Міндеттемелік құқықтың ұғымы мен түрлері
І Кіріспе.
Міндеттемелік құқықтың ұғымы мен түрлері.
Негізгі бөлім.
І Тарау
1.1 Міндетеменің пайда болуымен негіздері мен түрлері.
1.2. Шарттық және шартсыз міндеттемелер.
1.3. Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер, регрестік міндеттемелер.
ІІ Тарау
2.1. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
2.1.1 Айып төлеу
2.1.2 Кепіл (ипотека, кепілзат)
2.1.3 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу
2.1.4 Кепілпұл
2.1.5 Кепіл болушылық, кепілдік
2.2. Міндеттемені тоқтату.
2.3. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы. Несие беруші жақтан тараптың ауысуының құқықтық ерекшеліктері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебеттер тізімі.
Міндеттемелік құқықтың ұғымы мен түрлері.
Негізгі бөлім.
І Тарау
1.1 Міндетеменің пайда болуымен негіздері мен түрлері.
1.2. Шарттық және шартсыз міндеттемелер.
1.3. Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер, регрестік міндеттемелер.
ІІ Тарау
2.1. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
2.1.1 Айып төлеу
2.1.2 Кепіл (ипотека, кепілзат)
2.1.3 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу
2.1.4 Кепілпұл
2.1.5 Кепіл болушылық, кепілдік
2.2. Міндеттемені тоқтату.
2.3. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы. Несие беруші жақтан тараптың ауысуының құқықтық ерекшеліктері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебеттер тізімі.
Міндеттеме ұғымы. Міндеттеме дегеніміз не біз ол терминге қалай жауап айта аламыз. Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-ші бабында: “Міндеттемеге сәйкес бір адам (яғни борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмысты орындау ақша төлеу және тағы басқа сияқты бедгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекеттер жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті ”-, деп атап көрсетеді. Демек, міндеттеме азаматттық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал талап ету мен міндеттеме – несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екі жақты құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақтық құқықтық қатынас: несие беруші тұрғысынан қарағанда – талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып қарағанда – міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді “міндеттемелік құқық”деп атайды.Бұл –“екі жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгеншежауапкершіліке шақыруға,яғни, талап етуге құқылы” деген сөз. Басқада азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, міндеттеменіңде өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар- субъект, мазмұн және объект.
Міндеттенің субъектілері кімдер деген сұраққа Азаматтық кодекстің 268-ші бабында “Міндеттеме субъектілері: борышқор мен несие беруші” - деп жазылған. Егер осы екі субеъктіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан әртүрлі себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттрарында басқаша көрсетілмесе, бұлар - азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің міндеттеме тараптары деген өзіндік атаулармен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-ші бабына сәйкес, несие немесе борышқор ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адамдар қатыса алады. Мұның аты- көп тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азматтық кодекстің 286-288 баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан және субсидиялық (жәрдем берушілік) міндіттеме пайда болады. Бұл міндеттемелер негізіне алғанда, бірнеше жеке тұлға өздеренің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және тағы басқа осыған ұқсас жағдайларға жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардың барлығында да сол мәмілеге кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргенде заңды түрдегі міндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор немесе несие беруші ретінде қатысады.
Заңгерлер: талап етуді “міндеттемелік құқық”деп атайды.Бұл –“екі жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгеншежауапкершіліке шақыруға,яғни, талап етуге құқылы” деген сөз. Басқада азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, міндеттеменіңде өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар- субъект, мазмұн және объект.
Міндеттенің субъектілері кімдер деген сұраққа Азаматтық кодекстің 268-ші бабында “Міндеттеме субъектілері: борышқор мен несие беруші” - деп жазылған. Егер осы екі субеъктіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан әртүрлі себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттрарында басқаша көрсетілмесе, бұлар - азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің міндеттеме тараптары деген өзіндік атаулармен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-ші бабына сәйкес, несие немесе борышқор ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адамдар қатыса алады. Мұның аты- көп тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азматтық кодекстің 286-288 баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан және субсидиялық (жәрдем берушілік) міндіттеме пайда болады. Бұл міндеттемелер негізіне алғанда, бірнеше жеке тұлға өздеренің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және тағы басқа осыған ұқсас жағдайларға жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардың барлығында да сол мәмілеге кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргенде заңды түрдегі міндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор немесе несие беруші ретінде қатысады.
1.Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.
2.Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы Ғазиз Төлеуғалиев
3. А.С. Ибраева, Н.С. Ибраев Теория государства и права: учебное пособие.- Алматы, «Жеті жарғы», 2003, - 65-71стр.
4. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 1996ж.
5. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2005ж.-№25-3-5 б.
6. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң.-2005ж.-№31.-26-28б.
7. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-14б.
8. Ғ. Сапарғалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы.- Алматы, «Жеті жарға», 1998ж.,-88-89б.
9. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-32б.
10. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-116б.
11. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң.-2005ж.-№5.-31-33б.
12. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж.,-124-127б
2.Қазақстан Республикасының азаматтық құқығы Ғазиз Төлеуғалиев
3. А.С. Ибраева, Н.С. Ибраев Теория государства и права: учебное пособие.- Алматы, «Жеті жарғы», 2003, - 65-71стр.
4. А.С. Ибраева Заң терминдерінің қазақша – орысша және орысша – қазақша қысаша түсіндірме сөздігі.- Алматы, «Жеті жарғы» 1996ж.
5. Ә. Әділхан «Адам құқы – ең жоғары құндылық» // Заң және заман.- 2005ж.-№25-3-5 б.
6. Б. Қонақбаев «Азаматтарды құқықтық қорғау және олардың құқықтары мен бостандықтарының кепілдіктерін нығайту» // Заң.-2005ж.-№31.-26-28б.
7. Г. Адрасулова «Юридическое значение, функции и эффективность применения норм права» // Фемида.-2006ж.-№10-11-14б.
8. Ғ. Сапарғалиев, А. Ибраева Мемлекет және құқық теориясы: оқу құралы.- Алматы, «Жеті жарға», 1998ж.,-88-89б.
9. «Қазақстан Республикасының Конституциясы»: Түсініктеме.-Алматы, «Жеті жарғы», 1999ж.,-26-32б.
10. «Қазақстан Республикасының мемлекеті мен құқығының негіздері» : оқулық.-Алматы, 2003ж.,-112-116б.
11. Қ.А. Мустафаев «Құқықтық тәлім - тәрбие мен жалпы оқытудың іс-шаралары» // Заң.-2005ж.-№5.-31-33б.
12. Қ.Д. Жоламан, А.Қ. Мухтарова, А.Н. Таукелов мемлекет және құқық теориясы: оқулық.-Алматы, ҚазМЗУ-дың баспа- полиграфия орталығы 1999ж.,-124-127б
Жоспар.
І Кіріспе.
Міндеттемелік құқықтың ұғымы мен түрлері.
Негізгі бөлім.
І Тарау
1.1 Міндетеменің пайда болуымен негіздері мен түрлері.
1.2. Шарттық және шартсыз міндеттемелер.
1.3. Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер, регрестік
міндеттемелер.
ІІ Тарау
2.1. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
2.1.1 Айып төлеу
2.1.2 Кепіл (ипотека, кепілзат)
2.1.3 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу
2.1.4 Кепілпұл
2.1.5 Кепіл болушылық, кепілдік
2.2. Міндеттемені тоқтату.
2.3. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы. Несие беруші жақтан тараптың
ауысуының құқықтық ерекшеліктері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебеттер тізімі.
Кіріспе.
Міндеттемелік құқықтың ұғымы
Міндеттеме ұғымы. Міндеттеме дегеніміз не біз ол терминге
қалай жауап айта аламыз. Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-ші
бабында: “Міндеттемеге сәйкес бір адам (яғни борышқор) басқа адамның
(несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмысты орындау ақша төлеу
және тағы басқа сияқты бедгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі
әрекеттер жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан
міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті ”-, деп атап көрсетеді. Демек, міндеттеме
азаматттық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал талап ету мен міндеттеме –
несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екі жақты
құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақтық құқықтық қатынас: несие беруші
тұрғысынан қарағанда – талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып
қарағанда – міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді “міндеттемелік құқық”деп атайды.Бұл –“екі
жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгеншежауапкершіліке
шақыруға,яғни, талап етуге құқылы” деген сөз. Басқада азаматтық құқықтық
қатынастар сияқты, міндеттеменіңде өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар-
субъект, мазмұн және объект.
Міндеттенің субъектілері кімдер деген сұраққа Азаматтық кодекстің 268-
ші бабында “Міндеттеме субъектілері: борышқор мен несие беруші” - деп
жазылған. Егер осы екі субеъктіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор
– белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан әртүрлі
себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан
мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттрарында
басқаша көрсетілмесе, бұлар - азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің
міндеттеме тараптары деген өзіндік атаулармен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-ші бабына сәйкес, несие немесе борышқор
ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адамдар қатыса алады. Мұның аты-
көп тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азматтық кодекстің
286-288 баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан және субсидиялық
(жәрдем берушілік) міндіттеме пайда болады. Бұл міндеттемелер негізіне
алғанда, бірнеше жеке тұлға өздеренің ортақ меншік құқығындағы мүлікті
сатқанда, бірнеше жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат
кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және тағы
басқа осыған ұқсас жағдайларға жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған
жағдайлардың барлығында да сол мәмілеге кіріскен адамдар немесе басқа
біреуге бірлесіп зиян келтіргенде заңды түрдегі міндеттемелік құқық
қатынастарына түгелімен не борышқор немесе несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса
онда, міндеттемені орындау орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес, үлесіне
немесе ортақ (бірлескен) болуы мүмкін.
Жұмыс барысында міндетеменің негізгі түрлеріне тоқталып кетейік:
1. Үлестік міндеттеме борышқордың тек өзі үшін жауап береді, ал несие
берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті талап
етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қаразын толық өтеген
борышқор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде қала
береді.
2. Ортақтасқан міндеттеме өз кезегінде үш түрге бөлінеді:
а) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатынасқаны – ортақтасқан
міндеттеме;
ә) бір борышқормен бірнеше несие берушілер қатысқан – ортақтасқан талап
етуші;
б)бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар қатысқан – аралас
ортақтасу;
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжатарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні толық нұсқаланбаса –
ортақтасқан немесе ортақтасқан талап пайда болады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез-келгенінде, сондай-ақ , түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге болады.
Ортақтас борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті
болып қала береді.
3.Субсидиялық міндеттеме – борышқор өзінің алған өзінің негізгі
міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекет мезгілінде орындай алмаса,
міндеттмені басқа борышқорға жүктейді.Мысалы субсидиялық міндеттемеде заңды
тұлға құрылтайшысының жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің
жетімсіздігіне банкротқа ұшыраған ондай заңды тұлғаның ауырпалығын негізгі
қоғам өзіне көтеріп алады.
4. Міндеттемелік құқық қатынастарында регрестік міндеттеме ереше орын
алады. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған міндеттеме
мөлшерінде сол адамға кері талап қоюға құқылы, осыны регресиік міндеттеме
деп атайды.
Азаматтық кодекстің 289-ші бабына сәйкес, үшінші адамның міндеттемесін
орындаған борышқор орындалған міндеттеме мөлшерінде сол адамға керітомап
(регресс) қоюға құқылы.
Үшінші адамның әрекеттері салдарынан міндеттемені орындамаған
борышқор осы адамнан залалдарын талап етуге құқылы.
І Тарау
1.Міндетеменің пайда болуымен негіздері мен түрлері.
Өзгеде құқықтық қатынастар тәрізді міндеттменің пайда болуы болу
негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негіздерден
көрінеді, мұның Азаматтық кодекстің 7-бабында көрініс табады. Азаматтық
кодекстің бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген тұжырымға сүйене
отырып, міндеттеменің қалай пайда болатынын айқындай түседі. Яғни
міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіруден немесе өзгеде
де негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7- бабы әртүрлі құқықтық қатынастардың мүмкін
болуы негіздерін келтірген. Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да
міндеттмемен байланысты бірқатар негіздер бар.
Бұл – ең алдымен, әкімшілік құжаттары, әрине, біз бұл арада азаматтық
құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отыпмыз. Әкімшілік құжаттың заңды күші
бағынышты органға міндетті түрде өкімін жүргізетіндігінен көрінеді.
Міндеттеменің пайда болуы негізінен құқыққа қайшы нақты әрекеттерде
де жатады. Бұған біреудің мүлкін қасақана не кездейсоқ иелену, залал
келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға
болады.
Міндеттеме азаматтық кодекстің 271- ші бабында қарастырылған
негіздерде пайда болуы мүмкін.
Міндеттеме өзінің мазмұнына, объектілердің салалық ерекшеліктеріне
және субектілерінің сипатына байланысты келесідей түлерге бөлінеді:
1) жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме:
борышқормен несие берушінің әрекет сипатын айқындай түсу. Осы орайда
борышқорға әрекет жасау жүктеледі, алнесие берушіге сол әрекетті орындауды
талап етілу құқығы беріледі.
2) біржақты және өзара ортақ міндеттеме: міндеттемеге қатысушының
біріне тек қана құқық беріледі, екіншісіне тек қана міндет бөлінеді. Ал екі
жақты міндеттеме деп әржақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы да болуын
айтамыз.
3) борышқор әрекетін нақты айқындайтын міндеттеме және балама
міндеттеме
4) қатаң түрдегі және жеке сипаттағы міндеттеме
5) басты және тәуелді міндеттемелер
6) шартқа негізделген міндеттемелер
Сонымен қатар міндеттеменің бір тобын жек сипаттағы міндеттемлер
құрайды. Ол дегеніміз борышқормен несие берушінің жеке басына қатысты
міндеттемелер жатады. Мұндай міндеттемеде борышқордың немесе несие
берушінің қайтыс болуыменбайланысты тоқтатылады.
Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды негізі не
Біз оны қалай түсінеміз Бұл туралы Азаматтык кодекстің 268-
бабында Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышқор) басқа адамның (несие
берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және
т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекет
жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан өз
ьіндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті,-деп атап көрсетеді. Демек
міндеттеме –азаматтық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал, талап ету мен
міндеттеме-несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін
екі жақтық құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақтық құқықтық қатынас
несие беруші тұрғысынан қарағанда-талап ету(белсенді жағы), борышқор
жағынан қарағанда-ьіндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер талап етуді міндеттемелік құқық деп атайды. Бұл-екі
жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше
жауапкершілікке шығаруға, яғни, талап етуге құқылы деген сөз. Басқа
да азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзіндік
құрамдас бөліктері болады олар-субъект,мазмұн және объект.
Ал, енді, міндеттеменің субъектілері кімдер Бұл туралы
Азаматтық кодекстің тағы да сол 268-бабында тайға таңба басқандай
Міндеттеменің субъекттілері борышқор мен несие беруші деп жазылған.
Осы екі субъектіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор-белгілі
бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті,немесе, одан түрлі себептерге
байланысты бас тарта тұратын жақ несие беруші-борышқордан
мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң
құжаттарында басқаша көзделмесе, бұлар азаматтар, заңды тұлғалар және
мемлекеттің
Міндеттеме тараптары деген сияқты өзіндік атаулармен
нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-бабына сәйкес, несие беруші немесе
борышқор ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса
алады. Мұның аты-көп тұлғалармен жасалған ьіндеттеме. Мұндай жағдайда,
Азаматтық кодекстің 286-288-баптарында көрсетілгендей,
үлесті,ортақтасқан немесе субсидиялық (жәрдем берушілік) ьіндеттеме
пайда балады.
Бұл секілді міндеттемелермен, негізінен алғанда, бірнеше жеке
тұлға өздерінің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше
жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме
жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және т.б.
осыған ұқсас жағдайларда жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған
жағдайлардың бәрінде де сол ьәьілеге кіріскен адамдар немесе басқа
біреуге бірлесіп зиян келтіргендер заңды түрде пайда болған
ьіндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор, не болмаса,
несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген
болса, ьіндеттемені орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес,үлесіне қарай
ортақ болуы мүмкін.
Үлестік міндеттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап
береді, ал несие берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне
тиесілі ғана үлесті талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне
сәйкес қарызын толық өтеген борышқор үшін тоқтатылады ды, өтемеген
басқа борышқорлар үшін күшінде қала береді.
Несие берушілердін әрқайсысы, Азаматтық кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқорлардан міндеттемені толық атқаруды талап етуге құқылы, ал
борышқорлардың әрқайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп
жақ қатысатын ьіндеттемені ортақтасқан міндеттеме деп атайды.
Ортақтасқан міндеттеменің үш түрі болады
бір несие берушімен бірнеше борышқорлар қатысқаны-ортақтасқан
міндеттеме.
Бір борышқор мен бірнеше несие берушілер қатысқаны-ортақтасқан
талап етуші.
Бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар қатысқаны-аралас
ортақтасу,-делінеді.
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні бөле-жарып анық
нұсқаланбаса- ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтасқан талап пайда
болады.
Кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме бойынша бірнеше
борышқордың міндеттері, сол сияқты бірнеше несие берушінің талаптары,
егер заң құжаттарында немесе міндеттеме шарттарында өзгеше
көзделмесе,- ортақтасқан міндет болып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез-келгенінен де, сонднй-ақ, түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құқылы. Ортақтасқан борышқорлардың біріне толық
қанағаттанбаған несие беруші алымдарын олардың қалғандарынан талап
етуге де құқығы бар.
Ортақтасқан борышқорлар ьіндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті
болып қала береді.
Борышқорлардың бірінің ортақтас міндетті толық орындалуы
қалғандарын несие беруші алдындағы міндеттерінен босатады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие берушілердің кез
келгені борышқорларға толық көлемінде талап қоюға құқылы.
Ортақтас несие берушілердің біреуіне міндеттемені толық орындау
борышқорды өзге несие берушілерге оны орындаудан босатада.
Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың несие берушінің
талаптарына қарсы басқа борышқорлардың осы борышқор қатыспайтын
несие берушіге осындай қатынастарына негізделген қарсылық білдіруге
құқығы жоқ.
Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортақтас несие
берушілердің біреуінің талабына қарсы осы несие беруші қатыспайтын
борышқордың басқа ортақтас несие берушімен осындай қатынастарына
негізделген қарсылық білдіруіне құқығы жоқ.
Азаматтық кодекстің 288-бабына сәйкес негізгі борышқор несие
берушінің міндеттемені орындау туралы талабын қанағаттандырьаған
жағдайда бұл талап орындалмаған бөлігінде басқ борышқорға мәлімдеуі
мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың
арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі мүмкін.
Сонымен субсидиялық міндеттеме дегенді түсіндіре кетелік, яғни
борышқор өзінің алған негізгі міндеттемесіне орй атқаруға тиісті
әрекетін мезгіілінде орындай алмаса, міндеттемені басқа бор
ышқорға жүктейді.
Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оның субъектілерінің құрамында
өзгерістер болуы мүмкін. Яғни құқықтық қатынасқа бұрынғы несие
берушінің орнына жаңа қатысушы келе алады, сондай-ақ бұрынғы
борышқордың орнын кейінгісі басады. Бұл жағдай жалпы құқық
қабылдаушылық негізінде жүзеге асады. Мысалы,заңды тұлғаны қайта
құрғанда,мүлік мұрагерлікпен ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді.
Заң міндеттемедегі тұлғаны ауыстыруға жеке құқық қабылдаушылық
жағдайында рұқсат береді,яғни белгілі бір адамнан екіншісіне қандай
да бір міндет өткен кезде беретінн тұлғаның басқа қалғанн мүлкі
сақталады. Міндеттемедегі тұлғаның ауысуы мұндай жағдайда арнайы
мәміле негізінде жүзеге асады,бұл талап етуді беру шарттары мен
борыштың ауысуы деп аталады(АК-тің 339-347 және 348- баптары)
Несие берушіге талап етуді басқа адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету құқығы келісім шарт арқылы
жүзеге асады. Мысалы,қарыз беруші өзі бір жаққа ұзақ уақыт кеткенде
інісіне қарыз алушыдан алған қарызды қайтаруды талап ету құқығын
қалдырады. Тлап етуді біреуге беру басқа шарттар сияқты
жасалады,оның күші ,тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап
етуді беруді жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады.
Несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, борышқордың келісімі
талап етілмейді.
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске
салынуы тиіс. Егер несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысқаны
жөнінде борышқорға жазбаша түрде хабарланбаса,жаңа несие беруші
осыдан туындайтын өзіне қолайсыз салдарға тәуекел етеді. Бұл
жағдайда бастапқы несие берушіге міндеттемені орындағаны тиісті
несие берушіге орындағаны болып танылады.
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы
несие берушінің құқығы жаңа несие берушіге құқықтың ауысуы кезінде
болған көлемде және сондй жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жаңа
несие берушіге міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ
басқа да құқықты, соның ішінде алынбаған сыйақыға құқықты талап
етуге байланысты құқықтар ауысады. Борышқор талаптардың осы адамға
ауысқанына дәлелдемелерді өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге
міндеттемелерді орындамауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 344-бабына сәйкес, міндеттеме жөніндегі несие
берушінің құқықтары заң құжаттары және соларды көрсетілген мынандай
жағдайлардың болуы негізінде
1) Несие берушінің құқықтарындағы әмбебеп құқықты мирасқорлық
нәтижесінде.
2) Заң құжаттарында мұндай ауысу мүмкіндігі көзделсе, несие
беруші құқықтарының басқаға ауысуы туралы сот шешімі бойынша.
3) Міндеттемені оның кепіл болушысы, тапсырушы немесе
міндеттеме бойынша борышқор болып табылмайтын кепілге зат берушінің
орындауы нәтижесінде
4) Сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына жауапты
борышқорға несие берушінің құқықтарын алып берген кезде
1.2. Шарттық және шартсыз міндеттемелер.
Міндеттмелердің тууына орай оларды шартты және шарттан тыс деп те,
сондай-ақ, біржақты еркін құжат міндеттемесі деп те бөледі.Міндеттемелердің
шартты тобы өте көп кездеседі (сату сатып алу, тасымалдау, сақтандыру және
тағы басқа). Шарттан тыс міндеттеме әр жақтың келісімі бойынша пайда
болмайды, керісінше азаматтың жеке басына немесе азаматтық құқықтың кез
келген субъектісінің мүлкіне жасалған зиян нәтежесінде кездеседі.
1.3. Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер, регрестік
міндеттемелер.
Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер Азаматтық кодекстің
276-ші бабында толықтай баяндалады. Ендігі кезекте соларға тоқталып
кетейік.
1. Егер заңда немесе шартта көзделсе, сол сияқты үшінші жақ тиісті
шарт арқылы тараптардың бірімен байланысты болса, міндеттемені толықтай
орындау түгелдей немесе бөлщектеп үшінші жаққа жүктелуі мүмкін.
2. Егер заңдарда, міндеттеме шарттарынан немесе оның мәнінен
борышқордың міндеттемені жеке өзі орындау міндеті туындамаса, несие беруші
борышқор үшінші жақ ұсынған орындау ісін қабылдауға міндетті.
3. Несие берушінің борышқор мүлкінен ақы өндіріп алу салдарынан
өзінің бұл мүлікке құқығын ( пайдалану, иелену, кепілге салу құқығы және
басқа құқықтары ) айрылу қаупі төнген үшінші жақ несие берушінің талабын
борышқордың келісімінсіз өз есебінен қанағаттандыра алады. Бұл ретте
міндеттеме бойынша несие берушінің құқығы үшінші жаққа көшеді және осы
Кодекстің талапқа көну туралы ережелері қолданылады.
Ал регрестік міндеттемелер жайлы келесідей анықтамалар айтуымызға
болады. Ол жайында азаматтық кодекстің 289-ші бабында айтылады.
1.Басқа адамның міндеттмесін орындаған борышқор, орындалған
міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс) қоюға құқылы.
Үшінші адамның әрәкеттері салдарынан міндеттемені орындамаған
борышқор, осы адамнан залалдарын өтеуге талап етуге құқылы.
2. Ортақтасқан міндеттмені орындаған борышқор, қалған борышқорлардың
әрқайсысына оның өзіне тиесілі үлесін шегеріп, теңүлеспен кері талап қоюға
құқылы.
Борышқорлардың біреуі ортақтасқан міндетті орындаған борышқорға
төлемегені осы борышқорға және қалған борышқорларға тең үлесте түседі.
Осы тармақтың ережелері борышқорлардың біреуінің қарсы талабы
есептеле отырып, тиісінше ортақтасқан міндеттемелерді тоқтату кезінде
қолданылады.
3. Боышқордың орындағанын қабылдаған ортақтас несие беруші басқа
несие берушілерге, егер олардың арасындағы қатынастардан өзгеше туындамаса,
оларға тиесілі талаптарын орындауға міндетті.
Бұл жерден жалпы көріп отырғанымыз регрестік талаптар міндеттемені
орындамаған борышқорға тыйым салу құқығына ие тұлғаларды
жатқызатындығымызды көрдік.
ІІ Тарау. 2.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті түрде және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау орын алатыны тағы анық. Осыған байланысты заң
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету үшін әдістер деп аталатын шараларды
көздейді.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету оны орындауға бағытталатын,
жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып табылады. Сондықтан сол
міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда немесе келісімге отырған
жақтардың шарттарында қаралған міндеттемелерде қолданылыды. Азаматтық
кодекстің 292-ші бабының талаптарына сәйкес, ондай әдістерге:айып пұл
төлеу, кепіл, борышқордың мүлігін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл
және басқа әдістер жатады.
Қамтамасыз ету әдістерін өзідерінің сипатына қарай төрт ропқа бөлуге
болады. Қамтамысыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда
борышқордың немес тиісінше орындағанда борышқордың белгілі бір ақша
соммасын төлеу арқылы қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу,
кепілпұл) көрінеді. Екінші топтың әдістері несие беру арқылы мүлікті
өндіріп алумен жүзеге асады (кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі
несие берушіге тек борышқордың ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіріп
алуды қамтиды. Төртінші топқа біздің заңмызда бұрын соңды тән болмаған әдіс
– борышқордың мүлкін ұстап қалу болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі сол
несие берушіге борышқор өз міндетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-
өзі қорғау мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
Міндеттмені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міндеттемеге
қосымша міндеттеме ретінде көрінеді. Мысалы сатып алу шарты негізгі
міндеттеме болып табылады, ал сол шартты жасаған шақтар міндеттемені
мерзімінен кеш орындаса, онда айып төлету қарастырылады.
2.1.1 Айып төлеу
Х-ХІХ ғғ. заңнамаларды талдау көрсеткендей, сазайын тарттыру тарихында
мүліктік жазалар қанды кекті алмастырды. Ақшалай сатып алу кезеңінде барлық
сазайын тарттыру шаралары мемлекеттің пайдасына жұмыс істеген мүліктік
жазаларға, сондай-ақ жапа шеккен немесе оның жақындарына қатысты
қолданылды.
Мемлекет тарапынан репрессияның күшеюін және жаза мақсатының қорқыту
жағына ауысқанына қарамастан, тарих бойы мүліктік жазалар ХVІІ ғ.,XVIII;
және XIX ғасырда да сахнадан түспейді. Бұл мынамен түсіндіріледі, барлық
уақытта мемлекетет қаржыны қажетсінген. Аталған мақсаттар үшін елеулі табыс
көздері ретінде қылмыскерлердің мүлкін алуға ұмтылды. Бірақ та бұл кезеңде,
мүліктік жазалар, соның ішінде бірінші орынды айыппұл иеленіп отырғанымен,
олар өлім және жерден айдап жіберу жазасына екінші дәрежелі, қосымша
жазалар ретінде елеулі маңызды иеленді. Қосымша жаза ретінде айыппұлды
сирек қолданылғанымен, әсіресе пайдакүнемдік ниеттегі маңызы шамалы
қылмыстар үшін қолдану да кездеседі.
Қазан төңкерісі Қазақ мемлекеттілігін және құқықтық жүйесінің бұзылуына
және жаңа Кеңестік мемлекеттің құрылуына алып келеді. Кеңес билігімен
құрылған қылмыстық құқық жаңа құқық саласы ретінде пайда болды және дамыды.
Қазан төңкерісінің алғашқы күндерінен бастап мемлекеттің барлық
құзіреттерін атқаруға, бірінші кезекте төңкерілген таптың қарама-қарсылығын
жаныштауға жәрдемдесті.
Жаныштау, тәрбиелендіру, иландыру және мәжбүрлеу міндеттері қылмыстық
заңнамада өзінің көрінісін таба отырып, қылмыс жасаған адамдарға қатысты
репрессиялық кезде қолдануда көрінді.
Жаңа экономикалық реформаны жүргізу кезеңінде жаза саласындағы саясат
қолданылатын шараларды жұмсарту жағына бағытталды. Соттар мүліктік
жазаларды кеңінен қолдана бастады, олардың қатарына айыппұл, шартты соттау,
қоғамдық қысым көрсету және т.б. жатқызылды. Айыппұл жазалар жүйесінде
бірінші орынды иелене отырып, кеңес билігінің алғашқы жылдары қылмыс
жасаған адамдардың көпшілігін осы жазамен соттылыққа тартты.
И. В. Сталиннің саяси курсы және шектеусіз басқаруы өзінің артынан
негізсіз репрессияларды келді. Нәтижесінде, тәжірибеде айыппұлды
тағайындауды едәуір қысқарту және еңбекпен түзеу жұмыстары және бас
бостандығынан айыру түріндегі жазалар кеңінен тарады.
Бірақта жалпы репрессияда жұмсарту жағына жазалар жүйесін реформалау
кейінгі кезеңде де жалғасын тапты, жылылық және қайта құру кезеңінде
айыппұл кеңінен тарамаса да, сотталушыларға қолданылатын басқа да
жазалардың арасында оның үлес салмағы едәуір артты.
Жаңа қылмыстық кодекс бойынша жазалар сатысында айыппұл бірінші орында,
яғни ең жұмсақ жаза болып табылады. Мұндай орын оған алғаш рет беріліп
отыр. Ақшалай жаза ретінде айыппұлды ашықтау бұрынғы қылмыстық заңнамадан
алынды. Соған қарамастан, айыппұлды қолдану негіздері, есептеу тәсілдері,
айыппұлдың төменгі және жоғары шегін белгілеу, айыппұлды өрескел жалтарудан
бас тартқан жағдайда басқа да жазалармен ауыстыруда қылмыстық заңнама
елеулі алдыға қарай қадам жасады.
Қазақстан Республикасы ҚК – нің 58 бабы 3 бөлігін келесідей редакцияда
беру ұсынылады.
Егер де қылмыстардың жиынтығы бойынша жасалынған қылмыстардың біреуі
ауыр немесе аса ауыр қылмыс болып танылса, онда түпкілікті жаза жазалардың
бір бөлігін немесе толықтай сіңіру арқылы тағайындалады. Бұл жерде
түпкілікті жаза жасалынған қылмыстардың ең ауыры үшін көзделінген жазаның
жоғарғы мерзімі немесе мөлшерінің жартысынан аспауы қажет.”
Айыппұл мүліктік сипаттағы қылмыстық жаза түрі және Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімі санкциялары негізінде сотпен жүктелетін ақшалай жаза. ҚР ҚК
40 бабы айыппұлды есептеудің екі тәсілін қарастырады.
1) Айлық есеп көрсеткіш мөлшері және 2) сотталушының жалақысы немесе
басқа да табысы мөлшерінде.
Заңшығарушы тарапынан еңбекке ақы төлеудің төменгі мөлшерін белгілеу
оны тағайындауда бірқатар қиындықтар туғызды. Қылмыстық кодексті қабылдау
кезінде қабылданған айлық есеп көрсеткіштің төменгі мөлшерін белгілеу
өзін–өзі ақтады. Сол кезеңде қалыптасқан табиғи үрдістер, экономикалық
жағдайдың тұрақсыздығы, өсіп бара жатқан инфляция заңшығарушыдан еңбекке
ақы төлеудің төменгі мөлшерінде айыппұлды бекітуді талап етті, бұл өз
кезегінде мемлекетке жүріп жатқан экономикалық үрдістерге қарамасастан
заңдардың бірқатар тұрақтылығын қамтамасыз етті.
Бірақ қазіргі кезде елдегі инфляция мөлшері болжай алатын жағдайға
жетті, сол себепті айлық есеп көрсеткіш мөлшерінен бас тартып, абсолютті
ақшалай есептеу – тенгеге өту қажет.
Айыппұлдың жоғары сомасын елу миллион тенгеге дейін, сондай–ақ
сотталушының жалақысы немесе басқа да табысы бес жылға дейін өтетілетін
кезең анықтаулы тиіс.
Бұл мынамен байланысты, біріншіден қазіргі кезде табысы жоғары халықтың
бір бөлімі қалыптасты.
Екіншіден, жасалынған қылмыстардан мемлекетке келтірілген шығын жылдан
жылға өсуде.
Жоғары айыппұлды тағайындау мүмкіндігін белгілеу әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру қағидасына сәйкес келеді және мемлекет
тарапынан құқыққа қайшы әрекеттермен келтірілген шығындардың бір бөлігін
өтеуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден шетелдік заңнаманы талдау көрсеткеніндей шет мемлекеттерде
айыппұл тек көзделініп қана қоймай, сондай–ақ кеңінен тағайындалады және
олардың мөлшері, әсіресе пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстар үшін ондаған
және жүздеген мың сомалармен есептеледі, бұл әрине қазіргі заңшығарушы
ескеруі тиіс қажетті тәжірибе болып танылады.
ҚР ҚК-нің 40 және 79–баптарында белгіленген айыппұлдың төменгі шегі
міндеттілік сипатқа ие, және сот ҚР Қылмыстық кодексінің 55 бабына сәйкес,
соның ішінде ерекше мән–жайлардың болуына байланысты сотталушыға жазаның
неғұрлым төмен мөлшерін тағайындауға құқылы емес. Айыппұлдың мүліктік
шектеу ретінде, сондай–ақ оның екі жақты сипатын ескере отыра айыппұл бір
қылмыс үшін негізді де және қосымша жаза ретінде де тағайындала алмайды.
Айыппұлды тағайындауда оның мөлшері жасалынған қылмыстың ауырлығына
және сотталушының және оның отбасының мүліктік жағдайын, сондай–ақ
сотталушының жалақысы немесе басқа да табысын алу мүмкіндігін ескере отыра
анықталды. (ҚР ҚК 40–бабы 3 бөлігі). Айыппұлды қолдануда есептеуге тиіс
мән–жайларды неғұрлым кеңінен қолдануды заң жүзінде бекіту, сот қателігін
жібермеуі және әділетсіз жаза тағайындауға мүмкіндік береді. Мәселен,
айыппұлды тағайындауда, оның мөлшерін анықтауда сотталушының мүліктік
жағдайын ғана емес, сондай–ақ тағайындалған жаза кінәлінің отбасының
мүліктік жағдайына, бұл жаза қалай атқарылатындығына, сондай–ақ
сотталушының жалақысы немесе басқа да табысы ескеріледі.
Кейбір жағдайларда әкімшілік айыппұлдың мөлшері қылмыстық–жазаланушылық
іс–әрекеттерді жасап көзделінген айыппұл мөлшеріне қарағанда неғұрлым
жоғары. Нақтырақ айтқанда, лауазымды тұлғалар үшін еңбекке ақы төлеудің 50
төменгі мөлшері, ерекше жағдайларда еңбекке ақы төлеудің 200 төменгі
мөлшері көзделеді. Лауазымды тұлғалардың қылмыстарды жасағанына қарағанда,
әкімшілік құқықбұзушылықты жасағны үшін неғұрлым жоғары айыппұлды
тағайындау мүмкіндігін белгілеу негізсіз.
Осы арқылы әкімшілік тәртіппен жүктелген айыппұлмен және қылмыстық
тәртіппен жүктелген айыппұлдың арасында айырмашылық жойылады. Әкімшілік
құқықбұзушылықты және қылмысты жасауда айыппұлдың бір түріне тартылатын
жағдайлар да кездеседі. Мұндай жағдайларда қылмыстық жаза ретінде
айыппұлдың маңызы елеулі төмендейді және әкімшілік жаза шарасы ретінде
айыппұлдың арасындай айырмашылық болмайды.
Айыппұл шет елдердің сот тәжірибесінде жеке де және заңды да тұлғаларға
кеңінен қолданыла береді. Батыс оқымыстылары неғұрлым жеңіл құқықбұзушылық
үшін қысқа мерзімге бас бостандығынан айырмай–айыппұлды қолдануды дұрыс
санап отыр. Сонымен қатар шетелдік тәжірибені талдау көрсеткеніндей,
айыппұлды тағайындау барысында, мемлекет жазаның аталған түрінен белгілі
бір материалды пайдаларды ала отырып өзінің мүдделерін де ескереді.
Ақшалай жазаны кеңінен қолдану мынамен түсіндіріледі, атқару үшін үлкен
күш–жігерді және қаржы көздерін талап етпейді, бұл әрине айыппұл есебінен
өзінің бюджетін елеулі толтырып, мемлекеттің экономикасы үшін маңызды
фактор болып саналады.
ҚР заңшығарушысы жазаның аталған түрін кеңінен қолдану үшін шет
мемлекеттердің тәжірибесін ескеру тиіс. Айыппұл сот тәжірибесінде кеңінен
тараған жаза болуы тиіс. Бұл қылмыстық репрессияны үнемдеу есебінен жаза
мақсаттарына тиімді жетуі, сондай–ақ мемлекеттік қаржының ресурстарын
сауықтыруға және толтыруға көмектеседі.
Қазіргі қылмыстық заңнамада айыппұлды тағайындау мүмкіндігіне жол
беретін санкциялардың едәуір саны бар. Мәселен, 1997 ҚР ҚК әртүрлі
санаттағы қылмыстар үшін айыппұл тағайындауды көздейтін 324 санкция бар.
Бірақ та 78 санкцияда айыппұл тек қана бас бостандығынан айыру жазасына
баламалы қолданылады. Мұндай жазалардың бірге қолдануы құқық қолданудың
тиімділігінің артуына әсер етпейді, өйткені айыппұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
І Кіріспе.
Міндеттемелік құқықтың ұғымы мен түрлері.
Негізгі бөлім.
І Тарау
1.1 Міндетеменің пайда болуымен негіздері мен түрлері.
1.2. Шарттық және шартсыз міндеттемелер.
1.3. Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер, регрестік
міндеттемелер.
ІІ Тарау
2.1. Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
2.1.1 Айып төлеу
2.1.2 Кепіл (ипотека, кепілзат)
2.1.3 Борышқордың мүлкін алып (ұстап) қалу
2.1.4 Кепілпұл
2.1.5 Кепіл болушылық, кепілдік
2.2. Міндеттемені тоқтату.
2.3. Міндеттемедегі тұлғалардың ауысуы. Несие беруші жақтан тараптың
ауысуының құқықтық ерекшеліктері.
Қорытынды.
Пайдаланылған әдебеттер тізімі.
Кіріспе.
Міндеттемелік құқықтың ұғымы
Міндеттеме ұғымы. Міндеттеме дегеніміз не біз ол терминге
қалай жауап айта аламыз. Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-ші
бабында: “Міндеттемеге сәйкес бір адам (яғни борышқор) басқа адамның
(несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмысты орындау ақша төлеу
және тағы басқа сияқты бедгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі
әрекеттер жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан
міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті ”-, деп атап көрсетеді. Демек, міндеттеме
азаматттық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал талап ету мен міндеттеме –
несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екі жақты
құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақтық құқықтық қатынас: несие беруші
тұрғысынан қарағанда – талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып
қарағанда – міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер: талап етуді “міндеттемелік құқық”деп атайды.Бұл –“екі
жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгеншежауапкершіліке
шақыруға,яғни, талап етуге құқылы” деген сөз. Басқада азаматтық құқықтық
қатынастар сияқты, міндеттеменіңде өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар-
субъект, мазмұн және объект.
Міндеттенің субъектілері кімдер деген сұраққа Азаматтық кодекстің 268-
ші бабында “Міндеттеме субъектілері: борышқор мен несие беруші” - деп
жазылған. Егер осы екі субеъктіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор
– белгілі бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті, немесе, одан әртүрлі
себептерге байланысты бас тарта тұратын жақ; несие беруші – борышқордан
мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң құжаттрарында
басқаша көрсетілмесе, бұлар - азаматтар, заңды тұлғалар және мемлекеттің
міндеттеме тараптары деген өзіндік атаулармен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-ші бабына сәйкес, несие немесе борышқор
ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адамдар қатыса алады. Мұның аты-
көп тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азматтық кодекстің
286-288 баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан және субсидиялық
(жәрдем берушілік) міндіттеме пайда болады. Бұл міндеттемелер негізіне
алғанда, бірнеше жеке тұлға өздеренің ортақ меншік құқығындағы мүлікті
сатқанда, бірнеше жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат
кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және тағы
басқа осыған ұқсас жағдайларға жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған
жағдайлардың барлығында да сол мәмілеге кіріскен адамдар немесе басқа
біреуге бірлесіп зиян келтіргенде заңды түрдегі міндеттемелік құқық
қатынастарына түгелімен не борышқор немесе несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса
онда, міндеттемені орындау орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес, үлесіне
немесе ортақ (бірлескен) болуы мүмкін.
Жұмыс барысында міндетеменің негізгі түрлеріне тоқталып кетейік:
1. Үлестік міндеттеме борышқордың тек өзі үшін жауап береді, ал несие
берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті талап
етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қаразын толық өтеген
борышқор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде қала
береді.
2. Ортақтасқан міндеттеме өз кезегінде үш түрге бөлінеді:
а) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатынасқаны – ортақтасқан
міндеттеме;
ә) бір борышқормен бірнеше несие берушілер қатысқан – ортақтасқан талап
етуші;
б)бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар қатысқан – аралас
ортақтасу;
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжатарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні толық нұсқаланбаса –
ортақтасқан немесе ортақтасқан талап пайда болады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез-келгенінде, сондай-ақ , түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге болады.
Ортақтас борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті
болып қала береді.
3.Субсидиялық міндеттеме – борышқор өзінің алған өзінің негізгі
міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекет мезгілінде орындай алмаса,
міндеттмені басқа борышқорға жүктейді.Мысалы субсидиялық міндеттемеде заңды
тұлға құрылтайшысының жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің
жетімсіздігіне банкротқа ұшыраған ондай заңды тұлғаның ауырпалығын негізгі
қоғам өзіне көтеріп алады.
4. Міндеттемелік құқық қатынастарында регрестік міндеттеме ереше орын
алады. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған міндеттеме
мөлшерінде сол адамға кері талап қоюға құқылы, осыны регресиік міндеттеме
деп атайды.
Азаматтық кодекстің 289-ші бабына сәйкес, үшінші адамның міндеттемесін
орындаған борышқор орындалған міндеттеме мөлшерінде сол адамға керітомап
(регресс) қоюға құқылы.
Үшінші адамның әрекеттері салдарынан міндеттемені орындамаған
борышқор осы адамнан залалдарын талап етуге құқылы.
І Тарау
1.Міндетеменің пайда болуымен негіздері мен түрлері.
Өзгеде құқықтық қатынастар тәрізді міндеттменің пайда болуы болу
негіздері белгілі бір заңдық фактілерге байланысты және сол негіздерден
көрінеді, мұның Азаматтық кодекстің 7-бабында көрініс табады. Азаматтық
кодекстің бабы осы кодекстің 7- бабында көрсетілген тұжырымға сүйене
отырып, міндеттеменің қалай пайда болатынын айқындай түседі. Яғни
міндеттеменің пайда болу негіздері шарттан, зиян келтіруден немесе өзгеде
де негіздерден пайда болады.
Азаматтық кодекстің 7- бабы әртүрлі құқықтық қатынастардың мүмкін
болуы негіздерін келтірген. Жоғарыда көрсетілген негіздерден басқа да
міндеттмемен байланысты бірқатар негіздер бар.
Бұл – ең алдымен, әкімшілік құжаттары, әрине, біз бұл арада азаматтық
құқықтық қатынасқа қатыстысын айтып отыпмыз. Әкімшілік құжаттың заңды күші
бағынышты органға міндетті түрде өкімін жүргізетіндігінен көрінеді.
Міндеттеменің пайда болуы негізінен құқыққа қайшы нақты әрекеттерде
де жатады. Бұған біреудің мүлкін қасақана не кездейсоқ иелену, залал
келтіру арқылы өзгенің заңмен қорғалатын мүддесін бұзуды мысал етіп алуға
болады.
Міндеттеме азаматтық кодекстің 271- ші бабында қарастырылған
негіздерде пайда болуы мүмкін.
Міндеттеме өзінің мазмұнына, объектілердің салалық ерекшеліктеріне
және субектілерінің сипатына байланысты келесідей түлерге бөлінеді:
1) жағымды мазмұндағы міндеттеме, жағымсыз мазмұндағы міндеттеме:
борышқормен несие берушінің әрекет сипатын айқындай түсу. Осы орайда
борышқорға әрекет жасау жүктеледі, алнесие берушіге сол әрекетті орындауды
талап етілу құқығы беріледі.
2) біржақты және өзара ортақ міндеттеме: міндеттемеге қатысушының
біріне тек қана құқық беріледі, екіншісіне тек қана міндет бөлінеді. Ал екі
жақты міндеттеме деп әржақтың әрқайсысының міндеті де, құқығы да болуын
айтамыз.
3) борышқор әрекетін нақты айқындайтын міндеттеме және балама
міндеттеме
4) қатаң түрдегі және жеке сипаттағы міндеттеме
5) басты және тәуелді міндеттемелер
6) шартқа негізделген міндеттемелер
Сонымен қатар міндеттеменің бір тобын жек сипаттағы міндеттемлер
құрайды. Ол дегеніміз борышқормен несие берушінің жеке басына қатысты
міндеттемелер жатады. Мұндай міндеттемеде борышқордың немесе несие
берушінің қайтыс болуыменбайланысты тоқтатылады.
Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды негізі не
Біз оны қалай түсінеміз Бұл туралы Азаматтык кодекстің 268-
бабында Міндеттемеге сәйкес бір адам (борышқор) басқа адамның (несие
берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және
т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға, не белгілі әрекет
жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышқордан өз
ьіндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші борышқордан
атқарылғанды қабылдауға міндетті,-деп атап көрсетеді. Демек
міндеттеме –азаматтық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал, талап ету мен
міндеттеме-несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін
екі жақтық құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақтық құқықтық қатынас
несие беруші тұрғысынан қарағанда-талап ету(белсенді жағы), борышқор
жағынан қарағанда-ьіндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгерлер талап етуді міндеттемелік құқық деп атайды. Бұл-екі
жақты құқықтық қатынас ақыр аяғына дейін жеткізілгенше
жауапкершілікке шығаруға, яғни, талап етуге құқылы деген сөз. Басқа
да азаматтық құқықтық қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзіндік
құрамдас бөліктері болады олар-субъект,мазмұн және объект.
Ал, енді, міндеттеменің субъектілері кімдер Бұл туралы
Азаматтық кодекстің тағы да сол 268-бабында тайға таңба басқандай
Міндеттеменің субъекттілері борышқор мен несие беруші деп жазылған.
Осы екі субъектіге нақтылы анықтама беретін болсақ, борышқор-белгілі
бір әрекетті жүзеге асыруға міндетті,немесе, одан түрлі себептерге
байланысты бас тарта тұратын жақ несие беруші-борышқордан
мойнындағы міндеттемесін орындауды талап ететін жақ. Егер заң
құжаттарында басқаша көзделмесе, бұлар азаматтар, заңды тұлғалар және
мемлекеттің
Міндеттеме тараптары деген сияқты өзіндік атаулармен
нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-бабына сәйкес, несие беруші немесе
борышқор ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса
алады. Мұның аты-көп тұлғалармен жасалған ьіндеттеме. Мұндай жағдайда,
Азаматтық кодекстің 286-288-баптарында көрсетілгендей,
үлесті,ортақтасқан немесе субсидиялық (жәрдем берушілік) ьіндеттеме
пайда балады.
Бұл секілді міндеттемелермен, негізінен алғанда, бірнеше жеке
тұлға өздерінің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше
жеке тұлға бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме
жасағанда, бірнеше кісі басқа біреуге зиян келтіргенде және т.б.
осыған ұқсас жағдайларда жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған
жағдайлардың бәрінде де сол ьәьілеге кіріскен адамдар немесе басқа
біреуге бірлесіп зиян келтіргендер заңды түрде пайда болған
ьіндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор, не болмаса,
несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген
болса, ьіндеттемені орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес,үлесіне қарай
ортақ болуы мүмкін.
Үлестік міндеттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап
береді, ал несие берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне
тиесілі ғана үлесті талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне
сәйкес қарызын толық өтеген борышқор үшін тоқтатылады ды, өтемеген
басқа борышқорлар үшін күшінде қала береді.
Несие берушілердін әрқайсысы, Азаматтық кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқорлардан міндеттемені толық атқаруды талап етуге құқылы, ал
борышқорлардың әрқайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп
жақ қатысатын ьіндеттемені ортақтасқан міндеттеме деп атайды.
Ортақтасқан міндеттеменің үш түрі болады
бір несие берушімен бірнеше борышқорлар қатысқаны-ортақтасқан
міндеттеме.
Бір борышқор мен бірнеше несие берушілер қатысқаны-ортақтасқан
талап етуші.
Бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқорлар қатысқаны-аралас
ортақтасу,-делінеді.
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні бөле-жарып анық
нұсқаланбаса- ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтасқан талап пайда
болады.
Кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме бойынша бірнеше
борышқордың міндеттері, сол сияқты бірнеше несие берушінің талаптары,
егер заң құжаттарында немесе міндеттеме шарттарында өзгеше
көзделмесе,- ортақтасқан міндет болып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез-келгенінен де, сонднй-ақ, түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құқылы. Ортақтасқан борышқорлардың біріне толық
қанағаттанбаған несие беруші алымдарын олардың қалғандарынан талап
етуге де құқығы бар.
Ортақтасқан борышқорлар ьіндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті
болып қала береді.
Борышқорлардың бірінің ортақтас міндетті толық орындалуы
қалғандарын несие беруші алдындағы міндеттерінен босатады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие берушілердің кез
келгені борышқорларға толық көлемінде талап қоюға құқылы.
Ортақтас несие берушілердің біреуіне міндеттемені толық орындау
борышқорды өзге несие берушілерге оны орындаудан босатада.
Ортақтасқан міндет болған ретте борышқордың несие берушінің
талаптарына қарсы басқа борышқорлардың осы борышқор қатыспайтын
несие берушіге осындай қатынастарына негізделген қарсылық білдіруге
құқығы жоқ.
Талаптар ортақ болған жағдайда борышқордың ортақтас несие
берушілердің біреуінің талабына қарсы осы несие беруші қатыспайтын
борышқордың басқа ортақтас несие берушімен осындай қатынастарына
негізделген қарсылық білдіруіне құқығы жоқ.
Азаматтық кодекстің 288-бабына сәйкес негізгі борышқор несие
берушінің міндеттемені орындау туралы талабын қанағаттандырьаған
жағдайда бұл талап орындалмаған бөлігінде басқ борышқорға мәлімдеуі
мүмкін екендігі заң құжаттарында немесе несие беруші мен борышқордың
арасындағы міндеттеме ережелерінде көзделуі мүмкін.
Сонымен субсидиялық міндеттеме дегенді түсіндіре кетелік, яғни
борышқор өзінің алған негізгі міндеттемесіне орй атқаруға тиісті
әрекетін мезгіілінде орындай алмаса, міндеттемені басқа бор
ышқорға жүктейді.
Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оның субъектілерінің құрамында
өзгерістер болуы мүмкін. Яғни құқықтық қатынасқа бұрынғы несие
берушінің орнына жаңа қатысушы келе алады, сондай-ақ бұрынғы
борышқордың орнын кейінгісі басады. Бұл жағдай жалпы құқық
қабылдаушылық негізінде жүзеге асады. Мысалы,заңды тұлғаны қайта
құрғанда,мүлік мұрагерлікпен ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді.
Заң міндеттемедегі тұлғаны ауыстыруға жеке құқық қабылдаушылық
жағдайында рұқсат береді,яғни белгілі бір адамнан екіншісіне қандай
да бір міндет өткен кезде беретінн тұлғаның басқа қалғанн мүлкі
сақталады. Міндеттемедегі тұлғаның ауысуы мұндай жағдайда арнайы
мәміле негізінде жүзеге асады,бұл талап етуді беру шарттары мен
борыштың ауысуы деп аталады(АК-тің 339-347 және 348- баптары)
Несие берушіге талап етуді басқа адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету құқығы келісім шарт арқылы
жүзеге асады. Мысалы,қарыз беруші өзі бір жаққа ұзақ уақыт кеткенде
інісіне қарыз алушыдан алған қарызды қайтаруды талап ету құқығын
қалдырады. Тлап етуді біреуге беру басқа шарттар сияқты
жасалады,оның күші ,тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап
етуді беруді жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады.
Несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң
құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, борышқордың келісімі
талап етілмейді.
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске
салынуы тиіс. Егер несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысқаны
жөнінде борышқорға жазбаша түрде хабарланбаса,жаңа несие беруші
осыдан туындайтын өзіне қолайсыз салдарға тәуекел етеді. Бұл
жағдайда бастапқы несие берушіге міндеттемені орындағаны тиісті
несие берушіге орындағаны болып танылады.
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы
несие берушінің құқығы жаңа несие берушіге құқықтың ауысуы кезінде
болған көлемде және сондй жағдайларда ауысады. Атап айтқанда, жаңа
несие берушіге міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ
басқа да құқықты, соның ішінде алынбаған сыйақыға құқықты талап
етуге байланысты құқықтар ауысады. Борышқор талаптардың осы адамға
ауысқанына дәлелдемелерді өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге
міндеттемелерді орындамауға құқылы.
Азаматтық кодекстің 344-бабына сәйкес, міндеттеме жөніндегі несие
берушінің құқықтары заң құжаттары және соларды көрсетілген мынандай
жағдайлардың болуы негізінде
1) Несие берушінің құқықтарындағы әмбебеп құқықты мирасқорлық
нәтижесінде.
2) Заң құжаттарында мұндай ауысу мүмкіндігі көзделсе, несие
беруші құқықтарының басқаға ауысуы туралы сот шешімі бойынша.
3) Міндеттемені оның кепіл болушысы, тапсырушы немесе
міндеттеме бойынша борышқор болып табылмайтын кепілге зат берушінің
орындауы нәтижесінде
4) Сақтандырушы сақтандыратын жағдайдың басталуына жауапты
борышқорға несие берушінің құқықтарын алып берген кезде
1.2. Шарттық және шартсыз міндеттемелер.
Міндеттмелердің тууына орай оларды шартты және шарттан тыс деп те,
сондай-ақ, біржақты еркін құжат міндеттемесі деп те бөледі.Міндеттемелердің
шартты тобы өте көп кездеседі (сату сатып алу, тасымалдау, сақтандыру және
тағы басқа). Шарттан тыс міндеттеме әр жақтың келісімі бойынша пайда
болмайды, керісінше азаматтың жеке басына немесе азаматтық құқықтың кез
келген субъектісінің мүлкіне жасалған зиян нәтежесінде кездеседі.
1.3. Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер, регрестік
міндеттемелер.
Үшінші жақтың қатысуымен болатын міндеттемелер Азаматтық кодекстің
276-ші бабында толықтай баяндалады. Ендігі кезекте соларға тоқталып
кетейік.
1. Егер заңда немесе шартта көзделсе, сол сияқты үшінші жақ тиісті
шарт арқылы тараптардың бірімен байланысты болса, міндеттемені толықтай
орындау түгелдей немесе бөлщектеп үшінші жаққа жүктелуі мүмкін.
2. Егер заңдарда, міндеттеме шарттарынан немесе оның мәнінен
борышқордың міндеттемені жеке өзі орындау міндеті туындамаса, несие беруші
борышқор үшінші жақ ұсынған орындау ісін қабылдауға міндетті.
3. Несие берушінің борышқор мүлкінен ақы өндіріп алу салдарынан
өзінің бұл мүлікке құқығын ( пайдалану, иелену, кепілге салу құқығы және
басқа құқықтары ) айрылу қаупі төнген үшінші жақ несие берушінің талабын
борышқордың келісімінсіз өз есебінен қанағаттандыра алады. Бұл ретте
міндеттеме бойынша несие берушінің құқығы үшінші жаққа көшеді және осы
Кодекстің талапқа көну туралы ережелері қолданылады.
Ал регрестік міндеттемелер жайлы келесідей анықтамалар айтуымызға
болады. Ол жайында азаматтық кодекстің 289-ші бабында айтылады.
1.Басқа адамның міндеттмесін орындаған борышқор, орындалған
міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері талап (регресс) қоюға құқылы.
Үшінші адамның әрәкеттері салдарынан міндеттемені орындамаған
борышқор, осы адамнан залалдарын өтеуге талап етуге құқылы.
2. Ортақтасқан міндеттмені орындаған борышқор, қалған борышқорлардың
әрқайсысына оның өзіне тиесілі үлесін шегеріп, теңүлеспен кері талап қоюға
құқылы.
Борышқорлардың біреуі ортақтасқан міндетті орындаған борышқорға
төлемегені осы борышқорға және қалған борышқорларға тең үлесте түседі.
Осы тармақтың ережелері борышқорлардың біреуінің қарсы талабы
есептеле отырып, тиісінше ортақтасқан міндеттемелерді тоқтату кезінде
қолданылады.
3. Боышқордың орындағанын қабылдаған ортақтас несие беруші басқа
несие берушілерге, егер олардың арасындағы қатынастардан өзгеше туындамаса,
оларға тиесілі талаптарын орындауға міндетті.
Бұл жерден жалпы көріп отырғанымыз регрестік талаптар міндеттемені
орындамаған борышқорға тыйым салу құқығына ие тұлғаларды
жатқызатындығымызды көрдік.
ІІ Тарау. 2.1 Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету тәсілдері
Азаматтық құқықтың нормаларын сақтайтын қатысушылар көп жағдайда
міндеттемені ерікті түрде және тиісінше орындайды. Сонымен бірге өмірде
міндеттемені орындамау орын алатыны тағы анық. Осыған байланысты заң
міндеттемені орындауды қамтамасыз ету үшін әдістер деп аталатын шараларды
көздейді.
Міндеттеменің орындалуын қамтамасыз ету оны орындауға бағытталатын,
жалпыға бірдей емес, арнайы шаралар болып табылады. Сондықтан сол
міндеттемелердің бәріне бірдей емес, тек заңдарда немесе келісімге отырған
жақтардың шарттарында қаралған міндеттемелерде қолданылыды. Азаматтық
кодекстің 292-ші бабының талаптарына сәйкес, ондай әдістерге:айып пұл
төлеу, кепіл, борышқордың мүлігін алып қалу, аманат, кепілдік, кепілпұл
және басқа әдістер жатады.
Қамтамасыз ету әдістерін өзідерінің сипатына қарай төрт ропқа бөлуге
болады. Қамтамысыз ету сипатының бірі міндеттемені орындамағанда
борышқордың немес тиісінше орындағанда борышқордың белгілі бір ақша
соммасын төлеу арқылы қосымша мүліктік залал шегуінен (айып төлеу,
кепілпұл) көрінеді. Екінші топтың әдістері несие беру арқылы мүлікті
өндіріп алумен жүзеге асады (кепіл). Үшінші топтағы қамтамасыз ету әдісі
несие берушіге тек борышқордың ғана емес, үшінші жақтың да мүлкін өндіріп
алуды қамтиды. Төртінші топқа біздің заңмызда бұрын соңды тән болмаған әдіс
– борышқордың мүлкін ұстап қалу болып табылады. Бұл әдістің ерекшелігі сол
несие берушіге борышқор өз міндетін орындамайынша, борышқордың затын өзін-
өзі қорғау мақсатында ұстап қалу құқығын береді.
Міндеттмені орындауды қамтамасыз ету әдістері негізгі міндеттемеге
қосымша міндеттеме ретінде көрінеді. Мысалы сатып алу шарты негізгі
міндеттеме болып табылады, ал сол шартты жасаған шақтар міндеттемені
мерзімінен кеш орындаса, онда айып төлету қарастырылады.
2.1.1 Айып төлеу
Х-ХІХ ғғ. заңнамаларды талдау көрсеткендей, сазайын тарттыру тарихында
мүліктік жазалар қанды кекті алмастырды. Ақшалай сатып алу кезеңінде барлық
сазайын тарттыру шаралары мемлекеттің пайдасына жұмыс істеген мүліктік
жазаларға, сондай-ақ жапа шеккен немесе оның жақындарына қатысты
қолданылды.
Мемлекет тарапынан репрессияның күшеюін және жаза мақсатының қорқыту
жағына ауысқанына қарамастан, тарих бойы мүліктік жазалар ХVІІ ғ.,XVIII;
және XIX ғасырда да сахнадан түспейді. Бұл мынамен түсіндіріледі, барлық
уақытта мемлекетет қаржыны қажетсінген. Аталған мақсаттар үшін елеулі табыс
көздері ретінде қылмыскерлердің мүлкін алуға ұмтылды. Бірақ та бұл кезеңде,
мүліктік жазалар, соның ішінде бірінші орынды айыппұл иеленіп отырғанымен,
олар өлім және жерден айдап жіберу жазасына екінші дәрежелі, қосымша
жазалар ретінде елеулі маңызды иеленді. Қосымша жаза ретінде айыппұлды
сирек қолданылғанымен, әсіресе пайдакүнемдік ниеттегі маңызы шамалы
қылмыстар үшін қолдану да кездеседі.
Қазан төңкерісі Қазақ мемлекеттілігін және құқықтық жүйесінің бұзылуына
және жаңа Кеңестік мемлекеттің құрылуына алып келеді. Кеңес билігімен
құрылған қылмыстық құқық жаңа құқық саласы ретінде пайда болды және дамыды.
Қазан төңкерісінің алғашқы күндерінен бастап мемлекеттің барлық
құзіреттерін атқаруға, бірінші кезекте төңкерілген таптың қарама-қарсылығын
жаныштауға жәрдемдесті.
Жаныштау, тәрбиелендіру, иландыру және мәжбүрлеу міндеттері қылмыстық
заңнамада өзінің көрінісін таба отырып, қылмыс жасаған адамдарға қатысты
репрессиялық кезде қолдануда көрінді.
Жаңа экономикалық реформаны жүргізу кезеңінде жаза саласындағы саясат
қолданылатын шараларды жұмсарту жағына бағытталды. Соттар мүліктік
жазаларды кеңінен қолдана бастады, олардың қатарына айыппұл, шартты соттау,
қоғамдық қысым көрсету және т.б. жатқызылды. Айыппұл жазалар жүйесінде
бірінші орынды иелене отырып, кеңес билігінің алғашқы жылдары қылмыс
жасаған адамдардың көпшілігін осы жазамен соттылыққа тартты.
И. В. Сталиннің саяси курсы және шектеусіз басқаруы өзінің артынан
негізсіз репрессияларды келді. Нәтижесінде, тәжірибеде айыппұлды
тағайындауды едәуір қысқарту және еңбекпен түзеу жұмыстары және бас
бостандығынан айыру түріндегі жазалар кеңінен тарады.
Бірақта жалпы репрессияда жұмсарту жағына жазалар жүйесін реформалау
кейінгі кезеңде де жалғасын тапты, жылылық және қайта құру кезеңінде
айыппұл кеңінен тарамаса да, сотталушыларға қолданылатын басқа да
жазалардың арасында оның үлес салмағы едәуір артты.
Жаңа қылмыстық кодекс бойынша жазалар сатысында айыппұл бірінші орында,
яғни ең жұмсақ жаза болып табылады. Мұндай орын оған алғаш рет беріліп
отыр. Ақшалай жаза ретінде айыппұлды ашықтау бұрынғы қылмыстық заңнамадан
алынды. Соған қарамастан, айыппұлды қолдану негіздері, есептеу тәсілдері,
айыппұлдың төменгі және жоғары шегін белгілеу, айыппұлды өрескел жалтарудан
бас тартқан жағдайда басқа да жазалармен ауыстыруда қылмыстық заңнама
елеулі алдыға қарай қадам жасады.
Қазақстан Республикасы ҚК – нің 58 бабы 3 бөлігін келесідей редакцияда
беру ұсынылады.
Егер де қылмыстардың жиынтығы бойынша жасалынған қылмыстардың біреуі
ауыр немесе аса ауыр қылмыс болып танылса, онда түпкілікті жаза жазалардың
бір бөлігін немесе толықтай сіңіру арқылы тағайындалады. Бұл жерде
түпкілікті жаза жасалынған қылмыстардың ең ауыры үшін көзделінген жазаның
жоғарғы мерзімі немесе мөлшерінің жартысынан аспауы қажет.”
Айыппұл мүліктік сипаттағы қылмыстық жаза түрі және Қылмыстық кодекстің
Ерекше бөлімі санкциялары негізінде сотпен жүктелетін ақшалай жаза. ҚР ҚК
40 бабы айыппұлды есептеудің екі тәсілін қарастырады.
1) Айлық есеп көрсеткіш мөлшері және 2) сотталушының жалақысы немесе
басқа да табысы мөлшерінде.
Заңшығарушы тарапынан еңбекке ақы төлеудің төменгі мөлшерін белгілеу
оны тағайындауда бірқатар қиындықтар туғызды. Қылмыстық кодексті қабылдау
кезінде қабылданған айлық есеп көрсеткіштің төменгі мөлшерін белгілеу
өзін–өзі ақтады. Сол кезеңде қалыптасқан табиғи үрдістер, экономикалық
жағдайдың тұрақсыздығы, өсіп бара жатқан инфляция заңшығарушыдан еңбекке
ақы төлеудің төменгі мөлшерінде айыппұлды бекітуді талап етті, бұл өз
кезегінде мемлекетке жүріп жатқан экономикалық үрдістерге қарамасастан
заңдардың бірқатар тұрақтылығын қамтамасыз етті.
Бірақ қазіргі кезде елдегі инфляция мөлшері болжай алатын жағдайға
жетті, сол себепті айлық есеп көрсеткіш мөлшерінен бас тартып, абсолютті
ақшалай есептеу – тенгеге өту қажет.
Айыппұлдың жоғары сомасын елу миллион тенгеге дейін, сондай–ақ
сотталушының жалақысы немесе басқа да табысы бес жылға дейін өтетілетін
кезең анықтаулы тиіс.
Бұл мынамен байланысты, біріншіден қазіргі кезде табысы жоғары халықтың
бір бөлімі қалыптасты.
Екіншіден, жасалынған қылмыстардан мемлекетке келтірілген шығын жылдан
жылға өсуде.
Жоғары айыппұлды тағайындау мүмкіндігін белгілеу әлеуметтік
әділеттілікті қалпына келтіру қағидасына сәйкес келеді және мемлекет
тарапынан құқыққа қайшы әрекеттермен келтірілген шығындардың бір бөлігін
өтеуге мүмкіндік береді.
Үшіншіден шетелдік заңнаманы талдау көрсеткеніндей шет мемлекеттерде
айыппұл тек көзделініп қана қоймай, сондай–ақ кеңінен тағайындалады және
олардың мөлшері, әсіресе пайдакүнемдік бағыттағы қылмыстар үшін ондаған
және жүздеген мың сомалармен есептеледі, бұл әрине қазіргі заңшығарушы
ескеруі тиіс қажетті тәжірибе болып танылады.
ҚР ҚК-нің 40 және 79–баптарында белгіленген айыппұлдың төменгі шегі
міндеттілік сипатқа ие, және сот ҚР Қылмыстық кодексінің 55 бабына сәйкес,
соның ішінде ерекше мән–жайлардың болуына байланысты сотталушыға жазаның
неғұрлым төмен мөлшерін тағайындауға құқылы емес. Айыппұлдың мүліктік
шектеу ретінде, сондай–ақ оның екі жақты сипатын ескере отыра айыппұл бір
қылмыс үшін негізді де және қосымша жаза ретінде де тағайындала алмайды.
Айыппұлды тағайындауда оның мөлшері жасалынған қылмыстың ауырлығына
және сотталушының және оның отбасының мүліктік жағдайын, сондай–ақ
сотталушының жалақысы немесе басқа да табысын алу мүмкіндігін ескере отыра
анықталды. (ҚР ҚК 40–бабы 3 бөлігі). Айыппұлды қолдануда есептеуге тиіс
мән–жайларды неғұрлым кеңінен қолдануды заң жүзінде бекіту, сот қателігін
жібермеуі және әділетсіз жаза тағайындауға мүмкіндік береді. Мәселен,
айыппұлды тағайындауда, оның мөлшерін анықтауда сотталушының мүліктік
жағдайын ғана емес, сондай–ақ тағайындалған жаза кінәлінің отбасының
мүліктік жағдайына, бұл жаза қалай атқарылатындығына, сондай–ақ
сотталушының жалақысы немесе басқа да табысы ескеріледі.
Кейбір жағдайларда әкімшілік айыппұлдың мөлшері қылмыстық–жазаланушылық
іс–әрекеттерді жасап көзделінген айыппұл мөлшеріне қарағанда неғұрлым
жоғары. Нақтырақ айтқанда, лауазымды тұлғалар үшін еңбекке ақы төлеудің 50
төменгі мөлшері, ерекше жағдайларда еңбекке ақы төлеудің 200 төменгі
мөлшері көзделеді. Лауазымды тұлғалардың қылмыстарды жасағанына қарағанда,
әкімшілік құқықбұзушылықты жасағны үшін неғұрлым жоғары айыппұлды
тағайындау мүмкіндігін белгілеу негізсіз.
Осы арқылы әкімшілік тәртіппен жүктелген айыппұлмен және қылмыстық
тәртіппен жүктелген айыппұлдың арасында айырмашылық жойылады. Әкімшілік
құқықбұзушылықты және қылмысты жасауда айыппұлдың бір түріне тартылатын
жағдайлар да кездеседі. Мұндай жағдайларда қылмыстық жаза ретінде
айыппұлдың маңызы елеулі төмендейді және әкімшілік жаза шарасы ретінде
айыппұлдың арасындай айырмашылық болмайды.
Айыппұл шет елдердің сот тәжірибесінде жеке де және заңды да тұлғаларға
кеңінен қолданыла береді. Батыс оқымыстылары неғұрлым жеңіл құқықбұзушылық
үшін қысқа мерзімге бас бостандығынан айырмай–айыппұлды қолдануды дұрыс
санап отыр. Сонымен қатар шетелдік тәжірибені талдау көрсеткеніндей,
айыппұлды тағайындау барысында, мемлекет жазаның аталған түрінен белгілі
бір материалды пайдаларды ала отырып өзінің мүдделерін де ескереді.
Ақшалай жазаны кеңінен қолдану мынамен түсіндіріледі, атқару үшін үлкен
күш–жігерді және қаржы көздерін талап етпейді, бұл әрине айыппұл есебінен
өзінің бюджетін елеулі толтырып, мемлекеттің экономикасы үшін маңызды
фактор болып саналады.
ҚР заңшығарушысы жазаның аталған түрін кеңінен қолдану үшін шет
мемлекеттердің тәжірибесін ескеру тиіс. Айыппұл сот тәжірибесінде кеңінен
тараған жаза болуы тиіс. Бұл қылмыстық репрессияны үнемдеу есебінен жаза
мақсаттарына тиімді жетуі, сондай–ақ мемлекеттік қаржының ресурстарын
сауықтыруға және толтыруға көмектеседі.
Қазіргі қылмыстық заңнамада айыппұлды тағайындау мүмкіндігіне жол
беретін санкциялардың едәуір саны бар. Мәселен, 1997 ҚР ҚК әртүрлі
санаттағы қылмыстар үшін айыппұл тағайындауды көздейтін 324 санкция бар.
Бірақ та 78 санкцияда айыппұл тек қана бас бостандығынан айыру жазасына
баламалы қолданылады. Мұндай жазалардың бірге қолдануы құқық қолданудың
тиімділігінің артуына әсер етпейді, өйткені айыппұл ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz