Өсіңкілік қатарлар туралы

Жоспар
Кіріспе

Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1. Өсіңкілік қатарлар туралы түсінік және оның түрлері ... ... ... 4.5
2. Нақты шамалар.. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5.6

Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .6
1. Өсіңкілік қатарларды негізгі көрсеткіштері бойынша есептеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..7 .10
2.Өсіңкілік қатарлардың орташа көрсеткіштерін есептеу ... ...10.12
3.Өсіңкілік қатарларды талдау тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ... ...12.16

Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16

Қоғамдық құбылыстар мен процестер әрқашанда дасу үстінде болады , сол себепті әрдайым өзгеріп отырады. Мысалы , халықтың саны мен оның құрамы , өндірілген өнімніңкөлемі , еңбек өнімділігі , орташа еңбекақы мөлшері және тағы басқа көрсеткіштер уақытқа байланысты өзгермелі болады. Сондықтан статистиканың алдына қойған басты міндеттерінің бірі – республика өміріндегі құбылыстар мен процестердің уақытқа сәйкес өзгеруін зерттеу болып табылады. Оның өсіңкілік қатарлардың көрсеткіштеріне талдау жасау арқылы жүзеге асырылады.
Өсіңкілік қатарлар деп - статистикалық көрсеткіштердің , процестердің уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандық мәндер тізбегін айтады. Әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін зерттеуде статистикалық өсіңкілік қатардың атқаратын рөлі өте жоғары. Себебі , осы көрсеткіштер арқылы қоғам өміріндегі құбылыстардың даму , өзгеру процесін талдауға , санауға және негізгі бір қорытынды жасауға болады. Сонымен; статистика оргондарына және мемлекетіміздің басқару оргондарына өсіңкілік қатарлар көрсеткіштері кеңінен қолданылады және даму немесе кему процестерінің заңдылығы толығымен зерттеледі.
Өсіңкілік қатарлар негізгі екі бөліктен ( элементтен ) тұрады. Біріншісі – қатарлар дәрежесі, екіншісі – уақыт көрсеткіші, белгісі.
Қоғамдық құбылыстар мен процестерінің шамасын, мөлшерін сипаттайтын көрсеткіштің бнлгісі бір уақыттағы әрбір сандық мәнін қатардың дәрежесі деп айтады.
Құбылыстар мен процестер болып өткен уақытының мерзіміне қарай, өсіңкілік қатарлар бір мезгілді және уақыт аралықты болып екі түрге бөлінеді.
Уақыт аралықты өсіңкілік қатарлар деп құбылыстар мөлшерінің белгілі бір уақыт ( тәулік, ай, тоқсан және жыл ) ішінде қандай шамада болғанын сипаттайтын көрсеткіштерді айтады.
Уақыт аралықта өсіңкілік қатардың көрсеткіштерін бір – біріне қосып, ұзақ уақыт аралығындағы қорытынды көрсеткіштерді есептеуге болады, оны статистикада « жинақталған жиынтық » деп айтады.
Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне және онда көрсетілген көрсеткіштерге байланысты толық және толық емес болып екіге бөлінеді.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай бірінен соң бірі үзіліссіз келетін болса, онда ол толық өсіңкілік қатарға жатқызылады.

Пән: Статистика
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 15 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

Кіріспе
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ...3
1. Өсіңкілік қатарлар туралы түсінік және оның түрлері ... ... ... 4-5
2. Нақты шамалар..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5-6

Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ..6
1. Өсіңкілік қатарларды негізгі көрсеткіштері бойынша
есептеу
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 7 -10
2.Өсіңкілік қатарлардың орташа көрсеткіштерін есептеу ... ...10-12
3.Өсіңкілік қатарларды талдау
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ... ... .12-16

Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... .16

Өсіңкілік ( динамикалық ) қатарлар

Өсіңкілік қатарлар туралы түсінік және оның түрлері.

Қоғамдық құбылыстар мен процестер әрқашанда дасу үстінде болады , сол
себепті әрдайым өзгеріп отырады. Мысалы , халықтың саны мен оның құрамы ,
өндірілген өнімніңкөлемі , еңбек өнімділігі , орташа еңбекақы мөлшері және
тағы басқа көрсеткіштер уақытқа байланысты өзгермелі болады. Сондықтан
статистиканың алдына қойған басты міндеттерінің бірі – республика
өміріндегі құбылыстар мен процестердің уақытқа сәйкес өзгеруін зерттеу
болып табылады. Оның өсіңкілік қатарлардың көрсеткіштеріне талдау жасау
арқылы жүзеге асырылады.
Өсіңкілік қатарлар деп - статистикалық көрсеткіштердің , процестердің
уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын сандық мәндер тізбегін айтады.
Әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін зерттеуде
статистикалық өсіңкілік қатардың атқаратын рөлі өте жоғары. Себебі , осы
көрсеткіштер арқылы қоғам өміріндегі құбылыстардың даму , өзгеру процесін
талдауға , санауға және негізгі бір қорытынды жасауға болады. Сонымен;
статистика оргондарына және мемлекетіміздің басқару оргондарына өсіңкілік
қатарлар көрсеткіштері кеңінен қолданылады және даму немесе кему
процестерінің заңдылығы толығымен зерттеледі.
Өсіңкілік қатарлар негізгі екі бөліктен ( элементтен ) тұрады.
Біріншісі – қатарлар дәрежесі, екіншісі – уақыт көрсеткіші, белгісі.
Қоғамдық құбылыстар мен процестерінің шамасын, мөлшерін сипаттайтын
көрсеткіштің бнлгісі бір уақыттағы әрбір сандық мәнін қатардың дәрежесі деп
айтады.
Құбылыстар мен процестер болып өткен уақытының мерзіміне қарай,
өсіңкілік қатарлар бір мезгілді және уақыт аралықты болып екі түрге
бөлінеді.
Бір мезгілдік өсіңкілік қатардың нақты сандық шамалары құбылыстың
белгілі бір сәттегі, яғни тәуліктің, айдың, жылдың бсында немесе аяғында
болған жағдайын сипаттайды. Мысалы, әр айдың басындағы жұмысшылардың орташа
тізімдік саны төмендегідей ( адам санымен дейік ):

II III IIII
IV
2180 2190 2198
2178 және т.б.

- 3 -

Бұл берілен көрсеткіштер бір мезгілді өсіңкілік қатар болып саналады және
осы арқылы белгілі бір қорытынды жасауға болмайды. Себебі әр айдың бірінші
жұлдызындағы көрсеткіштер тек сол күнгі жағдайды ғана көрсетеді де, ал
келесі күндері ол санның шамасы өзгеріп кетеді. Сондықтан мезгілдік
қатардың көрсеткіштерін бір – біріне өзара қосуға болмайды, ал егер қосатын
болсақ, онда оның ешқандай да экономикалық мәні болмайды. Егер, осы
көрсеткіштерді бір – бірінен алатын болсақ, онда қалдықтың әр айдың аяғына
азайғандығын немесе көбейгендігін көрсететін белгілі бір эклномикалық мәні
бар сандық көрсеткіштер алынады. Мысалы, екі ай аралығында, яғни қаңтар мен
ақпан айларындағы жұмысшылардың орташа тізімдік саны 10 адамға көбейген
(2190 – 2180 =10).
Уақыт аралықты өсіңкілік қатарлар деп құбылыстар мөлшерінің белгілі бір
уақыт ( тәулік, ай, тоқсан және жыл ) ішінде қандай шамада болғанын
сипаттайтын көрсеткіштерді айтады.
Уақыт аралықта өсіңкілік қатардың көрсеткіштерін бір – біріне қосып,
ұзақ уақыт аралығындағы қорытынды көрсеткіштерді есептеуге болады, оны
статистикада жинақталған жиынтық деп айтады.
Өсіңкілік қатарлар уақыт мерзіміне және онда көрсетілген көрсеткіштерге
байланысты толық және толық емес болып екіге бөлінеді.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай бірінен соң
бірі үзіліссіз келетін болса, онда ол толық өсіңкілік қатарға жатқызылады.
Егер өсіңкілік қатардың көрсеткіштері уақыт мерзіміне қарай әр түрлі
аралықта берілсе, яғни әр түрлі уақыт мөлшері арқылы сипатталатын болса,
онда оны толық емес өсіңкілік қатарлар деп атайды.
Экономикалық құбылыстардың өзгеру процестерін зерттеу, талдау және
есептеу кезінде бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Бұл
көрсеткіштер нақта қатысты және орташа шамалармен сипатталады.
Осыған орай өсіңкілік қатарлар нақты ( абсолютті ) , қатысты және орташа
шамалар болып үшке бөлінеді.
Нақты (абсолютті) шамалар өсіңкілік қатардың дәрежесі ретінде әрбір
уақыт мерзіміне байланысты оның қалай өзгергенін көрсетеді. Нақты шамалы
өсіңкілік қатарға мысал ретінде жоғарыда көрсетілген көрсеткіштерді алуға
болады.
Қатысты шамалы өсіңкілік қатар екі уақыттын нақты шамаларын бір –
бірімен салыстыру арқылы пайда болады, яғни әлеуметтік – экономикалық
құбылыстардың уақытқа қарай өзгеруін сипаттайтын
- 4 -
сандар тізбегін айқындайды. Ал ол өсу , кему қақыны ретінде процентпен
өлшенеде. Қатысты шамалы өсіңкілік қатарды көрсету үшін мына
көрсеткіштерін келтірейік :

Алматы облысы бойынша өнеркәсіп өнімдерін өндіру

жылдар 1985 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Өнеркәсіп
өнімдері 100 124,8 123,2 102,0 92,0 79,0 71,0
(1985 )

Берілген көрсеткіштен соңғы жылдары Алматы облысы бойынша өнеркәсіп
өнімдерін өндірудің күрт төмендеп кеткендігі жөніндегі қысқаша қорытынды
жасауға болады. Себебі шикізаттар мен құрал жабдықтардың , қосалқы
бөлшектердің жетіспеушілігіне , элект қуатының қымбаттауына , тағы да сол
сияқты көптеген жағдайларға байланысты бірталай өнеркәсіп орындары
толығымен жұмысын тоқтатқан , я болмаса аз мөлшерде өнім шығаруға көшкен.
Орташа шамалы өсіңкілік қатарлар деп қоғамдық құбылыстар мен
процестердің белгілі бір белгісі бойынша уақыт мөлшеріне қарай сандық
көрсеткіштерінің орташа өзгеруін сипаттауды айтады. Бұған мысал ретінде
республика бойынша бір сиырдан сауылған сүттің орташа мөлшері туралы
көрсеткіштерді алуға болады

Республика бойынша бір сиырдан сауылған сүттің орташа мөлшері

жылдар 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Бір
сиырдан 3133 2958 2382 2356 2181 2172
орташа
сауылған
сүт,кг
есеб

Демек , осы берілген көрсеткіштерді біртектес жиынтық бірліктерінің
орта есеппен алынатын белгісінің осы уақыт ішіндегі барлық барлық
бірліктерге тән орташа мөлшері деп түсінейік , ал бұл мәліметтер түрлі
себептерге байланысты әрқашан өзгеріп отырады.
- 5 -
Өсіңкілік қатарларды зерттеу және талдау кезінде оның дұрыс
құрылғандығын , сандық көрсеткіштерінігін ( дәрежелерінің ) дәлдікті ,
нақтылықты көрсететіндігін білу кейбір шарттарда орындалуын талап етеді.
Соның ішінднгі ең негізгісі болып саналатыны - өсіңкілік қатарлар дәреженің
бір – бірімен салыстырмалы болуы. Себебі өсіңкілік қатарларды қарастырған
кезде ұзақ уақыт аралығындағы көрсеткіштер алынады және оларға әртүрлі
сеьептердің әсер етуіне байланысты көптеген өзгерістердің болуы мүмкін.
Мұндай жағдайда өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерінің бір – бірімен
салыстыруға келмейді. Ал оның себебі мыналар:
• аумақтың өзгеруі
• әртүрлі өлшем бірліктерінің қолданылуы
• зерттелінетін зерзат көлемдерінің
• мөлшемдерінің қамтылу дәрежелерінің әртүрлі болуы
• есептеу әдістемелерін қолданудағы өзгешеліктер
Аумақтың өзгеруіне байланысты өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерін бір
– бірімен салыстыруға болмайды. Оларды салыстырмалы болуы үшін алдыңғы ,
яғни базалық уақыттағы қатарлар дәрежесі аумақтың өзгергеннен кейінгі жаңа
шекарасы бойынша қайта есептелініп , бір жүйеге келтірілуі тиіс. Мысалы ,
бір облыстан екінші облысқа аудан немесе елді – мекен берілетін болса ,
онда екі облыстың барлық статистикалық көрсеткіштері жаңа шекара бойынша
қайта есептеледі.
Кейбір жағдайда біртектес өсіңкілік қатарлардың дәрежесі әр түрлі өлшем
бірліктерімен берілуіне байланысты , олардың көрсеткіштерін бір – бірімен
салыстыруға келмейді. Мысалы , бір сиырдан орташа сауылған сүт бірде
литрмен , бірде киломен беріледі делік. Мұндай жағдайда барлық уақыттағы
қатарлар дәрежесін қайта есептеу арқылы салыстыруға келетіндей етіп , бір
өлшем бірлігіне айналдырылады.
Өсіңкілік қатарлар дәрежесін дұрыс құру үшін ондағы көрсетілетін
көрсеткіштердің уақытына қарай белгі – бірліктерінің бірдей болуы қажет.
Мысалы , жоғары оқу орындарында оқитын студенттердің сандық
көрсеткіштерінің өсіңкілігін зерттеу керек болатын болса , онда бірінші
жылы күндізгі бөлімінде оқитындардың сандық мәнін алып , екінші жылы барлық
бөлімдерінде оқитын сандық көрсеткіштерінің бір – бірімен салыстыруға
болмайды. Демек , бұл көрсеткіштердің салыстырмалы болуы үшін барлық
аралықтағы қамтылу көрсеткіштерінің толықтығы бірдей болуы тиіс. Тек сонда
ғана қатарлы дәрежелі салыстыруға болады.
Өсіңкілік қатарлар көрсеткіштері бір – бірімен салыстыруға келмейтіндігі
сол. Ондағы берілген сандық мәндер түрлі әдістер арқылы есептелуі мүмкін.
Мысалы , бір жұмысшының белгілі бір уақыт ішінде
- 6 -
өндірген өнімі бойынша немесе жалпы жұмыскерлерге есептеу арқылы еңбек
өнімділігін анықтауға болады. Бірақ , мұнда есептеу тәсілі әр түрлі.
Біріншіде – тек жұмыс істеген жұмысшылар ғана алынса , екіншісінде – барлық
жұмыскерлер түгелдей қамтылған. Демек , есептеу әдістемелері әрқайсысында
әр түрлі. Сондықтан бұл көрсеткіштердің өзара салыстырмалы болуы үшін
есептеу әдістері біртектес болуы қажет және сонда ған есептелінген
мәліметтер салыстырмалы түрге айналынады.
Кейбір жағдайға байланысты біртектес өсіңкілік қатардың көрсеткіштері
уақыт мезгіліне немесе қарай екі қатарда берілеуі үмкін және оларды бір –
бірімен салыстыруға болмайды. Бұлардың салыстырмалы болуы үшін , барлық
уақыт ішіндегі көрсеткіштерді есептеу арқылы бір қатарға тіземіз. Ол үшін
үздіксіздендіру деп аталатын статистикалық тәсілді қолданамыз және оған
мысал ретінде мына кестені келтіреміз:

Қазақстан Республикасы бойынша тауар айналымы , млн. Теңге

жылдар 1990 1991 1992 1993 1994 1995
Ескі бағамен 420,0 450,0 480,0 506,0 - -
Жаңа бағамен 610,0 650,0 690,0
үздіксіздендіріл506,0 542,7 578,9 610,0 650,0 690,0
ген қатар

1990 – 1992 – жылдардағы мәліметтерді жаңа баға бойынша есептеу үшін
үздіксіздендіру тәсілін қолданыламыз. Ол үшін 1993 – жылға жаңа және ескі
баға қатынасын анықтаймыз:
610,0 506,0 * 100 = 120,6 %.
Демек , үздіксіздендіру тәсілі арқылы өсіңкілік қатарлардың жаңа
бағадағы көрсеткіштері бір жүйеге келтірілді және ол кестенің үшінші
жолында көрсетілген. Енді осы көрсеткіштерді салыстыру арқылы тиянақты ,
ұғымды түрде тұжырымды қорытынды жасауға толық мүмкіндік болады.

Өсіңкілік қатарларды негізгі көрсеткіштері бойынша есептеу тәсілдері

Әлеуметтік – экономикалық құбылыстардың өсіңкілігін зерттеу , талдау
- 7 -
барысында бірнеше статистикалық көрсеткіштер қолданылады. Олардың көпшілігі
нақты ( абсолюттік ) немесе қатысты шамамен беріледі және осы көрсеткіштер
арқылы белгілі бір уақыт аралығында болған жағдайларға қорытынды жасауға
толық мүмкіндік туады.
Статистикада өсіңкілік қатарлар көрсеткіштерінің есептеуде мынадай
негізгі түрлері қолданылады: нақты ( абсолюттік ) өсім , өсу қарқыны , бір
процент өсімнің нақты ( абсолюттік ) мәні. Бұлардың барлығын есептеу
өсіңкілік қатардағы көрсеткіш дәрежелерін бір – бірімен алыстыру
нәтижесінде негізделген. Ол үшін ағымдағы кезеңнің нақты ( абсолюттік
) шамасын салыстыратын немесе өткен жылғы уақыттың көрсеткіштері алынуы
тиіс.
Осыған орай салыстырылатын уақыттың дәрежесін ағымдағы деп , ал онымен
салыстырылатын уақыттың дәрежесін базалық деп атайды. Базалық дәрежеге
ағымдағы уақыттың алдында тұрған қатардың шамасы немесе сол қатардағы
бастапқы бір тұрақты мәні алынады.
Өсіңкілік қатарлардың көрсеткіштерін екі түрлі тәсілмен есептеуге
болады. Біріншіден , ағымдағы қатардың әрбір дәрежесін оның алдыңғы
уақыттағы шамасымен салыстырған болса ,онда өсіңкілік көрсеткіштері
тізбектелген тәсілмен есептелінген болып саналады. Екіншіден , әрбір
қатардың мәнін белгілі бір тұрақты тәсілмен есептелінген деп атайды.
Нақты ( абсолюттік ) өсім. Бұл өсіңкілік қатардың жай түрі болып
саналады. Мұнда өсіңкілік қатарда көрсетілген көрсеткіш дәрежелерінің
белгілі бір уақыт аралығындағы нақты ( абсолюттік ) өсу немесе кему
жылдамдығының мөлшерін анықтау үшін есептелінеді. Нақты
( абсолюттік) өсімнің шамасы салыстырылып отырған көрсеткіш дәрежелерінің
айырмасына тең болады және оның мәні оң не теріс шамаға немесе нөлге тең
болуы да мүмкін.
Егер әр уақыттың дәрежесінен белгілі бір тұрақты базалық уақыттың
дәрежесін шегеретін болсақ , онда нақты ( абсолюттік ) өсім тұрақты
тәсілмен есептелінеді. Ал ол мына формула бойынша табылады:

н = Уі - Уо

мұнда н – нақты ( абсолюттік ) өсім
Уо – тұрақты базалық уақыттың дәрежесі;
Уі – ағымдағы уақыттың дәрежесі;
і – қатардың реттік нөмірі
Егер уақыттың дәрежесінен өзінің алдында тұрған уақыт дәрежесін
шегеретін болсақ , онда тізбекті тәсілмен есептелген нақты ( абсолюттік )
өсім анықталады және оған мына формуланы қолданамыз:
- 8 -
н = Уі - Уі – 1
мұнда Уі – тұрақты базалық уақыттың дәрежесі;
Уі – 1 – ағымдағы уақыттың алдында тұрған дәрежесі.
Сонымен бұл келтірілген форлалармен көптеген есептерде қолданыла аламыз
.Бұл формулалар нақты ( абсолюттік ) өсімге келтірілген.
Өсу қарқыны. Бұл көрсеткіш әрбір ағымдағы уақыт дәрежесінің алдыңғы
уақыт дәрежесімен салыстырғанда қаншаға көп , не аз екенін сипаттайды ,
яғни осы екі уақыт көрсеткіштерінің бір – біріне қатысты шамасы арқылы
есептелінеді. Өсу қарқыны коэффициентпен немесе процентпен өлшенеді.
Нақты ( абсолюттік ) өсім сияқты өсу қарқыны да тұрақты және
тізбектелген тәсілмен есептелінеді. Егер өсіңкілік қатардағы әрбір уақыт
дәрежесін тұрақты бір базалық уақыт дәрежесіне бөлетін болсақ , онда оны
тұрақты өсу қарқынының коэффициенті деп атайды және ол мынадый формула
арқылы есептеледі:

Кө = Уі Уо

мұндағы Кө - өсу қарқынының коэффициенті,
Уо – тұрақты базалық уақыттың дәрежесі;
Уі – ағымдағы уақыттың дәрежесі.

Егер өсіңкілік қатардың әрбір уақыттағы дәрежесін өзінің алдына тұрған
уақыт дәрежесіне бөлетін болсақ , онда өсу қарқының коэффициенті
тізбектелген тәсілімен есептелген болып саналады және оны мына формула
бойынша ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.