Сана жайлы
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
а )Сана дегеніміз не?
ә )Идеалистік философияның қайсысы болсын сана
б )Сана түрлері: қоғамдық, жеке, қарапайым және теориялық
3.Қорытынды
4.Пайдаланылған әдебиеттер
2.Негізгі бөлім
а )Сана дегеніміз не?
ә )Идеалистік философияның қайсысы болсын сана
б )Сана түрлері: қоғамдық, жеке, қарапайым және теориялық
3.Қорытынды
4.Пайдаланылған әдебиеттер
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана, ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табостар, өнер, дін, әдебиет, филосрфия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті.Объективтік дүниеде сананың баламасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да сананы болмыстан жоғары қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер бұл пікірді мойындамаған.
Сонда да сана дегеніміз не? Ол қайдан, қалай пайда болады? Өлі материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады? Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз, ғажайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миға енген құбылыс па, әлде іштен шыққан дүние ме? Әрине адам бойында атадан балаға көшетін кейбір нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның мекені. Сана адам миы қызметінің жемісі. Бұл өте күрделі процесс, материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін әлем неше ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін мойындамай, сана миға сырттан дайын күйде интроекция арқылы келеді-міс деген жалған пікір таратқандар да болған, мәселен, махист Р.Авенариус.
Дін иелері сананы материядан тыс, дерьес және мәңгі өмір сүретін , ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды ұшып жүретін шыбынға балаған. Халқымыздың « шыбын-жан » деген сөзі осындай ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтағанда шыбын-жан дүние кезіп жүрутін көрінеді. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда, адам ұйқыдан оянады деп түсінген.Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту тәртібі осдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдай беру, оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерлерге салу – ослардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған. Сірә о дүнйеде, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда, өзін түрлі хайунаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда болған. Бұл - өте ертедегі дәуірде туған түсінік.
Сонда да сана дегеніміз не? Ол қайдан, қалай пайда болады? Өлі материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады? Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз, ғажайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миға енген құбылыс па, әлде іштен шыққан дүние ме? Әрине адам бойында атадан балаға көшетін кейбір нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның мекені. Сана адам миы қызметінің жемісі. Бұл өте күрделі процесс, материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін әлем неше ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін мойындамай, сана миға сырттан дайын күйде интроекция арқылы келеді-міс деген жалған пікір таратқандар да болған, мәселен, махист Р.Авенариус.
Дін иелері сананы материядан тыс, дерьес және мәңгі өмір сүретін , ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды ұшып жүретін шыбынға балаған. Халқымыздың « шыбын-жан » деген сөзі осындай ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтағанда шыбын-жан дүние кезіп жүрутін көрінеді. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда, адам ұйқыдан оянады деп түсінген.Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту тәртібі осдан шыққан болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдай беру, оларды еске алу, бейітті елді мекендерге, жолға жақын жерлерге салу – ослардың бәрі сол адам жаны мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған. Сірә о дүнйеде, жұмақ, тозақ деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес, мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-қонып жүретін рухани дүние – жан деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда, өзін түрлі хайунаттармен, өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда болған. Бұл - өте ертедегі дәуірде туған түсінік.
1. Д.Кішібеков, Ұ.Сыздықов « Филосифия », Алматы « Ғылым » 2005
2. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы 1994.
2. Есім Ғ. Хакім Абай. – Алматы 1994.
Жоспар
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
а )Сана дегеніміз не?
ә )Идеалистік философияның қайсысы болсын сана
б )Сана түрлері: қоғамдық, жеке, қарапайым және теориялық
3.Қорытынды
4.Пайдаланылған әдебиеттер
Сана – Адам миының функциясы.
Сана проблемасының философияда қарастырылуы
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана,
ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер
зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табостар, өнер, дін, әдебиет,
филосрфия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті.Объективтік дүниеде
сананың баламасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да сананы
болмыстан жоғары қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер
бұл пікірді мойындамаған.
Сонда да сана дегеніміз не? Ол қайдан, қалай пайда болады? Өлі
материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады?
Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз,
ғажайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миға енген құбылыс па, әлде
іштен шыққан дүние ме? Әрине адам бойында атадан балаға көшетін кейбір
нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға
байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін
қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның
мекені. Сана адам миы қызметінің жемісі. Бұл өте күрделі процесс,
материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін әлем неше
ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін мойындамай,
сана миға сырттан дайын күйде интроекция арқылы келеді-міс деген жалған
пікір таратқандар да болған, мәселен, махист Р.Авенариус.
Дін иелері сананы материядан тыс, дерьес және мәңгі өмір сүретін ,
ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды
ұшып жүретін шыбынға балаған. Халқымыздың шыбын-жан деген сөзі осындай
ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтағанда шыбын-жан дүние
кезіп жүрутін көрінеді. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда, адам ұйқыдан
оянады деп түсінген.Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту тәртібі осдан шыққан
болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдай беру, оларды еске алу, бейітті
елді мекендерге, жолға жақын жерлерге салу – ослардың бәрі сол адам жаны
мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған. Сірә о дүнйеде, жұмақ, тозақ
деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес,
мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-қонып жүретін рухани дүние – жан
деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда, өзін түрлі хайунаттармен,
өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда болған. Бұл - өте ертедегі
дәуірде туған түсінік.
Идеалистік филосрфияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан
тыс, дербес өмір сүріп қана қоймайтын, қайта сал материяны билейтін, оның
қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда
болуын матералистік тұрғыдан түсіну де оңайға түскен жоқ. Кейбір
матералистер сана барлық матарияда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда
өмір сүрген Д. Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай алада-мыс. Мұндай
бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды филосрфияда гилозоизм деп атайды.
Бұл ұғым ертедегі гректердің hule-материя, zoe-тіршілік деген екі сөзінен
құралған. Енді бір матералистер дүниенің бірлігі оның материалдығында
екенін дұрыс ұғына алмай, сананы да материяға балаған. Мәселен, Фогт,
Бюхнер, Молешотт деген немістің жаратылыстану зерттеушілері сана мидың
жемісі екенін, бауырдың еттен бөлінетіндігімен қатар қойып, екеуін бірдей
алып қараған. Мәселен, Фогт, ойдың миға қатысы өттің бауырға қатысына бара-
бар, бірдей деп жазады. Әрине, ой да, өт те жеміс, туынды, бірақ ой –
мидың рухани жемісі де, өт – бауырдың материалдық жемісі. Бұо екеуін қатар
қою материя мен идеяның қарама-қарсы екенін білмегендік немесе білгісі
келмегендік. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс мұндай пікірді тұрпайы
материализм деп атап, орынды сынға алады.
Әлем эволюциялық жолмен пайда болды ма, әлде ол құдірет күшімен
жаратылды ма (креационизм) деген сұрау төңірегінде Батыс елдерінде көп
жылдардан бері талас жүруде. Креационистер әлемді құдай жаратқан деп
эволюциялық дамуды қолдаған Ч. Дарвин іліміне қарсы пікір таратуда.
Креационистер ойын термодинамика заңдарына тіремек болады. Мәселен,
термодинамиканың екі заңы бар. Бірінші заңына сәйкес жабық системада
заттардың сақталу заңы бойынша әлемде еш нәрсе жаңадан пайда болмайды, не
жойылып кетпейді, тек бәр түрден бір түрге ауысып отырады. Оны заттардың
сақталу және өзгеру заңы дейді. Ол туралы М. В. Ломоносов 1748 жылы Л.
Эйлерге жазған хатында айтқан болатын. Ал, термодинамиканың екінші заңы
бойынша әрбір кездейсоқ құбылыстар бірте-ьірте көбейіп, ретсіздікке
әкеледі. Дүниені қозғалысқа әкелген энергия бірте-бірте таусылады, түсін де
жоғалтады, жойылады.
Бірақ, библияда айтылғандай, жоғары сана өмірдің бізге белгісіз жаңа
түрін бастайды дейді.
Ал, діни әдеьиеттер, егер сол жоғары сананың құдіретті күшін жоққа
шығаратын болсақ, әлемде коммунизм, фашизм, анархия, қара күш билік
құратынын айтып, халықты үрейлендіреді.
Бірақ дүниенің жаратылмағандығын, оның бірте-бірте пайда болып,
эволюциялық жолмен дамығанын түрлі археологиялық қазбалар, полеонтологиялық
жаңалықтар, жалпы жаратылыстық, геологиялық, тарихи ғылымдар дәлелдеп
келеді десек те жеткілікті. Мәселен, Қазақстан жерінде, оның ішінде
қаратаудан табылған Юра дәуіріне жататын мамонт, динозавр, мүйізтұмсық
(носорог) қаңқалары, сондай-ақ балықтар, қанатты кесірткелер, т.б.
жәндіктерлің қалдықтарын айтуға болады.
Әрине, ғылыми пікірлерді жасайтын адамдар. Олардың айтқан
тұжырымдарында да қателіктер болу мүмкін.
Айталық, көп жылдар бойы адам маймылдан жаралған, ал кейіннін адам
мен маймылдыңарғы шыққан тегі бір – австролопитек деген пікір де орын алып
келеді. Соңғы жылдары адамның арғы тегімаймыл емес деген пікір де айтыла
бастады. Оған себеп болған француз палеонтологтары Кенияның (Африка)
солтүстігінде жүргізілген қазба жұмыстары арқылы табылған, бұдан 9 миллион
жылдар бұрын өмір сүрген адам тектілердің бас, қаңқа сүйектері. Олар
австролопитектерге ұқсамайды. Оны самбуропитек деп атаған. Ғалымдар
пікірінше, егер австролопитектер бұдан 7 миллион жылдар бұрын дүниеге
келіп, бұдан –миллион жылдар бұрын жер бетінен жойылып бітіп, жалғасы болып
маймылдар қалса, адам неге оған ұқсамайды? Әрине, адам маймылдан басқа,
тегі де мүлдем бөлек. Мәселе адамдар мен маймылдардың тегінде ғана емес,
одан басқада.
Ал енді, солай-ақ болсын десек те, бұл келтіріген деректер
жаратылыстың эволюциялық жолмен дамуын жоққа шығармайды.
Барлық тіршіліктің негізі клетка екені белгілі. Ол - өздігінен өмір
сүріп, көбейетін жүйе. Ендігі мәселе сол өмір клеткадан басталатын болса,
оған дейін тіршілік нышаны болмаған ба деген сауалтуындайды. Бұл - бір.
Екіншіден, сол клетканың өзі қайдан шықты?-деген сауал тағы мазалайды,
,йткені органикалық және органикалық емес материя бар дейміз. Ол екеуі
бірінен-бірі қалай туындады, арасында дәнекер бар ма десек, ондай дәнекер
бар екен. Әйтпесе, тіршілік қайдан шықты деген сауал адам баласын ұдайы
ойландыра бермек екен. Ол дәнекер, сөйтсек, нуклейн қышқылы екен. Ол барлық
клеткада да бар. Мәселен клетка құрылымы екі бөлімнен тұрады. Бірі – клетка
өзегі – ядросы, екіншісі – оны өоршаған қабыршық. Ол цитоплазма деп
аталады. Екеуінде де әлгі қышқыл бар. Ядродағы қышқылды ДНҚ (дезоксири-
бонуклеин қышқылы), ал қабыршақтағы қышқылды РНҚ (рибонуклеин қышқылы)
дейді. Бұл қышқылдыр бір, жағынан, клеткалардың өмір сүруі, екінші жағынан,
тұқым қуалау негізі.
Сөйтіп, тіршілік негізі клетка 20–ғасырдың 30–жылдары, ал тұқым
қуалау (ген) негізі хромосома құрылымына кіретін ДНҚ бұдан бір ғасырдан
соң, 1930 жылдары ашылды. РНҚ 1953 жылы ғана белгілі болды. Хромосома
құрылымына кіретін ДНҚ мен РНҚ-ның ашылуы тұқым қуалаудың (ген) себептерін
ғылыми айқындады. Сонымен қатар ген өте күрделі құбылыс екнін де ғылым
анықтауда. Олай болса хромосома аппаратына жататын ДНҚ мен РНҚ – физикалық-
химиялық процестерден туындайтын құрылым. Олар ашылғалы бері ғылымдар
клеткадан тірі жануар жасауға болатынын ділелдеуде. Бұл – биология
ғылымдарының бүгіні мен ертеңі. Оны клондау дейді.
Сол органикалық және органикалық емес дүнйе арасындағы дәнекер
нуклейн қышқылдары бір жағынан органикалық емес, екінші жағынан органикалық
дүниеге жатады. Олай болса, тіршілік қайдан пайда болады деген сұрау өзінен-
өзі шешіледі.
Енді сол клетканың пайда болуы мен жоғары дамыған организм - адам,
оның санасы аралығында табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім, миллиардтаған
жылдар жатқан болар. Ендігі мәселе – сана деген не, ол қалай пайда болды,
мәні неде деген сияқты сауалдар.
Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғылымдар сана барлық материяның
жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан материя – адам миының функциясы екнін
дәлелдеді. Адам миы - аса күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке
клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың)
жалпы саны 14-15 миллиардтай. Әрқайсысы сыртқы сигналды жеке-дара,
қабылдап, тиісті шешімге де келе алады. Сондай-ақ олар өзара тығыз
байланыста болып, түрлі операция жасағанда, миллиардтаған ақпаратты
қабылдап, тиісті шешімге келіп отырады.Мәселен адам миы 1020 ақпарат
қабылдай алады. Былайша айтқанда,оның Мәскеудегі Мемлекеттік көпшілік
кітапханадағы жалпы ұзындығы 300 км-ге созылған кітап сөрелерінде
жинақталған миллиондаған томдардың ақпаратын сыйғызып, есінде сақтай алатын
мүмкіндігі бар көрінеді.Адам бүкіл өмір бойында мидың сол мүмкіндіктерінің
тек 3-4 пайызын ғана пайдалана алады екен. Олай болса, адам миы ешқашан
тоқырауға ұшырамайды. Оның мүмкіндігін адам өмірімен салыстырғанда шексіз.
Адам миының құрылымы да аса күрделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-
ақ сыртқы тіршіліктердің әсерлеріне байланысты түрлі іс-қимылдар жұлын,
сопақша, орта жіне арлық ми арқылы жасалады.Ал күрделі ойлау тәсілдері бас
миының үлкен жарты шары арқылы іске асады. Мидың қабыршағы астындағы
аппарат шатсыз (инстингті) қимылдарды басқарады. Жануарларда инстингті
қимылдар әрдайым ешбір шартты байланыссыз, бағынышсыз, емін-еркін сияқты
көрінетін болса, адамдарда ол әрекеттер қаранда санаға тікелей бағынышты,
оны сана билейді. Адам орынсыз, өрескел қимыл жасамайды. Ал енді адамның
миын тігінен қарайтын болсақ, ол оң жіне сол жарты шарлар болып екіге
бөлінеді. Бұл екеуінің арасында өзіндік қызмет бөлінісі бар. Айталық,
адамның қуанышы, күлкісі сол жақтағы жарты шар арқылы, ал уайым, қайғы,
жылау сияқты ренжу мінездері оң жақ жарты шар арқылы іске асады екен. Олай
болса, өнер мидың сол жақ жарты шары арқылы басқарылады. Қытайлар мен
жапондарда алфавит жоқ, қимы әр түрлі иероглиф (белгі) арқылы беріледі.
Сауат ашып, оқып, түсіну үшін сол белгілерді көзбен көріп, оймен жаттап алу
қажет. Олардың саны Қытайда орта есеппен жеті мыңдай. Сондықтын да болса
керек, ол халықмарда түрлі түстердің айырмашылығын байқау, сұлулықты сезіну
өте жоғары дамыған. Оның үстіне мидың түрлі бөліктері әрқилы қызмет
атқарады. Мысалы заттардың түр-түстерін ажырату, көру дабылдарын мидың
шүйке бөлігі, дыбыс дабылдарын самай тұсындағы бөлігі қабылдайды. Сал
сияқты жүру-тұру сияқты қимыл-әрекеттерін (координация) басқаратын арнайы
бөліктері бар. Мәселен, адамның аяқ, қол сияқты мүшелерінің сал ауруларына
ұшырауы көбіне мидағы түрлі бөліктерінің ісіктенуіне, жарақаттануына
байланысты. Адам мимен ойлайды. Сана ойлау процесі арқылы пайда болады.
Мисыз сана да, психикалық қызмет те жоқ. Оған түрлі физиологиялық
тәжіриьелер толық бола алады. Мәселен, бас миының үлкен жарты шары оперция
арқылы арқылы сылынып тасталған құрбақа сол операцияға дейінгі қалпында
бақылдап, шыбын-шіркей ұстап жеп, тіршілік ете береді екен. Ал сондай
операциядан өткен көгершін ағаш бұтағында отыратын жіне тура ұшып кете
алатын болғанмен, түрлітітіркендіргіштерге жауп бере алмай, жем қабылдаудан
мулде қалады екен. Ал енді бас миы алынып тасталғанит мүлде дәрменсіз
мүгедекке айналады. Олай болса, бұл тәжірибелер бас мидың тіршілікте
атқаратын қызметі жан-жануарлардың даму сатысы жоғарылаған сайын арта
түсетінін көрсетеді.Брақ, бұдан келіп, ми ойды, сананы тудырушы, оның
қайнар көзі деуге болмайды. Ой мидың ішінен қайнап шықпайды. Сананы
тудыратын – объективті ақиқат.
Адам миы түрлі түйсіктер арқылы келетін мәліметтерді орталық жүйке
жүйесі арқылы қабылдап, оны қорытады, белгілі ой тұжырымдарын жасайды. Сана
қалай пайда болады деген сұраққа жауап беру: ол түйсік мүшелері арқылы
объективті ақиқатты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы пайда болады, ал
бұл үшін көп нәрседен хабардар болк қажет дейміз. Халықта Көп жасағаннан
сұрама, көпті көргеннен сұра деген нақыл сөз, шамасы, осы жағдайды
аңғартатын болса керек.Қысқаша айтқанда, біздің санамыз – сытқы дүниенің
бейнелену нәтижесі. Ал енді сананың - сананың негізінде не жатыр деген
сұраққа тоқталатын болсақ, сананың негізінде білім, беру жатыр. Ал білім
практикалық қызмет үшін аса қажет. Материалдық-практикалық қызмет−адам
өмірінің негізі десек, онда сананың шығуы, қалыптасуы мен жамуының түпкі
негізі практикалық іс-әрекет, еңбек, қызмет болмақ.
Сана – объективті дүниенің беинесі.
Иделлистер сананың екінші материяның материяның бейнесі екенін
мойындағысы келмеіді. Оны неге сүйеніп айтады? Олардың ойынша, адам
санасында объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен,
түрлі жын-сайтан, дию, су перісі, тағыда сол сияқты ұғымдар пайда болады.
Сонда объективті дұниеде кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан
пайда болады, ол ненің беінесі деп күдік айтады. Осыдан келіп идеалистер
сананың құдіретін айтпақ болады. Ал, енді оларды діни адамдар өздігінше
ойлап шығарған делік дейді, әлгі идеалистер, сөйтіп олар бұл мысалдан да
ойдың, сананың өмір бейнесі емес, тек мидың өзінен шыққан деу керек деген
қорытынды шығарады. Бұған не жауап қайтару керек. Әрине, жаңағы өмірде жоқ
о дүние, жұмақ, пері, дию сияқты ұғымдарды діндар адамдар ойлап
шығарғаны рас. Бірақ ол ойлар жоқтан пайда болған демейміз, белгілі бір
құбылыстарға еліктеу, мидың соларды ойша құрастыруы арқылы пайда болған.
Сондықтан да қай халықта болмасын, жын да, сайтан да, басқалар да негізінде
тек адам, жан-жануарлар бейнесінде елестетіледі. М2селен, шайтанды (черт)
көптеген халықтар мүйізі, сақалы, тұяқтары бар, ұзын құйрықты ешкі тектес,
адамға зияндырухани құбылыс етіп суреттейді. Өмірде мүлдем жоқ, болмаған,
ойға келмеген құбылыс тардың бейнесін адам ешқашан ойдан шығарған емес.
Тіпті техникалық жаңалықтарды да адам табиғатта бар нәрселерге еліктеп
жасайды. Сондықтан жаңағы айтқан діни ұғымдарда да не жақсы адамдардың,
немесе жаман адамдардың мінез-құлықтары бейнеленеді, негізсіз ой
туындамайды. Мұның бәрі сананың тікелей мидан емес, ми арқылы объективтік
дүниеден бейнеленіп алынатын материалдық заттар мен құбылыстардың
көшірмесі, туындысы екенін байқатады.
Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды,ал біздің түйсіктерімізге
әсер ететін-сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам
миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды.Әрине, адам ми арқылы
ойлайды,бірақ оның мәні сыртқы дүниеде,соны бейнелеуінде. Ми-ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін
орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл
болмайды. Сана –оның идеалдық пен айырмашылық диалектикасы. Сананың мәнінде
білім жатыр. Ал оны туғызатын танымдық ізденіс. Әр нәрсені білуге, ұғынуға
талпыныс, ізденіс, сайып келгенде, сананы құрастырады. Сана –материядан
мүлде өзгеше сапа, рухани құбылыс.
Одан соң сана, бір жағынан, жинақталған білім, ал екінші жағынан
–таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Ол-үлкен шығармашылық процесс. Өйткені сана объективті дүниенің
механикалық бейнесі (репродукция) емес. Сана тек негізгі принцип бойынша,
шығу көзі жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана өмірден туындайды. Бірақ сана
объективті өмірдің жұпыны бейнесі емес. Мәселен, санада ерік, ой толғау,
әсірелеу, талдау, топтау, болжау, шығармашылық сияқты құбылыстар бар.
Олардың объективті дүниеде дәлме-дәл баламасы болмауыда мүмкін. Сана тек
бейнелеу емес, ол сонымен қатар белгілі бір қатынас.Айталық, бейнепеу
жануарларда да бар. Бірақ оларда қатынас жоқ. Сана арқылы адам дүниені ғана
белгілеп қоймайды. Ол оған әсер етеді, ойдан өрнек құрады, оны өзгертеді.
Адам миында қобалжу мен арнаға түсу, епеңдеу мен басылу, қызығу мен жирену
диалектикасы ұдайы тынымсыз жүріп жатады. Ол өзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе
2.Негізгі бөлім
а )Сана дегеніміз не?
ә )Идеалистік философияның қайсысы болсын сана
б )Сана түрлері: қоғамдық, жеке, қарапайым және теориялық
3.Қорытынды
4.Пайдаланылған әдебиеттер
Сана – Адам миының функциясы.
Сана проблемасының философияда қарастырылуы
Дүниеде ең ғажап, керемет құбылыс – адамның рухани дүниесі, сана,
ақыл, ой. Адамзат игілігіндегі барлық материалдық және рухани жетістіктер
зәулім құрылыстар, түрлі техникалық табостар, өнер, дін, әдебиет,
филосрфия, ғылым – осылардың бәрі сол сананың құдіреті.Объективтік дүниеде
сананың баламасы жоқ. Ол тек адамға ғана тән. Сондықтан қашан да сананы
болмыстан жоғары қоятын ұғым туып, оны бастапқы деп санаған. Енді біреулер
бұл пікірді мойындамаған.
Сонда да сана дегеніміз не? Ол қайдан, қалай пайда болады? Өлі
материядан қалайша тірі дүние: өсімдіктер, жануарлар, адам пайда болады?
Осылардың бәрінің негізінде не жатыр? Оның мәні неде? Сана белгісіз,
ғажайыптан пайда болған, дайын күйінде біздің миға енген құбылыс па, әлде
іштен шыққан дүние ме? Әрине адам бойында атадан балаға көшетін кейбір
нәсілдік бейімділік, қабілет те болады. Оның дамуы да түрлі жағдайларға
байланысты. Бірақ сана іштен туған қасиет емес. Ол атадан балаға көшетін
қабілет те емес. Сана адам миына байланысты пайда болады, ал ми – оның
мекені. Сана адам миы қызметінің жемісі. Бұл өте күрделі процесс,
материалдық дүниенің ұзақ уақыт дамуының нәтижесі. Оған жету үшін әлем неше
ықылым заманды бастан өткізді. Сананың миға қатысы бар екенін мойындамай,
сана миға сырттан дайын күйде интроекция арқылы келеді-міс деген жалған
пікір таратқандар да болған, мәселен, махист Р.Авенариус.
Дін иелері сананы материядан тыс, дерьес және мәңгі өмір сүретін ,
ешқашан өлмейтін құбылыс деп қарастырады. Ертеде сананы жанға, ал жанды
ұшып жүретін шыбынға балаған. Халқымыздың шыбын-жан деген сөзі осындай
ұғымнан туындаған. Діндарлардың пікірінше, адам ұйықтағанда шыбын-жан дүние
кезіп жүрутін көрінеді. Кейін ол шыбын-жан қайтып оралғанда, адам ұйқыдан
оянады деп түсінген.Ұйықтап жатқан адамды абайлап ояту тәртібі осдан шыққан
болса керек. Өлген кісілерге дұға оқу, құдай беру, оларды еске алу, бейітті
елді мекендерге, жолға жақын жерлерге салу – ослардың бәрі сол адам жаны
мәңгі өмір сүреді деген ұғымнан пайда болған. Сірә о дүнйеде, жұмақ, тозақ
деген діни ұғымдар, әрине, осындай пікірден туындаса керек. Материя емес,
мәңгі өлмей өмір сүріп, бірден-бірге көшіп-қонып жүретін рухани дүние – жан
деген ұғымнан тотемизм, басқаша айтқанда, өзін түрлі хайунаттармен,
өсімдіктермен тұқымдас деп түсінетін ұғым пайда болған. Бұл - өте ертедегі
дәуірде туған түсінік.
Идеалистік филосрфияның қайсысы болсын сана, идея, рух материядан
тыс, дербес өмір сүріп қана қоймайтын, қайта сал материяны билейтін, оның
қозғалысын, дамуын қарастыратын күш деп түсінеді. Бірақ сананың пайда
болуын матералистік тұрғыдан түсіну де оңайға түскен жоқ. Кейбір
матералистер сана барлық матарияда бар деп түсінген. Мәселен, орта ғасырда
өмір сүрген Д. Скоттың түсінігінше, тіпті тас та ойлай алада-мыс. Мұндай
бүкіл табиғатты жанды деп қараған ұғымды филосрфияда гилозоизм деп атайды.
Бұл ұғым ертедегі гректердің hule-материя, zoe-тіршілік деген екі сөзінен
құралған. Енді бір матералистер дүниенің бірлігі оның материалдығында
екенін дұрыс ұғына алмай, сананы да материяға балаған. Мәселен, Фогт,
Бюхнер, Молешотт деген немістің жаратылыстану зерттеушілері сана мидың
жемісі екенін, бауырдың еттен бөлінетіндігімен қатар қойып, екеуін бірдей
алып қараған. Мәселен, Фогт, ойдың миға қатысы өттің бауырға қатысына бара-
бар, бірдей деп жазады. Әрине, ой да, өт те жеміс, туынды, бірақ ой –
мидың рухани жемісі де, өт – бауырдың материалдық жемісі. Бұо екеуін қатар
қою материя мен идеяның қарама-қарсы екенін білмегендік немесе білгісі
келмегендік. Сондықтан К. Маркс пен Ф. Энгельс мұндай пікірді тұрпайы
материализм деп атап, орынды сынға алады.
Әлем эволюциялық жолмен пайда болды ма, әлде ол құдірет күшімен
жаратылды ма (креационизм) деген сұрау төңірегінде Батыс елдерінде көп
жылдардан бері талас жүруде. Креационистер әлемді құдай жаратқан деп
эволюциялық дамуды қолдаған Ч. Дарвин іліміне қарсы пікір таратуда.
Креационистер ойын термодинамика заңдарына тіремек болады. Мәселен,
термодинамиканың екі заңы бар. Бірінші заңына сәйкес жабық системада
заттардың сақталу заңы бойынша әлемде еш нәрсе жаңадан пайда болмайды, не
жойылып кетпейді, тек бәр түрден бір түрге ауысып отырады. Оны заттардың
сақталу және өзгеру заңы дейді. Ол туралы М. В. Ломоносов 1748 жылы Л.
Эйлерге жазған хатында айтқан болатын. Ал, термодинамиканың екінші заңы
бойынша әрбір кездейсоқ құбылыстар бірте-ьірте көбейіп, ретсіздікке
әкеледі. Дүниені қозғалысқа әкелген энергия бірте-бірте таусылады, түсін де
жоғалтады, жойылады.
Бірақ, библияда айтылғандай, жоғары сана өмірдің бізге белгісіз жаңа
түрін бастайды дейді.
Ал, діни әдеьиеттер, егер сол жоғары сананың құдіретті күшін жоққа
шығаратын болсақ, әлемде коммунизм, фашизм, анархия, қара күш билік
құратынын айтып, халықты үрейлендіреді.
Бірақ дүниенің жаратылмағандығын, оның бірте-бірте пайда болып,
эволюциялық жолмен дамығанын түрлі археологиялық қазбалар, полеонтологиялық
жаңалықтар, жалпы жаратылыстық, геологиялық, тарихи ғылымдар дәлелдеп
келеді десек те жеткілікті. Мәселен, Қазақстан жерінде, оның ішінде
қаратаудан табылған Юра дәуіріне жататын мамонт, динозавр, мүйізтұмсық
(носорог) қаңқалары, сондай-ақ балықтар, қанатты кесірткелер, т.б.
жәндіктерлің қалдықтарын айтуға болады.
Әрине, ғылыми пікірлерді жасайтын адамдар. Олардың айтқан
тұжырымдарында да қателіктер болу мүмкін.
Айталық, көп жылдар бойы адам маймылдан жаралған, ал кейіннін адам
мен маймылдыңарғы шыққан тегі бір – австролопитек деген пікір де орын алып
келеді. Соңғы жылдары адамның арғы тегімаймыл емес деген пікір де айтыла
бастады. Оған себеп болған француз палеонтологтары Кенияның (Африка)
солтүстігінде жүргізілген қазба жұмыстары арқылы табылған, бұдан 9 миллион
жылдар бұрын өмір сүрген адам тектілердің бас, қаңқа сүйектері. Олар
австролопитектерге ұқсамайды. Оны самбуропитек деп атаған. Ғалымдар
пікірінше, егер австролопитектер бұдан 7 миллион жылдар бұрын дүниеге
келіп, бұдан –миллион жылдар бұрын жер бетінен жойылып бітіп, жалғасы болып
маймылдар қалса, адам неге оған ұқсамайды? Әрине, адам маймылдан басқа,
тегі де мүлдем бөлек. Мәселе адамдар мен маймылдардың тегінде ғана емес,
одан басқада.
Ал енді, солай-ақ болсын десек те, бұл келтіріген деректер
жаратылыстың эволюциялық жолмен дамуын жоққа шығармайды.
Барлық тіршіліктің негізі клетка екені белгілі. Ол - өздігінен өмір
сүріп, көбейетін жүйе. Ендігі мәселе сол өмір клеткадан басталатын болса,
оған дейін тіршілік нышаны болмаған ба деген сауалтуындайды. Бұл - бір.
Екіншіден, сол клетканың өзі қайдан шықты?-деген сауал тағы мазалайды,
,йткені органикалық және органикалық емес материя бар дейміз. Ол екеуі
бірінен-бірі қалай туындады, арасында дәнекер бар ма десек, ондай дәнекер
бар екен. Әйтпесе, тіршілік қайдан шықты деген сауал адам баласын ұдайы
ойландыра бермек екен. Ол дәнекер, сөйтсек, нуклейн қышқылы екен. Ол барлық
клеткада да бар. Мәселен клетка құрылымы екі бөлімнен тұрады. Бірі – клетка
өзегі – ядросы, екіншісі – оны өоршаған қабыршық. Ол цитоплазма деп
аталады. Екеуінде де әлгі қышқыл бар. Ядродағы қышқылды ДНҚ (дезоксири-
бонуклеин қышқылы), ал қабыршақтағы қышқылды РНҚ (рибонуклеин қышқылы)
дейді. Бұл қышқылдыр бір, жағынан, клеткалардың өмір сүруі, екінші жағынан,
тұқым қуалау негізі.
Сөйтіп, тіршілік негізі клетка 20–ғасырдың 30–жылдары, ал тұқым
қуалау (ген) негізі хромосома құрылымына кіретін ДНҚ бұдан бір ғасырдан
соң, 1930 жылдары ашылды. РНҚ 1953 жылы ғана белгілі болды. Хромосома
құрылымына кіретін ДНҚ мен РНҚ-ның ашылуы тұқым қуалаудың (ген) себептерін
ғылыми айқындады. Сонымен қатар ген өте күрделі құбылыс екнін де ғылым
анықтауда. Олай болса хромосома аппаратына жататын ДНҚ мен РНҚ – физикалық-
химиялық процестерден туындайтын құрылым. Олар ашылғалы бері ғылымдар
клеткадан тірі жануар жасауға болатынын ділелдеуде. Бұл – биология
ғылымдарының бүгіні мен ертеңі. Оны клондау дейді.
Сол органикалық және органикалық емес дүнйе арасындағы дәнекер
нуклейн қышқылдары бір жағынан органикалық емес, екінші жағынан органикалық
дүниеге жатады. Олай болса, тіршілік қайдан пайда болады деген сұрау өзінен-
өзі шешіледі.
Енді сол клетканың пайда болуы мен жоғары дамыған организм - адам,
оның санасы аралығында табиғатта жүз миллиондаған, бәлкім, миллиардтаған
жылдар жатқан болар. Ендігі мәселе – сана деген не, ол қалай пайда болды,
мәні неде деген сияқты сауалдар.
Ғылыми мәліметтерге сүйене отырып, ғылымдар сана барлық материяның
жемісі емес, тек ерекше ұйымдасқан материя – адам миының функциясы екнін
дәлелдеді. Адам миы - аса күрделі әрі өте нәзік миллиардтаған жүйке
клеткалардан (нейрондардан) тұратын аппарат. Ол нейрондардың (клеткалардың)
жалпы саны 14-15 миллиардтай. Әрқайсысы сыртқы сигналды жеке-дара,
қабылдап, тиісті шешімге де келе алады. Сондай-ақ олар өзара тығыз
байланыста болып, түрлі операция жасағанда, миллиардтаған ақпаратты
қабылдап, тиісті шешімге келіп отырады.Мәселен адам миы 1020 ақпарат
қабылдай алады. Былайша айтқанда,оның Мәскеудегі Мемлекеттік көпшілік
кітапханадағы жалпы ұзындығы 300 км-ге созылған кітап сөрелерінде
жинақталған миллиондаған томдардың ақпаратын сыйғызып, есінде сақтай алатын
мүмкіндігі бар көрінеді.Адам бүкіл өмір бойында мидың сол мүмкіндіктерінің
тек 3-4 пайызын ғана пайдалана алады екен. Олай болса, адам миы ешқашан
тоқырауға ұшырамайды. Оның мүмкіндігін адам өмірімен салыстырғанда шексіз.
Адам миының құрылымы да аса күрделі. Кейбір анализ, синтез, сондай-
ақ сыртқы тіршіліктердің әсерлеріне байланысты түрлі іс-қимылдар жұлын,
сопақша, орта жіне арлық ми арқылы жасалады.Ал күрделі ойлау тәсілдері бас
миының үлкен жарты шары арқылы іске асады. Мидың қабыршағы астындағы
аппарат шатсыз (инстингті) қимылдарды басқарады. Жануарларда инстингті
қимылдар әрдайым ешбір шартты байланыссыз, бағынышсыз, емін-еркін сияқты
көрінетін болса, адамдарда ол әрекеттер қаранда санаға тікелей бағынышты,
оны сана билейді. Адам орынсыз, өрескел қимыл жасамайды. Ал енді адамның
миын тігінен қарайтын болсақ, ол оң жіне сол жарты шарлар болып екіге
бөлінеді. Бұл екеуінің арасында өзіндік қызмет бөлінісі бар. Айталық,
адамның қуанышы, күлкісі сол жақтағы жарты шар арқылы, ал уайым, қайғы,
жылау сияқты ренжу мінездері оң жақ жарты шар арқылы іске асады екен. Олай
болса, өнер мидың сол жақ жарты шары арқылы басқарылады. Қытайлар мен
жапондарда алфавит жоқ, қимы әр түрлі иероглиф (белгі) арқылы беріледі.
Сауат ашып, оқып, түсіну үшін сол белгілерді көзбен көріп, оймен жаттап алу
қажет. Олардың саны Қытайда орта есеппен жеті мыңдай. Сондықтын да болса
керек, ол халықмарда түрлі түстердің айырмашылығын байқау, сұлулықты сезіну
өте жоғары дамыған. Оның үстіне мидың түрлі бөліктері әрқилы қызмет
атқарады. Мысалы заттардың түр-түстерін ажырату, көру дабылдарын мидың
шүйке бөлігі, дыбыс дабылдарын самай тұсындағы бөлігі қабылдайды. Сал
сияқты жүру-тұру сияқты қимыл-әрекеттерін (координация) басқаратын арнайы
бөліктері бар. Мәселен, адамның аяқ, қол сияқты мүшелерінің сал ауруларына
ұшырауы көбіне мидағы түрлі бөліктерінің ісіктенуіне, жарақаттануына
байланысты. Адам мимен ойлайды. Сана ойлау процесі арқылы пайда болады.
Мисыз сана да, психикалық қызмет те жоқ. Оған түрлі физиологиялық
тәжіриьелер толық бола алады. Мәселен, бас миының үлкен жарты шары оперция
арқылы арқылы сылынып тасталған құрбақа сол операцияға дейінгі қалпында
бақылдап, шыбын-шіркей ұстап жеп, тіршілік ете береді екен. Ал сондай
операциядан өткен көгершін ағаш бұтағында отыратын жіне тура ұшып кете
алатын болғанмен, түрлітітіркендіргіштерге жауп бере алмай, жем қабылдаудан
мулде қалады екен. Ал енді бас миы алынып тасталғанит мүлде дәрменсіз
мүгедекке айналады. Олай болса, бұл тәжірибелер бас мидың тіршілікте
атқаратын қызметі жан-жануарлардың даму сатысы жоғарылаған сайын арта
түсетінін көрсетеді.Брақ, бұдан келіп, ми ойды, сананы тудырушы, оның
қайнар көзі деуге болмайды. Ой мидың ішінен қайнап шықпайды. Сананы
тудыратын – объективті ақиқат.
Адам миы түрлі түйсіктер арқылы келетін мәліметтерді орталық жүйке
жүйесі арқылы қабылдап, оны қорытады, белгілі ой тұжырымдарын жасайды. Сана
қалай пайда болады деген сұраққа жауап беру: ол түйсік мүшелері арқылы
объективті ақиқатты бейнелендіріп, оларды қорыту арқылы пайда болады, ал
бұл үшін көп нәрседен хабардар болк қажет дейміз. Халықта Көп жасағаннан
сұрама, көпті көргеннен сұра деген нақыл сөз, шамасы, осы жағдайды
аңғартатын болса керек.Қысқаша айтқанда, біздің санамыз – сытқы дүниенің
бейнелену нәтижесі. Ал енді сананың - сананың негізінде не жатыр деген
сұраққа тоқталатын болсақ, сананың негізінде білім, беру жатыр. Ал білім
практикалық қызмет үшін аса қажет. Материалдық-практикалық қызмет−адам
өмірінің негізі десек, онда сананың шығуы, қалыптасуы мен жамуының түпкі
негізі практикалық іс-әрекет, еңбек, қызмет болмақ.
Сана – объективті дүниенің беинесі.
Иделлистер сананың екінші материяның материяның бейнесі екенін
мойындағысы келмеіді. Оны неге сүйеніп айтады? Олардың ойынша, адам
санасында объективті дүниеде кездеспейтін, қате, жалған ойлар, мәселен,
түрлі жын-сайтан, дию, су перісі, тағыда сол сияқты ұғымдар пайда болады.
Сонда объективті дұниеде кездеспейтін ол жын-шайтандардың бейнесі қайдан
пайда болады, ол ненің беінесі деп күдік айтады. Осыдан келіп идеалистер
сананың құдіретін айтпақ болады. Ал, енді оларды діни адамдар өздігінше
ойлап шығарған делік дейді, әлгі идеалистер, сөйтіп олар бұл мысалдан да
ойдың, сананың өмір бейнесі емес, тек мидың өзінен шыққан деу керек деген
қорытынды шығарады. Бұған не жауап қайтару керек. Әрине, жаңағы өмірде жоқ
о дүние, жұмақ, пері, дию сияқты ұғымдарды діндар адамдар ойлап
шығарғаны рас. Бірақ ол ойлар жоқтан пайда болған демейміз, белгілі бір
құбылыстарға еліктеу, мидың соларды ойша құрастыруы арқылы пайда болған.
Сондықтан да қай халықта болмасын, жын да, сайтан да, басқалар да негізінде
тек адам, жан-жануарлар бейнесінде елестетіледі. М2селен, шайтанды (черт)
көптеген халықтар мүйізі, сақалы, тұяқтары бар, ұзын құйрықты ешкі тектес,
адамға зияндырухани құбылыс етіп суреттейді. Өмірде мүлдем жоқ, болмаған,
ойға келмеген құбылыс тардың бейнесін адам ешқашан ойдан шығарған емес.
Тіпті техникалық жаңалықтарды да адам табиғатта бар нәрселерге еліктеп
жасайды. Сондықтан жаңағы айтқан діни ұғымдарда да не жақсы адамдардың,
немесе жаман адамдардың мінез-құлықтары бейнеленеді, негізсіз ой
туындамайды. Мұның бәрі сананың тікелей мидан емес, ми арқылы объективтік
дүниеден бейнеленіп алынатын материалдық заттар мен құбылыстардың
көшірмесі, туындысы екенін байқатады.
Сонымен қатар сана мисыз өмір сүре алмайды,ал біздің түйсіктерімізге
әсер ететін-сыртқы дүние. Сол әсерлер орталық жүйке жүйелері арқылы адам
миына жетеді. Ми оларды қорытады, шешім жасайды.Әрине, адам ми арқылы
ойлайды,бірақ оның мәні сыртқы дүниеде,соны бейнелеуінде. Ми-ең алдымен
объективті ақиқатты дәл, былайша айтқанда, сыртқы дүниені дұрыс бейнелейтін
орган. Бірақ сана мен объективті ақиқат ешқашан да мейлінше дәлме-дәл
болмайды. Сана –оның идеалдық пен айырмашылық диалектикасы. Сананың мәнінде
білім жатыр. Ал оны туғызатын танымдық ізденіс. Әр нәрсені білуге, ұғынуға
талпыныс, ізденіс, сайып келгенде, сананы құрастырады. Сана –материядан
мүлде өзгеше сапа, рухани құбылыс.
Одан соң сана, бір жағынан, жинақталған білім, ал екінші жағынан
–таным процесі. Сана әрқашанда белгілі бір қоғамдық даму дәрежесіне сәйкес
келеді. Ол-үлкен шығармашылық процесс. Өйткені сана объективті дүниенің
механикалық бейнесі (репродукция) емес. Сана тек негізгі принцип бойынша,
шығу көзі жағынан, бейнеленуі тұрғысынан ғана өмірден туындайды. Бірақ сана
объективті өмірдің жұпыны бейнесі емес. Мәселен, санада ерік, ой толғау,
әсірелеу, талдау, топтау, болжау, шығармашылық сияқты құбылыстар бар.
Олардың объективті дүниеде дәлме-дәл баламасы болмауыда мүмкін. Сана тек
бейнелеу емес, ол сонымен қатар белгілі бір қатынас.Айталық, бейнепеу
жануарларда да бар. Бірақ оларда қатынас жоқ. Сана арқылы адам дүниені ғана
белгілеп қоймайды. Ол оған әсер етеді, ойдан өрнек құрады, оны өзгертеді.
Адам миында қобалжу мен арнаға түсу, епеңдеу мен басылу, қызығу мен жирену
диалектикасы ұдайы тынымсыз жүріп жатады. Ол өзін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz