«Ұлы Жібек жолының – Қазақстан туристік экскурсияны жандандыру мен дамытудағы маңызы»
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Ұлы Жібек жолы және өркениет тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Ежелгі сапар желілері және Қазақстан қалалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Халықаралық жол және мәдениеттердің диалогі (керуендік ағым және тауарлардың ағымы, діндердің таралу жолы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
1.4 Байырғы, қазіргі және келешек Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолындағы туризм инфрақұрылымының даму мәселелері және олардың шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.1 «Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес мемлекеттердің мәдениеттік мұрасын сақтау мен мұрагерлік дамыту және туризм инфрақұрылымын құру» Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.2 Ұлы Жібек жолындағы әлеуметтік аспектілерінің
қарым.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
2.3 Ұлы Жібек жолы өндірістік күш және рухани мұра ретінде ... ... ... ... ... 64
3 БӨЛІМ Қазіргі Ұлы Жібек жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3.1 ХХІ.ғасыр ұрпақтары үшін Ұлы Жібек жолының мәні ... ... ... ... ... ... ... 71
3.2 Қазіргі өмірдегі арғы ата.бабалардың дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3 Ұлы Жібек жолы ұрпақтар тарихындағы барлық халықтардың әлемдік ынымақтастық кілті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
1 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолының тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
1.1 Ұлы Жібек жолы және өркениет тағдыры ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 6
1.2 Ежелгі сапар желілері және Қазақстан қалалары ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
1.3 Халықаралық жол және мәдениеттердің диалогі (керуендік ағым және тауарлардың ағымы, діндердің таралу жолы) ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
17
1.4 Байырғы, қазіргі және келешек Түркістан ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 31
2 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолындағы туризм инфрақұрылымының даму мәселелері және олардың шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
39
2.1 «Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес мемлекеттердің мәдениеттік мұрасын сақтау мен мұрагерлік дамыту және туризм инфрақұрылымын құру» Қазақстан Республикасының мемлекеттік бағдарламасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
43
2.2 Ұлы Жібек жолындағы әлеуметтік аспектілерінің
қарым.қатынасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
62
2.3 Ұлы Жібек жолы өндірістік күш және рухани мұра ретінде ... ... ... ... ... 64
3 БӨЛІМ Қазіргі Ұлы Жібек жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 68
3.1 ХХІ.ғасыр ұрпақтары үшін Ұлы Жібек жолының мәні ... ... ... ... ... ... ... 71
3.2 Қазіргі өмірдегі арғы ата.бабалардың дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 74
3.3 Ұлы Жібек жолы ұрпақтар тарихындағы барлық халықтардың әлемдік ынымақтастық кілті ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
77
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 80
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 82
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 84
Ұлы Жібек жолы - әдепкіде Қытайды Орта Азиямен, Каспи өңірімен, Жерорта теңізімен және Батыс Европамен қосатын ежелгі халықаралық сауда - дипломатиялық жол болып табылады. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін Солтүстік немесе «Дала» деп аталатын жол учаскесі VI-VII ғ.ғ құдіретті империя Түрік қағанаты құрылуымен ХІV-ғасырға дейін Шығыс Түркістан мен Қытай арқылы Тынық мұхит жағалауына дейін толығымен қалыптастырған халықаралық байланыстың бас көзі болды.
Ғасырлар бойы көп тілді шығыс базарлары шуылдап, жүз жылдай шаң керуен жолымен европалықтарға сату үшін бағалы тастар және шелктар, дәмділіктер мен бояғыш заттар, алтын мен күміс, оңтүстік экзотикалық аңдар мен құстарды алып келді.
Жібек жолы тек қана сауда жолы болған жоқ, мұнда мәдениет-дәстүрі, діндарлық наным-сенімдері, ғылыми және техникалық жетістіктері мүлдем бір-бірінен өзгеше Шығыс және Батыс екі әртрүлі өркениет кездесті.
Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолы әртүрлі мемлекеттердегі көптеген саяхатшылардың назарын өзіне қаратады. Әсіресе, бұрынғы кезден саяхатшылардың кең тобы үшін мүлдем қол жетпейтін, 1700 км созылып жатқан біздің қазақстан учаскесі ерекше қызықтырады.
Қазіргі кезде Жібек жол трассасының Қазақстан учаскесі Орта Азия халықтарының көшпелі және отырықшы-егіншілік мәдениеттерінің өзара әрекеттерінің терең үрдістерін шағылыстыратын қала салу және монументтік өнерлерінің, археологияның, сәулеттің, тарих ескерткіштерінің бірегей кешенін көрсетеді.
Сәйкесінше, дипломдық жұмыс осы ұлттық дәулетті зерттеу және сақтау мәселелерін, сондай-ақ Қазақстан халқының рухани мұрасының мирасқорлық дамуының өзекті мәселелерін, Жібек жол трассасының тарихи қалалары мен басқа да ұлттық мәдениет орталықтарының қайта дамуын және туризм инфрақұрылымын ұйымдастыру үшін олардың дәстүрлі құрылыс салулары мен көріністерін пайдалануды қамтиды.
Хронологиялық және мәдениеттік аспектілерде Жібек жол тарихи мұрасы өркениеттің екі глобальды құбылысынан тұрады: евразиялық континент аумақтарында миграциялық үрдістерге және қасиетті жолға негіз болған көшпелі әлемнің рухани және материалдық мәдениеттердің ең көне қабаттары; адамның мекендеу ортасын қалыптастырған отырықшы-егіншілік мәдениеттің ең бай мұрасы.
Ғасырлар бойы көп тілді шығыс базарлары шуылдап, жүз жылдай шаң керуен жолымен европалықтарға сату үшін бағалы тастар және шелктар, дәмділіктер мен бояғыш заттар, алтын мен күміс, оңтүстік экзотикалық аңдар мен құстарды алып келді.
Жібек жолы тек қана сауда жолы болған жоқ, мұнда мәдениет-дәстүрі, діндарлық наным-сенімдері, ғылыми және техникалық жетістіктері мүлдем бір-бірінен өзгеше Шығыс және Батыс екі әртрүлі өркениет кездесті.
Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолы әртүрлі мемлекеттердегі көптеген саяхатшылардың назарын өзіне қаратады. Әсіресе, бұрынғы кезден саяхатшылардың кең тобы үшін мүлдем қол жетпейтін, 1700 км созылып жатқан біздің қазақстан учаскесі ерекше қызықтырады.
Қазіргі кезде Жібек жол трассасының Қазақстан учаскесі Орта Азия халықтарының көшпелі және отырықшы-егіншілік мәдениеттерінің өзара әрекеттерінің терең үрдістерін шағылыстыратын қала салу және монументтік өнерлерінің, археологияның, сәулеттің, тарих ескерткіштерінің бірегей кешенін көрсетеді.
Сәйкесінше, дипломдық жұмыс осы ұлттық дәулетті зерттеу және сақтау мәселелерін, сондай-ақ Қазақстан халқының рухани мұрасының мирасқорлық дамуының өзекті мәселелерін, Жібек жол трассасының тарихи қалалары мен басқа да ұлттық мәдениет орталықтарының қайта дамуын және туризм инфрақұрылымын ұйымдастыру үшін олардың дәстүрлі құрылыс салулары мен көріністерін пайдалануды қамтиды.
Хронологиялық және мәдениеттік аспектілерде Жібек жол тарихи мұрасы өркениеттің екі глобальды құбылысынан тұрады: евразиялық континент аумақтарында миграциялық үрдістерге және қасиетті жолға негіз болған көшпелі әлемнің рухани және материалдық мәдениеттердің ең көне қабаттары; адамның мекендеу ортасын қалыптастырған отырықшы-егіншілік мәдениеттің ең бай мұрасы.
ТУРИЗМ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ұлы Жібек жолының – Қазақстан туристік экскурсияны жандандыру мен
дамытудағы маңызы
Қорғауға жіберілді: Жұмысты орындаған:
____________2011ж. Туризм мамандығы
___________________ 4 курс студенті
Алматы, 2012 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолының 6
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ұлы Жібек жолы және өркениет тағдыры 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Ежелгі сапар желілері және Қазақстан 7
қалалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.3 Халықаралық жол және мәдениеттердің диалогі (керуендік ағым және
тауарлардың ағымы, діндердің таралу 17
жолы) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.4 Байырғы, қазіргі және келешек 31
Түркістан ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
2 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолындағы туризм инфрақұрылымының даму мәселелері
және олардың 39
шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.1 Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес
мемлекеттердің мәдениеттік мұрасын сақтау мен мұрагерлік дамыту және 43
туризм инфрақұрылымын құру Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Ұлы Жібек жолындағы әлеуметтік аспектілерінің
қарым-қатынасы 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2.3 Ұлы Жібек жолы өндірістік күш және рухани мұра 64
ретінде ... ... ... ... ...
3 БӨЛІМ Қазіргі Ұлы Жібек 68
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 ХХІ-ғасыр ұрпақтары үшін Ұлы Жібек жолының 71
мәні ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазіргі өмірдегі арғы ата-бабалардың 74
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Ұлы Жібек жолы ұрпақтар тарихындағы барлық халықтардың әлемдік
ынымақтастық 77
кілті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 82
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі
Ұлы Жібек жолы - әдепкіде Қытайды Орта Азиямен, Каспи өңірімен,
Жерорта теңізімен және Батыс Европамен қосатын ежелгі халықаралық сауда -
дипломатиялық жол болып табылады. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан арқылы
өтетін Солтүстік немесе Дала деп аталатын жол учаскесі VI-VII ғ.ғ
құдіретті империя Түрік қағанаты құрылуымен ХІV-ғасырға дейін Шығыс
Түркістан мен Қытай арқылы Тынық мұхит жағалауына дейін толығымен
қалыптастырған халықаралық байланыстың бас көзі болды.
Ғасырлар бойы көп тілді шығыс базарлары шуылдап, жүз жылдай шаң керуен
жолымен европалықтарға сату үшін бағалы тастар және шелктар, дәмділіктер
мен бояғыш заттар, алтын мен күміс, оңтүстік экзотикалық аңдар мен құстарды
алып келді.
Жібек жолы тек қана сауда жолы болған жоқ, мұнда мәдениет-дәстүрі,
діндарлық наным-сенімдері, ғылыми және техникалық жетістіктері мүлдем бір-
бірінен өзгеше Шығыс және Батыс екі әртрүлі өркениет кездесті.
Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолы әртүрлі мемлекеттердегі көптеген
саяхатшылардың назарын өзіне қаратады. Әсіресе, бұрынғы кезден
саяхатшылардың кең тобы үшін мүлдем қол жетпейтін, 1700 км созылып жатқан
біздің қазақстан учаскесі ерекше қызықтырады.
Қазіргі кезде Жібек жол трассасының Қазақстан учаскесі Орта Азия
халықтарының көшпелі және отырықшы-егіншілік мәдениеттерінің өзара
әрекеттерінің терең үрдістерін шағылыстыратын қала салу және монументтік
өнерлерінің, археологияның, сәулеттің, тарих ескерткіштерінің бірегей
кешенін көрсетеді.
Сәйкесінше, дипломдық жұмыс осы ұлттық дәулетті зерттеу және сақтау
мәселелерін, сондай-ақ Қазақстан халқының рухани мұрасының мирасқорлық
дамуының өзекті мәселелерін, Жібек жол трассасының тарихи қалалары мен
басқа да ұлттық мәдениет орталықтарының қайта дамуын және туризм
инфрақұрылымын ұйымдастыру үшін олардың дәстүрлі құрылыс салулары мен
көріністерін пайдалануды қамтиды.
Хронологиялық және мәдениеттік аспектілерде Жібек жол тарихи мұрасы
өркениеттің екі глобальды құбылысынан тұрады: евразиялық континент
аумақтарында миграциялық үрдістерге және қасиетті жолға негіз болған
көшпелі әлемнің рухани және материалдық мәдениеттердің ең көне қабаттары;
адамның мекендеу ортасын қалыптастырған отырықшы-егіншілік мәдениеттің ең
бай мұрасы.
Жұмыстың мақсаты және міндеті.
Жібек жолы тарихи орталығының әлеуметтік-экономикалық талаптарын
жасау, көріністердің ұлттық-мәдениеттік теңдестірілуін қайта дамыту және
оларды халықаралық туризм жүйесіне қосу қажеттілігі дипломдық жұмыстың
негізгі мақсатын және міндетін анықтайды.
Туризм елдің барлық аймағының экономикасына белсенді әсер етеді,
туризм саласында шаруашылық етуші субъектілердің құрылуы және
қалыптастырылуы жол көлігі, сауда, коммунальды-тұрмыстық, медициналық
қызмет көрсетудің дамуымен тығыз байланысты. Сол себептен, туризм
өнеркәсібі көптеген басқа экономикалық секторларға қарағанда
мультипликатордың өте күшті әсеріне ие.
Туризм – бос уақытпен, спортпен, демалыспен, мәдениет және табиғаттың
қарым-қатынасымен тікелей байланысты, жеке және ұжымдық жетілдірудің құралы
ретінде жоспарлануды және жаттығуды қажет ететін қызмет. Осы жағдайда ол өз
бетімен білім алудың, толеранттықтың және олардың алуан түрлі халықтар және
мәдениеттердің арасындағы ерекшеліктерді танулардың ауыстыруға болмайтын
факторы болады.
Барлық өркениетті әлем негізгі туристік ағымды қызықтыруға тырысады,
өйткені туризм мемлекеттік бюджеттің пайдалы бөлімін толықтырудың аса
қажетті қайнар көзінің бірі болып табылады. Сондықтан да, Қазақстанға шетел
туристтер ағымын ұлғайту қажет. Осы мақсатта, кірме туризм дамуына туристік
ұйымдардың қызметтерін қайта бағдарлауы талап қойылады. Бұл – біріншіден,
көлік жағдайына, орналастыру құралдарына және кадрлық қамтамасыз етуге
байланысты.
Туризмді елде тұрақтылықты сүйемелдеудің ең қажетті бекем әлеуметтік-
экономикалық дамуының факторы ретінде есептеу қажет.
1 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолының тарихы
1.1. Ұлы Жібек жолы және өркениет тағдыры
...Барлық жүз жол
оны артқа тартты.
Ұрпақтардың кезекті ауысуы,
Жайлы кең ер,
Қозғалысы сараң немқұрайлы,
Тербетіп ұйықтата,
Салт аттыны жүргізді...
Олжас Сүлейменов
...Күн астында жасалған барлық жақсылық
жүректе қалады,
Ұйқысыз түндерде
бізге сәуле түсіреді...
Олжас Сүлейменов
Ұлы Жібек жолы адам қызметіне тән құбылыстардың біріне жатады, ол
ұрпақтардың жадында мәңгі-бақи қалады. Орта ғасыр Қазақстан қалаларының
тастары жолдың қуатты жүйелерінің бір бөлігінен өткен. Сонымен қатар, ол
көптеген халықтардың, мемлекеттердің (оның ішінде экономика, сауда,
мәдениет және дін) арасындағы қарым-қатынасын байланыстыратын негізгі бөлім
болып табылады.
1.2 Ежелгі сапар желілері және Қазақстан қалалары
Біріншіден, Жібек жолы – бұл уақыттың бір байланыс символы: оның
тарихын білмей, Евразия кеңістігінде өркениет дамуының кейінгі динамикасын
анықтайтын көптеген тарихи оқиғаларды бақылап отыру және түсіндіру мүмкін
емес. Мынадай тарихи мәлімет сақталды: буддаға табынушы қажы Сюань Цзянь
629 жылы Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап
зерттеу үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен
байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға діни мұраттар мен мәдени
жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді.
Чань - Аньнан шыққан саудагерлердің қоспақ-түйелі керуенімен атақты
Гоби шөлін жағалап, Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын сортаң
шөлейтті, Хами мен Тұрфан алқаптарын, Тянь-Шаньның солтүстік бөктерімен
мұздақ тауларын, шамасы, Мұзұр - Ола жоталарын басып өткен Сюань Цзянь мен
оның сапарластары Көкмөлдір көлге жетті. Оның Ыстық көл деп те аталуына
қарай кәдімгі Есік көлін еске түсіру қиын емес. Қажы осы өзенді айналып
өтіп, Батыстағы шекарасы сонау Қара теңізге дейін созылып жатқан байтақ
мемлекеттің әміршісі – түрік қағаны тұрған Суяб қаласына келді...
Қағанның өзін қалай қабылдағаннын сипаттай отырып, Сюань Цзянь түрік
зиялыларының салтанатты жібек киімдердің молдығын бірнеше қайтара ауызға
алады, сонымен бірге өзіне көрсетілген сый-сипат ішінде: Қызыл түсті
жылтыр шыттан тігілген неше алуан киімдер санатын және елу кездеме жібек
бергені жөнінде хабарлайды. [1, 85]
Бұл әңгіме барысында ежелгі дәуір мен ортағасыр да халықаралық
қатынастың күретамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс пен
Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал бұл
жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінгіге дейін
әрқилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде айтар
болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге
дейін ІІІ–ІІ мыңжылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар Бадақшан тауынан
лазурит кені, ал Хотон аймағындағы Яркент – Дарияның жоғарғы ағысынан
нефрит кені ашылуына орай жолға қойылды.
Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопотамияға, Анатолийге,
Египет пен Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті, І мыңжылдықтың
жартысында Қытайға да жеткізіле бастады.
Орта Азия мен Орта Шығысты Жерорта теңізімен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс
Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдықтың орта кезінен Дала жолы
деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына
жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара теңіз
жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы
етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлін мекендеген
агриппийлер еліне қарай созылды. Бұл жолмен былғарылар мен терілер, иран
кілемдері, құнды металдардан жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге дейін
біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық саналып келді. Алайда Чжен Цзянь
провинциясында, Тайху көліне таяу маңда қазба жұмысын жүргізген қытай
археологтары неолит дәуіріне жататын жібек маталар, белдіктер мен жібек
жіптер тапты. Бұл маталар жасы біздің дәуірімізге дейінгі 2750 – 100 ж.
Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде-ақ, яғни бұдан бес мың жыл
бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым әдістер кезеңін бастан
кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Біздің дәуірімізге дейінгі V–VI ғасырларда
қытай жібегі басқа елдерге, оның ішінде Батысқа да шығарыла бастады.
Алтайдағы Пазрыктың патша қорғандарының бірінен біздің дәуірге дейінгі V
ғасырды көрсететін феникстер қолымен өрнектеліп тігілген жібек жамылғы
табылды. Сондай-ақ, Оңтүстік және Батыс Европа аудандарынан біздің
дәуірімізге дейінгі V–VI ғасырларға жататын қабірлерден жүннен жасалған
бұйымдарға тігілген жібек маталар мен шашақтар да табылған.
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің көшпелі
әулеттері де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегімен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне дейін
тарады. Дегенмен зерттеушілер, оның ішінде Ма Юн мен А.П. Франкфор тәрізді
көрнекті ғұламалар жібек жолы жөнінде, оны IV–VI ғасырларға жатқызып, осы
бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында жатқан далалық аймақпен, яғни
Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік
сілемдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп, гректер
мен этрустар жеріне жеткізілді деп жобалауға болады дей қоярма екен.
Соңғылары тіпті Жібек елінің өзі қайда екенінен де бұлдыр хабардар еді.
Бұл кезде жібек Үндіге де жеткен. Оған үндінің синапатто – қытай
жібегі деген сөздері куә, ал бұл сөздер біздің дәуірімізге дейінгі ІV
ғасырда жазылған Артхашастра трактатында кездеседі.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта шенінен
бастап қана тұрақты дипломатия мең сауданың күретамырына айналды. Ал осының
бәрі император У Дидің көмегімен Батыс елдеріне жұмсаған князі Чжан Цзянь
бастаған елші керуеннің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138 жылы
басталды. Чжан Цзянь он үш жылдан кейін қайтып оралды. Ол осы күнгі
Ауғанстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан
Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң, жібек
тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен,
Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайтты.
Көп ұзамай халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеравшан және
Қашқадария алқаптарын мекендеген Соғда елінің саудагерлері қолына көшті.
Шығыс Түркістанның Тохар қалаларында және Қытайдың Ланчжау, Дуньхуан,
Чаньан тәрізді қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болды. Мәселен,
Дуньхуанда мыңға тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар Жібек жолы таусылған
жерден Жапонияға басып кіріп, жапонның ежелгі астанасы Нарды биледі.
Сондағы храмдардың бірінен соғды тілінде жазылған қолжазба сақтаулы тұр.
Жібек жолы ІІ – V ғасырларда, егер Шығыстан бастасақ, Чаньаниден
басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхе өткеліне беттейді, одан әрі Нань-
Шаньның солтүстік сілемдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне
және Яшмо қақпалары заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла-Макан
шөлін солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп, үшке айырылды. Солтүстік
тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына
жетеді; ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсуға және Ыстық көлдің
оңтүстік жағалауына жетеді; оңтүстіктегі тармағы Дуньхуан, Хотан, Яркент
арқылы Бактрияға, Үнді және Жерорта теңізіне жетіп, Оңтүстік жолы
аталады. Солтүстік жолы Қашқардан Ферғанаға, ал одан әрі Самарқанд,
Бұхара, Мерв арқылы Хамадан Сирияға жетеді.
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да
қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа
жол VI–VII ғасырларда барынша түсті. Жолдардың бұлай алмасуының себептерін
былайша түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азия арқылы өтетін
сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды. Екіншіден,
Ферғанадан өтетін жол VII ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан қауіпті
жолға айналды. Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары мен олардың
жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар ірі
тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп, бұл жол бас жолға айналды да VII – XIV ғасырдағы елшілер мен
сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Алайда Жібек жолының
бұл бағытты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар көлемінде оның
не анау, не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып, жоғарырақ мәнге
ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып, жоғалып кетті де олардың
бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады. Сөйтіп, VI –VIII
ғасырларда негізгі жол сорабы Сирия – Иран – Орта Азия – Оңтүстік Қазақстан
– Талас алқабы – Шу алқабы – Ыстықкөл қазан-шұңқыры – Шығыс Түркістан
арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы, дәлірек айтқанда тағы
бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын – Маңғыстауды –
Арал жағалауын – Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп, жоғарыда аталған негізгі
жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты Византиямен сауда-дипломатиялық
одақ келісімін жасасқан кезде бұл жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды
айналып өтті. Дегенімен, IX–XII ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс,
Кіші Азия арқылы Сирияға, Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл
жол тиімсіздеу пайдаланылды.
Алайда, ол XII – XIV ғасырларда қайта жанданды. Бұл құрлықтағы саяси
жағдайларды дипломаттар мен ірі саудагерлердің және басқа саяхатшылардың
талап-талғамдары реттеп отырды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісу
қандай жағдайда еді дегенге келсек: Бұл жерде көшпелі түрік тайпалары мен
отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл мәдениет өркендеген болатын.
Оның үстіне этникалық жағынан алғанда көшпенділер де, отырықшы тұрғындарда
туыстас немесе біркелкі этникалық-саяси қауымға бірлескен тайпалар еді.
Отырықшылар мен көшпенділердің өз мәдениеттерінің бір-біріне өзара әсер
етуі мен байытып отыруы дүние жүзілік өркениеттің қызыл арқау – күретамыры
болды. Қазақстан мен Орта Азия халықтарының бір-біріне осылайша кірігуі,
сондай-ақ олардың жерінде тұратын халықтардың дәстүр-салтының үйлесімділігі
өркениеттік көп жетістіктердің бастауы болды. Мәселен, біздің дәуірімізге
дейінгі III–VI ғасырларда бұл жерлерді көшпелі және жартылай сақтар
мекендеді, ал көптеген қорғандардағы қабірлерден, оның ішінде Бесшатыр,
Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен табылған қазбалалар бойынша олардың
мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім. Сол кездің өзінде-ақ сақтардың
Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта шығыспен байланысы болған. Бұған сақ
шонжарларының қабірлерінен табылған қытай айналары, Орта Азия мен Ираннан
әкелінген аса көркем безендірілген шетелдік бұйымдар да куә бола алады. Қам
кесектен салынған Түгіскендегі сәулетті де берік үй-там құрылысы, оған
шетелдік шеберлер қатыстырылған болуы керек деген ойға келтіреді. Біздің
дәуірімізге дейінгі ІІ және І мыңжылдықтың орта шенінде үйсіндер мен
қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, Жібек жолы жұмыс істеп тұрған кезде мұнда
римдік әйнектер мен теңгелер, қытай жібегі мен айналары, сырлы ыдыстар,
европалық қарсы ілгектер мен Сасанид Иранынан әр түрлі мөр-тастар
жеткізіліп тұрған.
VI ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Кореядан
Қара теңізге дейінгі ұлан-ғайыр алқапты алып жатқан ірі көшпелілер
мемлекеті – Түрік Қағанаты құрамына кірді. Қағанат VI ғасырда Шығыс түрік
және Батыс түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Соңғысының орталығы Жетісу,
ал астанасы Суяб қаласы болды.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақсан
қалаларындағы феодальдық мәдениеттің өркендеуінде маңызды роль атқарды.
Жетісуда ол талай қалалардың орталық негізі қалануына мұрындық болып,
Қазақстанның оңтүстігінде тікелей осы жолдың ұзына-бойында тұрған немесе
онымен сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсіп,
өркендеуіне септігін тигізді.
Бұл жерде осындай қалалардың қаулап өсуінің өзі К. Маркстың керуен
Шығыс қалаларының гүлденуіне айырықша роль атқарды деген ойын одан әрі
айқындай түседі.
Егер І мыңжылдықтың алғашқы жартысында үйсін билеушілерінің орталығы
болған екі қаланың ғана – Чигу мен Жетісудың аттары аталса, VIІ ғасырдың
бас кезінде Сюань Цзянь осындай ондаған қалалар бар екені жөнінде
хабарлайды. Олардың ішіндегі ең ірілері Суяб пен Тараз және кейін Испиджаб
аталған Ақсудағы қала болды. Қытайдың VIІ– VIІІ ғасырлардағы
сапарнамаларына және VIІІ–ХІІ ғасырлардағы жиһанкездерінің жазбаларында
Жібек жолы бойында жатқан ондаған қалалардың аттары аталады.
Өзара талас-тартыстар мен жортуыл-жорықтар, сондай-ақ, Қытайда теңіз
жолдардың игерілуі бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып, күйдіруге
жеткізгенге дейін, яғни ХІV ғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісу арқылы өтетін Жібек жолынан керуен арылған жоқ.
Батыстан Шығысқа қарай қозғалсақ, Жібек жолының қазақстандық
бөлігінің сыр-сипаты, міне, мынадай еді. Жол Шаштан (Ташкенттен) Турбат
асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған дейін айтқанымыздай, қытай
сапарнамасында Испиджаб Ақ өзендегі қала аталды, ал ХІ ғасырда Махмуд
Қашғаридің түсініктемесі бойынша Испиджап деп аталған Ақ қаланың шын атауы
– Сайрам. Оны Сарьям деп те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге
дейін сақталып келеді. Шымкент іргесіндегі ортағасырлық ірі қаланың
қалдықтары қалған қалашық та осылай аталады. Оның орнында бұрын Жібек
жолындағы ірі орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы
жерге тоқтайтын, өйткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда
құрылыстары мен керуен-сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері Мерв, Балх,
Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн Абдаллақ ал Балх
рабадында өздерінің сауда-саттық орындарын ұстады. Испиджабтан сыртқа
құлдар мен ақ маталар, қару-жарақ, қылыштар, мыс пен темір сатылатын.
Керуендер Испиджабтан Шығыстағы Таразға Шараб, Будухет,
Керуен–Сарай,Тамтадж, Абардадж қалалары арқылы жүріп өтетін.
Жібек жолындағы ең үлкен қала Талас алқабындағы Джувикат болатын,
Таразға сол арқылы жететін. Бұл сонау VI ғасырдан белгілі Қазақстандағы ең
ежелгі қала еді. Түрік қаған 568 жылы дәл осы жерде Иранға қарсы әскери
одақ шартын жасасу және жібек саудасы мәселелерін шешу мақсатымен
Византиядан әскери сарапшы замархтың бастауымен келген Юстиниан ІІ-нің
елшілігін қабылдаған болатын. Тарихи деректерде Тараз көпестер қаласы деп
аталады. Сонымен бірге ол кейін қарлұқтар мен қарахандардың да сауда-
саттығының орталық астанасы болды.
Талас алқабындағы Таразға керуендер, сондай-ақ, Ферғана алқабынан
Шатқал жотасындағы Чанач, Алатаудағы Қарара асулары арқылы өтетін жолмен де
жүретін. Жолдың бұл бөлігі Жібек жолының Ферғана және Жетісу бағыттарын
жалғастыратын.
Баласағұннан шыққан тағы бір жол Кастек асуына келетін. Бұл жерде Шу
мен Іле өзендерінің арналары арасындағы су айрығы құраған Уруан –Ардж киелі
таулары жөнінде қытай сапаргештері оларды өздерінше Цзедань таулары дей
отырып, сонау VII-VIII ғасырларда-ақ мәлімет берген. Мұнда – делінген
жазба деректерде, – атадан оныншы буынға жататын қаған жер иеленушілері мен
рубасыларын бекіту рәсімін өткізеді. Ұрын-Аржы жиынтық атауы қазіргі
Ұзынағаш атауында осы күнге дейін сақталып қалған. Жібек жолы сорабы
Қастек, Қаскелең, Алматы орындарындағы шағын қалаларды басып өтіп, Талғар
қаласының солтүстік іргесіндегі Талкиіз қаласына жететін. Осы тау
етегіндегі Талғар өзенінің оң жағалауында ортағасырлық қираған ірі қаланың
үйінділері жатыр.
Сырдарияны жағалай созылған керуен жолындағы аса ірі алалар Отырар
(Фараб) пен Шавгар қалалары болды. Отырар көптеген керуен жолдары тоғысқан
түйін еді. Бір жол осы жерден Шавгарға кетсе, екінші жол Сырдария өткелі
арқылы Васиджа қаласына барад. Соңғысы Шығыстың көрнекті ғұламасы Әбу Насыр
әл-Фарабидің алтын бесігі болды. Бұл қала XIII–XIV ғасырларда Зернук
аталады. Жібек жолы одан Сырдарияны жоғары бойлап, оғыз қаласы – Сүндет
арқылы Шашқа, ал төмен қарай Жентке барады. Осы жерден жол Қызылқұм арқылы
Хорезм мен Үргенішке, одан Еділ жағалауы мен Кавказға кетеді. Жібек жолының
бұл бөлгі ХІІІ ғасырда, яғни Еділдің төменгі ағысы сағасында алтынордалық
Сарай қаласы салынған кеде қатты жанданды. Бұл жол XIII–XIV ғасырларда
Сарайшық, Сарай-Бату және Каффа қалалары арқылы өтті.
VІІІ ғасырдағы дерекерден белгілі Шавгар қаласы осы күнгі Түркістан
маңындағы қираған ескі Шуйтөбе қалашығына сәйкес келеді. Шавгар атауы
Қаратау қаласы деген мағына береді, ал бұл қаратау бөктерінде орналасқан
қалаға сайма-сай келеді. Х–ХІІ ғасырларда қазіргі Түркістанмен қарайлас
Шавгарға жақын маңынан Яссы қаласы ірге тепті. Бұл кәдімгі атышулы Темірдің
бұйрығымен моласының басына күмбез кесене орнатылған атақты ақын Қожа Ахмет
Яссауи туып, өз уағызын жүргізген қала еді. Жібек жолы Шавгардан оғыздардың
астанасы болған Янгикентке баратын. Жол бұл жерден де Қызылқұм арқылы
Хорезмге тірелетін. Бұл аралық 10 күндік жол еді.
Шавгардан, кейінірек Яссыдан Тұрлан асуы арқылы шыққан жол Қаратаудың
солтүстік бөктеріне жететін, ал дәл осы жерден Сырдарияны бойлай созылған
екінші жолмен иықтаса жарысып жататын. Ол жол әсіресе XIII–XIV ғасырларда
қатты жанданды. Аралдың солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян
патшасы Гетум мен сопы Рубрук дәл осы жолмен жүрді. Бұл жолдың бойында
Созақ, Уросоган, Құмкент, Сугүлкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі
ағысына жеті, өзенді жоғары өрлей көтерілетін немесе Билікөлдің батыс
жағлауын бойлап, Бүркіт–Паркет, Хутухчин арқылы Таразға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолның негізгі
торабынан солтүстікке де, шығысқа да жол бұтақтары тармақталып жатты. Олар
Орталық және Шығыс Қазақстанды басып өтіп, кейін Сарыарқа ретінде баршаға
мәлім болған Дешті-Қыпшақ жеріне, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға
жетелеп кететін. Бұл жерде атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы да
болатын. Алайда, бұған қарап Қазақстанның далалық аймақтарын тек қана
көшпенділер мекендеген екен деп ойлауға болмайды. Мұндай егіншілікке
қолайлы жерлерде – Сарысу, Кеңгір, Жезді өзендері жағалауларында Ұлытау
етегінде, Ертіс жағасында, ортағасырда егіншілік және қалалық тіршілік
төңірегінде суармалы көгал алқаптар көбейе түсті. Оның үстіне мыс, қалайы,
қорғасын, күміске бай кен орындары сону қола дәуірінен игеріле бастады, ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, метал балқытушылар, мысшылар мен күміс
бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтерді. Мал, жүн, былғары, металл
тәрізді шикізат қорына бай Ортағасырлық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне, оның ішінде халықаралық байланысқа тартылды және көптеген керуен
жолдарымен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізілді.
Іле алқабы Шу – Іле тауларын бөктерлей қаулап, Шу өзені сағасына
қарай төмендеп барып, Сарысу өзені жағасына жететін жол арқылы Орталық
Қазақстанмен ұласып жатты. Тағы бір маңызды жол негізгі солтүстік – Іле
жолынан Шеңгелді маңында бөлініп, Балқаш атырабындағы Көктал мен Бояулы
керуен-сарайлары арқылы, одан соң Іле өзенінің бойында Ақтам, Ағашаяқ
қалаларының қалдықтары жатқан Ортасу тармағын бойлай жүреді де Балқаш
жағасына жетеді, одан ені 8 километрден сәл ғана астам түбек қадырып,
Өзеннің оңтүстік және солтүстік жағалауларын қосып жібере жаздап тұрған
Ұзынарал түбегімен кетеді. Міне, осы маңдағы мүйістен көп бөлігі су астына
қалып, қираған қала қалдығы табылды. Шамамен, керуендер бұғаздың кешу
өткелінен өтіп, Тоқырау өзенінің құйылысынан шыққан, содан соң, осы өзеннің
арнасын бойлап, Ұлытаудың етегіне қарай жүрген деп болжауға болады.
Жоңғар қақпасына қарай беттейтін солтүстік – Іле жолынан Алакөлді
батыс жағынан айналып өтіп, Тарбағатай арқылы қимақтар мемлекетінің
жеріндегі Ертіске шығатын бір жол бөлініп кетеді. Тарбағатай мен Ертіс
өзені жағалауларында Банджар, Ханаум, Астур, Сисан атты қимақ қалалары және
берік қорған қабырғаларымен қоршалған, темір қақпалары бар үлкен қала –
Қаһан астанасы қоныс тепкен. Қимақ қалалары Енесейдегі қырғыздармен
Монғолиядағы ұйғырлармен және Шығыс Түркістанның көкорай алқаптары мен
сауда жолдары арқылы байланысып тұрды.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өтетін бөлігі
мен оның бұтақтарының жалпы бағыттары осындай еді.
1.3. Халықаралық жол және мәдениеттердің диалогі
Ортағасырдың бас кезінде Азияда ұланғайыр аймақтар мен елдерді өз
атауларына топтастырып жинақтаған әлемнің төрт патшалық жүйесі жөніндегі
пікір кең етек алды. Осы әлем патшалықтарының әр қайсысы замандстарының
көзалдында өзіне ғана тән артықшылығымен танылды. Суйың (589–618), одан соң
Танның (618–907) қоластына біріктірілген Қытай, орталығы Ганга өзені
жағалауындағы Канауджа қаласы болған үнді әміршілерінің патшалығы, Тынық
мұхиттан Қара теңізге дейін біріккен түрік, одақтасқан Персия мен Византия
тәрізді қуатты мемлекеттердің құрылуы дүниенің төрт тұсына орналасқан
әлемдік төрт билеушілер жөніндегі идеяның тууына негіз болды: пілдер
патшасының империясы (Индия) оңтүстікте, құнды заттар патшасының империясы
(Иран мен Византия) Батыста, арғымақтар патшасының империясы (түрік
қағанаттары) солтүстікте, адамдар патшасының империясы (Қытай) Шығыста
болды. Ал осы идеяны мұсылман авторлары былай таратты: пілдер патшасы –
үнді пәлсафасы мен ғылымның мәніне қарай, әрі даналық патшасы аталса,
адамдар патшасы – қытайдың атақты өнертабыстарына қарай, мемлекеттік
басқару мен өнеркәсіп патшасы атанды; ал батыста екі патша бой көрсетті:
оның бірі (патшалардың падишасы) Персияның, кейін арабтың патшасы болса,
екіншісі (еркектер патшасы) жұртшылығының келбеттілігіне байланысты –
Византия патшасы болды.
Самарқандқа жақын Қушан елді мекеніндегі ғимараттың қабырғасын түгел
алып тұрған әшекейлі өрнек-жазулар осы жүйенің айғақтамасы болып табылады.
Онда қытай императорлары, келесісінде түрік хандары мен үнді брахмандары,
үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленген.
Қандай халық болсын әйтеуір өзіндік бір ерекшелігі мен атақты да
даңты екені туралы Нәсір Қысырау былай жырлайды:
Жадыңа тұт, аль-арабтай кешегі,
Шабандоз жоқ жыр-бәйітке көшпелі.
Ал гректің ежелгі есті ұлдары,
Жер жиһанды емшілікпен нұрлады.
Тылысым күшпен тартқыш ел жоқ үндіден,
Рим етті сан-есеп, саз-үнді кен.
Қытай күшті-ақ суретке жырақта...
Бағдаттықтай қыл қаламнан гүл төккен
Шын шеберді көрмепті әлем бірақта.
Бағдаттық кескіндеме...
Өзіндік бір үлгі-нұсқа.
Талас аңғарындағы қираған ескі Қостөбе қаласы орынынан аршылып,
Жамұқат естелігімен теңестіріліп отырған, VIII –IX ғасырларға жататын
ғибадатхананың қабырғалары қалың сылақ қабатына ойып салынған өрнектермен
безендірілгенін де осылайша ғана түсіндіруге болатын шығар. Қабырғалардың
гипс тақталы жолақтарына піскен мәуелері тұнып, бұтақтары иіліп тұрған
жүзім бұталары, қызғалдақтар, жапсырма жапырақтар, құрма мәуелері, ромб
белдіктер, меандрлық жиектер, өсімдік шоқтары шебер бейнеленген. Ою-
өрнектердің, жекелеген әшекейлердің салыну мәнері мен үлгісі Афрасиаб пен
Варахша, сондай-ақ, Самара мен Фустат сарайлары қабырғаларындағы
өрнектердің салыну мәнерінен аумайды дерлік. Мұның өзі Бағдат шеберлерінің
талғамы мен халифат астанасының астаналық мәнер-сәні отырықшы мұсылман
елдердің қалаларын маңайлай өтетін Жібек жолы арқылы тарағанын тайға таңба
басқандай көрсетеді.
Әр түрлі елдердегі авторлар, сол бір алыс дәуірдің замандастары,
қайсы бір мемлекеттің қай салада озық болғанын жазып қана қоймай, сонымен
бірге өз халқының өзге ел мәдениетінің құнды жақтарын қалай игергені және
дүниежүзілік мәдениеттің нақты бір түрінің негізгі мәні де осында болғаны
жөнінде де жазған.
Зорлық-зомбылықты, дүние қоңыздық пен екіжүзділікті әшкерлеп,
езілгендер мен жарлы-жақыбайларды, мүсіркеуді уағыздаған парсының атақты
ақын-софысы Жәлеледдин Руми (1207–1273) өзара мәдени алыс-берістер мен
өзара түсінушілікті асқан шабытпен жырлады. Руми былай жазды: Кейде түрік
пен үнді оп-оңай ортақ тіл табыса кетеді. Кейде екі түрік бір-бірін жаттай
сезінеді. Ендеше жанмен ұғынысу тілі дегеніміз – мүлде бір басқа нәрсе; бір
тілдестіктен жанмен ұғынысу тілі қымбат. [2, 109] Дін жүрегі атанған
абзал ақын Конье қаласында қайтыс болған кезде оны ақтық сапарға
шығарыпсалуға мұсылмандармен қатар христиандар да, иудеилер де, буддаға
табынушылар да бірлесе қатысқаны тектентек емес.
Жібек жолымен тауарлар, қол өнердің, сәулет өнерінің, қабырғалық
суреттердің үлгілері мен этолондарын Шығыс пен Батыс елдеріне таратумен
қатар музыка мен би өнерлері де көрнекті көріністі ойын-сауықтар, яғни
өзінше ортағасырлық эстрадалар да тұс-тұсқа таратылып отырды. Көрнекті
көріністер, музыканттар мен бишілердің, хайуандарды үйретушілердің,
акробаттар мен ым-қимыл шеберлерінің, сиқыршылардың өнерлері ерекше жылдам
жайыла түсті. Бұл өнер тәржімалауды керек те етпеді, кезбе өнерпаздар үшін
тіл кедергісі кездескен жоқ – ойындағысын дене қимылымен түсіндіруді
жұрттың бәрі бірдей түсінеді, – деп жазды Эрзам Роттердамский. Мұндай
ойындар гректің базилевсіне де, киевтік князға да, түріктің қағаны мен
қытайдың императорына да бірдей көрсітіле береді.
Шетелдік оркестрлер сарай маңындағы қызметкерлер құрамына кірігіп
кете береді. Олар сарайдағы ресми рәсімдер кезінде қалай ойнаса,
сарайлардағы биресми салтанаттарда да солай ойнай береді. Мысал үшін, Сюань
Цзянь патшалығы сарайының әнқұмарларының бірі 30 мың музыкант ұстағаны
белгілі. Түрік қағаны өзінің Суябқа таяу жердегі ордасында елшілер
қабылдағаны туралы жазбаша сипаттама сақталған. Қаған, – деп жазды бұл
оқиғаны өз көзімен көрген будда қажысы Сюань-Цзянь, – шарап құйып, ән-күй
бастауға бұйрық берді... Осы кештің басынан аяғына дейін шетелдік музыка
темірлер жаңғырығымен ұласа естіліп тұрды. Мұның өзі тағылардың музыкасы
болатын, соған қарамастан ол да құлаққа жағымды естіліп, жүрек пен санаға
қуаныш ұялатты [3, 114]
Тандық Қытайда негізінен Батыс елдерінің – Шығыс Түркістан мен Орта
Азия қалаларының музыкалары неғұрлым көбірек тыңдалғаны белгілі. Қушаның,
Қашғардың, Бұхара мен Самарқанның, Үнді мен Корейдің музыкалық дәстүрлері
ресми қамқорлық арқасында қытайдың музыкалық дәстүрімен етене астасып кетіп
жатты.
Иран, соғды және түрік актерлері Қытайдың хореография өнеріне де
көптеген игілікті әсерлерін тигізді. Барлық артистердің ішінде биші
жігіттер мен қыздар өнері ерекше кең таралып, дәріптелді.
Беткеп кию өнері үлкен табыспен әр түрлі халықтарда көрсетілді. Бұл
дәстүрлер мұсылман елдерінде күні кешеге дейін ұзақ уақыт сақталған. Жібек
жолындағы түрлі ескерткіштерді қазған кезде музыка және театр саласындағы
даму барысымен өзара бірін-бірі байытып отырғанын дәлелдейтін көптеген
айғақ заттар табылды.
Керуендік ағым және тауарлардың ағымы
Жібек жолы, айтып өткеніміздей, алғашында қытай жібегін Батыс
елдеріне шығаруға қызмет етті. Сонымен қатар бұл жолмен Рим, Византия,
Индия, Иран, Араб халифатына, ал кейінірек Европа мен Русьтан сол елдерде
өндірілген тауарлар да тасымалданды. Осы бір қымбат та әр-алуан зәру
тауарлардың түр-түсін тізіп көрсету қиын. Олардың ішінде мирра мен ладан
да, жасмин суы мен амбра да, зынжабыл мен жұпар жаңғағы да, женшень мен
аждаға өті де, кілемдер мен маталар, бояғыш және минерал шикізаттары да,
алмаздар мен асыл шақпақтастар, янтарь мен маржандар да, піл сүйегі мен
балық азулары да, күміс пен алтын құймалары, аң терілері мен теңгелер,
садақтар мен жебелер де, алдаспан қылыштар мен көксүңгі найзалар да, толып
жатқан тағы басқалар бар еді.
Жібек жолымен Ферғананың қызу қанды арғымақтары, араб пен
нисситліктердің сәйгүліктері, түйелер мен пілдер, мүйіз тұмсықтар мен
арыстандар, қабыландар мен еліктер, қаршығалар мен қырандар, тауыстар мен
тоты құстар да, түйеқұс та сатылып жатты. Жүзім, шабдалы, қауын,
дәмдеуіштер мен қант, көкөністер мен жидектер, көк мәуелер тәрізді мәдени
өсімдіктер де осы Жібек жолы арқылы кең тарады.
Дегенмен, басты сауда заты жібек болып қалды. Жібек алтынмен бірдей
халықаралық өлшемпұлына айналды, ол падишалар мен елшілерге сыйға тартылды,
жалдамалы әскерлердің жалақысы мен мемлекеттік борыштар жібекпен өтелді.
Иранның шахиншағы Хосрау І Ануширван қытай императорынан өзгедей сый-
сияпаттары мен бірге көкшіл өңірінде тәж киіп, түрлі әшекейлер тағынған
падиша суреті бейнеленген қытай-жібек ушарын алған. Қытай, Орта Азия, Шығыс
Түркістан әміршілерінің сарайлары қабырғаларындағы өрнектеп ойылған
ақсүйектер бейнелері де жібек киімдер киінуі, осы бір қымбат бағалы
бұйымдарға сәйкес сан алуан оюлармен, әлеміштермен, тіпті тігістермен
безендірілуі кездейсоқ нәрсе емес.
Жібек жолымен өтетін жібектер мен тауарлардың белгілі бір бөлігі осы
жолдағы Қазақстан қалаларында қалып жатқаны әбден табиғи нәрсе. Бұған
археологиялық қазбалар кезінде табылып жүрген сондай тауарлар айғақ бола
алады.
Отырар алқабында Мардан мазарлары кешенін қазған кезде бейіттің
бірінен біздің дәуірімізге дейінгі I–IV ғасырларға жататын қытайдың жеті
Ушу теңгесі табылды. Бұл құма теңгелер тағдыры князь Чжон Цзяннің жолымен
Батысқа, оның ішінде қаңлы мемлекетінің орталығы орналасқан Сырдарияның
орта ағысы шеніне сапар шеккен қытайдың сауда керуенімен байланысты екені
даусыз.
Батыстан шыққан қымбат, бағалы бұйымдар ішінде Жетісудан,
византиялықтарға еліктеп, крест тәрізді таңба салып шығарылған күміс
құмыраларды атап өтуге болады. Құмыраны жасаған шебер оны айна-қатесіз
византиялық заттай етіп шығаруға күш салған. Күрешкелердің бірінің тұтқасы
иілісінде адам басының ежелгі пішіні бейнеленген. Зерттеушілердің
пікірінше, византиялық үлгілерге еліктеуге бұлайша ұмтылу империялық
жұртшылыққа тән сұлулықты қастерлеуден туса керек.
Жамбыл қаласында, Тараз орнынан бір бетінде – дулыға киіп, найза мен
қалқан ұстаған император, екінші бетінде – қолына крес ұстаған Жеңіс әйел-
құдайы бейнеленген Юстиан І-нің византиялық алтын құйма теңгесі табылды.
Бұл жерде византияның алтын теңгелері кең таралып, халықаралық өлшемпұл
ретінде пайдаланылғанын айта кеткен жөн. VI ғасырдың орта шеніне жататын
Кузьма Индикопловтың византиялық және парсылық көпестердің кімнің әміршісі
қуаттырақ деп таласқаны туралы бір әңгімесі белгілі. Парсы саудагері
қолындағы бары – күміс теңгесін көрсеткенде, Византия көпесі бүкіл жер
жүзіне жүре беретін алтын теңгесін көрсетіп, ұтып кеткен.
Шетелдік бұйымдар олжасы қираған ескі Талғар қаласы жұртынан да
табылды. Мұның өзі құрамында көп жасау белгісі ретіндегі айшық саңырауқұлақ
тәрізді медальондармен жиектелген сәбилер бейнесі түбіне өрнектеліп
салынған қытайдың төрт қыш тостаған кейпіндегі қазына дерлік. Ыдыстардағы
айшықтар сырын шешіп көрер болса: еркектер әулетін көбейтуге (төрт бала)
және біреу болса да бірегейлікке – и туань хоци (жалғыз жуан бала)
құштарлық болып шығады екен. Бұл қазына құрамында, сондай-ақ, сынған жанан
тостаған сынықтары да болды. Оның ішкі жағында қызыл түспен берілгентау мен
теңіз көрінісіне отырған он бір еркек пен бір әйел бейнесі салынған. Барлық
кейіпкерлер де алтын жалатқан сәнді киімдер киген, алтауының киімі қызыл,
алтауынікі – қара алтынмен қапталған. Отырған адамдардың үстіңгі жағында
нұрға малынған алтын пұт-құдай бастары бейнеленген. Еркектердің
кескіндерінен етженді мұрындары мен қою қастары ерекше көзге түседі. Сегіз
еркек тақырбас, сегізінің мұрты бар. Ортада тұрған еркек өзгелерінен
ірірек, ұзын шашы, шалғысы салбыраған мұрты мен сақалы бар. Оның басында
алтын тәж, оң қолында жүзін иығымен теңестіріп ұстаған қылыш. Әйелдің өңі
ақ, көздері қысық, қастары доғаша иілген, ауызы оймақтай. Басында биік бас
киім, оның астынан төгілген ұзын шаштары иығын жауып тұр. Адам бейнелерінің
ара-арасымен қабыршақ денелі айдаһар оратылып жатыр. Тостағанның сыртқы
жағында да осы адам бейнелері екі қатар салынған, олардың арасын ақ
қабыршықты айдаһар белдеулеп бөліп жаттыр. Тостағанның сыртқы түбінде
иероглифтер жазылған марка бар. Бұл қыш тостағандар мен жанан тостаған
сынықтары Тальхиз қаласына Қытайдан ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІІІ ғасырдың бас
кезінде келген.
Осы қазына құрамына кіретін үш ыдыстың өрнекті қалдықтары да сол
кезеңге жатады. Соның ішінде жақсылау салынған біреуінің диаметірі 49,5 см.
Ыдыстың ішкі жағы бірнеше жерінен ойылып түсіп сынған. Ішкі шеңбер алқаның
ортасына арыстан денелі, әйел жүзді, басына тәж киген қос қанатты екі
мақұлық бейнеленген. Жұмбақ адамдар артқы аяқтарына тұрып, бір-біріне
арқасын тіреп, құйрықтарын шалыстыра айқастырып, жүздерін бір қырын ұстап,
герб бейнесінде тұр. Жіңішке доға тәрізді қанаттары жоғары көтерілген.
Алқаның бос жерлері өсімдік өрнектерімен безендірілген. Алқаның сыртындағы
шеңбер жүгірген иттер мен түлкілердің бейнелерімен – қуаласқан хайуандар
бейнесімен толтырылған. Тағы бір жолағына өсімдік өскіндерінен өріп
жасалған лира тәрізді өрнектер толтырылған. Бұл тостағандар, айналар,
пластиналар Орта Азиядан, Поволжьеден, Закавказьеден, Таяу және Орта
Шығыстан табылған. Дәлірек айтқанда, мұндай бұйымдарды алғаш жасаған
орталықтар Иранда болды, олар және олардың ою-өрнектерінің үлгілері Жібек
жолы арқылы тарады.
Шетелдік бұйымдар Сырдарияның ортағасырлық қалаларының жұртын,
әсіресе, жиырма жылға жақын зертеліп жатқан Отырардың қалдығын қазу кезінде
табылуда.
Бұл – сақиналана иіліп жатқан жолбарыс пен барыстың бұдырмақ бейнесі
түсірілген нефрит жапсырма. Оның көлемі 3,2 – 3,5 см. Жиегінде бекітіп
қоятын құлақшалары бар. Бетіндегі пұтқа табынушылық белгісі оның Қытайда
шығарылғанын аңғартады. Хайуандардың тұлғаларын бейнелеуі дәстүрлі көктегі
ай айдаһарының және айдаһар тәрізді қасиетті ақ жолбарыс – байха
бейнелерін еске түсіреді. Мұндай жолбарыс жапсырма – белгінің сыңарлары
Чжоу дәуірінің Чжанго кезеңіне жатады. Жапсырма – белгілердің жасалу
мерзімі Тан дәуірі немесе Сун дәуірі болуы мүмкін. Мүмкін, жапсырма пайцзе
немесе бір құзырлы адамың рулық таңбасы болған шығар.
Отырардан табылған күміс көмбесі халықаралық сауданы зерттеу үшін аса
маңызды, мәні жағынан өте сирек олжалардың қатарына жатады. Өзінің құрамы
жағынан олар ақшалай-заттай нәрселер. Отырардан табылған көмбеде сондай-ақ,
линзалар және сопақ қайрақтар түріндегі күміс кесектер. Олар ақша ретінде
қызмет ете алғандығы туралы тікелей жазба мәліметтерде көрсетеді. Сонымен,
флорентиялық көпес Франческо Бадуччи Пеголотти: Европадан Шығысқа бара
жатқан көпестер өздерімен бірге кенеп маталарын алу керек, оларды Үргеншеге
сатып, сол жерден сомдар (күміс кесектер) жинау керек – деп жазған. [4,
120]
Отырарды қазған кезде табылған заттардың ішінде ХІІІ –ХІV ғасырлардың
қола айналары болғанын айта кетуге болады. Олардың бірқатары Жібек жолымен
Қытай мен Парсыдан келіп, қалаға тап болған айналардың түсіріп алған
үлгілері бойынша құйылған. Мәселен, сыртқы жағында қуаласқан хайуандар
бейнесі мен он екі мүшел жылдарын көрсететін хайуандар мен малдың бенелері
салынған және олардың иероглифпен таңбаланған айналымы көрсетілген қытай
айналары осыған жатады.
Отырардағы бір қазбадан екі бетіне де бедерлі суреттер шекіп
түсірілген, көлемі 4,8 см қола медальон табылды. Бір бетінде қолында
адырнасын кере ұстаған садағы, белдігіне жебесіп жоғары қаратып салған
масаққа толы қорамсағы бар салт атты бейнеленген. Атпен қапталдаса ит, әлде
бір қабылан жүгіріп келеді. Екінші бетінде жер бауырлап, денесін сақиналай
шиыршықтап алған айдаһар бейнеленген. Бұл қытай айшығына сәйкес көктің ай-
аждаһасы деген ұғым береді. Мұндай медальондар Жетісуда, Орта Азияда,
Поволжьеде белгілі. Бір қызығы қабылан еріткен садақты салтатты бейнеленген
медальондар ХІІІ ғасыр мен ХІV ғасырдың бас кезінде Египетте шығарылған
қола ыдыстардың жақтауларын да безендіріп тұрады.
Барынша оюланып, өрнектелген қола сиясауыт та табылды. Сиясауттың
қабырғасы мен ашпалы қақпағы өсімдіктің өрілген өскінімен шеңберлене
өрнектеліп, сол шеңберлер ішінде үйректер бейнеленген, түп жағына қанатты
жұмбақ адам бейнесі салынған. Қақпағы үстіне көрнекі жазылған тілектестік
сөздер айырықша көзге түседі.
Мұндай жазуы бар сиясауыттар ХІІ–ХІІІ ғасырлардың аяқ шенінде Орта
Азия мен Хорасанда жасалған. Олжа сиясауыттар өте көп, әрі олар көптеген
мұражайларындағы көркем металдар жиынтығы санаттарын безендіріп тұр.
Мәселен, Өзбек ССР-нің ҒА-дағы тарих мұражайында сақталған сиясауыт
жақтауындағы шеңберінде қағаз жазып отырған адамдар бейнеленсе, АҚШ-тың
Метрополитен мұражайынан әкелінген сиясауытта тақта отырған әмірші
бейнеленген. Сол сияқты Отырардан табылған әдемі шыны ыдыс, шыны құмыра да
осы кезеңге жатады. Ол ақ мөлдір әйнектен жасалған да көк, қызыл және жасыл
түсті эмальдармен әшекейленіп, геометриялық өрнектер салынған. Ыдыстың
иіндеріне алтын сыр жалатылған. Бұл шыны құмыра Отырарға қымбат бағалы
әйнек бұйымдар жасаудың дәстүрлі орталығы – Сириядан келген. Түсті
эмальдармен сырланып, алтын жалатып безендірілген әйнек бұйымдар жасау ісі
ХІІ–ХІІІ ғасырларда дәл осы Сирияда жолға қойылған. Мұндай бұйымдар Батыс
Европадан да, Кавказ бен Поволжьеден де, Орта Азия мен Қытайдан да табылды.
Бір назар аударарлық нәрсе, ХІV ғасырда саяхатшы Ибн-Ботута Хорезмде бір
жоғары лауазымды байбатшаның үйінен осындай сириялық әйнек ыдыстардың аса
бай санатын көрген. Міне, енді сириялық бұйымдар Сырдария бойынан да
табылып отыр.
Жібек жолымен бұйымдар ғана таратылып қойған жоқ, сонымен бірге,
олардың көркемдік үлгідегі сәні де өріс алды. Сөйтіп, олар жеткен
жерлерінде белгілі бір этникалық – мәдени ортаның әлеуметтік талғамына
қарай тапсырыстар жасауына жол ашты. Тимуридтердің қыш ыдыстардың шаңқан ақ
жақтауларын көк түсті өрнек-жазулармен әшекейлену мәнері дәл осы Жібек жолы
бойынша таралды деген пікір де бар. Бұл мәнер Юань әулеті кезінде
(1279–1368) Қытайдың императорлық шеберханаларына еркін еніп, Иранға,
Түркия мен Орта Азияға кең тарады. Кобальтпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ДИПЛОМДЫҚ ЖҰМЫС
Ұлы Жібек жолының – Қазақстан туристік экскурсияны жандандыру мен
дамытудағы маңызы
Қорғауға жіберілді: Жұмысты орындаған:
____________2011ж. Туризм мамандығы
___________________ 4 курс студенті
Алматы, 2012 ж.
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ...
1 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолының 6
тарихы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
1.1 Ұлы Жібек жолы және өркениет тағдыры 6
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
1.2 Ежелгі сапар желілері және Қазақстан 7
қалалары ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
1.3 Халықаралық жол және мәдениеттердің диалогі (керуендік ағым және
тауарлардың ағымы, діндердің таралу 17
жолы) ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ...
1.4 Байырғы, қазіргі және келешек 31
Түркістан ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... .
2 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолындағы туризм инфрақұрылымының даму мәселелері
және олардың 39
шешімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
.
2.1 Ұлы Жібек жолының тарихи орталықтарын жандандыру, түрік тілдес
мемлекеттердің мәдениеттік мұрасын сақтау мен мұрагерлік дамыту және 43
туризм инфрақұрылымын құру Қазақстан Республикасының мемлекеттік
бағдарламасы ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... .
2.2 Ұлы Жібек жолындағы әлеуметтік аспектілерінің
қарым-қатынасы 62
... ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... .
2.3 Ұлы Жібек жолы өндірістік күш және рухани мұра 64
ретінде ... ... ... ... ...
3 БӨЛІМ Қазіргі Ұлы Жібек 68
жолы ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ...
3.1 ХХІ-ғасыр ұрпақтары үшін Ұлы Жібек жолының 71
мәні ... ... ... ... ... ... ...
3.2 Қазіргі өмірдегі арғы ата-бабалардың 74
дәстүрі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.3 Ұлы Жібек жолы ұрпақтар тарихындағы барлық халықтардың әлемдік
ынымақтастық 77
кілті ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...80
... ... ... ... ... ... ... ... .. ..
ПАЙДАЛАНҒАН ӘДЕБИЕТТЕР 82
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
ҚОСЫМШАЛАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...84
... ... ... ... ... ... ... ... .
КІРІСПЕ
Зерттеудің көкейкестілігі
Ұлы Жібек жолы - әдепкіде Қытайды Орта Азиямен, Каспи өңірімен,
Жерорта теңізімен және Батыс Европамен қосатын ежелгі халықаралық сауда -
дипломатиялық жол болып табылады. Жетісу және Оңтүстік Қазақстан арқылы
өтетін Солтүстік немесе Дала деп аталатын жол учаскесі VI-VII ғ.ғ
құдіретті империя Түрік қағанаты құрылуымен ХІV-ғасырға дейін Шығыс
Түркістан мен Қытай арқылы Тынық мұхит жағалауына дейін толығымен
қалыптастырған халықаралық байланыстың бас көзі болды.
Ғасырлар бойы көп тілді шығыс базарлары шуылдап, жүз жылдай шаң керуен
жолымен европалықтарға сату үшін бағалы тастар және шелктар, дәмділіктер
мен бояғыш заттар, алтын мен күміс, оңтүстік экзотикалық аңдар мен құстарды
алып келді.
Жібек жолы тек қана сауда жолы болған жоқ, мұнда мәдениет-дәстүрі,
діндарлық наным-сенімдері, ғылыми және техникалық жетістіктері мүлдем бір-
бірінен өзгеше Шығыс және Батыс екі әртрүлі өркениет кездесті.
Қазіргі кезде Ұлы Жібек жолы әртүрлі мемлекеттердегі көптеген
саяхатшылардың назарын өзіне қаратады. Әсіресе, бұрынғы кезден
саяхатшылардың кең тобы үшін мүлдем қол жетпейтін, 1700 км созылып жатқан
біздің қазақстан учаскесі ерекше қызықтырады.
Қазіргі кезде Жібек жол трассасының Қазақстан учаскесі Орта Азия
халықтарының көшпелі және отырықшы-егіншілік мәдениеттерінің өзара
әрекеттерінің терең үрдістерін шағылыстыратын қала салу және монументтік
өнерлерінің, археологияның, сәулеттің, тарих ескерткіштерінің бірегей
кешенін көрсетеді.
Сәйкесінше, дипломдық жұмыс осы ұлттық дәулетті зерттеу және сақтау
мәселелерін, сондай-ақ Қазақстан халқының рухани мұрасының мирасқорлық
дамуының өзекті мәселелерін, Жібек жол трассасының тарихи қалалары мен
басқа да ұлттық мәдениет орталықтарының қайта дамуын және туризм
инфрақұрылымын ұйымдастыру үшін олардың дәстүрлі құрылыс салулары мен
көріністерін пайдалануды қамтиды.
Хронологиялық және мәдениеттік аспектілерде Жібек жол тарихи мұрасы
өркениеттің екі глобальды құбылысынан тұрады: евразиялық континент
аумақтарында миграциялық үрдістерге және қасиетті жолға негіз болған
көшпелі әлемнің рухани және материалдық мәдениеттердің ең көне қабаттары;
адамның мекендеу ортасын қалыптастырған отырықшы-егіншілік мәдениеттің ең
бай мұрасы.
Жұмыстың мақсаты және міндеті.
Жібек жолы тарихи орталығының әлеуметтік-экономикалық талаптарын
жасау, көріністердің ұлттық-мәдениеттік теңдестірілуін қайта дамыту және
оларды халықаралық туризм жүйесіне қосу қажеттілігі дипломдық жұмыстың
негізгі мақсатын және міндетін анықтайды.
Туризм елдің барлық аймағының экономикасына белсенді әсер етеді,
туризм саласында шаруашылық етуші субъектілердің құрылуы және
қалыптастырылуы жол көлігі, сауда, коммунальды-тұрмыстық, медициналық
қызмет көрсетудің дамуымен тығыз байланысты. Сол себептен, туризм
өнеркәсібі көптеген басқа экономикалық секторларға қарағанда
мультипликатордың өте күшті әсеріне ие.
Туризм – бос уақытпен, спортпен, демалыспен, мәдениет және табиғаттың
қарым-қатынасымен тікелей байланысты, жеке және ұжымдық жетілдірудің құралы
ретінде жоспарлануды және жаттығуды қажет ететін қызмет. Осы жағдайда ол өз
бетімен білім алудың, толеранттықтың және олардың алуан түрлі халықтар және
мәдениеттердің арасындағы ерекшеліктерді танулардың ауыстыруға болмайтын
факторы болады.
Барлық өркениетті әлем негізгі туристік ағымды қызықтыруға тырысады,
өйткені туризм мемлекеттік бюджеттің пайдалы бөлімін толықтырудың аса
қажетті қайнар көзінің бірі болып табылады. Сондықтан да, Қазақстанға шетел
туристтер ағымын ұлғайту қажет. Осы мақсатта, кірме туризм дамуына туристік
ұйымдардың қызметтерін қайта бағдарлауы талап қойылады. Бұл – біріншіден,
көлік жағдайына, орналастыру құралдарына және кадрлық қамтамасыз етуге
байланысты.
Туризмді елде тұрақтылықты сүйемелдеудің ең қажетті бекем әлеуметтік-
экономикалық дамуының факторы ретінде есептеу қажет.
1 БӨЛІМ. Ұлы Жібек жолының тарихы
1.1. Ұлы Жібек жолы және өркениет тағдыры
...Барлық жүз жол
оны артқа тартты.
Ұрпақтардың кезекті ауысуы,
Жайлы кең ер,
Қозғалысы сараң немқұрайлы,
Тербетіп ұйықтата,
Салт аттыны жүргізді...
Олжас Сүлейменов
...Күн астында жасалған барлық жақсылық
жүректе қалады,
Ұйқысыз түндерде
бізге сәуле түсіреді...
Олжас Сүлейменов
Ұлы Жібек жолы адам қызметіне тән құбылыстардың біріне жатады, ол
ұрпақтардың жадында мәңгі-бақи қалады. Орта ғасыр Қазақстан қалаларының
тастары жолдың қуатты жүйелерінің бір бөлігінен өткен. Сонымен қатар, ол
көптеген халықтардың, мемлекеттердің (оның ішінде экономика, сауда,
мәдениет және дін) арасындағы қарым-қатынасын байланыстыратын негізгі бөлім
болып табылады.
1.2 Ежелгі сапар желілері және Қазақстан қалалары
Біріншіден, Жібек жолы – бұл уақыттың бір байланыс символы: оның
тарихын білмей, Евразия кеңістігінде өркениет дамуының кейінгі динамикасын
анықтайтын көптеген тарихи оқиғаларды бақылап отыру және түсіндіру мүмкін
емес. Мынадай тарихи мәлімет сақталды: буддаға табынушы қажы Сюань Цзянь
629 жылы Будданың қасиетті қалдықтарын көзбен көру және дін ілімін шындап
зерттеу үшін Қытайдан Үндіге сапар шекті. Ол Қытайды Батыспен
байланыстырып жатқан және техникалық жаңалықтарға діни мұраттар мен мәдени
жетістіктерге мұрындық болып тұрған осы халықаралық жолмен жүрді.
Чань - Аньнан шыққан саудагерлердің қоспақ-түйелі керуенімен атақты
Гоби шөлін жағалап, Дунхан арқылы Ұлы айдаһар құмы аталатын сортаң
шөлейтті, Хами мен Тұрфан алқаптарын, Тянь-Шаньның солтүстік бөктерімен
мұздақ тауларын, шамасы, Мұзұр - Ола жоталарын басып өткен Сюань Цзянь мен
оның сапарластары Көкмөлдір көлге жетті. Оның Ыстық көл деп те аталуына
қарай кәдімгі Есік көлін еске түсіру қиын емес. Қажы осы өзенді айналып
өтіп, Батыстағы шекарасы сонау Қара теңізге дейін созылып жатқан байтақ
мемлекеттің әміршісі – түрік қағаны тұрған Суяб қаласына келді...
Қағанның өзін қалай қабылдағаннын сипаттай отырып, Сюань Цзянь түрік
зиялыларының салтанатты жібек киімдердің молдығын бірнеше қайтара ауызға
алады, сонымен бірге өзіне көрсетілген сый-сипат ішінде: Қызыл түсті
жылтыр шыттан тігілген неше алуан киімдер санатын және елу кездеме жібек
бергені жөнінде хабарлайды. [1, 85]
Бұл әңгіме барысында ежелгі дәуір мен ортағасыр да халықаралық
қатынастың күретамырына айналған ұлы жолға өз атауын берген және Шығыс пен
Батыстың негізгі сауда затына айналған жібек бірнеше рет аталады. Ал бұл
жол қай кезден жұмыс істей бастады деген сұраққа күні бүгінгіге дейін
әрқилы жауап беріліп келеді.
Егер Жібек жолының жекелеген бөліктерінің сыңарлары жөнінде айтар
болсақ, ондағы қатынастар мен зат алмасу байланыстары біздің дәуірімізге
дейін ІІІ–ІІ мыңжылдықтарда басталған. Мұндай байланыстар Бадақшан тауынан
лазурит кені, ал Хотон аймағындағы Яркент – Дарияның жоғарғы ағысынан
нефрит кені ашылуына орай жолға қойылды.
Бадақшаннан шығарылған лазурит Иранға, Месопотамияға, Анатолийге,
Египет пен Сирияға тасылып жатты. Бадахшан лазуриті, І мыңжылдықтың
жартысында Қытайға да жеткізіле бастады.
Орта Азия мен Орта Шығысты Жерорта теңізімен және Үндімен жалғастырып
жатқан Лазурит жолымен қатар дүниеге келген Нефрит жолы Шығыс
Түркістанды Қытаймен жалғастырды.
Біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдықтың орта кезінен Дала жолы
деген жол болғаны белгілі. Егер тарихтың атасы Геродоттың жазбаларына
жүгінсек, бұл жолдың сорабы мынадай бағытта болғанын байқаймыз: Қара теңіз
жағалауынан Дон жағасына дейін, одан әрі савроматтар мекендеген Орал тауы
етегінен Ертіске, Алтайға, сонан Жоғарғы Ертіс пен Зайсан көлін мекендеген
агриппийлер еліне қарай созылды. Бұл жолмен былғарылар мен терілер, иран
кілемдері, құнды металдардан жасалған бұйымдар кең таралып жатты.
Жібек жасап шығару және онымен сауда жасау кезеңі күні кешеге дейін
біздің дәуірімізге дейінгі І мыңжылдық саналып келді. Алайда Чжен Цзянь
провинциясында, Тайху көліне таяу маңда қазба жұмысын жүргізген қытай
археологтары неолит дәуіріне жататын жібек маталар, белдіктер мен жібек
жіптер тапты. Бұл маталар жасы біздің дәуірімізге дейінгі 2750 – 100 ж.
Оларды талдап анықтау жұмысы сол кездің өзінде-ақ, яғни бұдан бес мың жыл
бұрын дерлік, жібек жасап шығару кәсібі қарапайым әдістер кезеңін бастан
кешіп үлгергенін көрсетіп берді. Біздің дәуірімізге дейінгі V–VI ғасырларда
қытай жібегі басқа елдерге, оның ішінде Батысқа да шығарыла бастады.
Алтайдағы Пазрыктың патша қорғандарының бірінен біздің дәуірге дейінгі V
ғасырды көрсететін феникстер қолымен өрнектеліп тігілген жібек жамылғы
табылды. Сондай-ақ, Оңтүстік және Батыс Европа аудандарынан біздің
дәуірімізге дейінгі V–VI ғасырларға жататын қабірлерден жүннен жасалған
бұйымдарға тігілген жібек маталар мен шашақтар да табылған.
Қымбат бағалы жібектерді тарату ісіне сақтар мен скифтердің көшпелі
әулеттері де атсалысты. Солардың қатынасаралық көмегімен сол кезде
қасқалдақтың қанындай қымбат тауар Орталық Азия мен Жерорта теңізіне дейін
тарады. Дегенмен зерттеушілер, оның ішінде Ма Юн мен А.П. Франкфор тәрізді
көрнекті ғұламалар жібек жолы жөнінде, оны IV–VI ғасырларға жатқызып, осы
бір асыл тауар шамамен 40 параллель бойында жатқан далалық аймақпен, яғни
Хуанхэ өзенінің үлкен иілісінен басталып, Алтайдың шығыс және солтүстік
сілемдерін, Қазақстан даласы мен Қара теңіз жағалауын басып өтіп, гректер
мен этрустар жеріне жеткізілді деп жобалауға болады дей қоярма екен.
Соңғылары тіпті Жібек елінің өзі қайда екенінен де бұлдыр хабардар еді.
Бұл кезде жібек Үндіге де жеткен. Оған үндінің синапатто – қытай
жібегі деген сөздері куә, ал бұл сөздер біздің дәуірімізге дейінгі ІV
ғасырда жазылған Артхашастра трактатында кездеседі.
Жібек жолы тек біздің дәуірімізге дейінгі ІІ ғасырдың орта шенінен
бастап қана тұрақты дипломатия мең сауданың күретамырына айналды. Ал осының
бәрі император У Дидің көмегімен Батыс елдеріне жұмсаған князі Чжан Цзянь
бастаған елші керуеннің Хань астанасынан шыққан кезінен, яғни 138 жылы
басталды. Чжан Цзянь он үш жылдан кейін қайтып оралды. Ол осы күнгі
Ауғанстанның шет аймақтарына жете алды және Қытайдың ішкі аудандарынан
Орталық Азияға дейін тура жолмен тұңғыш рет жүріп өтті. Содан соң, жібек
тиелген керуен Батысқа соның ізімен аттанып, Қытайға Жерорта теңізінен,
Таяу және Орта Шығыстан, Орта Азиядан тауарлар алып қайтты.
Көп ұзамай халықаралық сауда тізгіні Орта Азияның Зеравшан және
Қашқадария алқаптарын мекендеген Соғда елінің саудагерлері қолына көшті.
Шығыс Түркістанның Тохар қалаларында және Қытайдың Ланчжау, Дуньхуан,
Чаньан тәрізді қалаларында соғдылықтардың сауда отарлары болды. Мәселен,
Дуньхуанда мыңға тарта соғдылықтар тұрды. Соғдылар Жібек жолы таусылған
жерден Жапонияға басып кіріп, жапонның ежелгі астанасы Нарды биледі.
Сондағы храмдардың бірінен соғды тілінде жазылған қолжазба сақтаулы тұр.
Жібек жолы ІІ – V ғасырларда, егер Шығыстан бастасақ, Чаньаниден
басталып, Ланчжоу ауданындағы Хуанхе өткеліне беттейді, одан әрі Нань-
Шаньның солтүстік сілемдерін қуалай Ұлы Қытай қорғанының батыс беткейіне
және Яшмо қақпалары заставасына жетеді. Ол жерде жалғыз жол Такла-Макан
шөлін солтүстігі мен оңтүстігінен орап өтіп, үшке айырылды. Солтүстік
тармағы Хами, Турфан, Бесбалық, Шихо алқаптары арқылы Іле өзені бойына
жетеді; ортаңғы жол тармағы Чаочаннан Қарашәрге, Ақсуға және Ыстық көлдің
оңтүстік жағалауына жетеді; оңтүстіктегі тармағы Дуньхуан, Хотан, Яркент
арқылы Бактрияға, Үнді және Жерорта теңізіне жетіп, Оңтүстік жолы
аталады. Солтүстік жолы Қашқардан Ферғанаға, ал одан әрі Самарқанд,
Бұхара, Мерв арқылы Хамадан Сирияға жетеді.
Қытайдан Батысқа Ферғананың үстінен өтіп баратын бұрынғы қысқа да
қолайлы жолға қарағанда Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан арқылы өтетін жаңа
жол VI–VII ғасырларда барынша түсті. Жолдардың бұлай алмасуының себептерін
былайша түсіндіруге болады. Біріншіден, Жетісуда Орта Азия арқылы өтетін
сауда жолдарын қадағалап отыратын түрік қағандары отырды. Екіншіден,
Ферғанадан өтетін жол VII ғасырдағы өзара қырқысулар салдарынан қауіпті
жолға айналды. Үшіншіден, түріктің ауқатты қағандары мен олардың
жанпеліндегілер теңіздің арғы бетінен әкелінетін тауарларға құштар ірі
тұтынушыларға айналды.
Сөйтіп, бұл жол бас жолға айналды да VII – XIV ғасырдағы елшілер мен
сауда керуендері негізінен осы жолмен ғана өтіп жүрді. Алайда Жібек жолының
бұл бағытты да толық өзгеріссіз қала алмады. Жүздеген жылдар көлемінде оның
не анау, не мынау бөлігі, не жекелеген тармақтары жанданып, жоғарырақ мәнге
ие болды. Ал кейбіреулері, керісінше, мәнін жойып, жоғалып кетті де олардың
бойындағы қалалар мен сауда бекеттері құлдырай бастады. Сөйтіп, VI –VIII
ғасырларда негізгі жол сорабы Сирия – Иран – Орта Азия – Оңтүстік Қазақстан
– Талас алқабы – Шу алқабы – Ыстықкөл қазан-шұңқыры – Шығыс Түркістан
арқылы тартылды. Бұл жолдың тармақталған бір бұтағы, дәлірек айтқанда тағы
бір жол Византиядан Дербент арқылы шығып, Каспий жағалауын – Маңғыстауды –
Арал жағалауын – Оңтүстік Қазақстанды кесіп өтіп, жоғарыда аталған негізгі
жолға келіп қосылды. Батыс түрік қағанаты Византиямен сауда-дипломатиялық
одақ келісімін жасасқан кезде бұл жол олардың қарсыласы Сасанидтік Иранды
айналып өтті. Дегенімен, IX–XII ғасырларда Орта Азия, Орта және Таяу Шығыс,
Кіші Азия арқылы Сирияға, Египет пен Византияға баратын жолға қарағанда бұл
жол тиімсіздеу пайдаланылды.
Алайда, ол XII – XIV ғасырларда қайта жанданды. Бұл құрлықтағы саяси
жағдайларды дипломаттар мен ірі саудагерлердің және басқа саяхатшылардың
талап-талғамдары реттеп отырды.
Жібек жолы шеңберіне ену қарсаңында Қазақстанның Оңтүстігі мен Жетісу
қандай жағдайда еді дегенге келсек: Бұл жерде көшпелі түрік тайпалары мен
отырықшы халықтар ежелден қалыптастырған төл мәдениет өркендеген болатын.
Оның үстіне этникалық жағынан алғанда көшпенділер де, отырықшы тұрғындарда
туыстас немесе біркелкі этникалық-саяси қауымға бірлескен тайпалар еді.
Отырықшылар мен көшпенділердің өз мәдениеттерінің бір-біріне өзара әсер
етуі мен байытып отыруы дүние жүзілік өркениеттің қызыл арқау – күретамыры
болды. Қазақстан мен Орта Азия халықтарының бір-біріне осылайша кірігуі,
сондай-ақ олардың жерінде тұратын халықтардың дәстүр-салтының үйлесімділігі
өркениеттік көп жетістіктердің бастауы болды. Мәселен, біздің дәуірімізге
дейінгі III–VI ғасырларда бұл жерлерді көшпелі және жартылай сақтар
мекендеді, ал көптеген қорғандардағы қабірлерден, оның ішінде Бесшатыр,
Есік, Түгіскен, Үйгәрәк қабірлерінен табылған қазбалалар бойынша олардың
мәдениеті жоғары болғаны баршаға мәлім. Сол кездің өзінде-ақ сақтардың
Қытаймен, Үндімен, Таяу және Орта шығыспен байланысы болған. Бұған сақ
шонжарларының қабірлерінен табылған қытай айналары, Орта Азия мен Ираннан
әкелінген аса көркем безендірілген шетелдік бұйымдар да куә бола алады. Қам
кесектен салынған Түгіскендегі сәулетті де берік үй-там құрылысы, оған
шетелдік шеберлер қатыстырылған болуы керек деген ойға келтіреді. Біздің
дәуірімізге дейінгі ІІ және І мыңжылдықтың орта шенінде үйсіндер мен
қаңлылар мемлекеттері өмір сүріп, Жібек жолы жұмыс істеп тұрған кезде мұнда
римдік әйнектер мен теңгелер, қытай жібегі мен айналары, сырлы ыдыстар,
европалық қарсы ілгектер мен Сасанид Иранынан әр түрлі мөр-тастар
жеткізіліп тұрған.
VI ғасырдың екінші жартысында Жетісу мен Оңтүстік Қазақстан Кореядан
Қара теңізге дейінгі ұлан-ғайыр алқапты алып жатқан ірі көшпелілер
мемлекеті – Түрік Қағанаты құрамына кірді. Қағанат VI ғасырда Шығыс түрік
және Батыс түрік қағанаты болып екіге бөлінді. Соңғысының орталығы Жетісу,
ал астанасы Суяб қаласы болды.
Жібек жолы осы кезде жанданып, Жетісу мен Оңтүстік Қазақсан
қалаларындағы феодальдық мәдениеттің өркендеуінде маңызды роль атқарды.
Жетісуда ол талай қалалардың орталық негізі қалануына мұрындық болып,
Қазақстанның оңтүстігінде тікелей осы жолдың ұзына-бойында тұрған немесе
онымен сауда сораптарымен байланысып жатқан қалалардың тез өсіп,
өркендеуіне септігін тигізді.
Бұл жерде осындай қалалардың қаулап өсуінің өзі К. Маркстың керуен
Шығыс қалаларының гүлденуіне айырықша роль атқарды деген ойын одан әрі
айқындай түседі.
Егер І мыңжылдықтың алғашқы жартысында үйсін билеушілерінің орталығы
болған екі қаланың ғана – Чигу мен Жетісудың аттары аталса, VIІ ғасырдың
бас кезінде Сюань Цзянь осындай ондаған қалалар бар екені жөнінде
хабарлайды. Олардың ішіндегі ең ірілері Суяб пен Тараз және кейін Испиджаб
аталған Ақсудағы қала болды. Қытайдың VIІ– VIІІ ғасырлардағы
сапарнамаларына және VIІІ–ХІІ ғасырлардағы жиһанкездерінің жазбаларында
Жібек жолы бойында жатқан ондаған қалалардың аттары аталады.
Өзара талас-тартыстар мен жортуыл-жорықтар, сондай-ақ, Қытайда теңіз
жолдардың игерілуі бұл жердегі қалалық мәдениетті титықтатып, күйдіруге
жеткізгенге дейін, яғни ХІV ғасырға дейін Орта Азия, Оңтүстік Қазақстан мен
Жетісу арқылы өтетін Жібек жолынан керуен арылған жоқ.
Батыстан Шығысқа қарай қозғалсақ, Жібек жолының қазақстандық
бөлігінің сыр-сипаты, міне, мынадай еді. Жол Шаштан (Ташкенттен) Турбат
асуы арқылы Испиджабқа өтетін. Бұған дейін айтқанымыздай, қытай
сапарнамасында Испиджаб Ақ өзендегі қала аталды, ал ХІ ғасырда Махмуд
Қашғаридің түсініктемесі бойынша Испиджап деп аталған Ақ қаланың шын атауы
– Сайрам. Оны Сарьям деп те атайды. Ежелгі қаланың осы атауы күні бүгінге
дейін сақталып келеді. Шымкент іргесіндегі ортағасырлық ірі қаланың
қалдықтары қалған қалашық та осылай аталады. Оның орнында бұрын Жібек
жолындағы ірі орталықтардың бірі болған. Түрлі елдердің саудагерлері осы
жерге тоқтайтын, өйткені бұл қалада Бұхара, Самарқанд көпестерінің сауда
құрылыстары мен керуен-сарайлары болды, ал Испиджаб көпестері Мерв, Балх,
Бұхара мен Хорезм көпестерімен бірге Бағдаттағы Харб ибн Абдаллақ ал Балх
рабадында өздерінің сауда-саттық орындарын ұстады. Испиджабтан сыртқа
құлдар мен ақ маталар, қару-жарақ, қылыштар, мыс пен темір сатылатын.
Керуендер Испиджабтан Шығыстағы Таразға Шараб, Будухет,
Керуен–Сарай,Тамтадж, Абардадж қалалары арқылы жүріп өтетін.
Жібек жолындағы ең үлкен қала Талас алқабындағы Джувикат болатын,
Таразға сол арқылы жететін. Бұл сонау VI ғасырдан белгілі Қазақстандағы ең
ежелгі қала еді. Түрік қаған 568 жылы дәл осы жерде Иранға қарсы әскери
одақ шартын жасасу және жібек саудасы мәселелерін шешу мақсатымен
Византиядан әскери сарапшы замархтың бастауымен келген Юстиниан ІІ-нің
елшілігін қабылдаған болатын. Тарихи деректерде Тараз көпестер қаласы деп
аталады. Сонымен бірге ол кейін қарлұқтар мен қарахандардың да сауда-
саттығының орталық астанасы болды.
Талас алқабындағы Таразға керуендер, сондай-ақ, Ферғана алқабынан
Шатқал жотасындағы Чанач, Алатаудағы Қарара асулары арқылы өтетін жолмен де
жүретін. Жолдың бұл бөлігі Жібек жолының Ферғана және Жетісу бағыттарын
жалғастыратын.
Баласағұннан шыққан тағы бір жол Кастек асуына келетін. Бұл жерде Шу
мен Іле өзендерінің арналары арасындағы су айрығы құраған Уруан –Ардж киелі
таулары жөнінде қытай сапаргештері оларды өздерінше Цзедань таулары дей
отырып, сонау VII-VIII ғасырларда-ақ мәлімет берген. Мұнда – делінген
жазба деректерде, – атадан оныншы буынға жататын қаған жер иеленушілері мен
рубасыларын бекіту рәсімін өткізеді. Ұрын-Аржы жиынтық атауы қазіргі
Ұзынағаш атауында осы күнге дейін сақталып қалған. Жібек жолы сорабы
Қастек, Қаскелең, Алматы орындарындағы шағын қалаларды басып өтіп, Талғар
қаласының солтүстік іргесіндегі Талкиіз қаласына жететін. Осы тау
етегіндегі Талғар өзенінің оң жағалауында ортағасырлық қираған ірі қаланың
үйінділері жатыр.
Сырдарияны жағалай созылған керуен жолындағы аса ірі алалар Отырар
(Фараб) пен Шавгар қалалары болды. Отырар көптеген керуен жолдары тоғысқан
түйін еді. Бір жол осы жерден Шавгарға кетсе, екінші жол Сырдария өткелі
арқылы Васиджа қаласына барад. Соңғысы Шығыстың көрнекті ғұламасы Әбу Насыр
әл-Фарабидің алтын бесігі болды. Бұл қала XIII–XIV ғасырларда Зернук
аталады. Жібек жолы одан Сырдарияны жоғары бойлап, оғыз қаласы – Сүндет
арқылы Шашқа, ал төмен қарай Жентке барады. Осы жерден жол Қызылқұм арқылы
Хорезм мен Үргенішке, одан Еділ жағалауы мен Кавказға кетеді. Жібек жолының
бұл бөлгі ХІІІ ғасырда, яғни Еділдің төменгі ағысы сағасында алтынордалық
Сарай қаласы салынған кеде қатты жанданды. Бұл жол XIII–XIV ғасырларда
Сарайшық, Сарай-Бату және Каффа қалалары арқылы өтті.
VІІІ ғасырдағы дерекерден белгілі Шавгар қаласы осы күнгі Түркістан
маңындағы қираған ескі Шуйтөбе қалашығына сәйкес келеді. Шавгар атауы
Қаратау қаласы деген мағына береді, ал бұл қаратау бөктерінде орналасқан
қалаға сайма-сай келеді. Х–ХІІ ғасырларда қазіргі Түркістанмен қарайлас
Шавгарға жақын маңынан Яссы қаласы ірге тепті. Бұл кәдімгі атышулы Темірдің
бұйрығымен моласының басына күмбез кесене орнатылған атақты ақын Қожа Ахмет
Яссауи туып, өз уағызын жүргізген қала еді. Жібек жолы Шавгардан оғыздардың
астанасы болған Янгикентке баратын. Жол бұл жерден де Қызылқұм арқылы
Хорезмге тірелетін. Бұл аралық 10 күндік жол еді.
Шавгардан, кейінірек Яссыдан Тұрлан асуы арқылы шыққан жол Қаратаудың
солтүстік бөктеріне жететін, ал дәл осы жерден Сырдарияны бойлай созылған
екінші жолмен иықтаса жарысып жататын. Ол жол әсіресе XIII–XIV ғасырларда
қатты жанданды. Аралдың солтүстік жағалауынан Монғолияға бет алған армян
патшасы Гетум мен сопы Рубрук дәл осы жолмен жүрді. Бұл жолдың бойында
Созақ, Уросоган, Құмкент, Сугүлкент қалалары жатты. Ол Таластың төменгі
ағысына жеті, өзенді жоғары өрлей көтерілетін немесе Билікөлдің батыс
жағлауын бойлап, Бүркіт–Паркет, Хутухчин арқылы Таразға апаратын.
Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу арқылы өтетін Жібек жолның негізгі
торабынан солтүстікке де, шығысқа да жол бұтақтары тармақталып жатты. Олар
Орталық және Шығыс Қазақстанды басып өтіп, кейін Сарыарқа ретінде баршаға
мәлім болған Дешті-Қыпшақ жеріне, Ертіс жағалауына, Алтай мен Монғолияға
жетелеп кететін. Бұл жерде атты көшпелілер тайпалары жүретін дала жолы да
болатын. Алайда, бұған қарап Қазақстанның далалық аймақтарын тек қана
көшпенділер мекендеген екен деп ойлауға болмайды. Мұндай егіншілікке
қолайлы жерлерде – Сарысу, Кеңгір, Жезді өзендері жағалауларында Ұлытау
етегінде, Ертіс жағасында, ортағасырда егіншілік және қалалық тіршілік
төңірегінде суармалы көгал алқаптар көбейе түсті. Оның үстіне мыс, қалайы,
қорғасын, күміске бай кен орындары сону қола дәуірінен игеріле бастады, ал
көп кейінірек осы жерлерде кеншілер, метал балқытушылар, мысшылар мен күміс
бұйым шеберлерінің қалашықтары бой көтерді. Мал, жүн, былғары, металл
тәрізді шикізат қорына бай Ортағасырлық Қазақстан аудандары сауда-саттық
жүйесіне, оның ішінде халықаралық байланысқа тартылды және көптеген керуен
жолдарымен қоса Жібек жолы жүйесіне енгізілді.
Іле алқабы Шу – Іле тауларын бөктерлей қаулап, Шу өзені сағасына
қарай төмендеп барып, Сарысу өзені жағасына жететін жол арқылы Орталық
Қазақстанмен ұласып жатты. Тағы бір маңызды жол негізгі солтүстік – Іле
жолынан Шеңгелді маңында бөлініп, Балқаш атырабындағы Көктал мен Бояулы
керуен-сарайлары арқылы, одан соң Іле өзенінің бойында Ақтам, Ағашаяқ
қалаларының қалдықтары жатқан Ортасу тармағын бойлай жүреді де Балқаш
жағасына жетеді, одан ені 8 километрден сәл ғана астам түбек қадырып,
Өзеннің оңтүстік және солтүстік жағалауларын қосып жібере жаздап тұрған
Ұзынарал түбегімен кетеді. Міне, осы маңдағы мүйістен көп бөлігі су астына
қалып, қираған қала қалдығы табылды. Шамамен, керуендер бұғаздың кешу
өткелінен өтіп, Тоқырау өзенінің құйылысынан шыққан, содан соң, осы өзеннің
арнасын бойлап, Ұлытаудың етегіне қарай жүрген деп болжауға болады.
Жоңғар қақпасына қарай беттейтін солтүстік – Іле жолынан Алакөлді
батыс жағынан айналып өтіп, Тарбағатай арқылы қимақтар мемлекетінің
жеріндегі Ертіске шығатын бір жол бөлініп кетеді. Тарбағатай мен Ертіс
өзені жағалауларында Банджар, Ханаум, Астур, Сисан атты қимақ қалалары және
берік қорған қабырғаларымен қоршалған, темір қақпалары бар үлкен қала –
Қаһан астанасы қоныс тепкен. Қимақ қалалары Енесейдегі қырғыздармен
Монғолиядағы ұйғырлармен және Шығыс Түркістанның көкорай алқаптары мен
сауда жолдары арқылы байланысып тұрды.
Жібек жолының Оңтүстік Қазақстан мен Жетісу жерін басып өтетін бөлігі
мен оның бұтақтарының жалпы бағыттары осындай еді.
1.3. Халықаралық жол және мәдениеттердің диалогі
Ортағасырдың бас кезінде Азияда ұланғайыр аймақтар мен елдерді өз
атауларына топтастырып жинақтаған әлемнің төрт патшалық жүйесі жөніндегі
пікір кең етек алды. Осы әлем патшалықтарының әр қайсысы замандстарының
көзалдында өзіне ғана тән артықшылығымен танылды. Суйың (589–618), одан соң
Танның (618–907) қоластына біріктірілген Қытай, орталығы Ганга өзені
жағалауындағы Канауджа қаласы болған үнді әміршілерінің патшалығы, Тынық
мұхиттан Қара теңізге дейін біріккен түрік, одақтасқан Персия мен Византия
тәрізді қуатты мемлекеттердің құрылуы дүниенің төрт тұсына орналасқан
әлемдік төрт билеушілер жөніндегі идеяның тууына негіз болды: пілдер
патшасының империясы (Индия) оңтүстікте, құнды заттар патшасының империясы
(Иран мен Византия) Батыста, арғымақтар патшасының империясы (түрік
қағанаттары) солтүстікте, адамдар патшасының империясы (Қытай) Шығыста
болды. Ал осы идеяны мұсылман авторлары былай таратты: пілдер патшасы –
үнді пәлсафасы мен ғылымның мәніне қарай, әрі даналық патшасы аталса,
адамдар патшасы – қытайдың атақты өнертабыстарына қарай, мемлекеттік
басқару мен өнеркәсіп патшасы атанды; ал батыста екі патша бой көрсетті:
оның бірі (патшалардың падишасы) Персияның, кейін арабтың патшасы болса,
екіншісі (еркектер патшасы) жұртшылығының келбеттілігіне байланысты –
Византия патшасы болды.
Самарқандқа жақын Қушан елді мекеніндегі ғимараттың қабырғасын түгел
алып тұрған әшекейлі өрнек-жазулар осы жүйенің айғақтамасы болып табылады.
Онда қытай императорлары, келесісінде түрік хандары мен үнді брахмандары,
үшіншісінде парсы патшалары мен рим императорлары бейнеленген.
Қандай халық болсын әйтеуір өзіндік бір ерекшелігі мен атақты да
даңты екені туралы Нәсір Қысырау былай жырлайды:
Жадыңа тұт, аль-арабтай кешегі,
Шабандоз жоқ жыр-бәйітке көшпелі.
Ал гректің ежелгі есті ұлдары,
Жер жиһанды емшілікпен нұрлады.
Тылысым күшпен тартқыш ел жоқ үндіден,
Рим етті сан-есеп, саз-үнді кен.
Қытай күшті-ақ суретке жырақта...
Бағдаттықтай қыл қаламнан гүл төккен
Шын шеберді көрмепті әлем бірақта.
Бағдаттық кескіндеме...
Өзіндік бір үлгі-нұсқа.
Талас аңғарындағы қираған ескі Қостөбе қаласы орынынан аршылып,
Жамұқат естелігімен теңестіріліп отырған, VIII –IX ғасырларға жататын
ғибадатхананың қабырғалары қалың сылақ қабатына ойып салынған өрнектермен
безендірілгенін де осылайша ғана түсіндіруге болатын шығар. Қабырғалардың
гипс тақталы жолақтарына піскен мәуелері тұнып, бұтақтары иіліп тұрған
жүзім бұталары, қызғалдақтар, жапсырма жапырақтар, құрма мәуелері, ромб
белдіктер, меандрлық жиектер, өсімдік шоқтары шебер бейнеленген. Ою-
өрнектердің, жекелеген әшекейлердің салыну мәнері мен үлгісі Афрасиаб пен
Варахша, сондай-ақ, Самара мен Фустат сарайлары қабырғаларындағы
өрнектердің салыну мәнерінен аумайды дерлік. Мұның өзі Бағдат шеберлерінің
талғамы мен халифат астанасының астаналық мәнер-сәні отырықшы мұсылман
елдердің қалаларын маңайлай өтетін Жібек жолы арқылы тарағанын тайға таңба
басқандай көрсетеді.
Әр түрлі елдердегі авторлар, сол бір алыс дәуірдің замандастары,
қайсы бір мемлекеттің қай салада озық болғанын жазып қана қоймай, сонымен
бірге өз халқының өзге ел мәдениетінің құнды жақтарын қалай игергені және
дүниежүзілік мәдениеттің нақты бір түрінің негізгі мәні де осында болғаны
жөнінде де жазған.
Зорлық-зомбылықты, дүние қоңыздық пен екіжүзділікті әшкерлеп,
езілгендер мен жарлы-жақыбайларды, мүсіркеуді уағыздаған парсының атақты
ақын-софысы Жәлеледдин Руми (1207–1273) өзара мәдени алыс-берістер мен
өзара түсінушілікті асқан шабытпен жырлады. Руми былай жазды: Кейде түрік
пен үнді оп-оңай ортақ тіл табыса кетеді. Кейде екі түрік бір-бірін жаттай
сезінеді. Ендеше жанмен ұғынысу тілі дегеніміз – мүлде бір басқа нәрсе; бір
тілдестіктен жанмен ұғынысу тілі қымбат. [2, 109] Дін жүрегі атанған
абзал ақын Конье қаласында қайтыс болған кезде оны ақтық сапарға
шығарыпсалуға мұсылмандармен қатар христиандар да, иудеилер де, буддаға
табынушылар да бірлесе қатысқаны тектентек емес.
Жібек жолымен тауарлар, қол өнердің, сәулет өнерінің, қабырғалық
суреттердің үлгілері мен этолондарын Шығыс пен Батыс елдеріне таратумен
қатар музыка мен би өнерлері де көрнекті көріністі ойын-сауықтар, яғни
өзінше ортағасырлық эстрадалар да тұс-тұсқа таратылып отырды. Көрнекті
көріністер, музыканттар мен бишілердің, хайуандарды үйретушілердің,
акробаттар мен ым-қимыл шеберлерінің, сиқыршылардың өнерлері ерекше жылдам
жайыла түсті. Бұл өнер тәржімалауды керек те етпеді, кезбе өнерпаздар үшін
тіл кедергісі кездескен жоқ – ойындағысын дене қимылымен түсіндіруді
жұрттың бәрі бірдей түсінеді, – деп жазды Эрзам Роттердамский. Мұндай
ойындар гректің базилевсіне де, киевтік князға да, түріктің қағаны мен
қытайдың императорына да бірдей көрсітіле береді.
Шетелдік оркестрлер сарай маңындағы қызметкерлер құрамына кірігіп
кете береді. Олар сарайдағы ресми рәсімдер кезінде қалай ойнаса,
сарайлардағы биресми салтанаттарда да солай ойнай береді. Мысал үшін, Сюань
Цзянь патшалығы сарайының әнқұмарларының бірі 30 мың музыкант ұстағаны
белгілі. Түрік қағаны өзінің Суябқа таяу жердегі ордасында елшілер
қабылдағаны туралы жазбаша сипаттама сақталған. Қаған, – деп жазды бұл
оқиғаны өз көзімен көрген будда қажысы Сюань-Цзянь, – шарап құйып, ән-күй
бастауға бұйрық берді... Осы кештің басынан аяғына дейін шетелдік музыка
темірлер жаңғырығымен ұласа естіліп тұрды. Мұның өзі тағылардың музыкасы
болатын, соған қарамастан ол да құлаққа жағымды естіліп, жүрек пен санаға
қуаныш ұялатты [3, 114]
Тандық Қытайда негізінен Батыс елдерінің – Шығыс Түркістан мен Орта
Азия қалаларының музыкалары неғұрлым көбірек тыңдалғаны белгілі. Қушаның,
Қашғардың, Бұхара мен Самарқанның, Үнді мен Корейдің музыкалық дәстүрлері
ресми қамқорлық арқасында қытайдың музыкалық дәстүрімен етене астасып кетіп
жатты.
Иран, соғды және түрік актерлері Қытайдың хореография өнеріне де
көптеген игілікті әсерлерін тигізді. Барлық артистердің ішінде биші
жігіттер мен қыздар өнері ерекше кең таралып, дәріптелді.
Беткеп кию өнері үлкен табыспен әр түрлі халықтарда көрсетілді. Бұл
дәстүрлер мұсылман елдерінде күні кешеге дейін ұзақ уақыт сақталған. Жібек
жолындағы түрлі ескерткіштерді қазған кезде музыка және театр саласындағы
даму барысымен өзара бірін-бірі байытып отырғанын дәлелдейтін көптеген
айғақ заттар табылды.
Керуендік ағым және тауарлардың ағымы
Жібек жолы, айтып өткеніміздей, алғашында қытай жібегін Батыс
елдеріне шығаруға қызмет етті. Сонымен қатар бұл жолмен Рим, Византия,
Индия, Иран, Араб халифатына, ал кейінірек Европа мен Русьтан сол елдерде
өндірілген тауарлар да тасымалданды. Осы бір қымбат та әр-алуан зәру
тауарлардың түр-түсін тізіп көрсету қиын. Олардың ішінде мирра мен ладан
да, жасмин суы мен амбра да, зынжабыл мен жұпар жаңғағы да, женшень мен
аждаға өті де, кілемдер мен маталар, бояғыш және минерал шикізаттары да,
алмаздар мен асыл шақпақтастар, янтарь мен маржандар да, піл сүйегі мен
балық азулары да, күміс пен алтын құймалары, аң терілері мен теңгелер,
садақтар мен жебелер де, алдаспан қылыштар мен көксүңгі найзалар да, толып
жатқан тағы басқалар бар еді.
Жібек жолымен Ферғананың қызу қанды арғымақтары, араб пен
нисситліктердің сәйгүліктері, түйелер мен пілдер, мүйіз тұмсықтар мен
арыстандар, қабыландар мен еліктер, қаршығалар мен қырандар, тауыстар мен
тоты құстар да, түйеқұс та сатылып жатты. Жүзім, шабдалы, қауын,
дәмдеуіштер мен қант, көкөністер мен жидектер, көк мәуелер тәрізді мәдени
өсімдіктер де осы Жібек жолы арқылы кең тарады.
Дегенмен, басты сауда заты жібек болып қалды. Жібек алтынмен бірдей
халықаралық өлшемпұлына айналды, ол падишалар мен елшілерге сыйға тартылды,
жалдамалы әскерлердің жалақысы мен мемлекеттік борыштар жібекпен өтелді.
Иранның шахиншағы Хосрау І Ануширван қытай императорынан өзгедей сый-
сияпаттары мен бірге көкшіл өңірінде тәж киіп, түрлі әшекейлер тағынған
падиша суреті бейнеленген қытай-жібек ушарын алған. Қытай, Орта Азия, Шығыс
Түркістан әміршілерінің сарайлары қабырғаларындағы өрнектеп ойылған
ақсүйектер бейнелері де жібек киімдер киінуі, осы бір қымбат бағалы
бұйымдарға сәйкес сан алуан оюлармен, әлеміштермен, тіпті тігістермен
безендірілуі кездейсоқ нәрсе емес.
Жібек жолымен өтетін жібектер мен тауарлардың белгілі бір бөлігі осы
жолдағы Қазақстан қалаларында қалып жатқаны әбден табиғи нәрсе. Бұған
археологиялық қазбалар кезінде табылып жүрген сондай тауарлар айғақ бола
алады.
Отырар алқабында Мардан мазарлары кешенін қазған кезде бейіттің
бірінен біздің дәуірімізге дейінгі I–IV ғасырларға жататын қытайдың жеті
Ушу теңгесі табылды. Бұл құма теңгелер тағдыры князь Чжон Цзяннің жолымен
Батысқа, оның ішінде қаңлы мемлекетінің орталығы орналасқан Сырдарияның
орта ағысы шеніне сапар шеккен қытайдың сауда керуенімен байланысты екені
даусыз.
Батыстан шыққан қымбат, бағалы бұйымдар ішінде Жетісудан,
византиялықтарға еліктеп, крест тәрізді таңба салып шығарылған күміс
құмыраларды атап өтуге болады. Құмыраны жасаған шебер оны айна-қатесіз
византиялық заттай етіп шығаруға күш салған. Күрешкелердің бірінің тұтқасы
иілісінде адам басының ежелгі пішіні бейнеленген. Зерттеушілердің
пікірінше, византиялық үлгілерге еліктеуге бұлайша ұмтылу империялық
жұртшылыққа тән сұлулықты қастерлеуден туса керек.
Жамбыл қаласында, Тараз орнынан бір бетінде – дулыға киіп, найза мен
қалқан ұстаған император, екінші бетінде – қолына крес ұстаған Жеңіс әйел-
құдайы бейнеленген Юстиан І-нің византиялық алтын құйма теңгесі табылды.
Бұл жерде византияның алтын теңгелері кең таралып, халықаралық өлшемпұл
ретінде пайдаланылғанын айта кеткен жөн. VI ғасырдың орта шеніне жататын
Кузьма Индикопловтың византиялық және парсылық көпестердің кімнің әміршісі
қуаттырақ деп таласқаны туралы бір әңгімесі белгілі. Парсы саудагері
қолындағы бары – күміс теңгесін көрсеткенде, Византия көпесі бүкіл жер
жүзіне жүре беретін алтын теңгесін көрсетіп, ұтып кеткен.
Шетелдік бұйымдар олжасы қираған ескі Талғар қаласы жұртынан да
табылды. Мұның өзі құрамында көп жасау белгісі ретіндегі айшық саңырауқұлақ
тәрізді медальондармен жиектелген сәбилер бейнесі түбіне өрнектеліп
салынған қытайдың төрт қыш тостаған кейпіндегі қазына дерлік. Ыдыстардағы
айшықтар сырын шешіп көрер болса: еркектер әулетін көбейтуге (төрт бала)
және біреу болса да бірегейлікке – и туань хоци (жалғыз жуан бала)
құштарлық болып шығады екен. Бұл қазына құрамында, сондай-ақ, сынған жанан
тостаған сынықтары да болды. Оның ішкі жағында қызыл түспен берілгентау мен
теңіз көрінісіне отырған он бір еркек пен бір әйел бейнесі салынған. Барлық
кейіпкерлер де алтын жалатқан сәнді киімдер киген, алтауының киімі қызыл,
алтауынікі – қара алтынмен қапталған. Отырған адамдардың үстіңгі жағында
нұрға малынған алтын пұт-құдай бастары бейнеленген. Еркектердің
кескіндерінен етженді мұрындары мен қою қастары ерекше көзге түседі. Сегіз
еркек тақырбас, сегізінің мұрты бар. Ортада тұрған еркек өзгелерінен
ірірек, ұзын шашы, шалғысы салбыраған мұрты мен сақалы бар. Оның басында
алтын тәж, оң қолында жүзін иығымен теңестіріп ұстаған қылыш. Әйелдің өңі
ақ, көздері қысық, қастары доғаша иілген, ауызы оймақтай. Басында биік бас
киім, оның астынан төгілген ұзын шаштары иығын жауып тұр. Адам бейнелерінің
ара-арасымен қабыршақ денелі айдаһар оратылып жатыр. Тостағанның сыртқы
жағында да осы адам бейнелері екі қатар салынған, олардың арасын ақ
қабыршықты айдаһар белдеулеп бөліп жаттыр. Тостағанның сыртқы түбінде
иероглифтер жазылған марка бар. Бұл қыш тостағандар мен жанан тостаған
сынықтары Тальхиз қаласына Қытайдан ХІІ ғасырдың аяғы мен ХІІІ ғасырдың бас
кезінде келген.
Осы қазына құрамына кіретін үш ыдыстың өрнекті қалдықтары да сол
кезеңге жатады. Соның ішінде жақсылау салынған біреуінің диаметірі 49,5 см.
Ыдыстың ішкі жағы бірнеше жерінен ойылып түсіп сынған. Ішкі шеңбер алқаның
ортасына арыстан денелі, әйел жүзді, басына тәж киген қос қанатты екі
мақұлық бейнеленген. Жұмбақ адамдар артқы аяқтарына тұрып, бір-біріне
арқасын тіреп, құйрықтарын шалыстыра айқастырып, жүздерін бір қырын ұстап,
герб бейнесінде тұр. Жіңішке доға тәрізді қанаттары жоғары көтерілген.
Алқаның бос жерлері өсімдік өрнектерімен безендірілген. Алқаның сыртындағы
шеңбер жүгірген иттер мен түлкілердің бейнелерімен – қуаласқан хайуандар
бейнесімен толтырылған. Тағы бір жолағына өсімдік өскіндерінен өріп
жасалған лира тәрізді өрнектер толтырылған. Бұл тостағандар, айналар,
пластиналар Орта Азиядан, Поволжьеден, Закавказьеден, Таяу және Орта
Шығыстан табылған. Дәлірек айтқанда, мұндай бұйымдарды алғаш жасаған
орталықтар Иранда болды, олар және олардың ою-өрнектерінің үлгілері Жібек
жолы арқылы тарады.
Шетелдік бұйымдар Сырдарияның ортағасырлық қалаларының жұртын,
әсіресе, жиырма жылға жақын зертеліп жатқан Отырардың қалдығын қазу кезінде
табылуда.
Бұл – сақиналана иіліп жатқан жолбарыс пен барыстың бұдырмақ бейнесі
түсірілген нефрит жапсырма. Оның көлемі 3,2 – 3,5 см. Жиегінде бекітіп
қоятын құлақшалары бар. Бетіндегі пұтқа табынушылық белгісі оның Қытайда
шығарылғанын аңғартады. Хайуандардың тұлғаларын бейнелеуі дәстүрлі көктегі
ай айдаһарының және айдаһар тәрізді қасиетті ақ жолбарыс – байха
бейнелерін еске түсіреді. Мұндай жолбарыс жапсырма – белгінің сыңарлары
Чжоу дәуірінің Чжанго кезеңіне жатады. Жапсырма – белгілердің жасалу
мерзімі Тан дәуірі немесе Сун дәуірі болуы мүмкін. Мүмкін, жапсырма пайцзе
немесе бір құзырлы адамың рулық таңбасы болған шығар.
Отырардан табылған күміс көмбесі халықаралық сауданы зерттеу үшін аса
маңызды, мәні жағынан өте сирек олжалардың қатарына жатады. Өзінің құрамы
жағынан олар ақшалай-заттай нәрселер. Отырардан табылған көмбеде сондай-ақ,
линзалар және сопақ қайрақтар түріндегі күміс кесектер. Олар ақша ретінде
қызмет ете алғандығы туралы тікелей жазба мәліметтерде көрсетеді. Сонымен,
флорентиялық көпес Франческо Бадуччи Пеголотти: Европадан Шығысқа бара
жатқан көпестер өздерімен бірге кенеп маталарын алу керек, оларды Үргеншеге
сатып, сол жерден сомдар (күміс кесектер) жинау керек – деп жазған. [4,
120]
Отырарды қазған кезде табылған заттардың ішінде ХІІІ –ХІV ғасырлардың
қола айналары болғанын айта кетуге болады. Олардың бірқатары Жібек жолымен
Қытай мен Парсыдан келіп, қалаға тап болған айналардың түсіріп алған
үлгілері бойынша құйылған. Мәселен, сыртқы жағында қуаласқан хайуандар
бейнесі мен он екі мүшел жылдарын көрсететін хайуандар мен малдың бенелері
салынған және олардың иероглифпен таңбаланған айналымы көрсетілген қытай
айналары осыған жатады.
Отырардағы бір қазбадан екі бетіне де бедерлі суреттер шекіп
түсірілген, көлемі 4,8 см қола медальон табылды. Бір бетінде қолында
адырнасын кере ұстаған садағы, белдігіне жебесіп жоғары қаратып салған
масаққа толы қорамсағы бар салт атты бейнеленген. Атпен қапталдаса ит, әлде
бір қабылан жүгіріп келеді. Екінші бетінде жер бауырлап, денесін сақиналай
шиыршықтап алған айдаһар бейнеленген. Бұл қытай айшығына сәйкес көктің ай-
аждаһасы деген ұғым береді. Мұндай медальондар Жетісуда, Орта Азияда,
Поволжьеде белгілі. Бір қызығы қабылан еріткен садақты салтатты бейнеленген
медальондар ХІІІ ғасыр мен ХІV ғасырдың бас кезінде Египетте шығарылған
қола ыдыстардың жақтауларын да безендіріп тұрады.
Барынша оюланып, өрнектелген қола сиясауыт та табылды. Сиясауттың
қабырғасы мен ашпалы қақпағы өсімдіктің өрілген өскінімен шеңберлене
өрнектеліп, сол шеңберлер ішінде үйректер бейнеленген, түп жағына қанатты
жұмбақ адам бейнесі салынған. Қақпағы үстіне көрнекі жазылған тілектестік
сөздер айырықша көзге түседі.
Мұндай жазуы бар сиясауыттар ХІІ–ХІІІ ғасырлардың аяқ шенінде Орта
Азия мен Хорасанда жасалған. Олжа сиясауыттар өте көп, әрі олар көптеген
мұражайларындағы көркем металдар жиынтығы санаттарын безендіріп тұр.
Мәселен, Өзбек ССР-нің ҒА-дағы тарих мұражайында сақталған сиясауыт
жақтауындағы шеңберінде қағаз жазып отырған адамдар бейнеленсе, АҚШ-тың
Метрополитен мұражайынан әкелінген сиясауытта тақта отырған әмірші
бейнеленген. Сол сияқты Отырардан табылған әдемі шыны ыдыс, шыны құмыра да
осы кезеңге жатады. Ол ақ мөлдір әйнектен жасалған да көк, қызыл және жасыл
түсті эмальдармен әшекейленіп, геометриялық өрнектер салынған. Ыдыстың
иіндеріне алтын сыр жалатылған. Бұл шыны құмыра Отырарға қымбат бағалы
әйнек бұйымдар жасаудың дәстүрлі орталығы – Сириядан келген. Түсті
эмальдармен сырланып, алтын жалатып безендірілген әйнек бұйымдар жасау ісі
ХІІ–ХІІІ ғасырларда дәл осы Сирияда жолға қойылған. Мұндай бұйымдар Батыс
Европадан да, Кавказ бен Поволжьеден де, Орта Азия мен Қытайдан да табылды.
Бір назар аударарлық нәрсе, ХІV ғасырда саяхатшы Ибн-Ботута Хорезмде бір
жоғары лауазымды байбатшаның үйінен осындай сириялық әйнек ыдыстардың аса
бай санатын көрген. Міне, енді сириялық бұйымдар Сырдария бойынан да
табылып отыр.
Жібек жолымен бұйымдар ғана таратылып қойған жоқ, сонымен бірге,
олардың көркемдік үлгідегі сәні де өріс алды. Сөйтіп, олар жеткен
жерлерінде белгілі бір этникалық – мәдени ортаның әлеуметтік талғамына
қарай тапсырыстар жасауына жол ашты. Тимуридтердің қыш ыдыстардың шаңқан ақ
жақтауларын көк түсті өрнек-жазулармен әшекейлену мәнері дәл осы Жібек жолы
бойынша таралды деген пікір де бар. Бұл мәнер Юань әулеті кезінде
(1279–1368) Қытайдың императорлық шеберханаларына еркін еніп, Иранға,
Түркия мен Орта Азияға кең тарады. Кобальтпен ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz