтық шығындардың
және сұраныс инфляциясының өсуіне әсер етеді. Керісінше бюджет тапшылығын
тыйым салу артық жиынтық сұранысты шектейді және экономикадағы инфляциялық
дүрлігісті ұстап тұрады.
Мемлекеттік бюджеттің тапшылығын қаржыландыру тәсілдері:
1. ақша-несие эмиссиясы;
2. займ шығару;
3. мемлекетке түсетін салық мөлшерін көбейту.
Мемлекет түсіміне салық түсімін көбейту проблемасы бюджет тапшылығын
қаржыландыру шеңберінен шығып кетеді, өйткені ұзақ мерзімді кезеңде кешенді
салық реформасы нәтижесінде, пайыз мөлшерлемесін азайтып, салық базасын
кеңейту мүмкін болады.
Қысқа мерзімді кезеңде салық мөлшерлемесінің төмендеуі:
1. Экономиканың кіріктірме тұрақтандырғыш деңгейінің төмендеуі
нәтижесінде;
2. Пайыз мөлшерлемесінің жоғарылауынан пайда болатын мемлекеттік емес
сектордың ығыстыпу әсерінің өсуінен (бұл құбылыс ақша ұсынысының
тұрақты жағдайында , ақша нарығындағы ақша сұранысының өсуінің жоғарғы
жағдайға реакциясы);
3. Бюджет тапшылығын өсіру, бір мезгілде салық салудың мөлшерлемесін және
бюджетке салық түсімін төмендету арқылы мүмкін болады.
Тепе-теңдік табыс көлеміне мультипликаторлық әсер салық
мөлшерінің төмендеуіне байланысты болады. Егер салық төлеу мөлшері ∆T
төмендесе, онда қолда бар табыс Yd = Y-T-ға өседі. Тұтыну шығындарына
сәйкес түрде (∆T *b) көлеміне өседі, бұл жағдай жоспарланған шығындарды
оңға қарай жоғары жылжытады және тепе-теңдік өнім көлемін Y1-ден Y2
көлеміне өсіреді.
Ол көлем ∆Y = - ∆T * b 1-b тең.
Мұндағы ∆Y ∆T = -b 1-b салық мультипликаторы деп алады.
Салық мультипликаторының механизмі, мемлекеттік шығындар
ммультипликаторы сияқты, салық көлемінің бір өзгерісіне тұтынудың көп қатар
өзгерісін көрсетеді.
Салық мөлшері ∆T-ға төмендесе:
• Қолда бар табыс ∆T-ға өседі;
• Тұтыну (∆T *b) шамасына өседі;
• Жиынтық шығындар (∆T *b) шамасына өседі;
• Жиынтық табыс (∆T *b) шамасына өседі;
• Тұтыну в (∆T *b) шамасына өседі;
• Жиынтық шығындар (∆T *b2) шамасына өседі;
• Жиынтық табыс (∆T *b2) шамасына өседі;
• Тұтыну b (∆T *b2) шамасына өседі;
Егер де мемлекеттік бюджетке берілетін салық мөлшері табыс
динамикасына тәуелді деп алсақ, онда салық функциясы төмендегідей түрде
жазылады:
Т = t * Y
Егерде мемлекеттік шығындар және автонамды салық төлемдері бірдей
көлемге өзгерсе, онда тепе-теңдік өнім көлемі де өседі. Мұндай жағдайда
юаланстық бюджет мультипликаторы орын алады деп айтылады. Баланстық бюджет
мультипликаторы бірге тең немесе бірден кіші.
Баланстық бюджет мультипликаторы бюджет тапшылығы мен артықшылығын
мүлдем жоя алмайды. Бұл жерде табыс пен шығынды теңгеру туралыы айтылады.
Демек (∆T = ∆G).
Мемлекеттің шығындарының өсуімен салыстырғанда салық мөлшерінің
азаюынан мультипликаторлық әсер әлсіздеу. Бұл жағдай алгебралық өрнекте
шығын мультипликаторының салық мультипликаторынан жоғары, үлкен екендігі
арқылы көрсетілген.
Бұл құбылыс салықтың өзгерісіміен салыстырғанда мемлекеттік
шығындардың табыстың көлеміне және тұтынуға әсерінің күштілігімен
байланысты болады. Бұл айырмашылық қазыналық саясат құралдарын таңдағанда
анықтаушы болып есептеледі. Егер де қазыналық саясат экономикадағы
мемлекеттік секторды кеңейту мақсатын көздесе, онда циклдық құлдырауды
тоқтату үшін мемлекет шығындарын өсіреді, бұл құбылыс күшті ынталандырушы
әсер береді.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ САЛЫҚ ЖҮЙЕСІНІҢ ҚАЛЫПТАСУЫ ЖӘНЕ САЛЫҚ
ЖҮЙЕСІН ҚҰРУ КЕЗЕҢІ
2.1 Қазақстан Республикасында салық жүйесін ұйымдастыру, қалыптасуы және
дамуындағы беталысы
Салық жүйесiн мемлекет пен заңды тұлғалар арасындағы қаржы қатынастары
анықтайтын салықтар, салық механизмi яғни, салық салу әдiстерi мен
тәсiлдерi, жолдары, салық заңдары мен салыққа қатысты кесiмдердiң, салық
қызметi органдарының жиынтығын құрайды. Салық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz