Көне түркілер

1. Кіріспе
2. Көне түріктердің жазба мәдениеті
3. Көне түріктердің әдебиеті
4. Көне түріктердің наным.сенімдері
5. Көне түріктердің уақыт туралы түсінігі

Ертедегі Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі қазіргі қазақ, өзбек, қырғыз, қарақалпақ, тәжік, әзірбайжан, түркмен халықтарының негізін құрайтын түркі тілдес, түркі тектес жұрттардың әр-түрлі атулармен танылған, тарихта белгілі қағанаттары, алғашқы феодалдық мемлекеттері өмір сүрген «Ұлыс», «Қағанат», «Ел», «Әулет», «Орда» сияқты аттармен әйгілі олардың дербес салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, өзіндік мәдениеті болған. Осылардың барлығы түріктердің рухани мәдениетін құраған.
Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба мәдениеті тарихы тереңнен тарқатылмай, қазақтар үш-ақ әліпбиді: араб, латын және кириллицаны ғана білетін секілді ұғым қалыптасқанды. Бүгіндері түрік тілдес халықтардың жазба мәдениетінің тарихы тереңнен бастау алатындығы айқындалып, бабаларымыз бір емес бірнеше әліпбиді біліп, оны пайдаланып келгені белгілі болып отыр.
Түркілер қолданған алғашқы жазудың екі атауы бар. Сыртқы нұсқасына қарап «руникалық жазуы» деп аталса, алғаш табылған жеріне қарап «Орхон-Енисей жазуы» деп аталады.
Руна – бұл дыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы түрік тайпаларының тіліне бейімделген, әрі дыбыстық ерекшелігін де дәл бере алады. Әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба арқылы беріледі, руна жазуының кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа ие. Руна әліпбиінде аймақтық және хроникалық нұсқаларын есептегенде 40-тан аса таңба бар. Оқылуы оңнан соға қарай.
Руна жазуының таралу аймағы – Сібірдегі Енисей, Лена өзендері маңы, Моңғолиядағы –Орхон, Селенга, Онгин өзендерінің алқабы, Орта Азия мен Қазақстандағы – Талас пен Сыр, Ертіс пен Іле өзендері қойнауы болып саналады. Руна тектес жазулар Хазар мемлекетінің территориясы –Еділ мен Дон өзені бойы және Солтүстік Кавказдан табылды. Алайда руна жазуының бұл батыстық нұсқасының ірі тексттерінің табылмауынан сыры ашылмай, құпия күйінде қалып келеді.
Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің таралу аймағының көлемі көне түріктердің сауаттылығы жағынан сөз қозғауға мүмкіндік береді.

1. Айдаров Ғ. Көне түркі жазуларынан материалдар. Алматы, 1966
2. Аманжолов А. Түркі филологиясы және жазу тарихы. Алматы: Санат, 1996.
3. Арыстанбеков И.Т. Қазақ әліпбиін өзгерту мәселесіне орай / Дипломатиялық жаршы, 2000.
4. АсановЖ. Латынға көшу баянсыз тірлік. ЕҚ, 2000. 27 желтоқсан,
5. Байтурсынов А. Тіл тағылымы. Алматы, 1992.
6. Кемеңгеров К. Бұрынғы езілген ұлттар. М., 1925.
7. Кызласов И.Л. Рунические письменности евразийских степей. М., 1994.
8. Кляшторный С.Г., Султанов Т.И. Казахстан: летопись трех тыся-челетий. Алматы: Рауан, 1992.
9. Саурыков Е.Б. Историй и дешифровка рунических писем, най-денных в Средней Азии // Поиск. 2000. № 4-5.
10. Солтобаев О . Табалдиев К. Рунические надписи в Кочкорской долине // Мээрим. 1998. №2.
11. Саурықов Е.Б. Көне түркі жазба ескерткіштері - ұрпақ қазынасы // Егемен Қазақстан. Алматы, 2001. 27 сәуір

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 18 бет
Таңдаулыға:

Жоспар

1. Кіріспе
2. Көне түріктердің жазба мәдениеті
3. Көне түріктердің әдебиеті
4. Көне түріктердің наным-сенімдері
5. Көне түріктердің Уақыт туралы түсінігі
Кіріспе

Ертедегі Қазақстан мен Орта Азия жеріндегі қазіргі қазақ, өзбек,
қырғыз, қарақалпақ, тәжік, әзірбайжан, түркмен халықтарының негізін
құрайтын түркі тілдес, түркі тектес жұрттардың әр-түрлі атулармен танылған,
тарихта белгілі қағанаттары, алғашқы феодалдық мемлекеттері өмір сүрген
Ұлыс, Қағанат, Ел, Әулет, Орда сияқты аттармен әйгілі олардың
дербес салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы, өзіндік мәдениеті болған. Осылардың
барлығы түріктердің рухани мәдениетін құраған.

Көне түріктердің жазба мәдениеті
Ұзақ уақыт бойы еліміздің жазба мәдениеті тарихы тереңнен
тарқатылмай, қазақтар үш-ақ әліпбиді: араб, латын және кириллицаны ғана
білетін секілді ұғым қалыптасқанды. Бүгіндері түрік тілдес халықтардың
жазба мәдениетінің тарихы тереңнен бастау алатындығы айқындалып,
бабаларымыз бір емес бірнеше әліпбиді біліп, оны пайдаланып келгені белгілі
болып отыр.
Түркілер қолданған алғашқы жазудың екі атауы бар. Сыртқы нұсқасына
қарап руникалық жазуы деп аталса, алғаш табылған жеріне қарап Орхон-
Енисей жазуы деп аталады.
Руна – бұл дыбыстық жазу, оның курсиві жоқ, жеке таңбалар бір-бірімен
байланыспай жазылады. Фонетикалық жағынан алғанда руна жазуы түрік
тайпаларының тіліне бейімделген, әрі дыбыстық ерекшелігін де дәл бере
алады. Әрбір дыбыс бір немесе бірнеше таңба арқылы беріледі, руна жазуының
кейбір таңбалары пиктографиялық сипатқа ие. Руна әліпбиінде аймақтық және
хроникалық нұсқаларын есептегенде 40-тан аса таңба бар. Оқылуы оңнан соға
қарай.
Руна жазуының таралу аймағы – Сібірдегі Енисей, Лена өзендері маңы,
Моңғолиядағы –Орхон, Селенга, Онгин өзендерінің алқабы, Орта Азия мен
Қазақстандағы – Талас пен Сыр, Ертіс пен Іле өзендері қойнауы болып
саналады. Руна тектес жазулар Хазар мемлекетінің территориясы –Еділ мен Дон
өзені бойы және Солтүстік Кавказдан табылды. Алайда руна жазуының бұл
батыстық нұсқасының ірі тексттерінің табылмауынан сыры ашылмай, құпия
күйінде қалып келеді.
Зерттеушілер руникалық ескерткіштердің таралу аймағының көлемі көне
түріктердің сауаттылығы жағынан сөз қозғауға мүмкіндік береді.
Зерттеушілер руникалық ескеткіштердің графикалық қорларына шолу жасай
отырып, көне түріктер мекендеген аймақтарда жазу-сызу қолданылған, орхон-
енисейлік түріктердің арасында сауаттылқ кең жайылған және ешбір кезбе
сауаттылардың көмегінсіз жергілікті тұрғындар өздері жазған. Қытай
жазбаларында түріктер адам, мал, қой, жылқы есебін ағаш тақталарға жазып
отырғаны жазылады. Жазудың, жазба мәдениетінің көне түріктерге дейін
болғанын б.з.б. 176 жылы ғұндардың билеушісі Моденің Қытай еліне хат
жолдауы туралы құжаттар және Есік қорғанынан табылған күміс тостағандағы
жазу да көрсетіп отыр. Б.з.б. V ғасырдың сақ дәуірінен қалған бұл күміс
тостағандағы жазу туралы көп талас-тартыс болған. Дегенмен, осы сақ
жазуының негізінде, әрі оның көне түріктер руникалық таңбаларына
ұқсастығына қарап, белгілі түріктанушы ғалым А.Аманжолов төмендегідей
қорытынды жасайды:
1) Түік тілдес тайпалар бұдан 2500 жыл бұрын әліпбиі бар, жазуды білген
және кеңінен қолданған.
2) Көне түрік руна жазуы арғы ата-бабаларымыздың 1500 жыл бойы яғни б.з.б.
V ғасырдан бастап б.з. X – ғасырына дейін қолданған төл жазуы.
Сөйтіп, көне түрік тайпаларында әліпбиі бар жазу тек V ғасырда пайда
болды деген жылдар бойы қалыптасқан болжам ескіріп қалды. Көне түріктер
руна жазуын құлыптастарға, тұрмыстық заттарға, үй қабырғаларына өз ойларын
жазғанда қолданған. Атақты Күлтегін(732 жыл), Білге қаған(735 жыл) және
Тоныкөк(716 жыл) жырлары тасқа қашалып жазылған руникалық ескерткіштер
ішіндегі ең көлемдісі, әрі көне түріктердің өздері туралы жазған аса құнды,
бірегей жәдігерлер болып табылады.
Сыртқы пішіні пирамида тәрізді Күлтегін Ескерткішінң биіктігі – 3,15
метр, ені – 1,24 метр және қалыңдығы – 0,41 метр болады. Күлтегін
ескеткішінің негізгі бетінде 40 жол жазу бар, ал сол жағындағы қосалқы
бетіндегі 13 жол сол жазудың жалғасы болып саналады.
Күлтегін жырында түрік халқының ата-бабалары туралы, елге ерен
істерімен белгілі болған Елтеріс, Қапаған, Білге қағандар және қолбасшы
Күлтегін жайлы, түріктердің жорығы туралы айтылады. Жырдың авторы – Йолыг
Тегін жырдың басты идеясы етіп халық бірлігін алған. Ел бірлігі арқасында
бастыларды еңкейіттіріп, тізелілерді бүктіргендіктерін жазады. Бүгінгі
ұрпаққа үлкен өнеге боларлық бұл тарихи ескеткі, өкінішке орай 1961 жылы
үстіне найзағай түсіп, күл – талқан болған. Бұл күндері Күлтегін
ескерткішінің тек орнв ғана сақталған.
Білге қағанға қойылған тасескерткіштің ұзындығы – 3,45метр ен –
1,74метр, қалыңдығы – 0,72 метр. Сырт бейнесі, көркемдік нақышы жағынан да,
мазмұны жағынан да, Білге қаған ескерткіші Күлтегін ескеткішіне өте ұқсас.
Тонікөк ескрткіші екі бағана тасқа бөлініп жазылған. Біреуінің биіктігі
-1,7 метр, екішісінің биіктігі – 1,6 метр болады. Бірінші тасқа 1-36-ға
дейінгі жолдар, екінші тасқа 37-62-ке дейінгі жолдар түсірілген.
Жырдың авторы Тоныкөктің өзі деген болжам бар. Бұл жырда түріктердің
табғаштарға тәуелді болып қалғандығы, кейін бас қосып жауға қарсы
тұрғандығы, қаған сайлауда Тоныкөктің ақыл-кеңесі, ерлік істері зор
болғандығы жазылады.
Руна жазуы ескерткіштерін алғаш рет 1721-1722 жж. Сібірден Д.Г.
Мессершмидт және Ф.И. Страленберг экспедициясы тапғқан болатын. Ал 1889
жылы орыс ғалымы Н.Я. Ядринцев Солтүстік Монғорлиядағы Орхон өзені бойынан
Білге қаған мен Күлтегінге арналған тапса, ағайынды Д.А. және Е.А.
Клеменцтар 1897 жылы Селенга өзені бойынан Шығыс Түрік қағанатының
қағандары Елтеріске, Білгеге кеңесші болған, данагөй қария Тоныкөктің
құрметіне қойылған ескерткішті табады.
Руна жазуы әліпбиінің сырын 1893 жылы дания ғалымы, Копенгаген
Университетінің салыстырмалы тіл білімі кафедрасының профессоры Вильгельм
Томсен(1842-1927) ашқан еді. Осы Вильгельм Томсен құпиясын ашқан әліпбиді
пайдалана отырып, В.В. Радлов(1837-1918) Орхон ескерткіштерінің мазмұнын
1894 жылы орыс тілінде жариалайды, ал Томсеннің өзі жасаған аударма неміс
тілінде 1895 жылы жарыққа шығады.
Содан бері руна ескерткіштерін әр қырынан зерттеу жұмысы үздіксіз
жүргізіліп келеді.
Руна жазуының VIII-IX ғасырлардағы қағазға жазылған нұсқаларын Шығыс
Түркістаннан XX ғасырдың бас кезінде ұйымдастырылған археологиялық топтар
тапты. Көне руна жазуындағы қолжазбалар мен жеке басылымдардың неміс
зерттеушілері А.Грюнведель мен А.Лепок тапқан үлкен жинағы Берлинде, Неміс
ғылым академиясында, В.В. Радлов, С.Е. Малов,А.А. Дьяков, Д.А. Клеменц,
т.б. жинаған олжалар Санкт петербургтағы азиаттық музейде, ағылшындық сэр
А.Стейн тапқан қолжазбалар Лондонда, Британ Ұлттық Музейінде, француз
түрктанушысы П.Пельо жинастырған қолжазбалар Париж ұлттық кітапханасында,
бірнеше жақсы сақталған парақтар Стокгольм этнографиялық музейінде және
Анкарадағы этнографиялық музейінде, сосын жапон ғалымы С.Отани басқарған
экспедиция олжалары Киота музейінде сақтаулы тұр.
Руна жазуында жазылған кітаптар VI ғасырда басылып шығарыла бастады деп
есептеледі. Көне түрік тіліндегі бізге жеткен алғаш табылған кітап 583 жылы
жазылған Нирванасутра деп аталады. Дегенмен С.Е. Малов сияқты ғалымдар
түрік тілінде шыққан Хуастуанифт V ғасырда жазылған деп есептеледі.
Шығыс Түркістан жерінентабылған VIII-IX ғасырларға жататын кітаптардың
көбі ксилографиялық(ағашқа ойып басу) әдіспен жазылған.
Ал руна тілінде қағазға алғаш жазылған кітап – Ырқ бітік деп аталады.
Кітаптың авторы жоқ, тек бас жағында Бұл біліктілік кітабы жақсы деп
жазылған. Екі мағынаға ие ырқ сөзін (біліктілік пен сәуегейлік деген екі
сөз) зерттеушілер алғаш сәуегейлік деп аударуына байланысты кітапқа
Сәуегейлік кітабы (орысшы Книга гадании) деген атауға ие болған. Кітап
бүктелген 29 парақтан құралған, көлемі 13,2*8см, тексті 108 жолдан, 65
бөлімнен тұрады, оның әр қайсысы бұл жақсы немесе бұл жамандеген ой
қорытумен аяқталып отырады. Кітаптағы жазу стилі – орхон жазуы. Кітапты
мазмұны бойынша 4-ке бөлуге болады:
1) Адамдар мен жануарлардың тылсым-тіршілігі жайлы реалистік көріністер
2) Мифологиялық және ертегілік сюжеттер
3) Табиғатты суреттеу
4) Міез-құлық жайлы нақыл сөздер
Руна тілімен жазылған көне түріктердің мақал-мәтелдерінің жинағы Шығыс
Түркістан жерінен, үңгірде орналасқан храмнан табылды. Мысалы: Айламен
арыстанды да аулайды, ал күшпен тышқанды да аулай алмайсың, Түтінсіз от
болмас, ақаусыз адам болмас, Куәгердің сөзі – мөр басқан құжатпен тең.
Миданнан, Дуньхуаннан табылған құжаттар арқылы біз руна жазуын әскери
салада да қолданғанын білеміз.
Руна жазуымен жазылған ескерткіштерді табылған жеріне қарай былай
бөлуге болады:
1) Моңғолия жерінен табылған ескерткіштер. Бұлар негізінен Орхон
ескерткіштері деп аталады және Орхон, Селенга, Толы өзендері
бойында орналасқан.
2) Енисей өзені аңғарынан табылған ескерткіштер. Бұл ескерткіштер:
Тывалық және Минусиндік болып тағы екіге бөлінеді. Бұл топқа 150-
ден аса үлкенді-кішілі құлыптастардағы, жартастардағы, алтын, күміс
ыдыстардағы және теңгелердегі жазулар кіреді.
3) Лена – Байкал ескерткіштер тобы. Жартастар мен тұрмыстық
бұйымдардаға жазылған оқылуы қиын 16 қысқа жазуды топтайды.
4) Алтай ескерткіштері. Барлығы 50-ден астам үлкенді-кішілі әр-түрлі
заттардағы және құлыптастардағы жазу кіреді.
5) Шығыс Түркістан ескеркіштер тобына Турфандағы ескі құрылыс
қабырғаларындағы төрт жазу, храмдағы екі жазу, Миран мен
Дуанхуаньнан табылған қағазға жазылған бірнеше ірі тексттер және
қола айнадағы жазу жатқызылады.
6) Орта Азиялық ескеркіштер тобы. Оған жетісу, Талас аңғарларындаға
құлыптастардағы, тұрмыстық бұйымдардағы, теңгелердегі, ағаш
таяқшалардағы ұзын саны 12-дей болатын жазулар кірсе, Ферғанадан
табылған керамика мен темір бұйымдарға жазылған 17 жазудан тұрады.
Муг тауларынан табылған теріге жазылған құжаттар да осы топқа
жатады.
7) Шығыс Европалық Ескеркіштер. Бұл топ тағы үшке: Донецскілік,
Дунайлық және Повелжелік деп бөлінеді. Тұрмыстық заттардағы азды-
көпті майда жазулардан құралған.
Сонымен қатар көне руна жазулары жанры бойнша мынадай топтарға
бөлінеді:
1) Үндеу, үгіттеу жанрында жазылған жазбалар.
2) Құлыптастық лирика. С.Е. Малов бұны көне түрік дәуіріндегі мазарлар
поэзиясы деп сипаттайды. Құлыптастағы жазуда кейіпкердің аты, шені,
жасы, басынан кешкен оқиғалары баяндалады, сонымен қатар марқұмның жете
алмай кеткен арманы туралы жазылады.
3) Жартастардағы, үй қабырғаларындағы келте жазулар.
4) Магиялық, діни және әдеби тексттер.
5) Тұрмыстық заттардғы: айна, ыдыс, теңге т.б. жазулар. Оларда шебердің
немесе зат иесінің аты, өсиеттер жазылады.
6) Іс-құжаттарға түскен жазбалар.
Көне түрік руникалық ескерткіштерінің тарихи-саяси және хронологиялық
топтасуы:
1) Шығыс Үрік қағанаты кезіндегі жазулар. Оған VII-VIII
ғасырларда жазылған Орхон және Алтай ескерткіштері жатады.
2) Қырғыз қағанаты кезінде жазылған, жазылу мерзімі VIII-X
ғасырларға жататын Енсией жазбалары жатады.
3) Курыкан тайпалық одағы кезеңіндегі VIII-X ғасырлардағы Лена –
Байкал жазулары.
4) Батыс Түрік қағанаты кезеңіндегі ескерткіштер. (VIII ғасыр).
5) Шығыс Түркістандағы Ұйғыр мемлекеттерінің IX-X ғасырлардағы
ескерткіштері. Қағазға түскен тексттер.
6) Хазар қағанаты, Кавказ, Шығыс Европалық руникалық жазулар.
(X-X ғасырларда жазылған деген болжам бар).
Бұл руна ескеркіштері -ұйғыр, соғды, мани тілдерінде жазылған.

Көне түріктердің әдебиеті
Түрік тілдес халықтардың ежелгі әдеби ескерткіштерін тарихи –
деректік, әдеби, тілдік т.б. қырынан танып – білуге қатысты түйінді
мәселелер аз емес. Соның бірі – ежелгі түрік әдебиеті дәуірін айқындау.
Италяндық ғалы А.Бомбачи түріктер исламды қабыдағанға дейінгі (X
ғасыр) кезең түрік әдебиетінің ең көне кезеңі деп аталады. Көне түріктердің
ауыз әдебиеті кейіндері пайда болған жазба әдебиетке нәр беріп, оның өмірге
келуіне алғышарттар жасап берді. Орхон жазуларында ауыз әдебиеттің үлгілері
аз кездеспейді.
Көшпелілер тек материалдық мәдениетті ған емес, сол сияқты рухани
мәдениетте де, өздерінің отырықшы көршілерінен арттта қалып көрген емес.
Көшпелілер жыр – аңыздың екі жанрын: батырлар жыры мен жын-пері хикаяларын
жасаған.
Мұның екеуі де мифологияға жақын, бірақ олар ақиқат өмірді осындай
жолмен қабылдап, өздерінің сезім-түйсіктерін білдірген.
Түрік тайпаларының наным-сенімдерінен әлемдік мифологияға ортақ
жамандық жақсылық тартысы аңғарылады.
Фольклордың кейбір элементтерін, тіпті, қайткенде де түркілер
уақытына жатқызуға болады,-деп жазады Л.Н.Гумилев. Л.Н.Гумилев
алтайлықтардың Сай-Солонгқа көмекке келген Ирбис-бурканның өзі жайлы:
қалың жартасты тесіп өтңп, мен жарық дүниеге өзім шықтым,- деуі көне
түріктердің шығу тегі туралы аңызбен сәйкес келетіндігіне назар аудартады.
Одан әрі: Раши-ад-Дин де түріктердің шығу тегі туралы: олар тау
жартастарына айдап кіргізіліп, одан шыға алмаған еді. Сосын олар жартас
түбіне отындарды үйіп, от жағады. Ал тау темір рудасы болғандықтан, ол
ериді де, тесік пайда болады, сол тесіктен түріктер жарық дүниеге шығады.
Мұндағы варианттар дәлме-дәл келеді. Түрік Ирбис-буркан алтайлық Сай-
Солонгты құтқарып, оның қарындасына үйленеді, сөйтіп ағайынгершілікпен
бірге өмір сүреді. Осы аңыз сол кездегі Алтай тұрғындары түріктермен қатар
өмір сүргенін дәләлдейді, -деп ой түйеді автор.
Түрік әлемінің ең биік жетістігін белгілі қазақ түркологы
Ә.Қоңыратбаев оның эпостық туынды жасауында деп көрсетті. Мұндай жазбалар
мифологиялық сюжеттерге ғанаемес, сонымен қатар тарихи оқиғалар да негіз
боды.
Орхон жырлары ежелгі түрік тайпаларында ортақ дәстүрдің болғандығын
байқатады. Бұл жырларды қазақ эпосы үлгілерімен, қазақ жыраулары
шығармаларымен өзара салыстыраа зерттеу нәтижесінде әдебиеттанушы
ғалымдарымыз көне түріктердің ақындық, шешендік, даналық, көркем ойлау
алушылық өнері ұрпақтан-ұрпаққа ғасырдан-ғасырға үздіксіз жалғасты деген
тұжырым жасап отыр.

Көне түріктердің діні, наным – сенімдер және салт-дәстүрлері
Көне түріктерде тәңіршілдік – монтеистік сипаттағы діни жүйе
қалыптасты. Ол бір құдайды моцындайды. Тәңірге табынудың идеялық негізі –
табиғат заттары мен құбылыстарын жанды деп қарау болып табылады.
Тәңіршілдік сана әр заттың иесі, жаны бар деп пайымдайды. Тәңірге табыну
алғашында дін түрінде емес, космологиялық түсініктер мен идеялардың
жиынтығы ретінде, табиғат құбылыстарына мінәжат ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.