Ыбырай Алтынсарин публицист жазушы
Кіріспе
Ыбырай Алтынсарин публицист жазушы
"Үміт еткен көзімнің нұры . балам"
"Қазақ хрестоматиясы"
Ел ішіндегі теңсіздік туралы
Пайдаланған әдебиеттер:
Ыбырай Алтынсарин публицист жазушы
"Үміт еткен көзімнің нұры . балам"
"Қазақ хрестоматиясы"
Ел ішіндегі теңсіздік туралы
Пайдаланған әдебиеттер:
Ыбырай (Ибраһйм) (2.11.1841, қазіргі Қостанай обл. Қостанай ауд. - 30.7.1889, Қостанай) -ағартушы, педагог, жазушы, этнограф, фольклоршы, қоғам қайраткері. Ыбырайдың өз өкесі (Алтынсары) ерте кайтыс болғандықтан, ол атасы Балгожа бидің тәрбиесінде өскен. Балғожа бк немересін 1850 ж. Орынбор шекара комиссиясының осы калада казақ балалары үшін ашқан жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Ресей үкіметінің көз-дегені осывдай мектептер арқылы жергілікті өкімш. орын-дарға казакгың өз ішінен кызметкерлер әзірлеу еді. Мектеп оқушыдары отаршылдық саясат рухында тәрбиеленуге тиісті болды. Бірак жасынан зерек А. бұл мектептің оқу жүйесі шеңберінде калмай, дүние жүзі әдебиеті мен орыс әдебиеті классиктерінің шы-ғармаларын өздігінен оқып. нәр алды. Мектепті бітіргеннен кейін, 1857 — 59 ж. аралығында Алтынсарин атасы Балғожа бидің хатшысы болды. Кейін Орынбор обл. басқармасына кіші тілмаштык кызметіне ауысады. 1860 ж. Алтынсаринге обл. баскарма Орынбор бекінісінде (Торғайда) казак балалары үшін бастауыш мектеп ашуды тапсырады, сонымен бірге оны осы мектепке орыс тілінің мүғалімі етіп белгіледі. Осыдан былай Алтынсаринның ағартушылық - педагогикалық қызметі басталады. Шалғай түпкірде мектеп ашу жүмысының қиыншылықтарына қарамастан, ағартушылық идеяларымен қанағттанған Алтынсарин көздеген мақсатын орындауға құлшына кірісті. Ауыл – ауыды аралап, халықка кәсіптік білімнің маңызы мен мақсатын түсіндірді. Алтынсаринның талабы мен қадамын халық қуаттады. Халықтан жиналған қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Мектеп 1864 ж. 8 қантарда ашыдды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол күні мектепке 14 бала жазылды. Мектеп жанынан интернат ашылды. Алтынсарин дүние жүзі педагогикалық классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды қазақ даласында оку ағарту практикасына еңгізген түңғыш педагог болды (1860 —79 ж. арасында ) Алтынсарин мүғалімдік, ағартушьшық қызметінен қатар аратірлік басқа да қызметтер атқарды: 1868 - 74 ж. Орынбор генерал – губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет Торғайдың уездік судьясы, 1876 — 79 ж. А. Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды. Институт – мектептер ашуды қолға алды. Кейін Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездеріне бірден екі кластық орыс – қазақ мектептерін ашты, оларды бәрінде де кітапханалар ұйымдастыруға зор жөн көрді. Осыдан кейін болыстық бастауыш мектептер ашу ісін қолға алды. Бұл үшін ол "Болысть қазақ мектептері туралы зписка" жазды. Мұнда ол тек қазақ даласының ғана емес Ресейдің жартылай көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, жазда көшіп жүретін, қыста бір жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, халық ағар жүйесіне елеулі үлес қосты. Болыстың ұсынысы бойынша 1888 ж. 10 сәуірде Орскіде бастауыш мектер үшін қазақша тарынан оқытушылар дайарлайтын мүғалімдер мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қ-ларындағы орыс-кырғыз учильищелерді жақсы бітірген жастар алынды.
Щ ы ғ .: Начачьное руководство к обучению киргизов русскому язы-ку, Оренб., 1879; Мәктубат, Кдзан, 1896,1899; Киргазская хрестоматия, Оренбург, 1879, 1906; Қазақ хрес-томатиясы, Орынб., 1906; Өлендер жинаш, А., 1935; Тавд. шығ., 3 том-дык„ А., 1943, 1953; Избр. произв, А.-А., 1957; Собр. соч. в 3-х тт. т. 1 - 3, А.-А, 1975, 1978. Әңгшелер, А, 1980.
Әдеб.: Тажибаев Т., Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй по-ловине XIX века, А.-А., 1958; Дербісәлин Ә.Ы., Ыбырай
Алтынсарин. Өмірі мен кызметі ту-ралы, А, 1965.
М. Жармүхаметүлы, Б. Айтмамбетова
Әдеб.: Тажибаев Т., Развитие просвещения и педагогической мысли в Казахстане во второй по-ловине XIX века, А.-А., 1958; Дербісәлин Ә.Ы., Ыбырай
Алтынсарин. Өмірі мен кызметі ту-ралы, А, 1965.
М. Жармүхаметүлы, Б. Айтмамбетова
Жоспар
Кіріспе
Ыбырай Алтынсарин публицист жазушы
"Үміт еткен көзімнің нұры - балам"
"Қазақ хрестоматиясы"
Ел ішіндегі теңсіздік туралы
Пайдаланған әдебиеттер:
Кірніспе
Ыбырай (Ибраһйм) (2.11.1841, қазіргі Қостанай обл. Қостанай ауд. -
30.7.1889, Қостанай) -ағартушы, педагог, жазушы, этнограф, фольклоршы,
қоғам қайраткері. Ыбырайдың өз өкесі (Алтынсары) ерте кайтыс болғандықтан,
ол атасы Балгожа бидің тәрбиесінде өскен. Балғожа бк немересін 1850 ж.
Орынбор шекара комиссиясының осы калада казақ балалары үшін ашқан
жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Ресей үкіметінің көз-дегені осывдай
мектептер арқылы жергілікті өкімш. орын-дарға казакгың өз ішінен
кызметкерлер әзірлеу еді. Мектеп оқушыдары отаршылдық саясат рухында
тәрбиеленуге тиісті болды. Бірак жасынан зерек А. бұл мектептің оқу жүйесі
шеңберінде калмай, дүние жүзі әдебиеті мен орыс әдебиеті классиктерінің шы-
ғармаларын өздігінен оқып. нәр алды. Мектепті бітіргеннен кейін, 1857 — 59
ж. аралығында Алтынсарин атасы Балғожа бидің хатшысы болды. Кейін Орынбор
обл. басқармасына кіші тілмаштык кызметіне ауысады. 1860 ж. Алтынсаринге
обл. баскарма Орынбор бекінісінде (Торғайда) казак балалары үшін бастауыш
мектеп ашуды тапсырады, сонымен бірге оны осы мектепке орыс тілінің
мүғалімі етіп белгіледі. Осыдан былай Алтынсаринның ағартушылық -
педагогикалық қызметі басталады. Шалғай түпкірде мектеп ашу жүмысының
қиыншылықтарына қарамастан, ағартушылық идеяларымен қанағттанған
Алтынсарин көздеген мақсатын орындауға құлшына кірісті. Ауыл – ауыды
аралап, халықка кәсіптік білімнің маңызы мен мақсатын түсіндірді.
Алтынсаринның талабы мен қадамын халық қуаттады. Халықтан жиналған
қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Мектеп 1864 ж. 8 қантарда
ашыдды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол күні мектепке 14 бала
жазылды. Мектеп жанынан интернат ашылды. Алтынсарин дүние жүзі
педагогикалық классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды
қазақ даласында оку ағарту практикасына еңгізген түңғыш педагог болды (1860
—79 ж. арасында ) Алтынсарин мүғалімдік, ағартушьшық қызметінен қатар
аратірлік басқа да қызметтер атқарды: 1868 - 74 ж. Орынбор генерал –
губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет Торғайдың уездік судьясы,
1876 — 79 ж. А. Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды. Институт –
мектептер ашуды қолға алды. Кейін Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездеріне
бірден екі кластық орыс – қазақ мектептерін ашты, оларды бәрінде де
кітапханалар ұйымдастыруға зор жөн көрді. Осыдан кейін болыстық бастауыш
мектептер ашу ісін қолға алды. Бұл үшін ол "Болысть қазақ мектептері туралы
зписка" жазды. Мұнда ол тек қазақ даласының ғана емес Ресейдің жартылай
көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, жазда көшіп жүретін, қыста бір
жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, халық ағар жүйесіне
елеулі үлес қосты. Болыстың ұсынысы бойынша 1888 ж. 10 сәуірде Орскіде
бастауыш мектер үшін қазақша тарынан оқытушылар дайарлайтын мүғалімдер
мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қ-ларындағы орыс-кырғыз учильищелерді
жақсы бітірген жастар алынды. Алтынсарин қазақ жастары арасынан
экономикалық салаларына кажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше мән беріп,
қолөнер, а. ш. училищелерін ашуға көп күш жұмсады. Торғайда коленер
училищесін ұйымдастырды. Қайтыс болар алдында Қостанайда ашылғалы отырған
а.ш училещесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет қалдырды.
Алтынсарин Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп
аштырды. Мұның өзі қазак халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша
әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде кыздар училещелерін
ұйымдастыруды өтінді. Алайда рұқсат ол қайтыс болған соң, екі жыл өткеннен
кейін. Торғайда (1891), Қостанайда (1893), Қарабұтакта (1895), Актөбеде
(1896) жанында интернаттары бар қыздар училещелері ашылды. Алтынсарин орыс
– казақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады.
Оқыту әдістерін жаңа бағытта кұрды, окуға деген баланың ынтасы мен
қызығушылығын арттыруды көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді. Мектеп
окуында, әсіресе, ана тілін үйретуде К.Д. Ушинскийдің ойларына жүгінді.
Қазақ балаларының таным – түсінігіне лайықты оқу - әдістемелік құралдар
жазды. Ол орыс – қазақ училещесінде Ушинскийдің "Балалар дүниесін", Л.Н.
Толстойдың "Әліппе және оку құралын", Д.И.Тихомировтың "Грамматиканың
қарапайым қурсын" оку құралы ретінде ұсынды. Алтынсаринның пікірінше,
мектептерге арналып жазылатын оку кітаптары өзінің идеялық мазмұны және
нақты материалдары жағынан ана тілінің және халық даналығының бай
қазынасына негізделуге тиіс болды. 1879 ж. оның "Қазақ хрестоматиясы" атты
окулығы және дидактик. оқу мәселесі жөнінде "Қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы" жарық көрді. Бұл екі кітапта қазақ балаларын
кириллица негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды. Алтынсарин
өз мақалаларында жерді пайдалану, қазақтардын отырықшылыққа көшуі, т.б.
мәселелерді көтерді. Ресей империясының қазақдаласын отарлау, казақ
еңбекшілерінің шұрайлы жерлерін мемллекет қорына тартып алу жөнінде заң
жобасына 1880 ж. "Оренбургский листок" газетінде өз наразылығын білдірді.
Алтынсарин жаңа дөуірдегі қазак әдебиетінің қалыптасуына үлкен үлес қосты.
Ол қазақ жастарын, ең алдымен, оқу, өнер – білім, техникасын игеруге
шақырады ("Оқысаңыз, балалар, Шамнан шырақ жағылар. Тілегенің алдыңнан,
Іздемей-ак табылар"). Автор оқу – білімнің тек ізденіс, еңбекпен
табылатынына мән берді. Бұған инемен құдық казғандай ыждаһаттылық, талап
пен сабырлылық қажет екенін ес-кертеді. Ал оқымаған надандарды ақын аз ғана
сөзбен сынап, олардың ақ – қараны айырмайтын көрсоқыр екенін айтады
("Оқымаған жүреді, Қараңғыны қармалап. Надандықтың белгісі — Еш акылға
жарымас"). Оку, білімнің пайдасы қандай, ол неге керек деген мәселеге
келгенде, оның өмір ушін, болашақ үшін кажет екенін талдап көрсетеді ("Ата-
енең қартайса, Тіреу болар бұл оку. Қартайғанда мал тайса, Сүйеу болар бұл
оқу"). Жастарды өнер – білім, техникасын игеруге үндеу ақынның
"Өнер-білім бар жүрттар" деген өлеңінде өз жалғасын тапқан. Ол өнер-білімі
жетілген елдердің артықшылығы қандай, олар сол өнерімен нені игеріп отыр,
ертеңгі өмірдің талап-тілектері не деген секілді күрделі мөселелерді жастар
алдына көлденең тарту арқылы оларға ой тастап, өнер-білімді батыл игеруге
шақырады ("Адамды кұстай үшырды, Мал істейтін жүмысты, От пен суға тусірді.
Отынсыз тамақ пісірді, Сусыздан сусын ішірді"). Табиғат көріністерін жеке
алып, нақты суреттеу Алтынсариннің лирик. өлендерінен басталады. Ақын
өзінің "Жаз", "Өзен" атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін шеберлікпен
сипаттайды. Мұнда ол Жаңа жыл басы — Наурыздағы елдің жайлауға көшкен бір
сәнді кезеңін алып, оны малдың төлдеуі, актың кебеюімен, табиғат пен
адамның өзара та-бысып астасқан ісімен қатар алып суреттейді. Күн мен
Жердін мейірім – шапағатын ата – ана кейпінде, ал кызыл – жасыл гүлдерді
жас балаға балап көрсетеді. Осы табиғат пен адам өмірін салыстыра,
астастыра бейнелеу Алтынсариннің қазақ поэзиясына әкелген жаңалығы болып
табылады. Алтынсариннің төл әңгімелері қысқа да нұсқа құрылып, мазмұны
жағынан ұтымды келеді. Осыған орай оның "Қыпшақ Сейіткүл", "Киіз үй мен
ағаш үй" тәрізді новеллаларын тілге тиек етуге болады. Бүлармен үндес
"Аурудан аяған күштірек", "Асылшеп", "Шеше мен бала", "Бай мен жарлы
баласы", "Таза бүлақ", т.б. әңгімелері - әсерлі де көркем шығармалар. А.
Ушинский, Л. Толстой, И. Крылов, И. Паульсон шығармаларын казақ тіліне
тәржімалап, қазақ әдебиетінде керкем аударма жанрын қалыптастырды.
Қазақстан Үкіметінің 1989 ж. 22 желтоқсандағы каулысымен Алтынсариннің
туғанына 150 жыл толуына орай мерейтойы еткізіліп, ұстаздың мүраларына
арналған ғыл., тарихи, пед. еңбектер жарық көрді. Арқалық ауданыда
Алтынсарин мұражайы ашылды. Тобыл бойында Ыбырай кыстауы жанында, мүрдесі
қойылған жерде, Алтынсаринге күмбезді мазар орнатылды. Қазақстанда
Алтынсарин атында аудан, ауылдар, жоғары оқу орындары, шың, т.б. бар.
Ыбырай Алтынсарин
АЛТЫНСАРИН - Қостанай обл-ның Қамысты ауданындағы ауыл. Іргесі 1954ж.
тыңжерлерді игеруге байланысты қаланды. Торғай үстіртінің солтүстік –
батысында құрғақ дала белдемінде, аудан ортасында – Қамысты ауылының
оңтүстік – шығысына қарай 60 км жерде орналасқан. Түрғындарының
саны 0,8 милр. адам (1997). Алтынсарин а-дық округі мен кооп. шаруашылық
орталыш. Ол Лисаковск қ. ар-қылы аудан орт. мен Тобыл т.ж. ст-на автомоб.
жолы арқылы байланысады. Орта мектеп бар. Ауылға қазақтың тұңғыш ағартушысы
Ы. Алтынсариннің есімі берілген. АЛТЫНСАРИН АУДАНЫ -Қостанай обл-ндағы
әкімш. аудан. Жер аум. 6,4 км2. Түрғыны 24,9 мың адам (1997). Орт. -
Обаган а. А. а. жері түтастай Қостанай обл-ның солт. және орт. бөлігінде,
Батыс Сібір ойпатывдағы Тобыл, Обаған өз-дерінің суай-рығында орналасқан.
Жері жазық, теңіз деңгейінен 150 — 200 м биіктікте. Пайдалы қаз-балары:
саз, боксит, қоңыр көмір. Климаты аса конти-ненттік. Қысы суық, жазы
қоңыржай, ыстық. Қаңтар-дағы орташа темп-ра -17 — 18°С, кей жылдары -40°С-
тан төмен, шілдеде 21 — 22°С, кей жылдары 37°С-ға дейін жоға-рылайды. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлш. 250 — 300 мм шамасында. Су қоры: шығысында
Обаған өз-нің орта ағысын, оңт.-шығысын-да Қүсмүрын к-нің солтүстік
бөлігінен жөне көптеген ірілі-ұсақгы көлдерден түрады. Ірі-лері: Талы,
Байжарық, Үзын-көл, т.б. Топырағы түтастай кара – коңыр және сары – қоңыр.
Бетеге, селеу аралас әр турлі шөп өседі. Ауданның солт.-батысын Арақарағай
ор-маны, солт.-шығысын Сарыкөл орман шаруашылыщ-на қарасты қайыңды тоғайлар
алып жатыр. Жануарлар дү-ниесінен қасқыр, түлкі, қоян, орманда аздап бұлан
мен тиін; құстардан: бүркіт, кезқүйрық.
"Үміт еткен көзімнің нұры — балам"
Үміт еткен көзімнің нұры — балам,
Жаныңа жәрдем берсін хақ тағалам.
Атаң мұнда анаң мен есен-аман,
Сүйіл сөлем жазады бүгін сашн.
Атаңды сагындым деп асыгарсың,
Оқуға көңіл бөлсең, басыларсың.
Ата-анаңды өнер білсең, асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң, "аһ" ұрарсың.
Шырағым, мұнда жүрсең, не етер едің?
Қолыңа қүрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мүратқа жетер едің?!
Бүл өлеңді Орынбор қаласында оқып жүрген жас Ыбырайга атасы Балқожа
жолдаған екен. Ол өз заманының беделді адамдарының бірі болған. Заман
ағымын аңғарғыш, оку-өнердің жолын түсінген Балңожа 5 жасар Ыбырайды (ол
1841 жылдың 20 казанында қазіргі Қостанай облысы-ның Алтынсарин ауданында
туган. Әкесі Алтынсары ерте қайтыс болып, атасы Балқожаның тәрбиесінде
болган) Орынборда ашылмак болашақ орыс-казақ мектебіне жаздырып қойыпты.
1850 жылы сол мектеп ашылганда түскен 30 қазак баласының бірі — Ыбырай еді.
Ңазақ балаларын орысша оқыту арқылы олардан қазақ даласын билейтін
патша шенеуктеріне көмекші әкімдер даярлау мақсатымен ашылған мектепке
Балқожа би де немересін осы үмітпен берген. Бірақ Ыбырай мектепті жанжақты
білім алуга пайдаланган. Сондықтан ол сабақты ерекше ынтамен оқиды. Сөйтіп,
мектепті 1857 жылы "өте жақсы" деген багамен бітіреді.
Содан кейін екі жылдай Ыбырай өз елінде тілмаштьщ қызмет атқарады.
Қазақ қогамының қайшылықты тұрмы-сын тереңірек түсініп, оның болашағы жайлы
ойлануда бұл аз уақыттың өзі Ыбырай өмірінде едәуір із қалдырады.
1859 жылы Ыбырай Алтынсарин Орынбордагы Шекаралык комиссияның
төрағасы, шығыстың зерттеуші белгілі ғалым, профессор В.В.Григорьевпен
жақын танысады. Атасы Балкожаны жақсы білетін және сыйлайтын Григорьев
Ыбырайға аса ілтипатпен карап, өзінің бай кітапханасын пайдалануына
мүмкіндік берген. Осы кітапханада Ыбырай Григорьевтің кемегімен орыс
жазушыларының шыгарма-ларын, орыс жөне дүние жүзі агартушыларының
еңбектерін, үлы адамдардың өмірі жайлы кітаптарды көп оқыран. Өз заманының
озат ой-пікірімен танысқан. Әдебиет, саясат, арарту саласындағы журналдарды
да зерделей қараған.
Осылайша өз бетімен окудың нөтижесінде білім корын едөуір молайтқан
Ыбырай өзінің болашағьш тілмаш болудан емес, халықка пайдалы қызмет
істеуден іздейді. Оның бойында агартушылыккд деген ынта туады. Сөйтіп, сол
заманның прогресшіл ағартуіпыльщ ой-пікірі негізінде оның көзқарасы
қалыптаса бастайды. 1860 жылы Орал сыртын-дагы казактар үшін тәрт бастауыш
мектеп (Троицк, Торғай, Ыргыз жөне Қазалы қалаларында) ашуға ұйгарылған
кезде Ыбырай өзі сүранып, Торгай мектебіне мүгалім болуға рұқсат алады.
Сөйтіп, мектеп ашу мақсатымен 1860 жылы Ыбырай Торғайга ауысады. Бірақ
жергілікті орындардың жәрдемі жеткіліксіз болып, мектеп ашу ісі біраз
созылып кетеді. Соган қарамастан, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын
түсіндіріп, жұрттың оқуға ынтасын арттыру үшін біраз баланы өз үйінде
окытады.
Ыбырайдың арман еткен мектебі Торғайда 1864 жылы рана ашылады. "Осы
жылы каңтардың 8 күні көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оган
14 казақ баласы кірді. Бөрі де жақсы, есті балалар. Мен балаларды сщытуга
қойга шапкан аш қасқырдай өте қызу кірістім" — деп жаза-ды ол белгілі шығыс
зерттеушісі, профессор Н.И. Ильминскийге жолдаган хатында.
Ыбырай мектептегі сабақ пен төрбие жұмысын сол кездегі орыс мектептері
үлгісінде қүрады. Сабақты қазак; тілінде жүргізе отырып, ол балаларга орыс
тілін үйретуге, пөн негіздерінен хабар беруге тырысады. Төрбие жүмысын
Ыбырай оқу арқылы өкім даярлау мақсатына емес, адамгершілігі мол, жаңа
ұрпақ төрбиелеп шығаруға бейімдейді.
Хальщпен етене араласу аркылы Ыбырай мөдениет пен білім жолына
ұмтылудағы туран халкының көңіл күйін жақсы үгады. Бұл оны агартушылық іске
рухтандыра түседі. "Қазактар мені қүшагын жая қарсы алды. Мектепке
балаларын беруге ынталы адамдар толып жатыр", — деп жазды ол Торғайга
барган соңақ Н.И.Ильминскийге.
Ыбырай Ильминскиймен халықтың жағымды мінез-құлқы, болашары жайлы
ойларын да бөліседі. "Қазақ даласын үш жылдай араларан Сіздің кдзақ халқы
ұгымтал, ақылды, дарынды, бірақ окымаған хальщ дейтініңізге мен сенемін, —
деп жазды Ыбырай оған. — Қазақ халды қарапайым, өнері жоқ халық, бірақ біз
карапайымдылыңтың өзінен де көп жақсылық табамыз". Туган халқы туралы
мұндай озық ойда болу Ыбырайдың демократтық кезқарастарының негізі болды
жөне оның сеніммен жұмыс істеуіне кемектесті. Сонымен бірге Ыбырай ел
ішіндегі теңсіздік, өділетсіздік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Ыбырай Алтынсарин публицист жазушы
"Үміт еткен көзімнің нұры - балам"
"Қазақ хрестоматиясы"
Ел ішіндегі теңсіздік туралы
Пайдаланған әдебиеттер:
Кірніспе
Ыбырай (Ибраһйм) (2.11.1841, қазіргі Қостанай обл. Қостанай ауд. -
30.7.1889, Қостанай) -ағартушы, педагог, жазушы, этнограф, фольклоршы,
қоғам қайраткері. Ыбырайдың өз өкесі (Алтынсары) ерте кайтыс болғандықтан,
ол атасы Балгожа бидің тәрбиесінде өскен. Балғожа бк немересін 1850 ж.
Орынбор шекара комиссиясының осы калада казақ балалары үшін ашқан
жетіжылдық мектебіне оқуға береді. Ресей үкіметінің көз-дегені осывдай
мектептер арқылы жергілікті өкімш. орын-дарға казакгың өз ішінен
кызметкерлер әзірлеу еді. Мектеп оқушыдары отаршылдық саясат рухында
тәрбиеленуге тиісті болды. Бірак жасынан зерек А. бұл мектептің оқу жүйесі
шеңберінде калмай, дүние жүзі әдебиеті мен орыс әдебиеті классиктерінің шы-
ғармаларын өздігінен оқып. нәр алды. Мектепті бітіргеннен кейін, 1857 — 59
ж. аралығында Алтынсарин атасы Балғожа бидің хатшысы болды. Кейін Орынбор
обл. басқармасына кіші тілмаштык кызметіне ауысады. 1860 ж. Алтынсаринге
обл. баскарма Орынбор бекінісінде (Торғайда) казак балалары үшін бастауыш
мектеп ашуды тапсырады, сонымен бірге оны осы мектепке орыс тілінің
мүғалімі етіп белгіледі. Осыдан былай Алтынсаринның ағартушылық -
педагогикалық қызметі басталады. Шалғай түпкірде мектеп ашу жүмысының
қиыншылықтарына қарамастан, ағартушылық идеяларымен қанағттанған
Алтынсарин көздеген мақсатын орындауға құлшына кірісті. Ауыл – ауыды
аралап, халықка кәсіптік білімнің маңызы мен мақсатын түсіндірді.
Алтынсаринның талабы мен қадамын халық қуаттады. Халықтан жиналған
қаражатқа мектеп үйін салуды қолға алды. Мектеп 1864 ж. 8 қантарда
ашыдды. Осыған байланысты үлкен той болып, сол күні мектепке 14 бала
жазылды. Мектеп жанынан интернат ашылды. Алтынсарин дүние жүзі
педагогикалық классиктерінің гуманистік идеяларын басшылыққа алып, оларды
қазақ даласында оку ағарту практикасына еңгізген түңғыш педагог болды (1860
—79 ж. арасында ) Алтынсарин мүғалімдік, ағартушьшық қызметінен қатар
аратірлік басқа да қызметтер атқарды: 1868 - 74 ж. Орынбор генерал –
губернаторының арнайы тапсыруы бойынша төрт рет Торғайдың уездік судьясы,
1876 — 79 ж. А. Торғай уездік бастығының аға жәрдемшісі болды. Институт –
мектептер ашуды қолға алды. Кейін Елек, Қостанай, Торғай, Ырғыз уездеріне
бірден екі кластық орыс – қазақ мектептерін ашты, оларды бәрінде де
кітапханалар ұйымдастыруға зор жөн көрді. Осыдан кейін болыстық бастауыш
мектептер ашу ісін қолға алды. Бұл үшін ол "Болысть қазақ мектептері туралы
зписка" жазды. Мұнда ол тек қазақ даласының ғана емес Ресейдің жартылай
көшпелі аймақтарының өмір тіршілігіне бейім, жазда көшіп жүретін, қыста бір
жерде орнықты отыратын мектептің жаңа түрін ұсынып, халық ағар жүйесіне
елеулі үлес қосты. Болыстың ұсынысы бойынша 1888 ж. 10 сәуірде Орскіде
бастауыш мектер үшін қазақша тарынан оқытушылар дайарлайтын мүғалімдер
мектебі ашылды. Оған Торғай, Ырғыз қ-ларындағы орыс-кырғыз учильищелерді
жақсы бітірген жастар алынды. Алтынсарин қазақ жастары арасынан
экономикалық салаларына кажетті мамандар әзірлеу ісіне ерекше мән беріп,
қолөнер, а. ш. училищелерін ашуға көп күш жұмсады. Торғайда коленер
училищесін ұйымдастырды. Қайтыс болар алдында Қостанайда ашылғалы отырған
а.ш училещесіне өзінің иелігіндегі жерін беретіні туралы өсиет қалдырды.
Алтынсарин Ырғызда қазақ қыздары үшін жанында интернаты бар мектеп
аштырды. Мұның өзі қазак халқының тарихындағы маңызды оқиға болды. Ол патша
әкімшілігінен Торғай облысының барлық уездерінде кыздар училещелерін
ұйымдастыруды өтінді. Алайда рұқсат ол қайтыс болған соң, екі жыл өткеннен
кейін. Торғайда (1891), Қостанайда (1893), Қарабұтакта (1895), Актөбеде
(1896) жанында интернаттары бар қыздар училещелері ашылды. Алтынсарин орыс
– казақ мектептері үшін арнаулы оқу құралдарын шығару қажет деп санады.
Оқыту әдістерін жаңа бағытта кұрды, окуға деген баланың ынтасы мен
қызығушылығын арттыруды көздеді, оқуды ана тілінде жүргізді. Мектеп
окуында, әсіресе, ана тілін үйретуде К.Д. Ушинскийдің ойларына жүгінді.
Қазақ балаларының таным – түсінігіне лайықты оқу - әдістемелік құралдар
жазды. Ол орыс – қазақ училещесінде Ушинскийдің "Балалар дүниесін", Л.Н.
Толстойдың "Әліппе және оку құралын", Д.И.Тихомировтың "Грамматиканың
қарапайым қурсын" оку құралы ретінде ұсынды. Алтынсаринның пікірінше,
мектептерге арналып жазылатын оку кітаптары өзінің идеялық мазмұны және
нақты материалдары жағынан ана тілінің және халық даналығының бай
қазынасына негізделуге тиіс болды. 1879 ж. оның "Қазақ хрестоматиясы" атты
окулығы және дидактик. оқу мәселесі жөнінде "Қазақтарға орыс тілін
үйретудің бастауыш құралы" жарық көрді. Бұл екі кітапта қазақ балаларын
кириллица негізінде оқытуға арналған тұңғыш оқу құралдары болды. Алтынсарин
өз мақалаларында жерді пайдалану, қазақтардын отырықшылыққа көшуі, т.б.
мәселелерді көтерді. Ресей империясының қазақдаласын отарлау, казақ
еңбекшілерінің шұрайлы жерлерін мемллекет қорына тартып алу жөнінде заң
жобасына 1880 ж. "Оренбургский листок" газетінде өз наразылығын білдірді.
Алтынсарин жаңа дөуірдегі қазак әдебиетінің қалыптасуына үлкен үлес қосты.
Ол қазақ жастарын, ең алдымен, оқу, өнер – білім, техникасын игеруге
шақырады ("Оқысаңыз, балалар, Шамнан шырақ жағылар. Тілегенің алдыңнан,
Іздемей-ак табылар"). Автор оқу – білімнің тек ізденіс, еңбекпен
табылатынына мән берді. Бұған инемен құдық казғандай ыждаһаттылық, талап
пен сабырлылық қажет екенін ес-кертеді. Ал оқымаған надандарды ақын аз ғана
сөзбен сынап, олардың ақ – қараны айырмайтын көрсоқыр екенін айтады
("Оқымаған жүреді, Қараңғыны қармалап. Надандықтың белгісі — Еш акылға
жарымас"). Оку, білімнің пайдасы қандай, ол неге керек деген мәселеге
келгенде, оның өмір ушін, болашақ үшін кажет екенін талдап көрсетеді ("Ата-
енең қартайса, Тіреу болар бұл оку. Қартайғанда мал тайса, Сүйеу болар бұл
оқу"). Жастарды өнер – білім, техникасын игеруге үндеу ақынның
"Өнер-білім бар жүрттар" деген өлеңінде өз жалғасын тапқан. Ол өнер-білімі
жетілген елдердің артықшылығы қандай, олар сол өнерімен нені игеріп отыр,
ертеңгі өмірдің талап-тілектері не деген секілді күрделі мөселелерді жастар
алдына көлденең тарту арқылы оларға ой тастап, өнер-білімді батыл игеруге
шақырады ("Адамды кұстай үшырды, Мал істейтін жүмысты, От пен суға тусірді.
Отынсыз тамақ пісірді, Сусыздан сусын ішірді"). Табиғат көріністерін жеке
алып, нақты суреттеу Алтынсариннің лирик. өлендерінен басталады. Ақын
өзінің "Жаз", "Өзен" атты өлеңдерінде жыл мезгілдерін шеберлікпен
сипаттайды. Мұнда ол Жаңа жыл басы — Наурыздағы елдің жайлауға көшкен бір
сәнді кезеңін алып, оны малдың төлдеуі, актың кебеюімен, табиғат пен
адамның өзара та-бысып астасқан ісімен қатар алып суреттейді. Күн мен
Жердін мейірім – шапағатын ата – ана кейпінде, ал кызыл – жасыл гүлдерді
жас балаға балап көрсетеді. Осы табиғат пен адам өмірін салыстыра,
астастыра бейнелеу Алтынсариннің қазақ поэзиясына әкелген жаңалығы болып
табылады. Алтынсариннің төл әңгімелері қысқа да нұсқа құрылып, мазмұны
жағынан ұтымды келеді. Осыған орай оның "Қыпшақ Сейіткүл", "Киіз үй мен
ағаш үй" тәрізді новеллаларын тілге тиек етуге болады. Бүлармен үндес
"Аурудан аяған күштірек", "Асылшеп", "Шеше мен бала", "Бай мен жарлы
баласы", "Таза бүлақ", т.б. әңгімелері - әсерлі де көркем шығармалар. А.
Ушинский, Л. Толстой, И. Крылов, И. Паульсон шығармаларын казақ тіліне
тәржімалап, қазақ әдебиетінде керкем аударма жанрын қалыптастырды.
Қазақстан Үкіметінің 1989 ж. 22 желтоқсандағы каулысымен Алтынсариннің
туғанына 150 жыл толуына орай мерейтойы еткізіліп, ұстаздың мүраларына
арналған ғыл., тарихи, пед. еңбектер жарық көрді. Арқалық ауданыда
Алтынсарин мұражайы ашылды. Тобыл бойында Ыбырай кыстауы жанында, мүрдесі
қойылған жерде, Алтынсаринге күмбезді мазар орнатылды. Қазақстанда
Алтынсарин атында аудан, ауылдар, жоғары оқу орындары, шың, т.б. бар.
Ыбырай Алтынсарин
АЛТЫНСАРИН - Қостанай обл-ның Қамысты ауданындағы ауыл. Іргесі 1954ж.
тыңжерлерді игеруге байланысты қаланды. Торғай үстіртінің солтүстік –
батысында құрғақ дала белдемінде, аудан ортасында – Қамысты ауылының
оңтүстік – шығысына қарай 60 км жерде орналасқан. Түрғындарының
саны 0,8 милр. адам (1997). Алтынсарин а-дық округі мен кооп. шаруашылық
орталыш. Ол Лисаковск қ. ар-қылы аудан орт. мен Тобыл т.ж. ст-на автомоб.
жолы арқылы байланысады. Орта мектеп бар. Ауылға қазақтың тұңғыш ағартушысы
Ы. Алтынсариннің есімі берілген. АЛТЫНСАРИН АУДАНЫ -Қостанай обл-ндағы
әкімш. аудан. Жер аум. 6,4 км2. Түрғыны 24,9 мың адам (1997). Орт. -
Обаган а. А. а. жері түтастай Қостанай обл-ның солт. және орт. бөлігінде,
Батыс Сібір ойпатывдағы Тобыл, Обаған өз-дерінің суай-рығында орналасқан.
Жері жазық, теңіз деңгейінен 150 — 200 м биіктікте. Пайдалы қаз-балары:
саз, боксит, қоңыр көмір. Климаты аса конти-ненттік. Қысы суық, жазы
қоңыржай, ыстық. Қаңтар-дағы орташа темп-ра -17 — 18°С, кей жылдары -40°С-
тан төмен, шілдеде 21 — 22°С, кей жылдары 37°С-ға дейін жоға-рылайды. Жауын-
шашынның жылдық орташа мөлш. 250 — 300 мм шамасында. Су қоры: шығысында
Обаған өз-нің орта ағысын, оңт.-шығысын-да Қүсмүрын к-нің солтүстік
бөлігінен жөне көптеген ірілі-ұсақгы көлдерден түрады. Ірі-лері: Талы,
Байжарық, Үзын-көл, т.б. Топырағы түтастай кара – коңыр және сары – қоңыр.
Бетеге, селеу аралас әр турлі шөп өседі. Ауданның солт.-батысын Арақарағай
ор-маны, солт.-шығысын Сарыкөл орман шаруашылыщ-на қарасты қайыңды тоғайлар
алып жатыр. Жануарлар дү-ниесінен қасқыр, түлкі, қоян, орманда аздап бұлан
мен тиін; құстардан: бүркіт, кезқүйрық.
"Үміт еткен көзімнің нұры — балам"
Үміт еткен көзімнің нұры — балам,
Жаныңа жәрдем берсін хақ тағалам.
Атаң мұнда анаң мен есен-аман,
Сүйіл сөлем жазады бүгін сашн.
Атаңды сагындым деп асыгарсың,
Оқуға көңіл бөлсең, басыларсың.
Ата-анаңды өнер білсең, асырарсың,
Надан боп білмей қалсаң, "аһ" ұрарсың.
Шырағым, мұнда жүрсең, не етер едің?
Қолыңа қүрық алып кетер едің.
Тентіреп екі ауылдың арасында
Жүргенмен не мүратқа жетер едің?!
Бүл өлеңді Орынбор қаласында оқып жүрген жас Ыбырайга атасы Балқожа
жолдаған екен. Ол өз заманының беделді адамдарының бірі болған. Заман
ағымын аңғарғыш, оку-өнердің жолын түсінген Балңожа 5 жасар Ыбырайды (ол
1841 жылдың 20 казанында қазіргі Қостанай облысы-ның Алтынсарин ауданында
туган. Әкесі Алтынсары ерте қайтыс болып, атасы Балқожаның тәрбиесінде
болган) Орынборда ашылмак болашақ орыс-казақ мектебіне жаздырып қойыпты.
1850 жылы сол мектеп ашылганда түскен 30 қазак баласының бірі — Ыбырай еді.
Ңазақ балаларын орысша оқыту арқылы олардан қазақ даласын билейтін
патша шенеуктеріне көмекші әкімдер даярлау мақсатымен ашылған мектепке
Балқожа би де немересін осы үмітпен берген. Бірақ Ыбырай мектепті жанжақты
білім алуга пайдаланган. Сондықтан ол сабақты ерекше ынтамен оқиды. Сөйтіп,
мектепті 1857 жылы "өте жақсы" деген багамен бітіреді.
Содан кейін екі жылдай Ыбырай өз елінде тілмаштьщ қызмет атқарады.
Қазақ қогамының қайшылықты тұрмы-сын тереңірек түсініп, оның болашағы жайлы
ойлануда бұл аз уақыттың өзі Ыбырай өмірінде едәуір із қалдырады.
1859 жылы Ыбырай Алтынсарин Орынбордагы Шекаралык комиссияның
төрағасы, шығыстың зерттеуші белгілі ғалым, профессор В.В.Григорьевпен
жақын танысады. Атасы Балкожаны жақсы білетін және сыйлайтын Григорьев
Ыбырайға аса ілтипатпен карап, өзінің бай кітапханасын пайдалануына
мүмкіндік берген. Осы кітапханада Ыбырай Григорьевтің кемегімен орыс
жазушыларының шыгарма-ларын, орыс жөне дүние жүзі агартушыларының
еңбектерін, үлы адамдардың өмірі жайлы кітаптарды көп оқыран. Өз заманының
озат ой-пікірімен танысқан. Әдебиет, саясат, арарту саласындағы журналдарды
да зерделей қараған.
Осылайша өз бетімен окудың нөтижесінде білім корын едөуір молайтқан
Ыбырай өзінің болашағьш тілмаш болудан емес, халықка пайдалы қызмет
істеуден іздейді. Оның бойында агартушылыккд деген ынта туады. Сөйтіп, сол
заманның прогресшіл ағартуіпыльщ ой-пікірі негізінде оның көзқарасы
қалыптаса бастайды. 1860 жылы Орал сыртын-дагы казактар үшін тәрт бастауыш
мектеп (Троицк, Торғай, Ыргыз жөне Қазалы қалаларында) ашуға ұйгарылған
кезде Ыбырай өзі сүранып, Торгай мектебіне мүгалім болуға рұқсат алады.
Сөйтіп, мектеп ашу мақсатымен 1860 жылы Ыбырай Торғайга ауысады. Бірақ
жергілікті орындардың жәрдемі жеткіліксіз болып, мектеп ашу ісі біраз
созылып кетеді. Соган қарамастан, Ыбырай ел ішінде мектептің пайдасын
түсіндіріп, жұрттың оқуға ынтасын арттыру үшін біраз баланы өз үйінде
окытады.
Ыбырайдың арман еткен мектебі Торғайда 1864 жылы рана ашылады. "Осы
жылы каңтардың 8 күні көптен күткен ісім орнына келіп, мектеп ашылды. Оган
14 казақ баласы кірді. Бөрі де жақсы, есті балалар. Мен балаларды сщытуга
қойга шапкан аш қасқырдай өте қызу кірістім" — деп жаза-ды ол белгілі шығыс
зерттеушісі, профессор Н.И. Ильминскийге жолдаган хатында.
Ыбырай мектептегі сабақ пен төрбие жұмысын сол кездегі орыс мектептері
үлгісінде қүрады. Сабақты қазак; тілінде жүргізе отырып, ол балаларга орыс
тілін үйретуге, пөн негіздерінен хабар беруге тырысады. Төрбие жүмысын
Ыбырай оқу арқылы өкім даярлау мақсатына емес, адамгершілігі мол, жаңа
ұрпақ төрбиелеп шығаруға бейімдейді.
Хальщпен етене араласу аркылы Ыбырай мөдениет пен білім жолына
ұмтылудағы туран халкының көңіл күйін жақсы үгады. Бұл оны агартушылық іске
рухтандыра түседі. "Қазактар мені қүшагын жая қарсы алды. Мектепке
балаларын беруге ынталы адамдар толып жатыр", — деп жазды ол Торғайга
барган соңақ Н.И.Ильминскийге.
Ыбырай Ильминскиймен халықтың жағымды мінез-құлқы, болашары жайлы
ойларын да бөліседі. "Қазақ даласын үш жылдай араларан Сіздің кдзақ халқы
ұгымтал, ақылды, дарынды, бірақ окымаған хальщ дейтініңізге мен сенемін, —
деп жазды Ыбырай оған. — Қазақ халды қарапайым, өнері жоқ халық, бірақ біз
карапайымдылыңтың өзінен де көп жақсылық табамыз". Туган халқы туралы
мұндай озық ойда болу Ыбырайдың демократтық кезқарастарының негізі болды
жөне оның сеніммен жұмыс істеуіне кемектесті. Сонымен бірге Ыбырай ел
ішіндегі теңсіздік, өділетсіздік, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz