Таспа құрттар класы – cestoda

Пән: Биология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

Жоспар:

Таспа құрттарға сипаттама.
Ересек таспа құрттардың құрылысы мен физиологиясы.
Жүйке жүйесі.
Зәр шығару жүйесі.
Жыныс жүйесі.
Көбеюі мен дамуы.
Жалпақ таспа құрт.

Пайдаланылған әдебиеттер:

К. С. Түсіпова «Омыртқасыздар зоологиясы».
К. Ә. Дәуітбаева «Омыртқасыздар зоологиясы».
Интернет мәліметтері.

ТАСПА ҚҰРТТАР класы - CESTODA

Таспа құрттар паразиттік тіршілікке толық бейімделген:

1) Басы - сколекс пен бекіну мүшелерінің құрылыстары ерекше.

2) Көпшілік таспа құрттардың денесі буындар - проглоттидалардан құралады.

3) Әр буында қайталанып отыратын жыныс аппараты бар.

4) Ac қорыту жүйесі болмайды, редукцияланған.

5) Тіршілік циклы күрделі, көпшілігінде иесін ауыстырып

жүреді.

3000 ға жуық түрі белгілі.

Ересек таспа құрттардың құрылысы мен физиологиясы.

Денесі ұзынынан созылған таспа тәрізді және көптеген буындарға немесе проглоттидаларға бөлінген. Алдыңғы бөлімінде кішкене басы немесе сколексі, онан кейін бунақталмаған мойыны мен проглоттидалары болады.

Басында сорғыштар немесе ілмешектер типтес бекіну мүшелері орналасқан. Сорғыштар тұрақты түрде, ал ілмешектері кейбір түрлерінде ғана кездеседі. Басында төрт сорғыштары, кейбіреулерінде сорғыштың орнына ұзынынан созылып жатқан саңылау тәрізді екі тері қатпарлары немесе ботриялары бар. Ілмешектері бірден баста не болмаса бастағы ерекше тұмсықта бір немесе бірнеше шашақ жасап орналасады. Тұмсығы ішке тартыла алады. Tetrarhynchus-тың көптеген ілмешектері бар ұзын 4 тұмсықтары ерекше қынапқа терең батып тұра алады.

Мойыны - жас проглоттидалар жасайтын орын, көлденең бөліну арқылы жаңа проглоттидалар шығып отырады. Осындай көлденең бүршіктену процесін стробилалану деп атайды (сцифоидты медузаның сцифистомасының стробилалануы сияқты) .

Проглоттидалар төрт бұрышты және саны 3-тен бірнеше мыңға дейін болады. Алдыңғы буындары кішкентай, және артқа қарай мөлшері үлкейе береді. Сонымен таспа құрттардың денесін тізбек немесе стробила деп атайды.

Ересек таспа құрттардың мөлшері 1 мм-ден 10 метрге дейін. Түсі немесе реңі бірыңғай ақ немесе сарғыш, ол ішкі паразиттерге тән қасиет.

Цестодтарда нағыз тері-бұлшықет қапшығы болады. Жабыны трематодтар мен моногенеяларға ұқсас және турбелляриялардың ішке қарай батқан эпителиі типтес құрылған. Тегумент ядросыз цитоплазмалық қабаттан құралады да, жіңішке жіпшелер арқылы ядросы бар терең жатқан цитоплазмамен байланысады. Цестодтардың жабынының айырмашылық ерекшеліктері - сыртқы цитоплазмалық қабатының үстінде өте көп қыл тәрізді өсінділері (микротрихиялар) орналасқан, олар қоректену кезінде қолданылатын болуға тиіс.

Базаль жарғағының астында сыртқы сақиналы және ішкі ұзын салалы бұлшықет талшықтарының қабаты орналасқан. Сол сияқты бұл екі қабатқа тағы да үшінші терең қабатта жататын сақиналы бұлшықет талшықтары мен паренхиманы тесіп өтетін арқа-құрсақ бұлшықет шоғырлары қосылады. Арқа-құрсақ бұлшықет шоғырларында ұсақ домалақ ізбесті денешіктер шашырап жатады. Олардың шығу тегі мен қызметі толық анықталмаған, дегенмен олар таспа құрттарды, яғни дернәсілдерін иесінің қарынынан өте берген кезде қышқыл ортаның әсерінен буфер ретінде сақтап қалады.

Таспа құрттар паренхимасында жиналған бірталай гликогеннің анаэробты ыдырауының нәтижесінде тіршілікке қажетті энергия алынады.

Тacпa құрттарға тән белгі - ас қорыту жүйесінің мүлде болмауы. Басқа жануарлардың ішегінде тіршілік ететін цестодтарға өз бетінше жеке қорек ұстап, қорытудың қажеттігі жоқ, өйткені иесінің ішегіндегі тамақ еріген және сіңіруге дайын. Сондықтан паразиттер қорытылған дайын асты бүкіл денесімен қабылдап алады, оған тегументтің микротрихиялары да көмектесетін болу керек. Иесінің диетасы, әсіресе көмірсудың мөлшері таспа құрттардың жағдайына, өсу және даму шапшаңдығына әсер етеді.

Жүйке жүйесі нашар дамыған. Сезім мүшелері дененің үстінде шашырап жатқан сезім клеткаларынан тұрады, олар әсіресе сколексте шоғырланған. Орталық жүйке жүйесі баста жатқан бір жұп ми түйінінен және одан артқа қарай кететін бір-бірімен көлденең комиссуралармен қосылған (ортогон) бірнеше жұп жүйке бағаналарынан тұрады. Дененің бүйір жағында орналасқан екі бағана басқаларынан күштірек дамыған. Бағаналардан жіңішке тармақтар кетеді де терінің астында қалың жүйке шоғырын құрады.

Зәр шығару жүйесі протонефридия типтес. Бүкіл дененің бойымен бүйір жағында ішке қарай жүйке бағаналарынан екі негізгі зәр шығару өзектері кетеді. Олар дененің артқы бөлімінде басталып, алдыға бағытталып басқа дейін жетеді де, бұрылып қайтадан артқы бөлімге келіп, жалпы зәр шығару тесігімен аяқталады. Міне осындай құрылыс цестодтардың 4 ұзын өзегі бар деген ой тудырады, бірақ оларда бар жоғы екі ғана өзегі болады және ол дененің аддыңғы бөлімінде ілмек тәрізді иілген. Дененің артқы бөлімінде бұл екі өзек бірігіп кішкене жиырылғыш қуық жасайды. Буынды цестодтарда бүйір өзектер баста да және буындардың артқы бөлімінде де бір - бірімен көлденең қосылады, нәтижесінде зәр шығару жүйесі басқыш тәрізді болады. Тізбектің ақырғы буыны үзіліп түскенде жаңа қуық жасалмайды, сондықтан әр бүйір өзегінің өзі сыртқа ерекше тесік арқылы ашылады. Өзектердің көпшілік тармақтары паренхимаға еніп, кірпікшелі жалыны бар жұлдызша тәрізді клеткалармен аяқталады.

Жыныс жүйесі сорғыштардағы сияқты гермафродитті. Тек кейбір бунақталмаған цестодтардың ғана жыныс аппараты жеке. Ремнецтерде ұзын қатар жыныс аппараты болса, буынды цестодтардың әр проглоттидасында өз жыныс жүйесі дамиды. Мысал ретінде сиыр солитерінің (Taeniarhynchus saginatus) жыныс аппаратын қарастырайық.

Стробиланың алдыңғы жас буындарының жыныс мүшелері әлі жетілмеген, тек 200-ші буыннан бастап қана жетіле бастайды. Толық жетілген жыныс жүйесінің аталық бөлімі паренхимада шашырап жатқан көптеген тұқым бездерінен тұрады. Жіңішке тұқым шығарғыш түтіктер бірге қосылып, ортақ тұқым жолын жасайды. Ол етті түтік тәрізді шағылысу мүшесіне өтеді де жыныс клоакасына барып жалғасады.

Аналық жыныс жүйесі тармақталған жұмыртқа безінен, жұмыртқа жолынан, оотиптен тұрады. Оотипке жұмыртқа жолынан басқа дара сары уыз бездері де ашылады. Сол сияқты оотиптен екі өзек кетеді. Біреуі - қынап, аталық тұқым жолымен қатарласып орналасады да жыныс клоакасына ашылады. Екіншісі - жалпақтау жатыр оотиптің алдыңғы жағындағы буынның орта бөлігінде тұйық аяқталады. Жұмыртқа клеткаларымен қатар қынап арқылы спермиялар да оотипке түсіп, жұмыртқаларды ұрықтандырады. Ұрықтанған жұмыртқалар қабықпен қапталып, жатырға түседі. Онда дамудың алғашқы бөлімі өтеді. Цепеньдердің сыртқы тесігі болмайтындықтан жұмыртқалары жатырда көп уақыт жатып қалады да буынның қабырғасы жарылған кезде ғана сыртқа шығады. Жатырдың жұмыртқаларға толатындығы соншалықты, тіпті мөлшері үлкейіп өсіп, негізгі бағанасынан көптеген тармақтар екі жаққа таралып, буынның бірталай бөлігін алып жатады. Осы кезде жыныс жүйесінің қалған бөліктері қызметтерін тоқтатып, жояды. Көп тармақталған және жұмыртқаларға толып тұрған жатыры бар буындарды "пісіп - жетілген" деп атайды. Пісіп-жетілген буындар тізбектің артқы жағында орналасады да, мезгіл-мезгіл топтасып үзіліп отырады. Ірі цестодтар өзінің ұзақ өмірінде өте көп жұмыртқалар шығарады. Мысалы, адамның ішек паразиті - сиыр цепені (Taeniarhynchus saginatus) орташа 18-20 жыл өмір сүріп, бір жылда 600 млн. жұмыртқа өндіреді, демек, цепень өзінің бүкіл өмірінде 11 млрд-қа жуық жұмыртқа салады екен.

Басқа цестодтарда әртүрлі ерекшеліктер болады. Мысалы, Diphyllobothrium цепенінің жатыры буынның жалпақ жағында сыртқа ашылып жұмыртқаға толғаннан кейін иесінің ішегіне барып түседі. Аталық тесігі мен қынап буынның екінші жалпақ жағына ауысады. Ал асқабақ цепенінде (Diphylidium caninum) жыныс аппараты әр буында екі еселеніп отырады.

Көбеюі және дамуы. Таспа құрттардың ұрықтануы айқас және өзін өзі ұрықтандыру арқылы жүреді, бір буынның шағылысу мүшесі екіншісінің қынабына енгізіледі немесе шағылысу мүшесі иіліп, өз буынының қынабына да енгізіле алады.

Адамның ішегінде паразитті тіршілік ететін шошқа солитерінің - Taenia solium тіршілік циклын қарастырайық. Буынның қабырғасының жарылуы арқылы немесе стробиладан бөлініп шыққан буындардың топтарымен бірге жұмыртқалар нәжіспен сыртқа шығады. Әрі қарай даму үшін жұмыртқалар сорғыштардағы сияқты белгілі бір аралық иеге, яғни шошқаға бару керек. Шошқалар лас жерлерде жүретіндіктен жұмыртқаларды жұқтырып алады. Шошқаның ішегіне түскен жұмыртқалардың қабығы жарылып, ішінен онкосфера дернәсілі шығады. Ол - алты ілмешекті ұрық, яғни алты хитинді ілмешектері бар кішкене көп клеткалы көпіршік. Даму барысында онкосфера ілмешектердің көмегімен қарынның немесе ішектің қабырғасын тесіп кіреді де, лимфа немесе қан тамырларына барып, қанның ағысымен әртүрлі ішкі мүшелерге апарылады: мысалы, бауырға, бұлшықеттерге, өкпеге және миға т. б. Осы арада онкосфера тоқтап, финнаға айналады. Онкосфера өте тез өсіп, ірі бұршақтың мөлшеріндей үлкейеді. Дернәсілдің денесі қуыс көпіршік, ішкі сұйықтыққа толған. Финнаның қабырғасының бір жері ойыстанып, түбінде 4 шұңқыр түрінде сорғыштардың алғашқы нышаны пайда болады және арасында кішкене ілмешектер шашағы да жасалынады. Бұл ойық - таспа құрттың финнаның ішіне айналдырылып кіріп тұрған басы. Финна шошқаның денесінде әрі қарай дамымайды, бірақ өлмей, бірнеше жыл сақталынып қалады. Ересек күйге ауысу үшін финна енді негізгі иесі - адамның ішегіне түсуі керек. Әбден қуырылмаған, тұздалмаған шошқаның етімен бірге финна адамның ішегіне түскенде ас қорыту сөлінің әсерінен еттен босаған соң, басы сыртқа шығып ілмешектері мен сорғыштары қалыпты жағдайға келеді. Финнаның қабысып қалған көпіршігі біраз уақыт сколекстің мойын бөлімінде ілініп тұрады да, түсіп жарылады. Мойыны мен басы тездеп өсіп дененің артқы бөліміне өте көптеген проглоттидалар жасап шығарады.

Сонымен, Т-solіumның тіршілік циклы иесін ауыстырып жүреді және күрделі айналымдар жасайды - онкосфера финнаға, финна жынысты жетілген таспа құртқа айналады.

Жалпақ таспа құрт (Diphyllobothrium latum) бір емес екі аралық иеде дамиды. Жұмыртқалары суға түскеннен кейін, одан кірпікшелермен қапталған алты ілмешекті ұрық корацидий шығады, ол суда жүзіп жүргенде циклоп шаяны жұтып ішегінде дернәсілдің кірпікшелері түсіп қалады. Сонан кейін ол ішектің қабырғасын тесіп, циклоптың дене қуысына барады да өте ұсақ (0, 5 мм) ерекше құрт тәрізді кезеңі - процеркоидқа айналады, онкосфераның ілмешектері бар артқы бөлімі кішкене шар сияқты бөлініп тұрады. Дененің осы бөлімін моногенеялардың дернәсіліне тән церкомер деп есептейді. Процеркоид үш жұма дамиды. Циклоптармен шортан, лақа (налим), алабұға, таутан (ерш) және кейбір албырт (лосось) балықтары қоректенген кезде процеркоидтар қарынның қабырғасын тесіп, дене қуысына, жұмыртқа безіне, еттерге және басқа мүшелерге еніп алады. Енді процеркоид церкомерін тастап өседі де плероцеркоидқа айналады. Бұл құрттардың ұзындығы 1-1, 5 см. Денесі тығыз, алдыңғы бөліміндегі (болашақ басы) екі сорғыш саңылауы плероцеркоидтың ішіне айналдырылып енгізілген. Бұл - финнаға сөйкес келеді. Жалпақ таспа құрттардың дамуы адамның, иттің немесе мысықтың ішектерінде аяқталады, себебі олар бұл паразит үшін негізгі иесі болып саналады. Иесінің ішегінде плероцеркоидтың басы ( сколексі) сыртына қарай айналдырылып, дернәсіл толығымен жас таспа құртқа айналады да өзінің артқы бөліміне көптеген буындарды жасап шығарады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.