Халықаралық еңбек ұжымының, еңбек қатынастарын реттеудегі маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ: «ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ»; ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ»; «ЖҰМЫС ТҮРІН ЕРКІН ТАҢДАУ ҚҰҚЫҒЫ»; ҰҒЫМДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Халықаралық Еңбек Ұйымының мақсаты және міндеттері ... ... ... .7
1.2 «Халықты жұмыспен қамту»; еңбек қауіпсіздігі»; «жұмыс түрін еркін таңдау құқығы»; халықаралық стандарттары ретінде жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ТУРАЛЫ ХЕҰ.НЫҢ КОНВЕНЦИЯЛАРЫНЫҢ СИПАТЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫНА САЙ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Халықты жұмыспен қамту . еңбек құқығының негізгі мақсаты:
түсінігі және сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Халықаралық Еңбек Ұйымының негізгі конвенциялары мен ұсынымдарының жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК
ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОСЫМША
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ: «ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ»; ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ»; «ЖҰМЫС ТҮРІН ЕРКІН ТАҢДАУ ҚҰҚЫҒЫ»; ҰҒЫМДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .7
1.1 Халықаралық Еңбек Ұйымының мақсаты және міндеттері ... ... ... .7
1.2 «Халықты жұмыспен қамту»; еңбек қауіпсіздігі»; «жұмыс түрін еркін таңдау құқығы»; халықаралық стандарттары ретінде жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ТУРАЛЫ ХЕҰ.НЫҢ КОНВЕНЦИЯЛАРЫНЫҢ СИПАТЫ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫНА САЙ ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .27
2.1 Халықты жұмыспен қамту . еңбек құқығының негізгі мақсаты:
түсінігі және сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
2.2 Халықаралық Еңбек Ұйымының негізгі конвенциялары мен ұсынымдарының жалпы сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК
ҚҰҚЫҚТЫҚ АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 55
ҚОСЫМША
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) – әлеуметтік әділеттілік қағидаларын, халықаралық қолдау тапқан адам құқықтары мен еңбек саласындағы құқықтарды алға тартуды мақсат еткен БҰҰ жүйесінің арнай агенттігі. 1919 жылы құрылған ХЕҰ, 1946 жылы БҰҰ-ның бірінші арнайы агенттігі атанды. ХЕҰ негізгі еңбек құқығы саласында ең төменгі стандарттарды қалыптастырып, конвенция және ұсыныс түріндегі халықаралық еңбек нормаларын жасайтын арнайы орган. Қазақстан Халықаралық Еңбек Ұйымына 1993 жылы мүше болды (бұдан әрі – ХЕҰ). 1995 жылдан бастап ХЕҰ Қазақстандағы Өкілдігі жұмыс істейді. ХЕҰ негізгі қызметі Қазақстан Республикасы Үкіметіне, жұмыс берушілер (кәсіпорын иелері) және еңбекшілер (кәсіподақтар) ұйымына еңбек қатынастары, Жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау саласында практикалық қолдауды қамтамасыз ету болып табылады. ХЕҰ халықаралық еңбек нормаларын ратификациялау мен оларды орындауға қажетті саясатты құру және кеңестер, ұсыныстар, басқа да бағытталған, арнайы оқу бағдарламалармен қамтамасыз ету арқылы техникалық көмек көрсетуде жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
ҚР Констициясының 24 бабының 1 бөлігіне сай: Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар [1]. Және ҚР Еңбек Кодексінің 1 бабының 1 бөлігінің 15 тармағына сәйкес: еңбек - адам мен қоғамның өміріне жəне қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті материалдық, рухани жəне басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам қызметі [2, 3-5б.].
Қазақстан Республикасы, халықаралық деңгейде, халықаралық қауымдастықтар мен анықталған қағидаттарды қолдайтын мемлекет ретінде 1992 жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның, 1993 жылдың 31 мамырында Халықаралық Еңбек Ұйымының (ары қарай, мәтін бойынша – «ХЕҰ») мүшесі болып танылды. БҰҰ-ның негізгі мақсаты – құрылу сәтінде, барша адамазаттың құндылығын қорғау және дамыту болып айқындалды. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Жалпылық адам құқығы жөніндегі Декларация (ары қарай Жалпылық Декларация) адамзаттың дамуы жөніндегі негізгі тұжырымдама ретінде адамның азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтарын айқындайтын алғашқы, фундаменталдық құжат ретінде танылады. Жалпылық Декларация, халықаралық деңгейде адам құқығын қорғау жүйесін жетілдіруге серпіліс берді және мемлекеттермен, олардың халықаралық міндеттілігі шегінде, осы актіге байланысты, адам құқығын қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық актілердің қабылдануына септігін тигізді [3, 28б.].
Халықаралық құқық доктаринасында жеке тұлғаның еңбегін қолдану және халықты жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу – позитивті құқық ретінде танылады. Теңдік туралы жалпылық құқық қағидатының түсінігі БҰҰ-ның негізгі құжаттарымен айқындалған.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
ҚР Констициясының 24 бабының 1 бөлігіне сай: Әркімнің еңбек ету бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар [1]. Және ҚР Еңбек Кодексінің 1 бабының 1 бөлігінің 15 тармағына сәйкес: еңбек - адам мен қоғамның өміріне жəне қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті материалдық, рухани жəне басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам қызметі [2, 3-5б.].
Қазақстан Республикасы, халықаралық деңгейде, халықаралық қауымдастықтар мен анықталған қағидаттарды қолдайтын мемлекет ретінде 1992 жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның, 1993 жылдың 31 мамырында Халықаралық Еңбек Ұйымының (ары қарай, мәтін бойынша – «ХЕҰ») мүшесі болып танылды. БҰҰ-ның негізгі мақсаты – құрылу сәтінде, барша адамазаттың құндылығын қорғау және дамыту болып айқындалды. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Жалпылық адам құқығы жөніндегі Декларация (ары қарай Жалпылық Декларация) адамзаттың дамуы жөніндегі негізгі тұжырымдама ретінде адамның азаматтық, саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтарын айқындайтын алғашқы, фундаменталдық құжат ретінде танылады. Жалпылық Декларация, халықаралық деңгейде адам құқығын қорғау жүйесін жетілдіруге серпіліс берді және мемлекеттермен, олардың халықаралық міндеттілігі шегінде, осы актіге байланысты, адам құқығын қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық актілердің қабылдануына септігін тигізді [3, 28б.].
Халықаралық құқық доктаринасында жеке тұлғаның еңбегін қолдану және халықты жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу – позитивті құқық ретінде танылады. Теңдік туралы жалпылық құқық қағидатының түсінігі БҰҰ-ның негізгі құжаттарымен айқындалған.
1. Қазақстан Республикасының 1995 жылғы 30 тамыздағы Конституциясы (2011 жылға дейінгі енгізілген өзгерістер және толықтырулармен). Алматы, Жеті жарғы, 2011.- 37 бет.
2. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы № 251-III «Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі» (2010 жылғы 19 наурызға дейінгі енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., мамыр, № 9 (2490), 65-құжат.
3. Ләйла Байшина. Права человека и сбалансированное развитие// Заң және Заман 2006. – 35 с.
4. Общая теория прав человека, руководитель авторского коллектива и ответственный редактор доктор юридических наук Е. А. Лукашева.-М.: Издательство НОРМА, 1996. – 181 с.
5. N. Valticos and G. Von Potobsky. International Labour Law. 3d ed., Deventer, 1996.
6. Herbert Feis “International Labour in the Light of Economic Theory”, 1927, reproduced in Werner SengenBerger and Duncan Campbell (eds): International Labour Standarts and Economic Interdependence, International Institute for Labour Studies, Geneva, 1994.
7. J.F. McMahon “The Legislative Technique of the ILO”, British Year Book of International Law, 1965-66.
8. Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996). Правовые проблемы становления суверинитета Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті-жарғы», 1997. – 136 с.
9. Кардаш Т.Г. Система правоотношений в трудовом праве в условиях рынка // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Алматы, типография “ Dominan Print ”, 2006.
10. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл Конституцияға алғыс айтуға тиіспіз // Егеменді Қазақстан, 2005 жыл 1 қыркүйек // «Егемен Қазақстан» 2005 жыл 2 қылкүйек № 145 (1965).
11. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы.-Алматы: Жеті жарғы, 2005.- 64 бет.
12. Международное частное право: Учеб. пособие // Г. К. Дмитриева, А. С. Довгерт, В. П. Панов, Н. А. Шебанова и др. – М.: Юрист, 1993. – 133 с.
13. Кисилев И. Я. Сравнительное и международное право. Учебник для вузов. – М.: Дело, 1999. – 127 с.
14. Общая теория прав человека, руководитель авторского коллектива и ответственный редактор доктор юридических наук Е. А. Лукашева. -М.: Издательство НОРМА, 1996. – 290 с.
15. Киселев Я.Л. Охрана труда по советскому трудовому праву. - М.: Госюриздат, 1962, - 126 с.
16. Экономический и юридический словарь под ред. А.Н. Азрилияна. – М.: Институт новой экономики, 2004. –1088 с.
17. Рыскалиев Д.У. О конституционных правах человека и гражданина на обращения: теория и практика правоприменения. // Сб. мат. Круглого стола посвященного 10-летию Конституции Республики Казахстан. – Алматы: ОСРППИ “Интерлигал” в Казахстане, 2005. – 164 с.
18. Кенжалиев З.Ж., Ким В.А. Қазақстан Республикасында конституциялық заңнаманың дамуы/ Ред.басқарған З.Ж.Кенжалиев.- Алматы: Жеті жарғы, 2008.- 120 бет.
19. Абайдельдинов Е.М. Теоретико-правовые аспекты приоритетности в соотношении международного и национального права Республики Казахстан.// Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. Алматы, издательство «Қазақ университеті», 2003. – 173 с.
20. Роик В.Д. Профессиональный риск: оценка и управление. М.: Анкил. – 2004. – 224 с.
21. С.С.Алексеев. Общие теоретические проблемы системы советского права. М., 1974. – 128 с.
22. 2011 жылдың 1 сәуірге дейінгі еңбек рыногындағы тіркелгендердің негізгі индикаторы.(Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің сайты www.enbek.gov.kz).
23. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы N 149 «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы. //Ведомости Парламента РК, 2001ж, № 3, - 18 ст.
24. Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 18 наурыздағы, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, «2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары».
25. ILO: Official Bulletin, Vol. LXX, 1987. Series A, Special issue.
26. Р.Бланпейн, С.Энгельс: Нарықтық экономикада дамыған елдер өнеркәсібіндегі салыстырмалы еңбек құқығы мен өндірістік қатынастар., Алматы., «Данекер», 1999. - 698 бет.
27. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 желтоқсандағы № 465-ІІ «Халықаралық Еңбек Ұйымының, 1981 жылғы №155 “Еңбек қауіпсіздігі және еңбек гигиенасы туралы” Конвенциясын// бекіту туралы» Заңы// №47 ҚР Парламент Жаршысы, 1996.
28. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 желтоқсандағы № 466-ІІ «Халықаралық Еңбек Ұйымының, 1958 жылғы № 111 Еңбек пен қызмет саласындағы дискриминация (кемсіту) туралы Конвенциясын// бекіту туралы» Заңы// .
29. Ахметов А., Ахметова Г. «Еңбек құқығы»., Оқулық., Алматы, «Заң Әдебиеті», 2005. – 117 бет.
30. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің №269-ХІІ қаулысымен қолданысқа енгізілген, 1995 жылы, 23 наурыздағы «ҚР Жоғарғы Кеңесі актілері туралы» ҚР Президентінің жарлығымен қолданысқа енгізілген.
31. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Азаматтық іс жүргізу Кодексі. Алматы: Жеті жарғы, 2011.
32. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 12 қаңтардағы №221-ІІІ “Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау туралы” Заңы.
33. 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысымен мақұлданған Халықты әлеуметтік қорғау Тұжырымдамасы // Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2001., № 37, 106-құжат.
34. Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы № 257-IV “Мемлекеттік статистика туралы” Заңы // Егемен Қазақстан 2010.
35. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 тамыздағы № 720 Қаулысы.
36. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 27 қаңтардағы № 68 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға арналған бағдарламасы// Егемен Қазақстан 2004.
37. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132-II «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық Заңы (2008 жылғы 17 қарашаға дейінгі өзгерістер және толықтырулармен) // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2000 ж., № 23, 410-құжат.
38. 1983 жылғы №159, Халықаралық Еңбек Ұйымының, «Мүгедектерді жұмыспен қамту және оларды кәсіби сауықтыру туралы» Конвенция.
39. 1973 жылы № 138 Халықаралық Еңбек Ұйымының, «Ең төменгі жас мөлшері туралы» Конвенциясы.
40. 1981 жылғы №156 Халықаралық Еңбек Ұйымының, «Отбасылық міндеттері бар еңбекшілер туралы» Конвенциясы.
41. Халықаралық еңбек ұйымы жұмыс орнында гендерлік теңдікті қамтамасыз ету жөніндегі жаңа науқанның басталғанын жариялады “Kazakhstan Today” http://kaz.gazeta.kz/art.asp?aid=56711.
42. «Әлеуметтік әріптестік» туралы Қазақстан Республикасының заңы 18 желтоқсан 2000ж. - //Ведомости Парламента РК, 2000ж, № 22, ст. 409.
2. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 15 мамырдағы № 251-III «Қазақстан Республикасының Еңбек кодексі» (2010 жылғы 19 наурызға дейінгі енгізілген өзгерістер және толықтырулармен) // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2007 ж., мамыр, № 9 (2490), 65-құжат.
3. Ләйла Байшина. Права человека и сбалансированное развитие// Заң және Заман 2006. – 35 с.
4. Общая теория прав человека, руководитель авторского коллектива и ответственный редактор доктор юридических наук Е. А. Лукашева.-М.: Издательство НОРМА, 1996. – 181 с.
5. N. Valticos and G. Von Potobsky. International Labour Law. 3d ed., Deventer, 1996.
6. Herbert Feis “International Labour in the Light of Economic Theory”, 1927, reproduced in Werner SengenBerger and Duncan Campbell (eds): International Labour Standarts and Economic Interdependence, International Institute for Labour Studies, Geneva, 1994.
7. J.F. McMahon “The Legislative Technique of the ILO”, British Year Book of International Law, 1965-66.
8. Сапаргалиев Г.С. Становление конституционного строя Республики Казахстан (1990-1996). Правовые проблемы становления суверинитета Республики Казахстан. – Алматы: «Жеті-жарғы», 1997. – 136 с.
9. Кардаш Т.Г. Система правоотношений в трудовом праве в условиях рынка // Автореферат диссертации на соискание ученой степени кандидата юридических наук. Алматы, типография “ Dominan Print ”, 2006.
10. Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев. Бұл Конституцияға алғыс айтуға тиіспіз // Егеменді Қазақстан, 2005 жыл 1 қыркүйек // «Егемен Қазақстан» 2005 жыл 2 қылкүйек № 145 (1965).
11. Қазақстан экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында: Қазақстан Республикасы Президенттің Қазақстан халқына Жолдауы.-Алматы: Жеті жарғы, 2005.- 64 бет.
12. Международное частное право: Учеб. пособие // Г. К. Дмитриева, А. С. Довгерт, В. П. Панов, Н. А. Шебанова и др. – М.: Юрист, 1993. – 133 с.
13. Кисилев И. Я. Сравнительное и международное право. Учебник для вузов. – М.: Дело, 1999. – 127 с.
14. Общая теория прав человека, руководитель авторского коллектива и ответственный редактор доктор юридических наук Е. А. Лукашева. -М.: Издательство НОРМА, 1996. – 290 с.
15. Киселев Я.Л. Охрана труда по советскому трудовому праву. - М.: Госюриздат, 1962, - 126 с.
16. Экономический и юридический словарь под ред. А.Н. Азрилияна. – М.: Институт новой экономики, 2004. –1088 с.
17. Рыскалиев Д.У. О конституционных правах человека и гражданина на обращения: теория и практика правоприменения. // Сб. мат. Круглого стола посвященного 10-летию Конституции Республики Казахстан. – Алматы: ОСРППИ “Интерлигал” в Казахстане, 2005. – 164 с.
18. Кенжалиев З.Ж., Ким В.А. Қазақстан Республикасында конституциялық заңнаманың дамуы/ Ред.басқарған З.Ж.Кенжалиев.- Алматы: Жеті жарғы, 2008.- 120 бет.
19. Абайдельдинов Е.М. Теоретико-правовые аспекты приоритетности в соотношении международного и национального права Республики Казахстан.// Автореферат диссертации на соискание ученой степени доктора юридических наук. Алматы, издательство «Қазақ университеті», 2003. – 173 с.
20. Роик В.Д. Профессиональный риск: оценка и управление. М.: Анкил. – 2004. – 224 с.
21. С.С.Алексеев. Общие теоретические проблемы системы советского права. М., 1974. – 128 с.
22. 2011 жылдың 1 сәуірге дейінгі еңбек рыногындағы тіркелгендердің негізгі индикаторы.(Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің сайты www.enbek.gov.kz).
23. Қазақстан Республикасының 2001 жылғы 23 қаңтардағы N 149 «Халықты жұмыспен қамту туралы» Заңы. //Ведомости Парламента РК, 2001ж, № 3, - 18 ст.
24. Қазақстан Республикасының 2011 жылғы 18 наурыздағы, Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрлігінің, «2020 жылға дейінгі Стратегиялық даму жоспары».
25. ILO: Official Bulletin, Vol. LXX, 1987. Series A, Special issue.
26. Р.Бланпейн, С.Энгельс: Нарықтық экономикада дамыған елдер өнеркәсібіндегі салыстырмалы еңбек құқығы мен өндірістік қатынастар., Алматы., «Данекер», 1999. - 698 бет.
27. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 желтоқсандағы № 465-ІІ «Халықаралық Еңбек Ұйымының, 1981 жылғы №155 “Еңбек қауіпсіздігі және еңбек гигиенасы туралы” Конвенциясын// бекіту туралы» Заңы// №47 ҚР Парламент Жаршысы, 1996.
28. Қазақстан Республикасының 1996 жылғы 10 желтоқсандағы № 466-ІІ «Халықаралық Еңбек Ұйымының, 1958 жылғы № 111 Еңбек пен қызмет саласындағы дискриминация (кемсіту) туралы Конвенциясын// бекіту туралы» Заңы// .
29. Ахметов А., Ахметова Г. «Еңбек құқығы»., Оқулық., Алматы, «Заң Әдебиеті», 2005. – 117 бет.
30. 1994 жылғы 27 желтоқсандағы Қазақстан Республикасының Жоғарғы Кеңесінің №269-ХІІ қаулысымен қолданысқа енгізілген, 1995 жылы, 23 наурыздағы «ҚР Жоғарғы Кеңесі актілері туралы» ҚР Президентінің жарлығымен қолданысқа енгізілген.
31. Қазақстан Республикасының 1999 жылғы Азаматтық іс жүргізу Кодексі. Алматы: Жеті жарғы, 2011.
32. Қазақстан Республикасының 2007 жылғы 12 қаңтардағы №221-ІІІ “Жеке және заңды тұлғалардың өтініштерін қарау туралы” Заңы.
33. 2001 жылғы 27 маусымдағы № 886 Қазақстан Республикасының Үкіметінің Қаулысымен мақұлданған Халықты әлеуметтік қорғау Тұжырымдамасы // Қазақстан Республикасының ПҮАЖ-ы, 2001., № 37, 106-құжат.
34. Қазақстан Республикасының 2010 жылғы 19 наурыздағы № 257-IV “Мемлекеттік статистика туралы” Заңы // Егемен Қазақстан 2010.
35. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2007 жылғы 21 тамыздағы № 720 Қаулысы.
36. Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2005 жылғы 27 қаңтардағы № 68 қаулысымен бекітілген Қазақстан Республикасының халқын жұмыспен қамтудың 2005 – 2007 жылдарға арналған бағдарламасы// Егемен Қазақстан 2004.
37. Қазақстан Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы № 132-II «Қазақстан Республикасының сот жүйесі мен судьялардың мәртебесі туралы» Конституциялық Заңы (2008 жылғы 17 қарашаға дейінгі өзгерістер және толықтырулармен) // Қазақстан Республикасы Парламентінің Жаршысы, 2000 ж., № 23, 410-құжат.
38. 1983 жылғы №159, Халықаралық Еңбек Ұйымының, «Мүгедектерді жұмыспен қамту және оларды кәсіби сауықтыру туралы» Конвенция.
39. 1973 жылы № 138 Халықаралық Еңбек Ұйымының, «Ең төменгі жас мөлшері туралы» Конвенциясы.
40. 1981 жылғы №156 Халықаралық Еңбек Ұйымының, «Отбасылық міндеттері бар еңбекшілер туралы» Конвенциясы.
41. Халықаралық еңбек ұйымы жұмыс орнында гендерлік теңдікті қамтамасыз ету жөніндегі жаңа науқанның басталғанын жариялады “Kazakhstan Today” http://kaz.gazeta.kz/art.asp?aid=56711.
42. «Әлеуметтік әріптестік» туралы Қазақстан Республикасының заңы 18 желтоқсан 2000ж. - //Ведомости Парламента РК, 2000ж, № 22, ст. 409.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНЫҢ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Халықаралық еңбек ұжымының, еңбек қатынастарын реттеудегі маңызы
Орындаған 3 курс студенті М.С. Ізбасар
Ғылыми жетекші Д.У.
Рыскалиев
Норма бақылаушы Ж. Карашева
Кафедра меңгерушісінің
Рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.к., доцент ___ ______ 2011ж. _________________Т.М.
Абайдельдинов
Алматы, 2011жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ: ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ;
ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ; ЖҰМЫС ТҮРІН ЕРКІН ТАҢДАУ ҚҰҚЫҒЫ; ҰҒЫМДАРЫНЫҢ
ЖАЛПЫ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Халықаралық Еңбек Ұйымының мақсаты және міндеттері ... ... ... .7
1.2 Халықты жұмыспен қамту; еңбек қауіпсіздігі; жұмыс түрін еркін
таңдау құқығы; халықаралық стандарттары ретінде жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ТУРАЛЫ ХЕҰ-НЫҢ КОНВЕНЦИЯЛАРЫНЫҢ СИПАТЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫНА САЙ
ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...27
1. Халықты жұмыспен қамту – еңбек құқығының негізгі мақсаты:
түсінігі және
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
2.2 Халықаралық Еңбек Ұйымының негізгі конвенциялары мен ұсынымдарының
жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК
ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) –
әлеуметтік әділеттілік қағидаларын, халықаралық қолдау тапқан адам
құқықтары мен еңбек саласындағы құқықтарды алға тартуды мақсат еткен БҰҰ
жүйесінің арнай агенттігі. 1919 жылы құрылған ХЕҰ, 1946 жылы БҰҰ-ның
бірінші арнайы агенттігі атанды. ХЕҰ негізгі еңбек құқығы саласында ең
төменгі стандарттарды қалыптастырып, конвенция және ұсыныс түріндегі
халықаралық еңбек нормаларын жасайтын арнайы орган. Қазақстан Халықаралық
Еңбек Ұйымына 1993 жылы мүше болды (бұдан әрі – ХЕҰ). 1995 жылдан бастап
ХЕҰ Қазақстандағы Өкілдігі жұмыс істейді. ХЕҰ негізгі қызметі Қазақстан
Республикасы Үкіметіне, жұмыс берушілер (кәсіпорын иелері) және еңбекшілер
(кәсіподақтар) ұйымына еңбек қатынастары, Жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау
саласында практикалық қолдауды қамтамасыз ету болып табылады. ХЕҰ
халықаралық еңбек нормаларын ратификациялау мен оларды орындауға қажетті
саясатты құру және кеңестер, ұсыныстар, басқа да бағытталған, арнайы оқу
бағдарламалармен қамтамасыз ету арқылы техникалық көмек көрсетуде
жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
ҚР Констициясының 24 бабының 1 бөлігіне сай: Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар [1]. Және
ҚР Еңбек Кодексінің 1 бабының 1 бөлігінің 15 тармағына сәйкес: еңбек - адам
мен қоғамның өміріне жəне қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті
материалдық, рухани жəне басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам
қызметі [2, 3-5б.].
Қазақстан Республикасы, халықаралық деңгейде, халықаралық
қауымдастықтар мен анықталған қағидаттарды қолдайтын мемлекет ретінде 1992
жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның, 1993 жылдың 31 мамырында Халықаралық Еңбек
Ұйымының (ары қарай, мәтін бойынша – ХЕҰ) мүшесі болып танылды. БҰҰ-ның
негізгі мақсаты – құрылу сәтінде, барша адамазаттың құндылығын қорғау және
дамыту болып айқындалды. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Жалпылық адам құқығы
жөніндегі Декларация (ары қарай Жалпылық Декларация) адамзаттың дамуы
жөніндегі негізгі тұжырымдама ретінде адамның азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтарын айқындайтын алғашқы,
фундаменталдық құжат ретінде танылады. Жалпылық Декларация, халықаралық
деңгейде адам құқығын қорғау жүйесін жетілдіруге серпіліс берді және
мемлекеттермен, олардың халықаралық міндеттілігі шегінде, осы актіге
байланысты, адам құқығын қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық актілердің
қабылдануына септігін тигізді [3, 28б.].
Халықаралық құқық доктаринасында жеке тұлғаның еңбегін қолдану және
халықты жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу – позитивті
құқық ретінде танылады. Теңдік туралы жалпылық құқық қағидатының түсінігі
БҰҰ-ның негізгі құжаттарымен айқындалған. 1948 жылғы Жалпылық
Декларацияның 2 бабына сәйкес “әрбір адам Декларациямен жарияланған барлық
құқықтармен және бостандықтармен қандайда бір айырмашылықтарға, яғни,
кәсібіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа сеніміне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік немесе басқа да жағдайларына қарамастан
иемденуі керек. Осы аталған қағидат 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактінің
2 бабымен бекітілген. Осы Пакт Қазақстан Республикасымен 2005 жылдың 21
қарашасында бекітілді.
Теңдік және кемсітушілікке жол бермеу қағидаты (ары қарай: теңдік
қағидаты) халықаралық еңбек құқығының (стандартының) негізгі қағидаты
ретінде ескерілген. 1944 жылғы Филадельфияда қабылданған (филадельфия
декларациясы) Ұсынымда ХЕҰ-ның түпнұсқалық қағидаты жария етілді – “барлық
адамдар нәсіліне, сеніміне немесе жынысына қарамастан өзінің жағдайын,
өзінің рухани дамуын еркін жағдайда, экономикалық тұрақтылықта және тең
мүмкіндік жағдайында көтермелеуге құқылы”.
Теңдікке деген кепілдікті қаматамсыз ету мәселесі бойынша жоғарыда
аталған халықаралық актілерге қосымша, салалық бағытта, кемсітушіліктің
барлық нысандарын жоюға бағытталған ережелерді қамтитын құжаттар
қабылданды. Олардың қатарында, нәсілдікті кемсітушілік мәселесі бойынша БҰҰ-
ның 1965 жылғы Нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы
Конвенциясы басшылыққа алынады. Аталған Конвенцияның 5-бабына сәйкес БҰҰ-на
мүше мемлекеттер нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысанына тиым салуға
міндеттенеді. Тиісінше нәсіліне, түсіне, ұлттық немесе этникалық тегіне
қарамастан әрбір тұлғаның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын,
олардың қатарында – еңбек ету құқығын, еңбекке ақы төлеудегі теңдігін және
заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етуге міндеттенеді [4, 18б].
Жыныстық тегіне байланысты жеке санаттағы қызметкерлердің құқықтары мен
бостандықтарының қамтамасыз етілуі 1981 жылғы Әйелдерге қатысты
кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы
басшылыққа алынады. Жыныстық айырмашылығы бойынша кемісітушілікке тиым салу
және оған жол бермеу мәселесі ХЕҰ-ның басқа да актілерімен реттеледі. 1951
жылғы № 100 Тең сыйақы туралы Конвенцияға сәйкес қызметкердің жыныстық
басқа да айырмашылықтарына қарамастан тең өнімді, сапалы еңбегі үшін,
теңдік негізде сый ақыға деген әркімнің құқығы қамтамасыз етілуге тиіс; №
156 Еңбекшілердің отбасылық міндеттері туралы Конвенция отбасылық
міндеттерді орындау шеңберінде, соған байланысты әркімнің еңбектік
құқықтарын қамтамасыз ету және сол себепті кемісітушілікке жол бермеу
мәселесі реттеледі; 1994 жылғы №175 Толық емес жұмыс уақыты жағдайында
жұмыс істеу туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы отбасылық міндеттері бар әйелдердің
еңбегін қолдануға байланысты туындайтын қатынастарға қолданылады. Қызметкер
мигранттарға қатысты кемісітушілікке жол бермеу және сол мигранттардың
қатысуымен туындайтын еңбектік қатынастарды реттеуде теңдікті қамтамасыз
ету сұрақтары №143 Жұмысшы мигранттар туралы Конвенциямен реттеледі. Аз
ұлттарды жұмыспен қамту мәселесі 1989 жылғы Тұрғылықты және тайпалық
халықтар туралы Конвенциямен реттеледі. Осы Ковенцияға сәйкес, ұлттық,
нәсілдік және діни сенімділігінің айырмашылықтарына қарамастан, әркімнің
жұмыспен тең қамтамасыз етілуі және, соған байланысты, тең мүмкіндіктермен
иемдену құқығын жүзеге асырудың қағидаттары анықталған.
Ғаламдану кезеніңде, халықаралық стандарттарға сай, әрбір мемлекет
адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын толық көлемде қамтамасыз етуге
міндетті. Қолданылатын шектеулер, халықаралық стандарттарға сай, әркімнің
ар-ожданына, абыройына, қадір-қасиетіне, мемлекеттің мүддесіне нұқсан
келтірмейтін шамада ғана анықталуы керек [4, 18б.].
Халықаралық еңбек құқығы халықаралық деңгейде белгіленген құқықтың ең
маңызды ережелерін, сондай-ақ, олардың қабылдануы мен қолданылуына
байланысты іс жүргізу ережелерін қарайды [5, 3б.].
Еңбек туралы халықаралық Конвенцияларға қол қою жөнінен алғашқы
қадамдар ХІХ ғасырдың бас кезінен бастау алған. Халықаралық дәрежеде
қабылданған стандарттар арқылы қолдау таппайынша, еңбек заңдары жекелеген
елдерде нық орнатылуы мүмкін емес деп есептелді. Алғашқы екі Конвенция 1906
жылы Берндегі дипломатиялық Конференциямен қабылданды. 1919 жылдың
Бейбітшілік туралы келісім-шарттары Халықаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) құруын
қамтамасыз етті, оның неігізгі мақсаты Конвенциялар мен Ұсыныстар қабылдау
болып табылды
Содан бері, Халықаралық Еңбек Ұйымы әдетте жылына бір мәрте үнемі
шақырылып отырды. ол 176 Конвенция және 183 Ұсыныс қабылдады [6, 29б.].
1944 жылы Филаделфиядағы Конференция Ұйымның мақсаттары мен ниеттерін
қайта белгілеу туралы Декларация қабылданған болатын, ол кейіннен ХЕҰ
Конституциясына енгізілді. Декларация, атап айтқанда, еңбек өнім болып
табылмайды, өзін өзі көрсету және ассоциациялар еркіндігі ұдайым өрлеу
үшін маңызды болып табылады, бір жердегі кедейшілік барлық жердегі жақсы
тұрмыс үшін қауіп төндіреді және барлық адамдар нәсіліне, діні мен
жынысына қарамастан жақсы тұрмыс кешуге және еркіндік пен лайық жағдайында
рухани нығаюға, экономикалық жағынан қамтамасыз етілуге және тең
мүмкіндікке құқығы бар деп белгіледі [7, 31б.].
Зерттеудің объектісі. Халықаралық Еңбек Ұйымының еңбек саласындағы
маңызы, оның атқаратын қызметі, қабылданған Конвенциялары мен Ұсыныстары,
Халықаралық еңбек құқығының стандарттары.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеті. Халықаралық Еңбек Ұйымының
халықаралық еңбек құқығында алатын орны, атқаратын қызметіне ғылыми талдау
жасау.
Зерттеудің дерек көздері: дипломдық жұмыс дайындау барысында, ҚР
нормативтік құқықтық актілері, Халықаралық еңбек құқығына байланысты
әдебиеттер, диссертациялық жұмыстар, баспада жарық көрген зерттеулер,
Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары мен Ұсыныстары қолданылып талдау
жасалынды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми негізділігі. Қазіргі таңда халықаралық
еңбек стандарттарын бекіту, және отандық заңнаманы сәйкестендіру маңызды
мәселе болып келеді. Соған сәйкес Халықаралық Еңбек Ұйымының келесідей
конвенцияларын қабылдау қажеттігі болып тұр: 1.ХЕҰ-ның 1925 жылғы № 18
Кәсіптік ауру туралы Конвенциясын. 2.ХЕҰ-ның 1937 жылғы № 62 Құрылыстағы
техникалық қауіпсіздік туралы Конвенциясы, 1937 жылғы № 53 Ұсынысын; 3.ХЕҰ-
ның 2000 жылғы № 183 Аналарды қорғау туралы Конвенциясымен, 1952 жылғы
№ 191 Аналарды қорғау туралы Ұсынысы; 4.ХЕҰ-ның 1990 жылғы № 171 Түнгі
жұмыс туралы Конвенциясы; 5.ХЕҰ-ның 1964 жылғы және 1980 жылғы қайта
қаралған № 121 Өндірістік жарақат алған жағдайда жәрдемақы туралы
Конвенциясы;
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ: ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ;
ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ; ЖҰМЫС ТҮРІН ЕРКІН ТАҢДАУ ҚҰҚЫҒЫ; ҰҒЫМДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТЫ
1.1 Халықаралық Еңбек Ұйымының мақсаты және міндеттері
Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) – әлеуметтік әділеттілік қағидаларын,
халықаралық қолдау тапқан адам құқықтары мен еңбек саласындағы құқықтарды
алға тартуды мақсат еткен БҰҰ жүйесінің арнай агенттігі. 1919 жылы құрылған
ХЕҰ, 1946 жылы БҰҰ-ның бірінші арнайы агенттігі атанды. ХЕҰ негізгі еңбек
құқығы саласында ең төменгі стандарттарды қалыптастырып, конвенция және
ұсыныс түріндегі халықаралық еңбек нормаларын жасайды.
БҰҰ жүйесінде ХЕҰ–ның үшжақты бірегей құрылымы бар, ондағы жұмыс
берушілер мен жұмысшылардың бірлестіктері ХЕҰ-ның басшы органдарының
жұмысында үкіметтермен тең дауысқа ие. Женевадағы Халықаралық еңбек бюросы
ХЕҰ-ың секретариаты, оның жедел штаб-пәтері, зерттеу және баспа орталығы.
Қазақстан Халықаралық Еңбек Ұйымына 1993 жылы мүше болды (бұдан әрі –
ХЕҰ). 1995 жылдан бастап ХЕҰ Қазақстандағы Өкілдігі жұмыс істейді.
ХЕҰ офисінің негізгі қызметі Қазақстан Республикасы Үкіметіне, жұмыс
берушілер (кәсіпорын иелері) және еңбекшілер (кәсіподақтар) ұйымына еңбек
қатынастары, Жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау саласында практикалық
қолдауды қамтамасыз ету болып табылады.
ХЕҰ халықаралық еңбек нормаларын ратификациялау мен оларды орындауға
қажетті саясатты құру және кеңестер, ұсыныстар, басқа да бағытталған,
арнайы оқу бағдарламалармен қамтамасыз ету арқылы техникалық көмек
көрсетуде жәрдемдеседі.
Қазақстан Өкілдері көрнекті және практикалық тәжірибе алу мақсатымен
түрлі елдерде өтетін халықаралық конференциялардың жұмысына, семинарларға,
симпозиумдарға шақырылып тұрады.
ХЕҰ халықаралық Оқу Орталығындағы оқу курстар жұмыстарын одан әрі
жетілдіруге пайдалы. Оқу орталығында тұрақты негізде республиканың
әлеуметтік серіктестіктің үш жақ өкілдері біліктіліктерін арттырады.
ХЕҰ еңбек туралы заң жобасының, халықты жұмыспен қамту туралы заң
жобасының, еңбекті қорғау саласындағы қамсыздандыру туралы заң жобасының,
Еңбек Кодексінің және басқа да заңдар жобасының сараптамасын жасап,
халықаралық еңбек нормативтеріне негізделіп Қазақстан Республикасының
Үкіметіне түсініктер, сипаттамалар берді.
Қазақстан ХЕҰ адам құқықтарының негізгілері жөніндегі барлық
Конвенцияларын бекітті.
Бұл қауымдастық еркіндігі және коллективтік келіссөздер (№№ 87 және
98 Конвенциялар), еріксіз еңбек (№№ 29 және 105 Конвенциялар), мүмкіндіктер
мен үндеулер теңдігі (№№ 100 және 111 Конвенциялар), балалар еңбегі (№ 138
Конвенциясы) бойынша Конвенциялар. 2010 жылы Женевада Қазақстанның
әлеуметтік серіктестіктің үш жақ өкілдері Халықаралық еңбек ұйымымен 2010-
2012 жылдарға арналған Лайықты еңбек бағдарламасына қол қойды.
Аталған бағдарлама дүниежүзілік қаржы және экономикалық дағдарысты
ескере отырып, әлеуметтік-еңбек қатынастары саласындағы ынтымақтастық
жөніндегі алдыңғы бағдарламалардың жалғасы болып келеді. Бағдарлама
Мыңжылдық даму мақсаттары ережесімен және даму мақсатында көмек көрсету
жөніндегі БҰҰ Шеңберлік бағдарламасын (UNDAF) басшылыққа алады.
Бағдарлама Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясында, 2024 жылға дейін Қазақстанның орнықты дамуға өту
Концепциясы және Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министрлігінің 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспар
сияқты үкіметтің орта мерзімді және ұзақ мерзімді стратегияларында
белгіленген ұлттық артықшылықтарға негізделген.
Ынтымақтасудың басым бағытының негізінде жұмыс орындары туралы ХЕҰ
Ғаламдық пактісінің принциптерін жылжыту жатыр.
Бағдарламада алға қойылған мақсаттарға және үш бағыт бойынша
нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті басты индикаторлар мен стратегиялар
нақты тұжырымдалған:
- халықаралық стандарттарға сәйкес еңбек қатынастары саласындағы
мәселелерді реттеу;
- ер мен әйелдердің тиімді жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғауға
жәрдемдесу;
- үшжақты ынтымақтастықты және әлеуметтік диалогты одан әрі дамыту.
Бағдарламаны іске асыру бойынша ХЕҰ және Қазақстан Республикасының
үшжақты әріптестерінің конструктивті ынтымақтастығы нәтижелерге қол
жеткізуді және әлеуметтік-еңбек қатынастары саласындағы жағымды
өзгерістермен қамтамасыз етеді.
Бастапқы Халықаралық Еңбек құқығының пайдасына келтірілген негізгі
дәлел халықаралықбәсекелестікпен байланысты. Еңбек шарттары туралы
халықаралық келісімдер қызметкерлердің есебінен бәсекеге жол бермейді және
әділ бәскелестікке дұрыс ықпал жасайды деп сесптелінді. белгілі бір уақыт
аралығында бұл дәлелдерге елеулі мән берілген жоқ, өйткені шығындар мен
заттардың нақты бағылары еңбек шығындарына қарағанда көптеген басқа
факторларға байланысты деп саналған еді. Экономиканың дүниежүзілік деңгейде
көтерілуіне байланысты саудаға қатысты еңбек стандарттарының рөлі мен
тиімділігі жөніндегі мәселе қайта алдыңғы қатарға шығып, шиеленісті даудың
тақырыбына айналды. ХЕҰ (МОТ) мен жуырда құрылған Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
әрекеттерінің үйлесімділігіне қатысты, еңбек стандарттарын сақтауды талап
ету мүмкіндігін қосатын мәселе пікірталастың ортасына түсіп отыр.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғында әлеуметтік әділетсіздікке қарсы
әрекет бейбітшілік ісіне қызмет атқарады деген дәлел қарастырылуға
ұсынылды. Бүгінде, халықаралық еңбек құқығының маңызды қозғаушы күші
әлеуметтік әділдік болып табылады. ХХ ғасыр ішінде еңбек жағдайының жақсара
түскеніне қарамастан, тіпті дамыған елдердің өзінде де шешілмеген
әлеуметтік мәселелер әлі орын алып келеді. Қанау мен мұқтаждық бүкіл дүние
жүзі бойынша жұмыс адамдарына ықпал етуін жалғастырып отыр. Әлеуметтік
әділеттілік жөніндегі ұғым ұдайы дамуда және қазір адамзаттың жалпы жақсы
тұрмыс құруына да қатысы бар.
Халықаралық еңбек құқығының осы негізгі мақсаттарға қосымша атқаратын
қызметі теңдестірілген экономикалық және әлеуметтік өрлеуге көмектесу,
халықаралық сипаттағы еңбек мәселелерін реттеу және үкіметтерге,
қызметкерлер мен кәсіпкерлерге нұсқау құралы ретінде қызмет атқару болып
табылады.
Қазақстанда нарықтық экономикалық қатынастардың қалыптасуы және соған
байланысты әлеуметтік, экономикалық және саяси қатынастардың өзгеруі
жағдайында халықты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесі айқындалды. Осы
мәселеде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабының 1 тармағына
сәйкес – адамның өмірі, құқытары мен бостандықтары мемлекеттің ең қымбат
қазынасы, 28 бабының 1 тармағына сәйкес - Қазақстан Республикасы азаматының
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Осы принциптерге сәйкес
Қазақстан Республикасында, халықаралық стандарттарға сәйкес, халықты
әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру, құру мемлекеттің негізгі
міндет ретінде танылады. Мемлекеттің нарықтық экономикаға өтуінің бастапқы
сатысында, инфляциялық үдерістің белең алуы және соған байланысты бюджеттік
тапшылықтың салдарына байланысты бірінші кезекте халықты әлеуметтік қорғау
мәселесіне мемлекет ерекше көңіл бөледі. Аталған міндеттер бағытында
айқындалған іс-шаралардың дер кезінде қолға алынуы және соған байланысты,
әлеуметтік салада жүргізіліп жатқан реформалар, қазіргі жағдайда қарқынды
дамып келеді. Қазіргі жағдайда қалыптасқан халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
үнемі жетілдіруді қажет етеді. Осы саланы жетілдіруге мемлекеттік қазынадан
жүзеге асырылады
Соңғы жылдардағы экономика саласында орын берген оңтайлы өзгерістер мен
тұрақты дамуды қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруға мүмкіндік берді.
Қазақстан ХЕҰ-ның мүшесі ретінде халықты әлеуметтік қамсыздандыру
туралы осы халықаралық ұйымның бірқатар конвенцияларын бекітті. Негізінде,
әлеуметтік саясаттың түпкілікті қағидаттары ХЕҰ-ның Жарғысымен айқындалған.
Еңбек саласындағы негізгі қағидаттар және әркімнің жұмыспен қамтылу
құқығының ұғымы және нышандары халықаралық еңбек конфедерациясының 86-
сессиясында қабылданған Декларациясымен анықталды.
Декларациямен бекітілген төрт қағидат ХЕҰ-на мүше елдердің барлығына
бірдей міндетті болып табылады, олар: бірлестіктердің еркіндігі және
ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығын тану; күштеп еңбекті қолданудың барлық
нысанын жою; балалар еңбегіне тиым салу; еңбекті қолдану және халықты
жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу.
Халықаралық еңбек құқығы жүйесінде айқындалған халықаралық еңбек
стандартының доктринасы позитивті құқық ретінде анықталған және, соған
байланысты, еңбек құқығының қайнар көздері арасында мемлекетпен бекітілген
халықаралық шарттар, олардың құрамында: декларациялар, пактілер,
конвенциялар ерекше орын алады.
ХЕҰ-ның негізгі мақсаты, әлеуметтік әділеттілік қағидатына негіз,
бейбітшілікті орнықтыру және әлемде экономикалық, әлеуметтік тұрақтылықты
қамтамасыз ету болып табылады. ХЕҰ-ның Жарғысымен және Филадельфия
Декларациясымен анықтылған әлеуметтік саясаттың түпкілікті қағидаттары,
жоғарыда аталған мақсаттарға жетудің құқықтық негіздемелері ретінде
танылады. Олар әркімнің еңбек етуде тазалық талаптарына сай қауіпсіздік
жағдайымен, тұрақты даму жағдайында өмір сүру деңгейімен, адам мен
азаматтың еңбек ету қабілеттігін сақтауды қамтамасыз ету. Ұлттық заңнама
нормаларын халықаралық нормаларға сәйкес үйлестіру мәселесінде ХЕҰ-ның
конвенцияларының жалпылық және салалық маңыздылығын ажырата білуіміз қажет.
Жалпылық негізде, яғни барлық еңбектік қатынастарға таралатын
конвенцияларға келесі конвенциялар жатады: 1958 жылғы 25 маусымдағы №111
Еңбек және жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке қатысты; 1949 жылы 1
шілдедегі №95 Жалақыны қорғауға қатысты; 1951 жылы 29 маусымдағы №100
Ерлермен әйелдердің тең бағалы еңбегі үшін тең ақы төлеу т.б...
Конвенциялар, халықаралық шарттар ретінде, халықты жұмыспен қамту саласында
адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын анықтайтын халықаралық
құқықтың қайнар көздері ретінде танылады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4 бабының 1 тармағына сәйкес басқа да нормативтік құқықтық
актілердің нормаларымен қатар Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
болып халықаралық шарттардың нормалары танылады. Осы баптың 3 тармағына
сәйкес республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдығы болады [1].
Конвенциялардың сипатын анықтауда жұмыспен қамтылған тұлғалардың
субъектілік құрамына байланысты және сол актілердің (конвенциялардың)
мазмұнына сәйкес жұмыспен қамту саласында халықтың әлеуметтік топтарының
жекелеген санаттарының құқықтық мәртебесі анықталады. Олардың қатарын 1981
жылғы №151 Отбасылық міндеттемелермен байланысты еңбек қатынастары туралы
Конвенция; 1983 жылғы №159 Мүгедектерді жұмыспен қамту және оларды кәсіби
сауықтыру туралы Конвенциялары құрады [38].
Қазіргі уақытта, әлемнің көптеген елдерінде, халықаралық еңбек құқығы
ұлттық еңбек құқығының жекеленген институты ретінде нәтижелі түрде бекіді.
Еңбектік қатынастарды халықаралық құқықтық негізде реттеу –
халықаралық құжаттармен бекітілген үлгілер (стандарттар) ретінде танылады.
Халықаралық шарттарға қосылған мемлекеттер сол үлгілерді ұлттық еңбектік
заңнамада ескереді. Яғни, еңбекті қолданудың халықаралық стандарттары БҰҰ-
ның құжаттарымен және, сонымен қатар, ХЕҰ-ның актілерімен бекітіледі.
Халықаралық деңгейде, алғашқы кезеңде еңбек құқығы халықты жұмыспен
қамту, сосын еңбекті қорғау құқығы ретінде танылды, міне осыдан оның
негізгі әлеуметтік құндылығы көрінеді. Мәні бойынша, құқық саласы ретінде,
еңбек құқығының мақсаты мен міндеттері халықты жұмыспен қамту және жұмыс
орында еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Осы мәселеде,
халықаралық құқық нормаларымен анықталған міндеттер мен мқсаттарға қаншалық
ұлттық еңбектік заңнаманың жауап беретіндігін не, немесе қаншалықты сәйкес
келетіндігін анықтауымыз қажет. ЕК-нің 3 бабының 1 тармағына сәйкес
еңбектік заңнаманың мақсаты – еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен
мүдделерін қорғау және еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең
төменгі кепілдіктерін белгілеу болып табылады. Осы кодекстің 3 бабының 2
тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының еңбектік заңнамасының міндеттері
– еңбек қатынастары тараптары мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге
қол жеткізуге, өндіріс тиімділігі мен адамдардың әл-ауқатын арттыруға
бағытталған қажетті құқықтық жағдайлар жасау болып табылады. Салыстырмалы
түрде ЕК-мен айқындалған мақсаттардың халықарлық үлгілерге толық жауап
бермейтінін келесі себептерген негіз айқындауға негіз бар. Біріншіден - ЕК-
нің 3 бабына сәйкес жұмыс берушімен қызметкердің тең тараптар ретінде бір
деңгейге қойылуы қаншалықты негізді? Екіншіден – экономикалық өсуге қол
жеткізу еңбек құқығының міндеті болып саналама? Егер экономикалық өсуге қол
жеткізу еңбек құқығының мақсаты болса онда осы міндетке жетудің тәсілдері
ЕК-де анықталғанба? Экономикалық өсуге қол жеткізуді қалай түсінуіміз
қажет? Ғылыми теориялық негізде осы мәселелердің жауабын анықтау арқылы
әркімнің еңбек қауіпсіздігіне деген құқығын қамтамасыз етудің құқытық
тәсілдерін және осы бағыттағы түпкілікті мемлекеттік әлеуметтік,
экономикалық саясаттың бағытын анықтаймыз. Еңбек заңнамасында қолданылатын
ұғымдар мен терминдер ЕК-нің 1-бабының 2 тармағына сәйкес және ЕК-нің
тиісті баптарында айқындалатын мағыналарда пайдаланылады. ЕК-нің 1-бабы 1
тармағының 15) тармақшасына сәйкес еңбектің құқықтық категория ретінде
еңбектің ұғымы келесі мәтінде айқындалған: еңбек – адам мен қоғамның
өміріне және қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті материалдық, рухани
және басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам қызметі.
Қазіргі кезде еңбек құқығының әлеуметтік функциясы еңбекті қорғаумен
ғана шектелмеуі керек деген ойлар қалыптасқан. Аталған функцияның келесідей
белгісі айқындалуы тиіс – еңбек саласындағы адам құқығының толық бекітілуін
және сатылы түрде дамуын қамтамасыз ету. Еңбек құқығының осы функциясы,
белгілі бір деңгейде, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етумен сәйкес келеді.
Еңбек құқығы, қызметкерлердің еңбегін қорғауды қамтамасыз етумен қатар,
еңбек үдерісінің қатысушысы болып табылатын адамның кешенді әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясымен айқындалған қағидаттарға сәйкес
мемлекеттің негізгі міндеті халықтың әл-ауқатын жақсарту және әлеуметтік
қорғау болып танылады. Осы мақсатта, мемлекеттің негізгі өкілеттіктері
заңнамалық негізде айқындалған. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-
бабының 1-тармағына сәйкес, мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары шартсыз
танылады және оларға кепілдік беріледі (12-баптың 1-тармағы) , әркімнің
құқық субъектісі ретінде танылуына (13-баптың 1-тармағы), еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға деген құқығы (24-баптың
1-тармағы) бекітілген. Конституцияның 28-бабының 1-тармағына сәйкес әркімге
әлеуметтік тұрғыда қамсыздандырылуына, яғни жасына, науқастығына,
мүгедектігіне, асыраушысынан айырылу жағдайына және өзге де жағдаяттардың
орын беруіне себеп ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде жәрдем
ақымен қамтамасыз етілуіне кепілдік беріледі. Жоғарыда аталған
конституциялық қағидаттарға сәйкес конституциямен айқындалған адамның
құқытары мен бостандықтары қолданыстағы салалық заңнамалық актілермен
бекітіледі, яғни салалық құқық нормаларымен адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарының жүзеге асырылу механизмдері мен тәсілдері бекітіледі.
Осылай, мемлекет конституциялық нормалармен айқындалған мақсаттарды жүзеге
асырудың құқықтық тәсілдерін белгілейді. Әркімнің қауіпсіздік талаптарына
сай еңбек жағдайымен қамтамасыз етілу құқығы, құқықтық жүйеде, құқықтық
реттеу объектісі және құқықтық категория ретінде және, сонымен қатар,
тұлғаның ажырамас жекелік мүліктік емес құқығы және игілігі болып танылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық құқық салаларына қатысты,
салалық заңнаманың негізін қалайтын формалдық қайнар көзі болып табылады.
Еңбек нарығының қалыптасу жағдайында, формалдық секторде, жұмыспен
қамтылған тұлғалардың, яғни кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда еңбек
шарты және азаматтық құқықтық шарттар негізінде қызмет атқаратын не белгілі
бір жұмысты орындайтын азаматтардың, сонымен қатар, қоғамдық жұмыспен
қамтылған жұмыссыздардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін
конституциялық құқықтық негізде қорғауды қамтамасыз ету мәселесі аса
күрделі мәселе ретінде танылады. Конституцияның 24 бабының 2 тармағы
көлемінде айқындалған әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай
еңбек ету жағдайымен қамтамасыз етілу құқығы осы негізгі заңмен белгіленген
басқа да құқықтарымен тығыз шектеседі. Конституцияның 29 бабының 1
тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға
деген құқығы бекітілген. ҚР Конституциясына сәйкес аталған адамның өмірін
және соған байланысты денсаулығын, еңбек ету қабілеттілігін қорғауды
қамтамасыз етудің құқықтық тәсілдері, механизмдері азаматтық, еңбектік,
әкімшілік, қаржылық, сақтандыру, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, азаматтық
іс жүргізу, табиғи ортаны қорғау және басқа да құқық салаларының
нормаларымен айқындалады. Осы аспектіде, конституциялық нормалармен
қоғамдық өмірдің маңызды бағыттарының қамтылатындығын ескереміз.
Осы мәселеге байланысты, жан-жақты жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстары
негізінде белгілі ғалым Г.С. Сапаргалиев келесідей тұжырым жасады
“Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидаттарын, идеяларын және
нормаларын талдау нәтижесінде, конституцияның, мемлекетімізде азаматтық
қоғамның орнығуына байланысты құқықтық кеңістіктің қалыптасуын, адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуын, құқықтың
үстемділігінің бекітілуін, барлық мемлекеттік биліктің тарамдарының
келісімді қызмет атқаруын қамтамасыз ету мақсатында азаматтардың,
мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың саяси және құқықтық
жауаптылықтарын айқындауды қамтамасыз ететіндігін анықтаймыз [8, 14б.].
Еңбектік құқықтық қатынастардың жүйесін анықтауға байланысты ғылымда
келесідей ой-пікірлер қалыптасқан. Еңбектік міндеттерін орындауға
байланысты қызметкердің денсаулығына келтірілген зиянды өндірудің құқықтық
негіздемелері екі бірдей құқық салаларының нормаларымен анықталады:
келтірілген зиянды өндірудің негіздемелері және көлемі азаматтық заңнамаға
сәйкес; еңбектік заңнамаға сәйкес – еңбек жарақатын алған не кәсіби
науқастыққа шалдыққан қызметкерге, емделу уақытына, оның жұмыс орнының
сақталуына не басқа жеңіл жұмысқа, кепілдікті өтем ақыларының
тағайындалумен, ауыстырылуына кепілдік беріледі.[9, 23б.].
Әркім өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық
тәсілдерді қолдана отырып қорғауға хақылы. Осы конституциялық қағидат (13
баптың 1тармағы) басқа да конституциялық қағидаттармен, нормалармен
шектеседі. Әркім өзінің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға
құқығы бар (13 баптың 2 тармағы). Өзінің құқықтарын қорғау мақсатында
әркімнің білікті заң көмегін алуға деген құқығы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 13 бабының 3 тармағымен бекітілген. Аталған қағидаттар ҚР
Конституцияның 1 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырылуы, бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық дамудағы мемлекет ретінде
айқындалуы, адам құқықтары мен бостандықтарының танылуы және оларға
кепілдік берілуі (12 баптың 1 тармағы) және, сонымен қатар адам құқықтары
мен бостандықтарының абсолютті деп танылуы құқықтық жүйеде, бірінші
кезекте, субъективтік құқықтармен иемденетін жеке тұлғаның орны мен маңызы,
үстемдік негізде, басымдық пен сипатталады.
Өндіріс ортасында қызметкердің өмірін, денсаулығын сақтауды қамтамасыз
ету бағытында Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (ары қарай –
АК-нің) 9 бабының 1 тармағына сәйкес: құқықтарды мойындату; құқықты
бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу;
келтірілген зиянды өндірту; моральдық зиянды өндірту азаматтық құқықтарды
қорғаудың құқықтық тәсілдері ретінде танылады. Аталған тәсілдер
универсалдық, яғни, шектелінуге жатпайтын тәсілдер ретінде танылады. Осы
баптың 4 тармағына сәйкес – құқығы бұзылған адам, егер заң құжаттарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген зиянның толық өтелуін
талап ету құқығымен иемденеді. Сонымен қатар, қызметкердің денсаулығына
зиянның келтірілуіне байланысты келтірілген нақты, тікелей зиянды және
(сондай-ақ) сол жағдайға байланысты, жоғалтылған табысты өндіртуді жүзеге
асыру мүмкіндігіне кепілдік беріледі. АК-тің 9 бабының 1 тармағына сәйкес,
сот өндірісі тәртібінде, талап арызын қарауға тұлғаның жекелік құқығының
бұзылғандығы ғана емес, сонымен қатар сол тұлғаның құқығының бұзылу қаупі
төнген жағдайда негіз болады. Осы мәселеге байланысты, Қазақстан
Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының сот
жүйесі және соттар мәртебесі туралы” Заңының 1 бабының 2 тармағына сәйкес,
сот билігі Қазақстан Республикасы атынан жүзеге асырылады және оның негізгі
міндеті – жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, конституцияның, заңдардың басқа да нормативтік құқықтық
актілердің, халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз ету болып
табылады. АІЖК-нің 5 бабына сәйкес, азаматтық сот ісін жүргізудің
міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған немесе даулы
құқықтарын, бостандықтарын не заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық
пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
АК-тің 8-бабының 1-тармағына сәйкес – азаматтар мен заңды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды, оның құрамында, өздерін қорғау
құқығын өз қалауынша пайдаланады. Осы нормаға сәйкес – жекелік құқықтық
мүддеге келтірілген зиянды өндірту не өндіртпеу – ол тұлғаның өзіндік еркі
ретінде сипатталады. АК–тің 8-баптың 2 тармағына сәйкес – азаматтар мен
заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы,
заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың
тоқталуына әкеліп соқтырмайды. Яғни, жапа шеккен тұлға өзіне келтірілген
зиянды өндіртуді талап етпеуі мүмкін, бірақ жапа шеккен тұлғаның сол
әрекеті (әрекетсіздігі) отбасылық мүддеге не басқа тұлғаға зиян келтіретін
болса, ондай жағдайда, істі қарайтын судья ондай тараптың өтінішін
қабылдамауы мүмкін. Құқықтық аспектіде, әркім өзіне тиесілі азаматтық
құқығымен өз қалауынша пайдалану мүмкіндігімен иемденеді. Өзіне келтірілген
зиянды, мәжбүрлі түрде кінәлі тараптың есебінен өндірту мүмкіндігі әрқашан
сақталады. Сол тұлғаның өзімен, кейін-ала, не отбасы мүшесімен және (не)
басқа да мүдделі тұлғамен кінәлі тарапқа талап қою құқығы әрқашан сақталады
және ондай мүмкіндік шектелуге жатпайды. Адамның денсаулығына зиян
келтіруден туындайтын міндеттемені тоқтатудың құқықтық негіздемелері
азаматтық құқық нормаларына негіз анықталды өйткені АК-тің 1 бабының 3
тармағына сәйкес азаматтық құқық нормалары еңбектік қатынастарға тікелей
қолданылады. Міндеттемені тоқтатудың негіздері АК-тің 367 бабына сәйкес
анықталған. Осы баппен анықталған негіздер адамның денсаулығына зиян
келтіруден туындайтын қатынастарға қолданылады, олар: міндеттеменің
орындалуына; талаптан бас тарту төлемінің төленуіне; борыштың кешірілуіне;
борышкердің қайтыс болуына және заңды тұлғаның таратылуына байланысты.
Жоғарыда аталған баптың 3 тармағына сәйкес міндеттемені тоқтатудың басқа да
құқықтық негіздемелері басқа да заңдар мен шартта көзделуі мүмкін. АК-тің
373 бабына сәйкес, жапа шеккен тұлға борышқерді міндеттерінен босатқан
жағдайда, егер бұл жапа шеккен тұлғаға қатысты басқа адамдардың құқықтарын
бұзбайтын болса, міндеттеме тоқтатылады. Қызметкердің өміріне, денсаулығына
зиян келтіруден туындайтын міндеттіліктер және соған байланысты сот
өндірісі тәртібінде талап арызды қараудың құқықтық негіздемелері азаматтық,
азаматтық іс жүргізу, еңбек және басқа да салалық құқық нормаларымен
анықталады. Өз кезегінде – ол нормалар материалдық және процессуалдық құқық
нормалар ретінде ажыратылады. Осы аспектіде, денсаулыққа келтірілген
зиянның көлемін және оны өндірудің құқықтық негіздемесін анықтауда ЕК-нің
160 – бабының 1 тармағына сәйкес, еңбек шартының тарапымен басқа тарапқа
келтірген зиян осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де
заңдарына сәйкес өтеледі [2].
ЕК-нің 164-бабының 1 тармағына сәйкес, еңбектік міндеттерін атқаруға
байланысты қызметкердің өміріне, денсаулығына келтірілген зиян, жұмыс
берушімен, азаматтық құқық нормаларымен көзделген көлемде өтелуге тиіс. Осы
баптың 2 тармағына сәйкес қызметкерге келтірілген зиян қызметкерде
сақтандыру төлемдері болмаған жағдайда толық көлемде өтеледі. Сақтандыру
төлемдері болған жағдайда жұмыс беруші қызметкерге сақтандыру сомасы мен
келтірілген зиянның арасындағы айырманы өтеуге міндетті. Осы баптың 3
тармағына сәйкес қызметкердің өміріне, денсаулығына келтірілген зиянды
жұмыс берушілермен өтеу тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасымен
айқындалады. Зиян келтіруден туындайтын қатынастар, қоғамдық қатынастар
ретінде, құқықтық реттеудің шеңберіне, белгілеріне байланысты, азаматтық
құқықтың пәнін құрайды. Нақты бір объектіге байланысты, осы диссертациялық
зерттеу жұмысының пәніне қатысты, еңбектік қатынастардан туындайтын және
сол еңбек құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастарға тікелей азматтық
құқықтың нормалары қолданылады. Бұған себеп реттелуге тиісті қандай да бір
қатынастардың бір тектілігі, яғни, сол қатынастардың субъетілік құрамына
және объектілеріне қатысты, АК-тің 1 бабына сәйкес, еңбектік қатынастарға
азаматтық құқық нормалары тікелей қолданылады. Қызметкердің еңбегін қолдану
барысында оның мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына
жұмыс берушінің әрекетімен не әрекетсіздігімен зиян келтірілуі мүмкін. Өз
кезегінде, АК-тің 115 бабына сәйкес, мүліктік және жеке мүліктік емес
игіліктер мен құқықтар азаматтық құқықтың объектілері ретінде танылады. Осы
баптың 2 тармағына сәйкес, осы диссертациялық зерттеу жұмысының пәнімен
байланысты, мүліктік игіліктер мен құқықтарға: заттар, ақша, жұмыс, қызмет
және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа
да мүліктер жатады [30].
2005 жылдың 30 тамызында Қазақстан Республикасы Конституциясының 10
жылдығына арналған, Қазақстан Республикасы Парламентінің мәжіліс залында
өткен “Конституция: тұлға, қоғам және мемлекет” атты халықаралық ғылыми-
әдістемелік конференцияда жасалған Қазақстан Республикасының Президентінің
баяндамасында “Қазақстан Республикасында омбудсмен институтын құрып және
оның өкілеттіктерін кеңейтіп, біз адамның құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етудің құқықтық кепілдігін нығайттық” – деп тұжырым жасады [10].
2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан Республикасы Президенттің Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында Жолдауында,
стратегиалық маңызы бар мәселелер қатарында халықты әлеуметтік
қамсыздандырудың үш деңгейлік жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік
реформаларды тереңдеудің үш жылдық бағдарламасын іске асыруды қолға алу
міндеті қойылған болатын. Олар: біріншіден, мемлекет тарапынан
кепілдендірілген негізгі әлеуметтік төлемдерді анықтау; екіншіден, міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізу; үшіншіден, әлеуметтік төлемдерге
айналатын азаматтардың ерікті жинақтауларын қамтитын құқықтық және қаржылық
жүйені қалыптастыру. Міне, осы аталған үш бастау халықты әлеуметтік
қамсыздандырудың негізі ретінде анықталып оның құқықтық негіздемесі жасалды
[11, 16б.].
Халықты әлеуметтік қатерліктерден қорғаудың жаңа жүйесі 2005 жылғы 18
ақпандағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында Жолдауына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы №886 Қаулысымен
мақұлданған Қазақстан Республикасы халықтарын әлеуметтік қорғау
Тұжырымдамасымен анықталып артынша келесі заңнамалық актілер қабылданды,
олардың қатарында: Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 сәуірдегі №405-
ІІ “Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы”; 2005 жылғы 7-ақпандағы №30-ІІІ
ҚРЗ “Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы”. Осы салада, халықты,
қызметкерлерді әлеуметтік қорғау тәсілдері, жоғарыда көрсетілген заңнамалық
актілерден басқа, олардан бұрын қабылданған келесі нормативтік құқықтық
актілермен реттеледі, олар: Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16-
маусымдағы №126-І “Қазақстан Республикасында мүгедектігі, асыраушысынан
айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақылар туралы” Заңы; Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2007 жылғы 28-желтоқсандағы № 1339 Қаулысымен бекітілген “Әлеуметтік
қамсыздандыру жөніндегі жәрдемақыларды тағайындаудың және төлеудің, сонымен
қатар, мөлшерін анықтаудың тәртібі туралы” Ережесі. Осы қаулының
қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 11-
маусымдағы № 731 Қаулысымен бекітілген “Әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі
жәрдемақыларды жұмыс берушілердің қаражаты есебінен тағайындаудың және
төлеудің тәртібі туралы” Нұсқама күшін жойды.
Еңбектік қабілеттілігін жоғалту және асыраушысынан айырылу
жағдаяттарына байланысты халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің жаңа құрылымы
үш сатылық әлеуметтік қамсыздандыру, сақтандыру бағытында, қоғамдық
басымдылық мүддені ескеріп, заң-бекітушімен келесі түрлері анықталды.
Бірінші сатыда – әлеуметтік қатерліктерге душар болған барлық азаматтарды
бюджет есебінен бірыңғай деңгейде жәрдем ақымен қамтамасыз ету жүйесі;
екінші сатыда – міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен, зейнеткерлік
жасына толу уақытына дейінгі не сақтандыру төлемдерін төлеуге негіз болған
жағдаяттардың жойылғандығына дейін, қызметкерлерді қосымша сақтандыру
төлемдерімен қамтамасыз ету жүйесі; үшінші сатыда – еңбектік міндеттерін
орындау барысында қызметкердің жазатайым жағдайға, кәсіптік науқастыққа
шалдығуы, еңбек ету қабілеттілігін жоғалту не отбасының асыраушысынан
айырылу негіздеріне байланысты, қосымша әлеуметтік қорғау шарасы ретінде,
зейнеткерлік жасына толу уақытына дейінгі не сақтандыру төлемдерін төлеуге
негіз болған жағдаяттардың жойылғандығына дейін, сақтаушы ұйымдардан
төленетін сақтандыру төлемдерімен қамтамасыз ету жүйесі. Осы үш деңгейлік
халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің енгізілуіне байланысты, еңбектік
қатынастардың қатысушыларына қатысты, еңбектік міндеттерін атқару
барысында, еңбек ету қабілеттілігін жоғалту не отбасы мүшелерінің
асыраушысынан айырылу жағдаяты орын берген жағдайда бірнеше қаржылық қайнар
көздерден жәрдемдік төлем ақылармен қамтамасыз етілу құқығымен иемденеді.
Олар: біріншіден, бюджет есебінен бірінші деңгейлік, белгілі бір әлеуметтік
қатерлік түрлеріне байланысты, жәрдемдік төлем ақылармен; екіншіден,
міндетті әлеуметтік сақтандыру қорынан бөлінетін төлемдермен; үшіншіден,
сақтаушы компанияның қаражаты есебінен төленетін сақтандыру төлемдерімен
қамтылу мүмкіндіктері жоғарыда аталған заңнамалық актілермен анықталады.
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау институты тек қана еңбек
құқығының институты ғана емес, сонымен қатар, осы институттың кешендік
құқықтық интститут ретінде танылуы құқықтық теорияда дау тудырмайтын ғылыми
пікірлер және тұжырымдар негізінде айқындалады.
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау институтының кешендік құқықтық
институт ретінде анықталуының негізгі белгілері осы институттың пәнін
құрайтын қоғамдық қатынастардың белгілерімен анықталады, олар:
қызметкерлермен қатар өндірістік ортамен байланыста болатын басқа да
тұлғалардың өмірін, денсаулығын қорғау құқығын қамтамасыз ету; аталған
институттың субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің шеңберін анықтау
және оларды жүзеге асыру бағытындағы тәсілдерді бекіту қажеттіліктерімен
ажыратылады.
Кешендік институт туралы ғылыми ой-пікірлерді, тұжырымдарды зерттеуде
және осы институттың ұғымын анықтауда белгілі ғалым С.С. Алексеевтің
еңбектеріне сүйенеміз. С.С. Алексеевтің тұжырымына байланысты кешендік
институт “ белгілі бір құқық саласының басқа құқық саласына тән құқықтық
қатынастарды реттеу тәсілін қамтитын бір бөлігі” ретінде анықталады [12,
83б.].
Осы мәселеге байланысты басқа ғалымның зерттеу жұмысында келесідей
түсінік берілген “құқық жүйесінде кешендік сала аралық институттардың
бекітілуі осы институттардың нормаларының басқа да шектес салалық құқық
заңнамасында қайталануын шектейді” [13, 22б.].
1.2 Халықты жұмыспен қамту; еңбек қауіпсіздігі; жұмыс түрін еркін
таңдау құқығы; халықаралық стандарттары ретінде жалпы сипаты
Қазақстан Республикасы, халықаралық деңгейде, халықаралық
қауымдастықтар мен анықталған қағидаттарды қолдайтын мемлекет ретінде 1992
жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның, 1993 жылдың 31 мамырында Халықаралық Еңбек
Ұйымының (ары қарай, мәтін бойынша – ХЕҰ) мүшесі болып танылды. БҰҰ-ның
негізгі мақсаты – құрылу сәтінде, барша адамазаттың құндылығын қорғау және
дамыту болып айқындалды. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Жалпылық адам құқығы
жөніндегі Декларация (ары қарай Жалпылық Декларация) адамзаттың дамуы
жөніндегі негізгі тұжырымдама ретінде адамның азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтарын айқындайтын алғашқы,
фундаменталдық құжат ретінде танылады. Жалпылық Декларация, халықаралық
деңгейде адам құқығын қорғау жүйесін жетілдіруге серпіліс берді және
мемлекеттермен, олардың халықаралық міндеттілігі шегінде, осы актіге
байланысты, адам құқығын қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық актілердің
қабылдануына септігін тигізді [3, 28б.].
Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек жағдайымен
қамтылу құқығын анықтау үшін, бірінші кезекте, әркімнің жұмыспен қамтылу
құқығын, ғылыми теориялық негізде анықтауымыз қажет.
Халықаралық құқық доктаринасында жеке тұлғаның еңбегін қолдану және
халықты жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу – позитивті
құқық ретінде танылады. Теңдік туралы жалпылық құқық қағидатының түсінігі
БҰҰ-ның негізгі құжаттарымен айқындалған. 1948 жылғы Жалпылық
Декларацияның 2 бабына сәйкес “әрбір адам Декларациямен жарияланған барлық
құқықтармен және бостандықтармен қандайда бір айырмашылықтарға, яғни,
кәсібіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа сеніміне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік немесе басқа да жағдайларына қарамастан
иемденуі керек. Осы аталған қағидат 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактінің
2 бабымен бекітілген. Осы Пакт Қазақстан Республикасымен 2005 жылдың 21
қарашасында бекітілді.
Теңдік және кемсітушілікке жол бермеу қағидаты (ары қарай: теңдік
қағидаты) халықаралық еңбек құқығының (стандартының) негізгі қағидаты
ретінде ескерілген. 1944 жылғы Филадельфияда қабылданған (филадельфия
декларациясы) Ұсынымда ХЕҰ-ның түпнұсқалық қағидаты жария етілді – “барлық
адамдар нәсіліне, сеніміне немесе жынысына қарамастан өзінің жағдайын,
өзінің рухани дамуын еркін жағдайда, экономикалық тұрақтылықта және тең
мүмкіндік жағдайында көтермелеуге құқылы”.
Теңдікке деген кепілдікті қаматамсыз ету мәселесі бойынша жоғарыда
аталған халықаралық актілерге қосымша, салалық бағытта, кемсітушіліктің
барлық нысандарын жоюға бағытталған ережелерді қамтитын құжаттар
қабылданды. Олардың қатарында, нәсілдікті кемсітушілік мәселесі бойынша БҰҰ-
ның 1965 жылғы Нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы
Конвенциясы басшылыққа алынады. Аталған Конвенцияның 5-бабына сәйкес БҰҰ-на
мүше мемлекеттер нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысанына тиым салуға
міндеттенеді. Тиісінше нәсіліне, түсіне, ұлттық немесе этникалық тегіне
қарамастан әрбір тұлғаның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын,
олардың қатарында – еңбек ету құқығын, еңбекке ақы төлеудегі теңдігін және
заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Жыныстық тегіне байланысты жеке санаттағы қызметкерлердің құқықтары мен
бостандықтарының қамтамасыз етілуі 1981 жылғы Әйелдерге қатысты
кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы
басшылыққа алынады. Жыныстық айырмашылығы бойынша кемісітушілікке тиым салу
және оған жол бермеу мәселесі ХЕҰ-ның басқа да актілерімен реттеледі. 1951
жылғы № 100 Тең сыйақы туралы Конвенцияға сәйкес қызметкердің жыныстық
басқа да айырмашылықтарына қарамастан тең өнімді, сапалы еңбегі үшін,
теңдік негізде сый ақыға деген әркімнің құқығы қамтамасыз етілуге тиіс;
19... жылғы № 156 Еңбекшілердің отбасылық міндеттері туралы Конвенция
отбасылық міндеттерді орындау шеңберінде, соған байланысты әркімнің
еңбектік құқықтарын қамтамасыз ету және сол себепті кемісітушілікке жол
бермеу мәселесі реттеледі; 1994 жылғы №175 Толық емес жұмыс уақыты
жағдайында жұмыс істеу туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы отбасылық міндеттері бар
әйелдердің еңбегін қолдануға байланысты туындайтын қатынастарға
қолданылады. Қызметкер мигранттарға қатысты кемісітушілікке жол бермеу және
сол мигранттардың қатысуымен туындайтын еңбектік қатынастарды реттеуде
теңдікті қамтамасыз ету сұрақтары 19... жылғы №143 Жұмысшы мигранттар
туралы Конвенциямен реттеледі. Аз ұлттарды жұмыспен қамту мәселесі 1989
жылғы Тұрғылықты және тайпалық халықтар туралы Конвенциямен реттеледі.
Осы Ковенцияға сәйкес, ұлттық, нәсілдік және діни сенімділігінің
айырмашылықтарына қарамастан, әркімнің жұмыспен тең қамтамасыз етілуі және,
соған байланысты, тең мүмкіндіктермен иемдену құқығын жүзеге асырудың
қағидаттары анықталған.
Еуропалық деңгейде теңдік қағидасын жүзеге асыруға байланысты қажетті
құжаттар қабылданды. Олардың қатарында 1961 жылғы Еуропалық әлеуметтік
Жарғы, 1950 жылғы Адам құқығы және негізгі бостандықтарды қорғау туралы
Еуропалық Конвенция негізгі құжаттар ретінде танылады. Осы 1950 жылғы Адам
құқығы және негізгі бостандықтарды қорғау туралы Европалық Конвенцияның 14
бабына сәйкес “құқық және бостандықты қолдану, оның ішінде күш көрсету
негізінде қолданылатын еңбекке тиым салу, кәсіподақтар құру және тең
сыйақыға деген әркімнің құқығына, жынысына, нәсіліне, түсіне, тіліне,
дініне, саяси және басқада сеніміне, ұлттық немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ЗАҢ ФАКУЛЬТЕТІ
ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫ ЖӘНЕ АЗАМАТТЫҚ ІС ЖҮРГІЗУ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Халықаралық еңбек ұжымының, еңбек қатынастарын реттеудегі маңызы
Орындаған 3 курс студенті М.С. Ізбасар
Ғылыми жетекші Д.У.
Рыскалиев
Норма бақылаушы Ж. Карашева
Кафедра меңгерушісінің
Рұқсатымен қорғауға жіберілді
з.ғ.к., доцент ___ ______ 2011ж. _________________Т.М.
Абайдельдинов
Алматы, 2011жыл
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ: ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ;
ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ; ЖҰМЫС ТҮРІН ЕРКІН ТАҢДАУ ҚҰҚЫҒЫ; ҰҒЫМДАРЫНЫҢ
ЖАЛПЫ
СИПАТЫ ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.1 Халықаралық Еңбек Ұйымының мақсаты және міндеттері ... ... ... .7
1.2 Халықты жұмыспен қамту; еңбек қауіпсіздігі; жұмыс түрін еркін
таңдау құқығы; халықаралық стандарттары ретінде жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2 ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ ТУРАЛЫ ХЕҰ-НЫҢ КОНВЕНЦИЯЛАРЫНЫҢ СИПАТЫ ЖӘНЕ
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ ЗАҢДАРЫНЫҢ ХАЛЫҚАРАЛЫҚ СТАНДАРТТАРЫНА САЙ
ҮЙЛЕСІМДІЛІГІ ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ...27
1. Халықты жұмыспен қамту – еңбек құқығының негізгі мақсаты:
түсінігі және
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... 27
2.2 Халықаралық Еңбек Ұйымының негізгі конвенциялары мен ұсынымдарының
жалпы
сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
...39
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .51
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР МЕН НОРМАТИВТІК
ҚҰҚЫҚТЫҚ
АКТІЛЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ...55
ҚОСЫМША
КІРІСПЕ
Зерттеу тақырыбының өзектілігі. Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) –
әлеуметтік әділеттілік қағидаларын, халықаралық қолдау тапқан адам
құқықтары мен еңбек саласындағы құқықтарды алға тартуды мақсат еткен БҰҰ
жүйесінің арнай агенттігі. 1919 жылы құрылған ХЕҰ, 1946 жылы БҰҰ-ның
бірінші арнайы агенттігі атанды. ХЕҰ негізгі еңбек құқығы саласында ең
төменгі стандарттарды қалыптастырып, конвенция және ұсыныс түріндегі
халықаралық еңбек нормаларын жасайтын арнайы орган. Қазақстан Халықаралық
Еңбек Ұйымына 1993 жылы мүше болды (бұдан әрі – ХЕҰ). 1995 жылдан бастап
ХЕҰ Қазақстандағы Өкілдігі жұмыс істейді. ХЕҰ негізгі қызметі Қазақстан
Республикасы Үкіметіне, жұмыс берушілер (кәсіпорын иелері) және еңбекшілер
(кәсіподақтар) ұйымына еңбек қатынастары, Жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау
саласында практикалық қолдауды қамтамасыз ету болып табылады. ХЕҰ
халықаралық еңбек нормаларын ратификациялау мен оларды орындауға қажетті
саясатты құру және кеңестер, ұсыныстар, басқа да бағытталған, арнайы оқу
бағдарламалармен қамтамасыз ету арқылы техникалық көмек көрсетуде
жәрдемдеседі.
Қазақстан Республикасы өзін демократиялық, зайырлы, құқықтық және
әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырады, оның ең қымбат қазынасы — адам
және адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары [1].
ҚР Констициясының 24 бабының 1 бөлігіне сай: Әркімнің еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауына құқығы бар [1]. Және
ҚР Еңбек Кодексінің 1 бабының 1 бөлігінің 15 тармағына сәйкес: еңбек - адам
мен қоғамның өміріне жəне қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті
материалдық, рухани жəне басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам
қызметі [2, 3-5б.].
Қазақстан Республикасы, халықаралық деңгейде, халықаралық
қауымдастықтар мен анықталған қағидаттарды қолдайтын мемлекет ретінде 1992
жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның, 1993 жылдың 31 мамырында Халықаралық Еңбек
Ұйымының (ары қарай, мәтін бойынша – ХЕҰ) мүшесі болып танылды. БҰҰ-ның
негізгі мақсаты – құрылу сәтінде, барша адамазаттың құндылығын қорғау және
дамыту болып айқындалды. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Жалпылық адам құқығы
жөніндегі Декларация (ары қарай Жалпылық Декларация) адамзаттың дамуы
жөніндегі негізгі тұжырымдама ретінде адамның азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтарын айқындайтын алғашқы,
фундаменталдық құжат ретінде танылады. Жалпылық Декларация, халықаралық
деңгейде адам құқығын қорғау жүйесін жетілдіруге серпіліс берді және
мемлекеттермен, олардың халықаралық міндеттілігі шегінде, осы актіге
байланысты, адам құқығын қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық актілердің
қабылдануына септігін тигізді [3, 28б.].
Халықаралық құқық доктаринасында жеке тұлғаның еңбегін қолдану және
халықты жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу – позитивті
құқық ретінде танылады. Теңдік туралы жалпылық құқық қағидатының түсінігі
БҰҰ-ның негізгі құжаттарымен айқындалған. 1948 жылғы Жалпылық
Декларацияның 2 бабына сәйкес “әрбір адам Декларациямен жарияланған барлық
құқықтармен және бостандықтармен қандайда бір айырмашылықтарға, яғни,
кәсібіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа сеніміне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік немесе басқа да жағдайларына қарамастан
иемденуі керек. Осы аталған қағидат 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактінің
2 бабымен бекітілген. Осы Пакт Қазақстан Республикасымен 2005 жылдың 21
қарашасында бекітілді.
Теңдік және кемсітушілікке жол бермеу қағидаты (ары қарай: теңдік
қағидаты) халықаралық еңбек құқығының (стандартының) негізгі қағидаты
ретінде ескерілген. 1944 жылғы Филадельфияда қабылданған (филадельфия
декларациясы) Ұсынымда ХЕҰ-ның түпнұсқалық қағидаты жария етілді – “барлық
адамдар нәсіліне, сеніміне немесе жынысына қарамастан өзінің жағдайын,
өзінің рухани дамуын еркін жағдайда, экономикалық тұрақтылықта және тең
мүмкіндік жағдайында көтермелеуге құқылы”.
Теңдікке деген кепілдікті қаматамсыз ету мәселесі бойынша жоғарыда
аталған халықаралық актілерге қосымша, салалық бағытта, кемсітушіліктің
барлық нысандарын жоюға бағытталған ережелерді қамтитын құжаттар
қабылданды. Олардың қатарында, нәсілдікті кемсітушілік мәселесі бойынша БҰҰ-
ның 1965 жылғы Нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы
Конвенциясы басшылыққа алынады. Аталған Конвенцияның 5-бабына сәйкес БҰҰ-на
мүше мемлекеттер нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысанына тиым салуға
міндеттенеді. Тиісінше нәсіліне, түсіне, ұлттық немесе этникалық тегіне
қарамастан әрбір тұлғаның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын,
олардың қатарында – еңбек ету құқығын, еңбекке ақы төлеудегі теңдігін және
заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етуге міндеттенеді [4, 18б].
Жыныстық тегіне байланысты жеке санаттағы қызметкерлердің құқықтары мен
бостандықтарының қамтамасыз етілуі 1981 жылғы Әйелдерге қатысты
кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы
басшылыққа алынады. Жыныстық айырмашылығы бойынша кемісітушілікке тиым салу
және оған жол бермеу мәселесі ХЕҰ-ның басқа да актілерімен реттеледі. 1951
жылғы № 100 Тең сыйақы туралы Конвенцияға сәйкес қызметкердің жыныстық
басқа да айырмашылықтарына қарамастан тең өнімді, сапалы еңбегі үшін,
теңдік негізде сый ақыға деген әркімнің құқығы қамтамасыз етілуге тиіс; №
156 Еңбекшілердің отбасылық міндеттері туралы Конвенция отбасылық
міндеттерді орындау шеңберінде, соған байланысты әркімнің еңбектік
құқықтарын қамтамасыз ету және сол себепті кемісітушілікке жол бермеу
мәселесі реттеледі; 1994 жылғы №175 Толық емес жұмыс уақыты жағдайында
жұмыс істеу туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы отбасылық міндеттері бар әйелдердің
еңбегін қолдануға байланысты туындайтын қатынастарға қолданылады. Қызметкер
мигранттарға қатысты кемісітушілікке жол бермеу және сол мигранттардың
қатысуымен туындайтын еңбектік қатынастарды реттеуде теңдікті қамтамасыз
ету сұрақтары №143 Жұмысшы мигранттар туралы Конвенциямен реттеледі. Аз
ұлттарды жұмыспен қамту мәселесі 1989 жылғы Тұрғылықты және тайпалық
халықтар туралы Конвенциямен реттеледі. Осы Ковенцияға сәйкес, ұлттық,
нәсілдік және діни сенімділігінің айырмашылықтарына қарамастан, әркімнің
жұмыспен тең қамтамасыз етілуі және, соған байланысты, тең мүмкіндіктермен
иемдену құқығын жүзеге асырудың қағидаттары анықталған.
Ғаламдану кезеніңде, халықаралық стандарттарға сай, әрбір мемлекет
адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын толық көлемде қамтамасыз етуге
міндетті. Қолданылатын шектеулер, халықаралық стандарттарға сай, әркімнің
ар-ожданына, абыройына, қадір-қасиетіне, мемлекеттің мүддесіне нұқсан
келтірмейтін шамада ғана анықталуы керек [4, 18б.].
Халықаралық еңбек құқығы халықаралық деңгейде белгіленген құқықтың ең
маңызды ережелерін, сондай-ақ, олардың қабылдануы мен қолданылуына
байланысты іс жүргізу ережелерін қарайды [5, 3б.].
Еңбек туралы халықаралық Конвенцияларға қол қою жөнінен алғашқы
қадамдар ХІХ ғасырдың бас кезінен бастау алған. Халықаралық дәрежеде
қабылданған стандарттар арқылы қолдау таппайынша, еңбек заңдары жекелеген
елдерде нық орнатылуы мүмкін емес деп есептелді. Алғашқы екі Конвенция 1906
жылы Берндегі дипломатиялық Конференциямен қабылданды. 1919 жылдың
Бейбітшілік туралы келісім-шарттары Халықаралық Еңбек Ұйымының (ХЕҰ) құруын
қамтамасыз етті, оның неігізгі мақсаты Конвенциялар мен Ұсыныстар қабылдау
болып табылды
Содан бері, Халықаралық Еңбек Ұйымы әдетте жылына бір мәрте үнемі
шақырылып отырды. ол 176 Конвенция және 183 Ұсыныс қабылдады [6, 29б.].
1944 жылы Филаделфиядағы Конференция Ұйымның мақсаттары мен ниеттерін
қайта белгілеу туралы Декларация қабылданған болатын, ол кейіннен ХЕҰ
Конституциясына енгізілді. Декларация, атап айтқанда, еңбек өнім болып
табылмайды, өзін өзі көрсету және ассоциациялар еркіндігі ұдайым өрлеу
үшін маңызды болып табылады, бір жердегі кедейшілік барлық жердегі жақсы
тұрмыс үшін қауіп төндіреді және барлық адамдар нәсіліне, діні мен
жынысына қарамастан жақсы тұрмыс кешуге және еркіндік пен лайық жағдайында
рухани нығаюға, экономикалық жағынан қамтамасыз етілуге және тең
мүмкіндікке құқығы бар деп белгіледі [7, 31б.].
Зерттеудің объектісі. Халықаралық Еңбек Ұйымының еңбек саласындағы
маңызы, оның атқаратын қызметі, қабылданған Конвенциялары мен Ұсыныстары,
Халықаралық еңбек құқығының стандарттары.
Зерттеу жұмысының мақсаты және міндеті. Халықаралық Еңбек Ұйымының
халықаралық еңбек құқығында алатын орны, атқаратын қызметіне ғылыми талдау
жасау.
Зерттеудің дерек көздері: дипломдық жұмыс дайындау барысында, ҚР
нормативтік құқықтық актілері, Халықаралық еңбек құқығына байланысты
әдебиеттер, диссертациялық жұмыстар, баспада жарық көрген зерттеулер,
Халықаралық Еңбек Ұйымының Конвенциялары мен Ұсыныстары қолданылып талдау
жасалынды.
Дипломдық зерттеудің ғылыми негізділігі. Қазіргі таңда халықаралық
еңбек стандарттарын бекіту, және отандық заңнаманы сәйкестендіру маңызды
мәселе болып келеді. Соған сәйкес Халықаралық Еңбек Ұйымының келесідей
конвенцияларын қабылдау қажеттігі болып тұр: 1.ХЕҰ-ның 1925 жылғы № 18
Кәсіптік ауру туралы Конвенциясын. 2.ХЕҰ-ның 1937 жылғы № 62 Құрылыстағы
техникалық қауіпсіздік туралы Конвенциясы, 1937 жылғы № 53 Ұсынысын; 3.ХЕҰ-
ның 2000 жылғы № 183 Аналарды қорғау туралы Конвенциясымен, 1952 жылғы
№ 191 Аналарды қорғау туралы Ұсынысы; 4.ХЕҰ-ның 1990 жылғы № 171 Түнгі
жұмыс туралы Конвенциясы; 5.ХЕҰ-ның 1964 жылғы және 1980 жылғы қайта
қаралған № 121 Өндірістік жарақат алған жағдайда жәрдемақы туралы
Конвенциясы;
1 ХАЛЫҚАРАЛЫҚ ЕҢБЕК ҚҰҚЫҒЫНЫҢ СТАНДАРТТАРЫ: ХАЛЫҚТЫ ЖҰМЫСПЕН ҚАМТУ;
ЕҢБЕК ҚАУІПСІЗДІГІ; ЖҰМЫС ТҮРІН ЕРКІН ТАҢДАУ ҚҰҚЫҒЫ; ҰҒЫМДАРЫНЫҢ ЖАЛПЫ
СИПАТЫ
1.1 Халықаралық Еңбек Ұйымының мақсаты және міндеттері
Халықаралық еңбек ұйымы (ХЕҰ) – әлеуметтік әділеттілік қағидаларын,
халықаралық қолдау тапқан адам құқықтары мен еңбек саласындағы құқықтарды
алға тартуды мақсат еткен БҰҰ жүйесінің арнай агенттігі. 1919 жылы құрылған
ХЕҰ, 1946 жылы БҰҰ-ның бірінші арнайы агенттігі атанды. ХЕҰ негізгі еңбек
құқығы саласында ең төменгі стандарттарды қалыптастырып, конвенция және
ұсыныс түріндегі халықаралық еңбек нормаларын жасайды.
БҰҰ жүйесінде ХЕҰ–ның үшжақты бірегей құрылымы бар, ондағы жұмыс
берушілер мен жұмысшылардың бірлестіктері ХЕҰ-ның басшы органдарының
жұмысында үкіметтермен тең дауысқа ие. Женевадағы Халықаралық еңбек бюросы
ХЕҰ-ың секретариаты, оның жедел штаб-пәтері, зерттеу және баспа орталығы.
Қазақстан Халықаралық Еңбек Ұйымына 1993 жылы мүше болды (бұдан әрі –
ХЕҰ). 1995 жылдан бастап ХЕҰ Қазақстандағы Өкілдігі жұмыс істейді.
ХЕҰ офисінің негізгі қызметі Қазақстан Республикасы Үкіметіне, жұмыс
берушілер (кәсіпорын иелері) және еңбекшілер (кәсіподақтар) ұйымына еңбек
қатынастары, Жұмыспен қамту, әлеуметтік қорғау саласында практикалық
қолдауды қамтамасыз ету болып табылады.
ХЕҰ халықаралық еңбек нормаларын ратификациялау мен оларды орындауға
қажетті саясатты құру және кеңестер, ұсыныстар, басқа да бағытталған,
арнайы оқу бағдарламалармен қамтамасыз ету арқылы техникалық көмек
көрсетуде жәрдемдеседі.
Қазақстан Өкілдері көрнекті және практикалық тәжірибе алу мақсатымен
түрлі елдерде өтетін халықаралық конференциялардың жұмысына, семинарларға,
симпозиумдарға шақырылып тұрады.
ХЕҰ халықаралық Оқу Орталығындағы оқу курстар жұмыстарын одан әрі
жетілдіруге пайдалы. Оқу орталығында тұрақты негізде республиканың
әлеуметтік серіктестіктің үш жақ өкілдері біліктіліктерін арттырады.
ХЕҰ еңбек туралы заң жобасының, халықты жұмыспен қамту туралы заң
жобасының, еңбекті қорғау саласындағы қамсыздандыру туралы заң жобасының,
Еңбек Кодексінің және басқа да заңдар жобасының сараптамасын жасап,
халықаралық еңбек нормативтеріне негізделіп Қазақстан Республикасының
Үкіметіне түсініктер, сипаттамалар берді.
Қазақстан ХЕҰ адам құқықтарының негізгілері жөніндегі барлық
Конвенцияларын бекітті.
Бұл қауымдастық еркіндігі және коллективтік келіссөздер (№№ 87 және
98 Конвенциялар), еріксіз еңбек (№№ 29 және 105 Конвенциялар), мүмкіндіктер
мен үндеулер теңдігі (№№ 100 және 111 Конвенциялар), балалар еңбегі (№ 138
Конвенциясы) бойынша Конвенциялар. 2010 жылы Женевада Қазақстанның
әлеуметтік серіктестіктің үш жақ өкілдері Халықаралық еңбек ұйымымен 2010-
2012 жылдарға арналған Лайықты еңбек бағдарламасына қол қойды.
Аталған бағдарлама дүниежүзілік қаржы және экономикалық дағдарысты
ескере отырып, әлеуметтік-еңбек қатынастары саласындағы ынтымақтастық
жөніндегі алдыңғы бағдарламалардың жалғасы болып келеді. Бағдарлама
Мыңжылдық даму мақсаттары ережесімен және даму мақсатында көмек көрсету
жөніндегі БҰҰ Шеңберлік бағдарламасын (UNDAF) басшылыққа алады.
Бағдарлама Қазақстан Республикасының 2030 жылға дейінгі Даму
стратегиясында, 2024 жылға дейін Қазақстанның орнықты дамуға өту
Концепциясы және Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік
қорғау министрлігінің 2010-2014 жылдарға арналған Стратегиялық жоспар
сияқты үкіметтің орта мерзімді және ұзақ мерзімді стратегияларында
белгіленген ұлттық артықшылықтарға негізделген.
Ынтымақтасудың басым бағытының негізінде жұмыс орындары туралы ХЕҰ
Ғаламдық пактісінің принциптерін жылжыту жатыр.
Бағдарламада алға қойылған мақсаттарға және үш бағыт бойынша
нәтижелерге қол жеткізу үшін қажетті басты индикаторлар мен стратегиялар
нақты тұжырымдалған:
- халықаралық стандарттарға сәйкес еңбек қатынастары саласындағы
мәселелерді реттеу;
- ер мен әйелдердің тиімді жұмыспен қамту және әлеуметтік қорғауға
жәрдемдесу;
- үшжақты ынтымақтастықты және әлеуметтік диалогты одан әрі дамыту.
Бағдарламаны іске асыру бойынша ХЕҰ және Қазақстан Республикасының
үшжақты әріптестерінің конструктивті ынтымақтастығы нәтижелерге қол
жеткізуді және әлеуметтік-еңбек қатынастары саласындағы жағымды
өзгерістермен қамтамасыз етеді.
Бастапқы Халықаралық Еңбек құқығының пайдасына келтірілген негізгі
дәлел халықаралықбәсекелестікпен байланысты. Еңбек шарттары туралы
халықаралық келісімдер қызметкерлердің есебінен бәсекеге жол бермейді және
әділ бәскелестікке дұрыс ықпал жасайды деп сесптелінді. белгілі бір уақыт
аралығында бұл дәлелдерге елеулі мән берілген жоқ, өйткені шығындар мен
заттардың нақты бағылары еңбек шығындарына қарағанда көптеген басқа
факторларға байланысты деп саналған еді. Экономиканың дүниежүзілік деңгейде
көтерілуіне байланысты саудаға қатысты еңбек стандарттарының рөлі мен
тиімділігі жөніндегі мәселе қайта алдыңғы қатарға шығып, шиеленісті даудың
тақырыбына айналды. ХЕҰ (МОТ) мен жуырда құрылған Дүниежүзілік Сауда Ұйымы
әрекеттерінің үйлесімділігіне қатысты, еңбек стандарттарын сақтауды талап
ету мүмкіндігін қосатын мәселе пікірталастың ортасына түсіп отыр.
Бірінші дүниежүзілік соғыстың аяғында әлеуметтік әділетсіздікке қарсы
әрекет бейбітшілік ісіне қызмет атқарады деген дәлел қарастырылуға
ұсынылды. Бүгінде, халықаралық еңбек құқығының маңызды қозғаушы күші
әлеуметтік әділдік болып табылады. ХХ ғасыр ішінде еңбек жағдайының жақсара
түскеніне қарамастан, тіпті дамыған елдердің өзінде де шешілмеген
әлеуметтік мәселелер әлі орын алып келеді. Қанау мен мұқтаждық бүкіл дүние
жүзі бойынша жұмыс адамдарына ықпал етуін жалғастырып отыр. Әлеуметтік
әділеттілік жөніндегі ұғым ұдайы дамуда және қазір адамзаттың жалпы жақсы
тұрмыс құруына да қатысы бар.
Халықаралық еңбек құқығының осы негізгі мақсаттарға қосымша атқаратын
қызметі теңдестірілген экономикалық және әлеуметтік өрлеуге көмектесу,
халықаралық сипаттағы еңбек мәселелерін реттеу және үкіметтерге,
қызметкерлер мен кәсіпкерлерге нұсқау құралы ретінде қызмет атқару болып
табылады.
Қазақстанда нарықтық экономикалық қатынастардың қалыптасуы және соған
байланысты әлеуметтік, экономикалық және саяси қатынастардың өзгеруі
жағдайында халықты әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесі айқындалды. Осы
мәселеде, Қазақстан Республикасы Конституциясының 1 бабының 1 тармағына
сәйкес – адамның өмірі, құқытары мен бостандықтары мемлекеттің ең қымбат
қазынасы, 28 бабының 1 тармағына сәйкес - Қазақстан Республикасы азаматының
әлеуметтік қамсыздандырылуына кепілдік беріледі. Осы принциптерге сәйкес
Қазақстан Республикасында, халықаралық стандарттарға сәйкес, халықты
әлеуметтік қорғаудың тиімді жүйесін қалыптастыру, құру мемлекеттің негізгі
міндет ретінде танылады. Мемлекеттің нарықтық экономикаға өтуінің бастапқы
сатысында, инфляциялық үдерістің белең алуы және соған байланысты бюджеттік
тапшылықтың салдарына байланысты бірінші кезекте халықты әлеуметтік қорғау
мәселесіне мемлекет ерекше көңіл бөледі. Аталған міндеттер бағытында
айқындалған іс-шаралардың дер кезінде қолға алынуы және соған байланысты,
әлеуметтік салада жүргізіліп жатқан реформалар, қазіргі жағдайда қарқынды
дамып келеді. Қазіргі жағдайда қалыптасқан халықты әлеуметтік қорғау жүйесі
үнемі жетілдіруді қажет етеді. Осы саланы жетілдіруге мемлекеттік қазынадан
жүзеге асырылады
Соңғы жылдардағы экономика саласында орын берген оңтайлы өзгерістер мен
тұрақты дамуды қамтамасыз етуге бағытталған іс-шаралар әлеуметтік қорғаудың
кешенді жүйесін құруға мүмкіндік берді.
Қазақстан ХЕҰ-ның мүшесі ретінде халықты әлеуметтік қамсыздандыру
туралы осы халықаралық ұйымның бірқатар конвенцияларын бекітті. Негізінде,
әлеуметтік саясаттың түпкілікті қағидаттары ХЕҰ-ның Жарғысымен айқындалған.
Еңбек саласындағы негізгі қағидаттар және әркімнің жұмыспен қамтылу
құқығының ұғымы және нышандары халықаралық еңбек конфедерациясының 86-
сессиясында қабылданған Декларациясымен анықталды.
Декларациямен бекітілген төрт қағидат ХЕҰ-на мүше елдердің барлығына
бірдей міндетті болып табылады, олар: бірлестіктердің еркіндігі және
ұжымдық келіссөздер жүргізу құқығын тану; күштеп еңбекті қолданудың барлық
нысанын жою; балалар еңбегіне тиым салу; еңбекті қолдану және халықты
жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу.
Халықаралық еңбек құқығы жүйесінде айқындалған халықаралық еңбек
стандартының доктринасы позитивті құқық ретінде анықталған және, соған
байланысты, еңбек құқығының қайнар көздері арасында мемлекетпен бекітілген
халықаралық шарттар, олардың құрамында: декларациялар, пактілер,
конвенциялар ерекше орын алады.
ХЕҰ-ның негізгі мақсаты, әлеуметтік әділеттілік қағидатына негіз,
бейбітшілікті орнықтыру және әлемде экономикалық, әлеуметтік тұрақтылықты
қамтамасыз ету болып табылады. ХЕҰ-ның Жарғысымен және Филадельфия
Декларациясымен анықтылған әлеуметтік саясаттың түпкілікті қағидаттары,
жоғарыда аталған мақсаттарға жетудің құқықтық негіздемелері ретінде
танылады. Олар әркімнің еңбек етуде тазалық талаптарына сай қауіпсіздік
жағдайымен, тұрақты даму жағдайында өмір сүру деңгейімен, адам мен
азаматтың еңбек ету қабілеттігін сақтауды қамтамасыз ету. Ұлттық заңнама
нормаларын халықаралық нормаларға сәйкес үйлестіру мәселесінде ХЕҰ-ның
конвенцияларының жалпылық және салалық маңыздылығын ажырата білуіміз қажет.
Жалпылық негізде, яғни барлық еңбектік қатынастарға таралатын
конвенцияларға келесі конвенциялар жатады: 1958 жылғы 25 маусымдағы №111
Еңбек және жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке қатысты; 1949 жылы 1
шілдедегі №95 Жалақыны қорғауға қатысты; 1951 жылы 29 маусымдағы №100
Ерлермен әйелдердің тең бағалы еңбегі үшін тең ақы төлеу т.б...
Конвенциялар, халықаралық шарттар ретінде, халықты жұмыспен қамту саласында
адамның негізгі құқықтары мен бостандықтарын анықтайтын халықаралық
құқықтың қайнар көздері ретінде танылады. Қазақстан Республикасы
Конституциясының 4 бабының 1 тармағына сәйкес басқа да нормативтік құқықтық
актілердің нормаларымен қатар Қазақстан Республикасында қолданылатын құқық
болып халықаралық шарттардың нормалары танылады. Осы баптың 3 тармағына
сәйкес республика бекіткен халықаралық шарттардың Республика заңдарынан
басымдығы болады [1].
Конвенциялардың сипатын анықтауда жұмыспен қамтылған тұлғалардың
субъектілік құрамына байланысты және сол актілердің (конвенциялардың)
мазмұнына сәйкес жұмыспен қамту саласында халықтың әлеуметтік топтарының
жекелеген санаттарының құқықтық мәртебесі анықталады. Олардың қатарын 1981
жылғы №151 Отбасылық міндеттемелермен байланысты еңбек қатынастары туралы
Конвенция; 1983 жылғы №159 Мүгедектерді жұмыспен қамту және оларды кәсіби
сауықтыру туралы Конвенциялары құрады [38].
Қазіргі уақытта, әлемнің көптеген елдерінде, халықаралық еңбек құқығы
ұлттық еңбек құқығының жекеленген институты ретінде нәтижелі түрде бекіді.
Еңбектік қатынастарды халықаралық құқықтық негізде реттеу –
халықаралық құжаттармен бекітілген үлгілер (стандарттар) ретінде танылады.
Халықаралық шарттарға қосылған мемлекеттер сол үлгілерді ұлттық еңбектік
заңнамада ескереді. Яғни, еңбекті қолданудың халықаралық стандарттары БҰҰ-
ның құжаттарымен және, сонымен қатар, ХЕҰ-ның актілерімен бекітіледі.
Халықаралық деңгейде, алғашқы кезеңде еңбек құқығы халықты жұмыспен
қамту, сосын еңбекті қорғау құқығы ретінде танылды, міне осыдан оның
негізгі әлеуметтік құндылығы көрінеді. Мәні бойынша, құқық саласы ретінде,
еңбек құқығының мақсаты мен міндеттері халықты жұмыспен қамту және жұмыс
орында еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз ету болып табылады. Осы мәселеде,
халықаралық құқық нормаларымен анықталған міндеттер мен мқсаттарға қаншалық
ұлттық еңбектік заңнаманың жауап беретіндігін не, немесе қаншалықты сәйкес
келетіндігін анықтауымыз қажет. ЕК-нің 3 бабының 1 тармағына сәйкес
еңбектік заңнаманың мақсаты – еңбек қатынастары тараптарының құқықтары мен
мүдделерін қорғау және еңбек саласындағы құқықтар мен бостандықтардың ең
төменгі кепілдіктерін белгілеу болып табылады. Осы кодекстің 3 бабының 2
тармағына сәйкес Қазақстан Республикасының еңбектік заңнамасының міндеттері
– еңбек қатынастары тараптары мүдделерінің теңгеріміне, экономикалық өсуге
қол жеткізуге, өндіріс тиімділігі мен адамдардың әл-ауқатын арттыруға
бағытталған қажетті құқықтық жағдайлар жасау болып табылады. Салыстырмалы
түрде ЕК-мен айқындалған мақсаттардың халықарлық үлгілерге толық жауап
бермейтінін келесі себептерген негіз айқындауға негіз бар. Біріншіден - ЕК-
нің 3 бабына сәйкес жұмыс берушімен қызметкердің тең тараптар ретінде бір
деңгейге қойылуы қаншалықты негізді? Екіншіден – экономикалық өсуге қол
жеткізу еңбек құқығының міндеті болып саналама? Егер экономикалық өсуге қол
жеткізу еңбек құқығының мақсаты болса онда осы міндетке жетудің тәсілдері
ЕК-де анықталғанба? Экономикалық өсуге қол жеткізуді қалай түсінуіміз
қажет? Ғылыми теориялық негізде осы мәселелердің жауабын анықтау арқылы
әркімнің еңбек қауіпсіздігіне деген құқығын қамтамасыз етудің құқытық
тәсілдерін және осы бағыттағы түпкілікті мемлекеттік әлеуметтік,
экономикалық саясаттың бағытын анықтаймыз. Еңбек заңнамасында қолданылатын
ұғымдар мен терминдер ЕК-нің 1-бабының 2 тармағына сәйкес және ЕК-нің
тиісті баптарында айқындалатын мағыналарда пайдаланылады. ЕК-нің 1-бабы 1
тармағының 15) тармақшасына сәйкес еңбектің құқықтық категория ретінде
еңбектің ұғымы келесі мәтінде айқындалған: еңбек – адам мен қоғамның
өміріне және қажеттіліктерін қанағаттандыруға қажетті материалдық, рухани
және басқа да құндылықтарды жасауға бағытталған адам қызметі.
Қазіргі кезде еңбек құқығының әлеуметтік функциясы еңбекті қорғаумен
ғана шектелмеуі керек деген ойлар қалыптасқан. Аталған функцияның келесідей
белгісі айқындалуы тиіс – еңбек саласындағы адам құқығының толық бекітілуін
және сатылы түрде дамуын қамтамасыз ету. Еңбек құқығының осы функциясы,
белгілі бір деңгейде, еңбек қауіпсіздігін қамтамасыз етумен сәйкес келеді.
Еңбек құқығы, қызметкерлердің еңбегін қорғауды қамтамасыз етумен қатар,
еңбек үдерісінің қатысушысы болып табылатын адамның кешенді әлеуметтік-
экономикалық құқықтары мен игіліктерін қамтамасыз етуге бағытталуы тиіс.
Қазақстан Республикасы Конституциясымен айқындалған қағидаттарға сәйкес
мемлекеттің негізгі міндеті халықтың әл-ауқатын жақсарту және әлеуметтік
қорғау болып танылады. Осы мақсатта, мемлекеттің негізгі өкілеттіктері
заңнамалық негізде айқындалған. Қазақстан Республикасы Конституциясының 1-
бабының 1-тармағына сәйкес, мемлекетіміздің ең қымбат қазынасы-адам және
адамның өмірі, құқықтары мен бостандықтары.
Конституцияға сәйкес адамның құқықтары мен бостандықтары шартсыз
танылады және оларға кепілдік беріледі (12-баптың 1-тармағы) , әркімнің
құқық субъектісі ретінде танылуына (13-баптың 1-тармағы), еңбек ету
бостандығына, қызмет пен кәсіп түрін еркін таңдауға деген құқығы (24-баптың
1-тармағы) бекітілген. Конституцияның 28-бабының 1-тармағына сәйкес әркімге
әлеуметтік тұрғыда қамсыздандырылуына, яғни жасына, науқастығына,
мүгедектігіне, асыраушысынан айырылу жағдайына және өзге де жағдаяттардың
орын беруіне себеп ең төменгі жалақы мен зейнетақының мөлшерінде жәрдем
ақымен қамтамасыз етілуіне кепілдік беріледі. Жоғарыда аталған
конституциялық қағидаттарға сәйкес конституциямен айқындалған адамның
құқытары мен бостандықтары қолданыстағы салалық заңнамалық актілермен
бекітіледі, яғни салалық құқық нормаларымен адамның негізгі құқықтары мен
бостандықтарының жүзеге асырылу механизмдері мен тәсілдері бекітіледі.
Осылай, мемлекет конституциялық нормалармен айқындалған мақсаттарды жүзеге
асырудың құқықтық тәсілдерін белгілейді. Әркімнің қауіпсіздік талаптарына
сай еңбек жағдайымен қамтамасыз етілу құқығы, құқықтық жүйеде, құқықтық
реттеу объектісі және құқықтық категория ретінде және, сонымен қатар,
тұлғаның ажырамас жекелік мүліктік емес құқығы және игілігі болып танылады.
Қазақстан Республикасының Конституциясы барлық құқық салаларына қатысты,
салалық заңнаманың негізін қалайтын формалдық қайнар көзі болып табылады.
Еңбек нарығының қалыптасу жағдайында, формалдық секторде, жұмыспен
қамтылған тұлғалардың, яғни кәсіпорындарда, мекемелерде, ұйымдарда еңбек
шарты және азаматтық құқықтық шарттар негізінде қызмет атқаратын не белгілі
бір жұмысты орындайтын азаматтардың, сонымен қатар, қоғамдық жұмыспен
қамтылған жұмыссыздардың құқықтары мен заңмен қорғалатын мүдделерін
конституциялық құқықтық негізде қорғауды қамтамасыз ету мәселесі аса
күрделі мәселе ретінде танылады. Конституцияның 24 бабының 2 тармағы
көлемінде айқындалған әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай
еңбек ету жағдайымен қамтамасыз етілу құқығы осы негізгі заңмен белгіленген
басқа да құқықтарымен тығыз шектеседі. Конституцияның 29 бабының 1
тармағына сәйкес Қазақстан Республикасы азаматтарының денсаулығын сақтауға
деген құқығы бекітілген. ҚР Конституциясына сәйкес аталған адамның өмірін
және соған байланысты денсаулығын, еңбек ету қабілеттілігін қорғауды
қамтамасыз етудің құқықтық тәсілдері, механизмдері азаматтық, еңбектік,
әкімшілік, қаржылық, сақтандыру, қылмыстық, қылмыстық іс жүргізу, азаматтық
іс жүргізу, табиғи ортаны қорғау және басқа да құқық салаларының
нормаларымен айқындалады. Осы аспектіде, конституциялық нормалармен
қоғамдық өмірдің маңызды бағыттарының қамтылатындығын ескереміз.
Осы мәселеге байланысты, жан-жақты жүргізілген ғылыми зерттеу жұмыстары
негізінде белгілі ғалым Г.С. Сапаргалиев келесідей тұжырым жасады
“Қазақстан Республикасы Конституциясының қағидаттарын, идеяларын және
нормаларын талдау нәтижесінде, конституцияның, мемлекетімізде азаматтық
қоғамның орнығуына байланысты құқықтық кеңістіктің қалыптасуын, адамның
және азаматтың құқықтары мен бостандықтарының жүзеге асырылуын, құқықтың
үстемділігінің бекітілуін, барлық мемлекеттік биліктің тарамдарының
келісімді қызмет атқаруын қамтамасыз ету мақсатында азаматтардың,
мемлекеттік органдардың, лауазымды тұлғалардың саяси және құқықтық
жауаптылықтарын айқындауды қамтамасыз ететіндігін анықтаймыз [8, 14б.].
Еңбектік құқықтық қатынастардың жүйесін анықтауға байланысты ғылымда
келесідей ой-пікірлер қалыптасқан. Еңбектік міндеттерін орындауға
байланысты қызметкердің денсаулығына келтірілген зиянды өндірудің құқықтық
негіздемелері екі бірдей құқық салаларының нормаларымен анықталады:
келтірілген зиянды өндірудің негіздемелері және көлемі азаматтық заңнамаға
сәйкес; еңбектік заңнамаға сәйкес – еңбек жарақатын алған не кәсіби
науқастыққа шалдыққан қызметкерге, емделу уақытына, оның жұмыс орнының
сақталуына не басқа жеңіл жұмысқа, кепілдікті өтем ақыларының
тағайындалумен, ауыстырылуына кепілдік беріледі.[9, 23б.].
Әркім өзінің құқықтары мен бостандықтарын заңға қайшы келмейтін барлық
тәсілдерді қолдана отырып қорғауға хақылы. Осы конституциялық қағидат (13
баптың 1тармағы) басқа да конституциялық қағидаттармен, нормалармен
шектеседі. Әркім өзінің құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға
құқығы бар (13 баптың 2 тармағы). Өзінің құқықтарын қорғау мақсатында
әркімнің білікті заң көмегін алуға деген құқығы Қазақстан Республикасы
Конституциясының 13 бабының 3 тармағымен бекітілген. Аталған қағидаттар ҚР
Конституцияның 1 бабына сәйкес, Қазақстан Республикасының демократиялық,
зайырлы, құқықтық және әлеуметтік мемлекет ретінде орнықтырылуы, бүкіл
халықтың игілігін көздейтін экономикалық дамудағы мемлекет ретінде
айқындалуы, адам құқықтары мен бостандықтарының танылуы және оларға
кепілдік берілуі (12 баптың 1 тармағы) және, сонымен қатар адам құқықтары
мен бостандықтарының абсолютті деп танылуы құқықтық жүйеде, бірінші
кезекте, субъективтік құқықтармен иемденетін жеке тұлғаның орны мен маңызы,
үстемдік негізде, басымдық пен сипатталады.
Өндіріс ортасында қызметкердің өмірін, денсаулығын сақтауды қамтамасыз
ету бағытында Қазақстан Республикасының Азаматтық Кодексінің (ары қарай –
АК-нің) 9 бабының 1 тармағына сәйкес: құқықтарды мойындату; құқықты
бұзатын немесе оның бұзылу қаупін туғызатын әрекеттерге тыйым салу;
келтірілген зиянды өндірту; моральдық зиянды өндірту азаматтық құқықтарды
қорғаудың құқықтық тәсілдері ретінде танылады. Аталған тәсілдер
универсалдық, яғни, шектелінуге жатпайтын тәсілдер ретінде танылады. Осы
баптың 4 тармағына сәйкес – құқығы бұзылған адам, егер заң құжаттарында
немесе шартта өзгеше көзделмесе, өзіне келтірілген зиянның толық өтелуін
талап ету құқығымен иемденеді. Сонымен қатар, қызметкердің денсаулығына
зиянның келтірілуіне байланысты келтірілген нақты, тікелей зиянды және
(сондай-ақ) сол жағдайға байланысты, жоғалтылған табысты өндіртуді жүзеге
асыру мүмкіндігіне кепілдік беріледі. АК-тің 9 бабының 1 тармағына сәйкес,
сот өндірісі тәртібінде, талап арызын қарауға тұлғаның жекелік құқығының
бұзылғандығы ғана емес, сонымен қатар сол тұлғаның құқығының бұзылу қаупі
төнген жағдайда негіз болады. Осы мәселеге байланысты, Қазақстан
Республикасының 2000 жылғы 25 желтоқсандағы “Қазақстан Республикасының сот
жүйесі және соттар мәртебесі туралы” Заңының 1 бабының 2 тармағына сәйкес,
сот билігі Қазақстан Республикасы атынан жүзеге асырылады және оның негізгі
міндеті – жеке және заңды тұлғалардың құқықтарын, бостандықтарын, заңды
мүдделерін қорғау, конституцияның, заңдардың басқа да нормативтік құқықтық
актілердің, халықаралық шарттардың орындалуын қамтамасыз ету болып
табылады. АІЖК-нің 5 бабына сәйкес, азаматтық сот ісін жүргізудің
міндеттері азаматтардың, мемлекеттің және ұйымдардың бұзылған немесе даулы
құқықтарын, бостандықтарын не заңмен қорғалатын мүдделерін қорғау, заңдылық
пен құқық тәртібін нығайту, құқық бұзушылықтың алдын алу болып табылады.
АК-тің 8-бабының 1-тармағына сәйкес – азаматтар мен заңды тұлғалар
өздеріне берілген азаматтық құқықтарды, оның құрамында, өздерін қорғау
құқығын өз қалауынша пайдаланады. Осы нормаға сәйкес – жекелік құқықтық
мүддеге келтірілген зиянды өндірту не өндіртпеу – ол тұлғаның өзіндік еркі
ретінде сипатталады. АК–тің 8-баптың 2 тармағына сәйкес – азаматтар мен
заңды тұлғалардың өздеріне берілген құқықтарды жүзеге асырудан бас тартуы,
заң құжаттарында көзделген жағдайларды қоспағанда, бұл құқықтардың
тоқталуына әкеліп соқтырмайды. Яғни, жапа шеккен тұлға өзіне келтірілген
зиянды өндіртуді талап етпеуі мүмкін, бірақ жапа шеккен тұлғаның сол
әрекеті (әрекетсіздігі) отбасылық мүддеге не басқа тұлғаға зиян келтіретін
болса, ондай жағдайда, істі қарайтын судья ондай тараптың өтінішін
қабылдамауы мүмкін. Құқықтық аспектіде, әркім өзіне тиесілі азаматтық
құқығымен өз қалауынша пайдалану мүмкіндігімен иемденеді. Өзіне келтірілген
зиянды, мәжбүрлі түрде кінәлі тараптың есебінен өндірту мүмкіндігі әрқашан
сақталады. Сол тұлғаның өзімен, кейін-ала, не отбасы мүшесімен және (не)
басқа да мүдделі тұлғамен кінәлі тарапқа талап қою құқығы әрқашан сақталады
және ондай мүмкіндік шектелуге жатпайды. Адамның денсаулығына зиян
келтіруден туындайтын міндеттемені тоқтатудың құқықтық негіздемелері
азаматтық құқық нормаларына негіз анықталды өйткені АК-тің 1 бабының 3
тармағына сәйкес азаматтық құқық нормалары еңбектік қатынастарға тікелей
қолданылады. Міндеттемені тоқтатудың негіздері АК-тің 367 бабына сәйкес
анықталған. Осы баппен анықталған негіздер адамның денсаулығына зиян
келтіруден туындайтын қатынастарға қолданылады, олар: міндеттеменің
орындалуына; талаптан бас тарту төлемінің төленуіне; борыштың кешірілуіне;
борышкердің қайтыс болуына және заңды тұлғаның таратылуына байланысты.
Жоғарыда аталған баптың 3 тармағына сәйкес міндеттемені тоқтатудың басқа да
құқықтық негіздемелері басқа да заңдар мен шартта көзделуі мүмкін. АК-тің
373 бабына сәйкес, жапа шеккен тұлға борышқерді міндеттерінен босатқан
жағдайда, егер бұл жапа шеккен тұлғаға қатысты басқа адамдардың құқықтарын
бұзбайтын болса, міндеттеме тоқтатылады. Қызметкердің өміріне, денсаулығына
зиян келтіруден туындайтын міндеттіліктер және соған байланысты сот
өндірісі тәртібінде талап арызды қараудың құқықтық негіздемелері азаматтық,
азаматтық іс жүргізу, еңбек және басқа да салалық құқық нормаларымен
анықталады. Өз кезегінде – ол нормалар материалдық және процессуалдық құқық
нормалар ретінде ажыратылады. Осы аспектіде, денсаулыққа келтірілген
зиянның көлемін және оны өндірудің құқықтық негіздемесін анықтауда ЕК-нің
160 – бабының 1 тармағына сәйкес, еңбек шартының тарапымен басқа тарапқа
келтірген зиян осы Кодекске және Қазақстан Республикасының өзге де
заңдарына сәйкес өтеледі [2].
ЕК-нің 164-бабының 1 тармағына сәйкес, еңбектік міндеттерін атқаруға
байланысты қызметкердің өміріне, денсаулығына келтірілген зиян, жұмыс
берушімен, азаматтық құқық нормаларымен көзделген көлемде өтелуге тиіс. Осы
баптың 2 тармағына сәйкес қызметкерге келтірілген зиян қызметкерде
сақтандыру төлемдері болмаған жағдайда толық көлемде өтеледі. Сақтандыру
төлемдері болған жағдайда жұмыс беруші қызметкерге сақтандыру сомасы мен
келтірілген зиянның арасындағы айырманы өтеуге міндетті. Осы баптың 3
тармағына сәйкес қызметкердің өміріне, денсаулығына келтірілген зиянды
жұмыс берушілермен өтеу тәртібі Қазақстан Республикасының заңнамасымен
айқындалады. Зиян келтіруден туындайтын қатынастар, қоғамдық қатынастар
ретінде, құқықтық реттеудің шеңберіне, белгілеріне байланысты, азаматтық
құқықтың пәнін құрайды. Нақты бір объектіге байланысты, осы диссертациялық
зерттеу жұмысының пәніне қатысты, еңбектік қатынастардан туындайтын және
сол еңбек құқығының пәнін құрайтын қоғамдық қатынастарға тікелей азматтық
құқықтың нормалары қолданылады. Бұған себеп реттелуге тиісті қандай да бір
қатынастардың бір тектілігі, яғни, сол қатынастардың субъетілік құрамына
және объектілеріне қатысты, АК-тің 1 бабына сәйкес, еңбектік қатынастарға
азаматтық құқық нормалары тікелей қолданылады. Қызметкердің еңбегін қолдану
барысында оның мүліктік және жеке мүліктік емес игіліктері мен құқықтарына
жұмыс берушінің әрекетімен не әрекетсіздігімен зиян келтірілуі мүмкін. Өз
кезегінде, АК-тің 115 бабына сәйкес, мүліктік және жеке мүліктік емес
игіліктер мен құқықтар азаматтық құқықтың объектілері ретінде танылады. Осы
баптың 2 тармағына сәйкес, осы диссертациялық зерттеу жұмысының пәнімен
байланысты, мүліктік игіліктер мен құқықтарға: заттар, ақша, жұмыс, қызмет
және бұйымды дараландырудың өзге де құралдары, мүліктік құқықтар мен басқа
да мүліктер жатады [30].
2005 жылдың 30 тамызында Қазақстан Республикасы Конституциясының 10
жылдығына арналған, Қазақстан Республикасы Парламентінің мәжіліс залында
өткен “Конституция: тұлға, қоғам және мемлекет” атты халықаралық ғылыми-
әдістемелік конференцияда жасалған Қазақстан Республикасының Президентінің
баяндамасында “Қазақстан Республикасында омбудсмен институтын құрып және
оның өкілеттіктерін кеңейтіп, біз адамның құқықтары мен бостандықтарын
қамтамасыз етудің құқықтық кепілдігін нығайттық” – деп тұжырым жасады [10].
2005 жылғы 18 ақпандағы Қазақстан Республикасы Президенттің Қазақстан
экономикалық, әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында Жолдауында,
стратегиалық маңызы бар мәселелер қатарында халықты әлеуметтік
қамсыздандырудың үш деңгейлік жүйесін қалыптастыруға бағытталған әлеуметтік
реформаларды тереңдеудің үш жылдық бағдарламасын іске асыруды қолға алу
міндеті қойылған болатын. Олар: біріншіден, мемлекет тарапынан
кепілдендірілген негізгі әлеуметтік төлемдерді анықтау; екіншіден, міндетті
әлеуметтік сақтандыру жүйесін енгізу; үшіншіден, әлеуметтік төлемдерге
айналатын азаматтардың ерікті жинақтауларын қамтитын құқықтық және қаржылық
жүйені қалыптастыру. Міне, осы аталған үш бастау халықты әлеуметтік
қамсыздандырудың негізі ретінде анықталып оның құқықтық негіздемесі жасалды
[11, 16б.].
Халықты әлеуметтік қатерліктерден қорғаудың жаңа жүйесі 2005 жылғы 18
ақпандағы Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан экономикалық,
әлеуметтік және саяси жедел жаңару жолында Жолдауына сәйкес Қазақстан
Республикасы Үкіметінің 2001 жылғы 27 маусымдағы №886 Қаулысымен
мақұлданған Қазақстан Республикасы халықтарын әлеуметтік қорғау
Тұжырымдамасымен анықталып артынша келесі заңнамалық актілер қабылданды,
олардың қатарында: Қазақстан Республикасының 2003 жылғы 25 сәуірдегі №405-
ІІ “Міндетті әлеуметтік сақтандыру туралы”; 2005 жылғы 7-ақпандағы №30-ІІІ
ҚРЗ “Қызметкер еңбек (қызмет) міндеттерін атқарған кезде оның өмірі мен
денсаулығына зиян келтіргені үшін жұмыс берушінің азаматтық-құқықтық
жауапкершілігін міндетті сақтандыру туралы”. Осы салада, халықты,
қызметкерлерді әлеуметтік қорғау тәсілдері, жоғарыда көрсетілген заңнамалық
актілерден басқа, олардан бұрын қабылданған келесі нормативтік құқықтық
актілермен реттеледі, олар: Қазақстан Республикасының 1997 жылғы 16-
маусымдағы №126-І “Қазақстан Республикасында мүгедектігі, асыраушысынан
айырылу жағдайы бойынша және жасына байланысты берілетін мемлекеттік
әлеуметтік жәрдемақылар туралы” Заңы; Қазақстан Республикасы Үкіметінің
2007 жылғы 28-желтоқсандағы № 1339 Қаулысымен бекітілген “Әлеуметтік
қамсыздандыру жөніндегі жәрдемақыларды тағайындаудың және төлеудің, сонымен
қатар, мөлшерін анықтаудың тәртібі туралы” Ережесі. Осы қаулының
қабылдануына байланысты Қазақстан Республикасы Үкіметінің 1999 жылғы 11-
маусымдағы № 731 Қаулысымен бекітілген “Әлеуметтік қамсыздандыру жөніндегі
жәрдемақыларды жұмыс берушілердің қаражаты есебінен тағайындаудың және
төлеудің тәртібі туралы” Нұсқама күшін жойды.
Еңбектік қабілеттілігін жоғалту және асыраушысынан айырылу
жағдаяттарына байланысты халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің жаңа құрылымы
үш сатылық әлеуметтік қамсыздандыру, сақтандыру бағытында, қоғамдық
басымдылық мүддені ескеріп, заң-бекітушімен келесі түрлері анықталды.
Бірінші сатыда – әлеуметтік қатерліктерге душар болған барлық азаматтарды
бюджет есебінен бірыңғай деңгейде жәрдем ақымен қамтамасыз ету жүйесі;
екінші сатыда – міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен, зейнеткерлік
жасына толу уақытына дейінгі не сақтандыру төлемдерін төлеуге негіз болған
жағдаяттардың жойылғандығына дейін, қызметкерлерді қосымша сақтандыру
төлемдерімен қамтамасыз ету жүйесі; үшінші сатыда – еңбектік міндеттерін
орындау барысында қызметкердің жазатайым жағдайға, кәсіптік науқастыққа
шалдығуы, еңбек ету қабілеттілігін жоғалту не отбасының асыраушысынан
айырылу негіздеріне байланысты, қосымша әлеуметтік қорғау шарасы ретінде,
зейнеткерлік жасына толу уақытына дейінгі не сақтандыру төлемдерін төлеуге
негіз болған жағдаяттардың жойылғандығына дейін, сақтаушы ұйымдардан
төленетін сақтандыру төлемдерімен қамтамасыз ету жүйесі. Осы үш деңгейлік
халықты әлеуметтік қорғау жүйесінің енгізілуіне байланысты, еңбектік
қатынастардың қатысушыларына қатысты, еңбектік міндеттерін атқару
барысында, еңбек ету қабілеттілігін жоғалту не отбасы мүшелерінің
асыраушысынан айырылу жағдаяты орын берген жағдайда бірнеше қаржылық қайнар
көздерден жәрдемдік төлем ақылармен қамтамасыз етілу құқығымен иемденеді.
Олар: біріншіден, бюджет есебінен бірінші деңгейлік, белгілі бір әлеуметтік
қатерлік түрлеріне байланысты, жәрдемдік төлем ақылармен; екіншіден,
міндетті әлеуметтік сақтандыру қорынан бөлінетін төлемдермен; үшіншіден,
сақтаушы компанияның қаражаты есебінен төленетін сақтандыру төлемдерімен
қамтылу мүмкіндіктері жоғарыда аталған заңнамалық актілермен анықталады.
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау институты тек қана еңбек
құқығының институты ғана емес, сонымен қатар, осы институттың кешендік
құқықтық интститут ретінде танылуы құқықтық теорияда дау тудырмайтын ғылыми
пікірлер және тұжырымдар негізінде айқындалады.
Еңбек қауіпсіздігі және еңбекті қорғау институтының кешендік құқықтық
институт ретінде анықталуының негізгі белгілері осы институттың пәнін
құрайтын қоғамдық қатынастардың белгілерімен анықталады, олар:
қызметкерлермен қатар өндірістік ортамен байланыста болатын басқа да
тұлғалардың өмірін, денсаулығын қорғау құқығын қамтамасыз ету; аталған
институттың субъектілерінің құқықтары мен міндеттерінің шеңберін анықтау
және оларды жүзеге асыру бағытындағы тәсілдерді бекіту қажеттіліктерімен
ажыратылады.
Кешендік институт туралы ғылыми ой-пікірлерді, тұжырымдарды зерттеуде
және осы институттың ұғымын анықтауда белгілі ғалым С.С. Алексеевтің
еңбектеріне сүйенеміз. С.С. Алексеевтің тұжырымына байланысты кешендік
институт “ белгілі бір құқық саласының басқа құқық саласына тән құқықтық
қатынастарды реттеу тәсілін қамтитын бір бөлігі” ретінде анықталады [12,
83б.].
Осы мәселеге байланысты басқа ғалымның зерттеу жұмысында келесідей
түсінік берілген “құқық жүйесінде кешендік сала аралық институттардың
бекітілуі осы институттардың нормаларының басқа да шектес салалық құқық
заңнамасында қайталануын шектейді” [13, 22б.].
1.2 Халықты жұмыспен қамту; еңбек қауіпсіздігі; жұмыс түрін еркін
таңдау құқығы; халықаралық стандарттары ретінде жалпы сипаты
Қазақстан Республикасы, халықаралық деңгейде, халықаралық
қауымдастықтар мен анықталған қағидаттарды қолдайтын мемлекет ретінде 1992
жылдың 2 наурызында БҰҰ-ның, 1993 жылдың 31 мамырында Халықаралық Еңбек
Ұйымының (ары қарай, мәтін бойынша – ХЕҰ) мүшесі болып танылды. БҰҰ-ның
негізгі мақсаты – құрылу сәтінде, барша адамазаттың құндылығын қорғау және
дамыту болып айқындалды. 1948 жылғы 10 желтоқсандағы Жалпылық адам құқығы
жөніндегі Декларация (ары қарай Жалпылық Декларация) адамзаттың дамуы
жөніндегі негізгі тұжырымдама ретінде адамның азаматтық, саяси, әлеуметтік,
экономикалық және мәдени құқықтар мен бостандықтарын айқындайтын алғашқы,
фундаменталдық құжат ретінде танылады. Жалпылық Декларация, халықаралық
деңгейде адам құқығын қорғау жүйесін жетілдіруге серпіліс берді және
мемлекеттермен, олардың халықаралық міндеттілігі шегінде, осы актіге
байланысты, адам құқығын қамтамасыз етуге бағытталған заңнамалық актілердің
қабылдануына септігін тигізді [3, 28б.].
Әркімнің қауіпсіздік пен тазалық талаптарына сай еңбек жағдайымен
қамтылу құқығын анықтау үшін, бірінші кезекте, әркімнің жұмыспен қамтылу
құқығын, ғылыми теориялық негізде анықтауымыз қажет.
Халықаралық құқық доктаринасында жеке тұлғаның еңбегін қолдану және
халықты жұмыспен қамту саласында кемсітушілікке жол бермеу – позитивті
құқық ретінде танылады. Теңдік туралы жалпылық құқық қағидатының түсінігі
БҰҰ-ның негізгі құжаттарымен айқындалған. 1948 жылғы Жалпылық
Декларацияның 2 бабына сәйкес “әрбір адам Декларациямен жарияланған барлық
құқықтармен және бостандықтармен қандайда бір айырмашылықтарға, яғни,
кәсібіне, жынысына, тіліне, дініне, саяси және басқа сеніміне, ұлттық
немесе әлеуметтік тегіне, мүліктік немесе басқа да жағдайларына қарамастан
иемденуі керек. Осы аталған қағидат 1966 жылғы 16 желтоқсанда қабылданған
Экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтар туралы Халықаралық Пактінің
2 бабымен бекітілген. Осы Пакт Қазақстан Республикасымен 2005 жылдың 21
қарашасында бекітілді.
Теңдік және кемсітушілікке жол бермеу қағидаты (ары қарай: теңдік
қағидаты) халықаралық еңбек құқығының (стандартының) негізгі қағидаты
ретінде ескерілген. 1944 жылғы Филадельфияда қабылданған (филадельфия
декларациясы) Ұсынымда ХЕҰ-ның түпнұсқалық қағидаты жария етілді – “барлық
адамдар нәсіліне, сеніміне немесе жынысына қарамастан өзінің жағдайын,
өзінің рухани дамуын еркін жағдайда, экономикалық тұрақтылықта және тең
мүмкіндік жағдайында көтермелеуге құқылы”.
Теңдікке деген кепілдікті қаматамсыз ету мәселесі бойынша жоғарыда
аталған халықаралық актілерге қосымша, салалық бағытта, кемсітушіліктің
барлық нысандарын жоюға бағытталған ережелерді қамтитын құжаттар
қабылданды. Олардың қатарында, нәсілдікті кемсітушілік мәселесі бойынша БҰҰ-
ның 1965 жылғы Нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы
Конвенциясы басшылыққа алынады. Аталған Конвенцияның 5-бабына сәйкес БҰҰ-на
мүше мемлекеттер нәсілдікті кемсітушіліктің барлық нысанына тиым салуға
міндеттенеді. Тиісінше нәсіліне, түсіне, ұлттық немесе этникалық тегіне
қарамастан әрбір тұлғаның экономикалық, әлеуметтік және мәдени құқықтарын,
олардың қатарында – еңбек ету құқығын, еңбекке ақы төлеудегі теңдігін және
заң алдындағы теңдігін қамтамасыз етуге міндеттенеді.
Жыныстық тегіне байланысты жеке санаттағы қызметкерлердің құқықтары мен
бостандықтарының қамтамасыз етілуі 1981 жылғы Әйелдерге қатысты
кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы
басшылыққа алынады. Жыныстық айырмашылығы бойынша кемісітушілікке тиым салу
және оған жол бермеу мәселесі ХЕҰ-ның басқа да актілерімен реттеледі. 1951
жылғы № 100 Тең сыйақы туралы Конвенцияға сәйкес қызметкердің жыныстық
басқа да айырмашылықтарына қарамастан тең өнімді, сапалы еңбегі үшін,
теңдік негізде сый ақыға деген әркімнің құқығы қамтамасыз етілуге тиіс;
19... жылғы № 156 Еңбекшілердің отбасылық міндеттері туралы Конвенция
отбасылық міндеттерді орындау шеңберінде, соған байланысты әркімнің
еңбектік құқықтарын қамтамасыз ету және сол себепті кемісітушілікке жол
бермеу мәселесі реттеледі; 1994 жылғы №175 Толық емес жұмыс уақыты
жағдайында жұмыс істеу туралы ХЕҰ-ның Конвенциясы отбасылық міндеттері бар
әйелдердің еңбегін қолдануға байланысты туындайтын қатынастарға
қолданылады. Қызметкер мигранттарға қатысты кемісітушілікке жол бермеу және
сол мигранттардың қатысуымен туындайтын еңбектік қатынастарды реттеуде
теңдікті қамтамасыз ету сұрақтары 19... жылғы №143 Жұмысшы мигранттар
туралы Конвенциямен реттеледі. Аз ұлттарды жұмыспен қамту мәселесі 1989
жылғы Тұрғылықты және тайпалық халықтар туралы Конвенциямен реттеледі.
Осы Ковенцияға сәйкес, ұлттық, нәсілдік және діни сенімділігінің
айырмашылықтарына қарамастан, әркімнің жұмыспен тең қамтамасыз етілуі және,
соған байланысты, тең мүмкіндіктермен иемдену құқығын жүзеге асырудың
қағидаттары анықталған.
Еуропалық деңгейде теңдік қағидасын жүзеге асыруға байланысты қажетті
құжаттар қабылданды. Олардың қатарында 1961 жылғы Еуропалық әлеуметтік
Жарғы, 1950 жылғы Адам құқығы және негізгі бостандықтарды қорғау туралы
Еуропалық Конвенция негізгі құжаттар ретінде танылады. Осы 1950 жылғы Адам
құқығы және негізгі бостандықтарды қорғау туралы Европалық Конвенцияның 14
бабына сәйкес “құқық және бостандықты қолдану, оның ішінде күш көрсету
негізінде қолданылатын еңбекке тиым салу, кәсіподақтар құру және тең
сыйақыға деген әркімнің құқығына, жынысына, нәсіліне, түсіне, тіліне,
дініне, саяси және басқада сеніміне, ұлттық немесе ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz