Монополия табиғаты және монополияға қарсы саясаттың маңызы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы ... ... ... .5
1.2 Монополияның әлеуметтік . экономикалық салдары және монополияны реттеу мен оған қарсы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ САЯСАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Монополияға қарсы реттеу мақсаттары мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополиялық жағдай және монополияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
1 МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .5
1.1 Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы ... ... ... .5
1.2 Монополияның әлеуметтік . экономикалық салдары және монополияны реттеу мен оған қарсы саясаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ САЯСАТ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 14
2.1 Монополияға қарсы реттеу мақсаттары мен тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополиялық жағдай және монополияға қарсы саясат ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне немесе ақпараттың қолда болуына байланысты. Осындай рынок құрылымдарының бiр түрi – монополия. Монополия дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi өндiретiн жалғыз фирма және осы тауарды жақын алмастырушысы жоқ нарықты айтамыз. Монополия өз кезегінде нарықтың еркін қызмет етуіне кері әсерін тигізіп, тұтынушы талғамымен санаспайды және ұлттцқ экономиканың шикізат саласында қызмет ете беруін қолдайды. Сондықтан мемлекеттің монополияға қарсы өте қатаң шаралар жүргізуінің, оларды реттеп отыруының қажеттігі туындайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi нарықтық экономикадағы монополияны мемлекеттік реттеудің маңызыдылығын, осының негізінде нарықтық экономиканың бәсекеге қабілеттігін арттыру, монополияның әлеуметтік салдарын ескере отыра табиғи монополияларға қарсы мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың маңыздылығын, антимонополиялық саясатты жүргізу барысын талдау болып табылады.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi нарықтық экономикадағы монополияны мемлекеттік реттеудің маңызыдылығын, осының негізінде нарықтық экономиканың бәсекеге қабілеттігін арттыру, монополияның әлеуметтік салдарын ескере отыра табиғи монополияларға қарсы мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың маңыздылығын, антимонополиялық саясатты жүргізу барысын талдау болып табылады.
1. Мэнкью Н.Г. Принципы экономикс. – Спб: Питер Ком, 1999. – 784 с.
2. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
3. Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб. - 1997г. - 630 с.
4. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика / Пер. С англ. – М.: 1994.
5. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
6. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
7. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. – Макроэкономика. - Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
8. Кузеков А.С. Управление локальными монополями в сфере информационный услуги (на примере ОАО “Казактелеком”). Афтореферат. – Караганда. – 2004 г.
9. Жайдары Ж.Б. “Этапыдостижение конкурентспособности компании (на примере рынка телекоммуникации)”. // Аналитик. – 2006, №3.
10. Мамутов Б.А. “Управление финансово-экономической деятельностью предприятие (на примере ОАО “Казактелеком”). // XXI ғасырдағы “Мемлекет және бизнес” халықаралық ғылыми-практика конференциялары материалдары. – Алматы, 2003. 2 бөлiм.
11. Бердибек Сапарбаев «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане и перспективы дальнейшего развития экономики страны» // РЦБК, №4, - 2007 г. 23-27 стр.
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
2. Есипова В.Е. Цены и ценообразование. Учебник для вузов. – СПб:. “Питер”, 1999. – 464с.
3. Гальперин В.М. и др. - Макроэкономика. – СПб. - 1997г. - 630 с.
4. Мэнкью Н.Г. Макроэкономика / Пер. С англ. – М.: 1994.
5. Мамыров Н.Қ., Тiлеужанова М.Ә. - Макроэкономика. - Оқулық. – Алматы. Экономика. - 2003. – 432 бет.
6. Ивашковский С.Н. - Макроэкономика. - Учебник. – 2-е изд., испр., доп. – М., - Дело. 2002. – 472 с.
7. Агапова Т. А., Серегина С. Ф. – Макроэкономика. - Учебник. – МГУ. - Изд-во “Дис”. - 1999. – 416с.
8. Кузеков А.С. Управление локальными монополями в сфере информационный услуги (на примере ОАО “Казактелеком”). Афтореферат. – Караганда. – 2004 г.
9. Жайдары Ж.Б. “Этапыдостижение конкурентспособности компании (на примере рынка телекоммуникации)”. // Аналитик. – 2006, №3.
10. Мамутов Б.А. “Управление финансово-экономической деятельностью предприятие (на примере ОАО “Казактелеком”). // XXI ғасырдағы “Мемлекет және бизнес” халықаралық ғылыми-практика конференциялары материалдары. – Алматы, 2003. 2 бөлiм.
11. Бердибек Сапарбаев «Обзор макроэкономической ситуации в Казахстане и перспективы дальнейшего развития экономики страны» // РЦБК, №4, - 2007 г. 23-27 стр.
12. Н. Ә. Назарбаев. «Қазақстан әлемдегі бәсекеге барынша қабілетті 50 елдің қатарына кіру стратегиясы» Жолдауы, Астана, 2006 жыл, 1 наурыз.
ЖОСПАР
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5
1. Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы
... ... ... .5
2. Монополияның әлеуметтік - экономикалық салдары және монополияны
реттеу мен оған қарсы саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ САЯСАТ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Монополияға қарсы реттеу мақсаттары мен тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополиялық жағдай және монополияға қарсы
саясат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
КІРІСПЕ
Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар
сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне немесе ақпараттың қолда болуына
байланысты. Осындай рынок құрылымдарының бiр түрi – монополия. Монополия
дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi өндiретiн жалғыз фирма және
осы тауарды жақын алмастырушысы жоқ нарықты айтамыз. Монополия өз кезегінде
нарықтың еркін қызмет етуіне кері әсерін тигізіп, тұтынушы талғамымен
санаспайды және ұлттцқ экономиканың шикізат саласында қызмет ете беруін
қолдайды. Сондықтан мемлекеттің монополияға қарсы өте қатаң шаралар
жүргізуінің, оларды реттеп отыруының қажеттігі туындайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро
және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн
тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi
өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi
шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi нарықтық экономикадағы монополияны
мемлекеттік реттеудің маңызыдылығын, осының негізінде нарықтық экономиканың
бәсекеге қабілеттігін арттыру, монополияның әлеуметтік салдарын ескере
отыра табиғи монополияларға қарсы мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың
маңыздылығын, антимонополиялық саясатты жүргізу барысын талдау болып
табылады.
Осылайша курстық жұмыс тақырыбы Монополияның мәні, ұйымдық-құқықтық
формалары және антимонополиялық саясат деп алынды.
Жұмысты орындаудағы мақсатым курстық жұмыс барысында монополияның
экономикалық табиғатын толық қарастырып, монополияның қоғамға тигізер
салдарларын ескере отыра, оны мемлекеттік реттеудің және антимонополиялық
саясатты жүргізудің маңыздылығын, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының
бүгінгі таңдағы монополиялық жағдайын және оларды реттеу мен қадағалау
шараларына тоқталу болып табылады.
Мақсатты орындау барысында келесідей міндеттер қарастырылмақшы:
- Монополияның экономикалық табиғатына тоқталу және оның нарық
құрылымындағы орны мен ерекшелігін анықтау;
- Монополияны реттеу және оған қарсы саясаттың жүргізілуі мен
маңыздылығын, монополияның әлеуметтік-экономикалық салдарларына
тоқталу;
- Қазақстан Республикасының бүгінгі таңдағы монополиялық жағдайы мен
жүргізіп отырған монополияға қарсы саясаттарына тоқталу болып
табылады.
Жұмыстың құрылымына келетін болсақ: бірінші бөлімде монополияның
экономикалық сипаттамасы мен оны реттеу саясаттарына, монополияның
салдарлары мен олардың ерекшеліктеріне тоқталсақ, ал екінші бөлімде
Қазақстан Рсеупбликасы бойынша монополияны реттеу барысы мен монополиялық
жағдай талданды.
Қолданылған әдебиеттерге Н.Г. Мэнкью, В.Е. Есипова, Н.Қ. Мамыров,
Э.Долан, В.М. Гальпериннің ғылыми еңбектері қолданылды және соңғы
уақыттағы экономикалық басылымдар қарастырылды.
1 МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Рынок құрылымы ретінде монополияның сипаттамасы
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң
бiрi, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтiн, бағаны белгiлейтiн
сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
Өйткенi әр рынок құрылымында бәсеке түрлерi де әр түрлi, соған сәйкес баға
құру тәсiлi және фирманың қызмет етуi де өзгеше болып келедi.
Рынок құрылымының негiзгi түрiне келесiлер жатады:
1) Жетiлген бәсеке нарығы;
2) Монополия;
3) Монополиялық бәсеке;
4) Олигополия. 1, 316
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келiсiм жасауға мүмкiндiгi болмауы тиiс.
Жетiлген бiсекелес нарығы дегенiмiз - төмендегi шарттар
орындалатын нарық:
Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп және өнiмдерi
бiртектi болып келетiн;
1. Iр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi елеусiз. Сондықтан,
оның өнiм көлемi туралы өндiрiстiк шешiмдерi жалпы ұсынысқа ықпал
етпейдi, соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;
2. Баға, техология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi болады;
3. Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ.
Бәсекелесу деген сөздiң өзi экономикалық пайданы бөлу және ұтынушының
таңдауының бар екендiгiн көрсетедi. Дәл осы себептен де өндiрушiлер
тұтынушының сұранысын арттыру үшiн әрекеттер жасайды.
Жетiлген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және стаып алушылар
саны өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың
нарықтық бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен
ұсыныс арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар
мен сатушылар жетiлген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерiнiң бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнiм өндiрушiлердiң басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткiзу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнiм
көлемiн анықтауға ынталанады.
Жетiлген бәсекеге қарама-қарсы бәсеке түрi монополия болып табылады.
Ал монополия жағдайында тұтынушының алдында бiр ғана iрi өндiрушi тұрады.
Тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополистiң өнiмiн пайдаланып, оның
тағайындалған бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистiң үлкен билiкке
ие болуына оның тауарының ерекшеленуiмен қатар, осы тауардың алмастырушысы
аз болуы да әсерiн тигiзедi. 5, 303
Берiлген тауарды өндiретiн тек бiр ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауралар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық –
монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист берiлген тауарды
өндiретiн жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бiр мезгiлде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан жоғары деңгейде белгiлейдi және де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерiн тигiзе алса, онда ол
монополиялық билiкке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық билiгi орнықса, онда қоғам
жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi. Сондықтан да көптеген
елдерде нарықты монополиялауды шектейтiн монополияға қарсы заңдар
қабылданып, iске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнiң барлық
елдерiнде өндiрушi-монополистер бар.
Бұл шектеулер төмендегiдей:
1) Iрi өндiрiстiң басымдылығы;
2) Легальды тосқауылдар ( шикiзат қорын, жердi ғылым мен техниканың
жетiстiктерiн монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндiру үшiн
үкiметтен алынған ерекше құқықтар);
3) Бәсекелесудi әдiлетсiз жүргiзу. 1, 317
Iрi өндiрушiлердiң ұсақ өндiрушiлермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Монополиялық өндiрсте iрi фирмалардың жұмыс iстеуi
тиiмдi, себебi iрi өндiрiстiң шығындары ұсақ өндiрiстiң шығындарынан гөрi
төмен болатыны практика жүзiнде дәлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердiң көп тараған түрлерi –
жеке меншiк құқығы. Егер бiр фирманың меншiгiнде өте сирек кездесетiн
шикiзат болса, онда ол фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда ол өзiне берiлген ерекше жеңiлдiлiктерге ие бола алмайды. Бұл
жағдайдың бiздiң мемлекетiмiз үшiн маңызы зор, өйткенi Кеңес үкiметi
кезiнде ойлап тапқан жаңалықтардың көбiнiң мемлекет аралық патентi жоқ
болды, сондықтан да бұларды шет елдiң адамдары тегiн пайаланды.
Бәсекенi әдiлетсiз түрде жүргiзудiң негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады.
Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын
бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгiлейдi де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Мұнда сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы рыноктық қалыптасқан бағаға әсерiн тигiзе
алады, онда ол монополиялық билiкке ие болады деп атаймыз.
Кейбiр жағдайда әлемдiк тұрғыдан бәсекенiң күшеюi ұлттық экономикада
белгiлi салаға ұлттық монополияны немесе табиғи және жоғары дамыған
монополиялардың қажеттi екенiн дәлелдеп отыр.
Мысалы, АҚШ-тың “Microsoft” компаниясы әлемдегi “Windows” жүйесiнiң
бiрден-бiр монополист компаниясы болып отыр, яғни, осы компанияның
компьютерлiк бағдармалары арқылы АҚШ-тың әлемге аты танылып, жоғары пайда
табуда. 4, 253
1.2 Монополияның әлеуметтік - экономикалық салдары және мемлекеттің
монополияны реттеу мен оған қарсы саясаты
Нарықтық экономиканың басты қағидасы бұл кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің шаруашылық өмірде еркін, бәсекелік ортада қызмет етуі болып
табылады. Ал бәсекенің негізінде нарықтық экономика өзін-өзі реттеп, ылғи
да дамуға бет алып отырады. Алайда нарықтық экономиканың қаншалықты
дамығаны қарамастан шаруашылық өмірде монополиялар қызмет етеді және олар
пайда болып отырады. Бұл монополиялар өздігінен немесе белгілі бір
мемлекеттің ықпалымен пайда болады. Мемлекеттің ықпалымен қызмет етіп
отырған монополиялар ұлттық монополиялық компаниялар ретінде елдің маңызды
салалары мен өнеркәсіптерін (уран өндірісі, байланыс саласы, басқа ұлттық
маңызды өндірістер) қамтиды. Оларға мемлекет өз мүддесін және қауіпсіздігін
қорғау үшін белгілі бір қолдаулар көрсетіп, олардың қызметіне араласып
отырады. Мұндай монополиялар мемлекеттің қарауында болғандықтан нарыққа
өзінің ықпалын тигізбейтін негізде қызмет етеді.6,454
Нарықтық экономиканың заңдылықтарына кері әсерлі және еркін болып
табылатын қоғамда табиғи монополиялар немесе бірнеше ғана өндірушіден
құралған олигополиялар кездеседі. Олар өз кезегінде бәсекелік ортаның
дамуына, нарық тепе-теңдігіне, баға деңгейіне әкономикалық және әлеуметтік
кері ықпалдарын тигізеді.
Рынок құрылымында жетiлген бәсеке рыногына қарама-қайшы рынок түрi
бұл монополиялық рынок. Монополия жағдайында тұтынушылардың алдында бiр
ғана iрi өндiрушi тұрады. Демек, мұнда фирма және монополия түсiнiктерi
теңескен. Тұтынушы қаласа да, қаламасада монополистiң өнiмiн пайдалаып,
оның тағайындаған бағасын қабылдауға мiжбүр болады.
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде шын өмiрде сирек
кездеседi. Олар көбiнесе рынокта араласып, бiрақ бiр жағы басымырақ
болып келедi. Өйткенi жетiлген бәсекеде бiрдей тауар олар мен үшiн әр
түрлi болып көрiнуi мүмкiн. Ондай жалған көрiнiс дүкендердiң орналасқан
жерiне, қызмет көрсету деңгейiне, жарнамаға және тауар орамының
ерекшелiгiне байланысты.
Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық, құнды қағаздар
және жемiс-жидек рыногында көп кездеседi.
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол өнiмнiң алмастырушысы жоқ,
сол өнiмдi қайта тұтынуға келмейтiн немесе белгiлi фирмаға ерекше
құқықтар беру арқылы көрiнуi мүмкiн. Сондықтан монополия көбiнесе қызмет
көрсету саласында орын алады.
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiс халыққа қызмет көрсету
саласында, яғни телекомуникация, электроэнергиясы, жылумен және ауыз суымен
қамту салаларында көрiнiс табуда. Өйткенi мұндай салаларда монополияның
көрiнiс табуы орынды, себебi электр торабын алатын болсақ, егер нарықта
екiншi бәсекелес фирма келу үшiн ол бүкiл сол аумаққа өз алдына электр
тораптарын таратуға алып келедi, ол дегенiмiз артық шығындарды туғызады.
Монополиялы рыноктың қалыптасуының ежелгi тәсiлi бұл - басты
ресурстардың жалғыз өндiрушi фирманың қолында болуы. Ол ресурстарға:
негiзгi немесе ерекше шикiзат көздерi, инновациялық жаңалық, жоғары ғылыми
немесе бiлiм жетiстiктерi, қызмет көрсетудiң ерекше түрi сияқты ресурстар
жатады. Яғни, бұл рыноктың түрiнде монополистер сол ерекше ресурстары
арқылы ел iшiнде немесе әлемдiк рынокта монополис болып табылады. Бұған
қарапайым мысал ретiнде, бiр қала iшiнде бiр ғана су құдығы болып, ал
басқа су құдықтары болмаса, онда осы құдықтың иесi ерекше ресурс көзiне ие
болған монополис болып табылады. Егер шынымен де монополис тауары ең
бiрiншi қажеттi тауарларға жатса, бiздiң мысалымыздағыдай “су” , онда
монополис ол өнiмi максималды баға деңгейiн белгiлей алады. 6, 455 б
Бiрақ мұндай ерекше ресурстар рынокта болғанымен, бiрақ шын өмiрде
мұндай ресурстық монополиялы рынок өте сирек кездеседi. Олардың әлем
бойынша бiрнеше түрлерiн атап өтуге болады.
Мысалы, бiрiншiден Оңтүстiк Африка республикасында әлемдегi алмаз
өндiрiсiнiң 80-85% өндiрiледi және ол өндiрiс тек қана бiр компанияда, яғни
“De Beers” компаниясы 100% өндiрiс көлемiн иемденген. Әрине мұндай ауқымды
көлеммен монополис компания әлемдiк алмаз және брилиант бағаларына өзгерiс
енгiзе алады. Сондықтан, бұл компания ұлттық экономика деңгейiнде қолдау
тауып, оған мемлекет ерекше құқық беру арқылы өз елiнiң әлемдегi рыногының
орнын сақтауға тырысады. Өйткенi, бұлай ерекше қолдау көрсетудiң басты
мәселесi осы алмазды алмастыратын басқа да асыл тастардың көп болуы. Осы
себептен бұл компанияның әлемдiк рыноктағы жарнамалық бюджетi өте көлемдi.
Ол жарнамалардың мақсаты брилиант пен алмаздың басқа асыл тастардан өзiндiк
қасиеттерiн арттыру, ылғи да бұрынғы сұраныс көлемiн сақтап қалу және
рынокта қосымша билiкке ие болу екендiгi белгiлi.
Екiншiден, Американың “алюминиум компаниясының” нарықта ресурстық
монополиялы рыногының қалыптасуы және әлi күнге дейiн сақталып келе жатуы.
Ол бұл жағдайға өзiнiң алюминий өндiрiсiнде қолданылатын негiзгi шикiзат
бокситтiң қайнар көздерiне жоғары дәрежеде бақылау жасауы арқылы жеттi. 1,
316 б
Үшiншiден, көптеген жылдар бойы “Ксерокс” компаниясы әлемде өзiнiң
өнiмдерiне жоғары және ерекше технологиялар енгiзу арқылы монополист болып
келе жатыр, яғни бұл рынокқа басқа фирмалардың кiруге мүмкiншiлiгi
болмауда.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты қысқаша
айтқанда монополияның төмендегiдей түрлерi бар:
1) Жабық монополия, ол бәскелестен заңды шектеулер көмегiмен қорғлған;
2) Табиғи монополия, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi бiр фирмада өндiру, оны
екi немесе одан да көп фирмаларда өндiргеннен арзанға түсетiн өндiрiс
саласы;
3) Ашық монополия, берiлген тауарды өндiретiн тек қана бiр фирма болып
және олардың бәсекелестiктен ешқандай арнайы қорғаныш жоқ болатын
жағдай. 5, 305 б
Бiрақ монополиялы рыноктың жалпы қызмет етуiнiң негiзгi шарты
монополияда кедергiлердiң болуы. Бұл көрсеткiштерге кешегi жағдайларды
жатқыссақ болады:
1) Өндiрiстiң басты ресурстарын жалғы фирманың иемденуi. Бұл
монополияның пайда болуының ежелгi үлгiсi. Мұнда сирек кездесетiн
ресурстарға легальды тосқауылдар қояды, яғни оларға патенттер мен
авторлық құқықтар жатады.
Бұған бiр мысал ретiнде АҚШ-тың “Microsft” деген компьюерлiк
бағдарламалар өндiретiн компаниясын айтсақ болады. Яғни, ұлттық экономика
мұндай бәсекеқабiлеттi ұлттық табиғи монополияға жағдай жасайды. Сондықтан
мұндай монополияларға мемлекет монополиялық құқық берiп, оны қолдап
отырады.
2) Iрi өндiрiстiң басымдығы болуы. Бiр фирманың өзiнiң бiр салаға
мамандануы соншалық, ол фирманың рыноктағы өндiрiсi максималды
тиiмдiлiкте қызмет етуi, яғни бәсекелес фирмаларға қарағанда
шығындардың төмен болуы, сапаның жоғарылығы. 5, 304 б
3) Жеке өндiрушiге мемлекет тарапынан ерекше құқық беру. Бұл көп
жағдайда қару-жарақ шығару, елiмiз үшiн маңызды стратегиялық өнiмдер шығару
бұл бiр ғана мемлкеттiк немесе жеке фирмада шығарылады. Егер де шығарылған
өнiм инновациялы болып, осы елде алғаш ретшығарылса, оған мемлкет патент
және авторлық құқық бередi. Бұл шара сол фирманың өз өнiмдерiн шығарып,
оның бәсеке қабiлетiн арттыру үшiн қажеттi.
Бәсекелесудiң әдiлетсiз жүргiзiлуi, оның негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Бұл дегенiмiз рынокты
экономикада кәсiпкерлiктiң дамуына керi әсерiн тигiзедi, сондықтан мемлекет
тарапынан бәсекенi әдiлетсiз жүргiзу қадағаланады 5, 305 бет .
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы
көп кездестiремiз. Бәсеке өз кезегiнде рыноктық экономиканың сұраныс пен
ұсыныс сияқты негiзгi элементi болып табылады. Бiрақ қазiргi жағдайда
қайбiр елдiң болмасын, оларда таза бәсекелестiк экономикалық рынок жоқ.
Өйткенi қоғамның кейбiр салаларында көптеген кәсiпорындар бiрдей қызмет ете
алмайды. Мысалы, ел аумағындағы электр желiсiн алатын болсақ ол табиғи
монополия болып табылады, өйткенi бұл рынокқа бәсекелес фирма кiру үшiн ол
фирма тағы да бүкiл ел аумағына электр тораптарын жүргiзуге тура келедi, ал
бұл өз кезегiнде жалпы қоғамға немесе ұлттық экономикаға зиян шығындарды
туғызады. Ол мемлекет антимонополиялық саясатты жүргiзедi.
Ұзақ мерзiмдi кезеңде монополиялық жағдайдағы тепе-теңдiкке келетiн
болсақ келесi жағдайларды ескеруiмiз керек:
1. Қандай жағдайда жалғыз өндiрушi ұзақ уақыт кезеңiнде өзiнiң
монополиялық билiгiн сақтай алады.
2. Егер салада ұзақ мерзiмдi кезеңде тепе- теңдiк орнаса онда
манополист бiрнеше зауыттар салу арқылы өндiрiс уқымын көбейтуге өандай
күштер итермелейдi.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ САЯСАТ
2.1 Монополияға қарсы реттеу мақсаттары мен тәсілдері
Бiзге белгiлi табиғи монополияның туындауы бұл бiр салаға iрi фирманың
мамандануы және басқа фирмалардың кiруiнiң артық шығындарды алып келуi
болып табылады. Бiрақ осы табиғи монополиялар өзiнiң ерекше қасиеттерiне
сүйенiп бағаның жоғары деңгейiн белгiлеуi қоғамдық шығындарға алып келедi.
Атап айтқанда осы монополистiң өнiмiн тұтынатын халық зиян шегедi. Яғни,
бұл өз кезегінде монополияның әлеуметтік жағымсыз салдары болып табылады.
Монополиялық биліктің немесе монополиялық жағдайдың жалпы келгенде
қоғамға тигізер оң және теріс жақтары да болады. Монополиялық биліктің
әлеуметтік шығындары негізінен монополияның экономикаға, ұлттық
шаруашылыққа, халыққа тигізер кері әсерлерінен көруге болады. Жалпы
әлеуметтік және экономикалық шығындарға келесілерді жатқызуға болады: 7,
369
• Монополитяның болуы жалпы нарықтық экономиканың заңдылықтарына кері
әсерінің болуы;
• Әлеуметтік және экономикалық ортада монополиялық биліктің өз
үстемдігін жүргізуі;
• Монополиялық өнімдердің бағаларының салыстырмалы түрде бәсекелік
фирмалар шығырған өнім бағаларынан әлдеқайда жоғары болуы;
• Монополиялық кәсіпорындар тауардың сапасын жақсартуға, өнімді ылғи да
жаңартып отыруға ынталы болмайды, бұл өз кезегінде барлық
шаруашылықтың артта қалушылығына алып келеді;
• Тауар нарығында және өнеркәсіпте бәсекенің болмауы жалпы инновация мен
индустрияның дамуына кері әсерін тигізеді;
• Әлеуметтік салада монополиялық билік қызметкерлер мен жұмысшыларға
төмен жалақы төлейді, жалпы адам капиталының дамуына аз көңіл бөледі;
• Халық монополиялық тауарларды жоғары бағаға сатып алуға мәжбір болады,
бұл тұтынушылардың тұрмыс деңгейіне әсер етеді.
Сонымен қатар, монополияның болуының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..3
1. МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗЫ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... 5
1. Рынок құрылымының және монополия белгісінің сипаттамасы
... ... ... .5
2. Монополияның әлеуметтік - экономикалық салдары және монополияны
реттеу мен оған қарсы саясаты
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... .8
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ САЯСАТ
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .14
2.1 Монополияға қарсы реттеу мақсаттары мен тәсілдері
... ... ... ... ... ... ... ..14
2.2 Қазақстан Республикасындағы монополиялық жағдай және монополияға қарсы
саясат
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...17
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . .24
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..26
КІРІСПЕ
Рынок құрылымы фирмалардың саладағы санына, фирманың көлемiне, тауар
сипатына, оның рынокқа ену жеңiлдiгiне немесе ақпараттың қолда болуына
байланысты. Осындай рынок құрылымдарының бiр түрi – монополия. Монополия
дегенiмiз белгiлi бiр тауарды немесе қызметтi өндiретiн жалғыз фирма және
осы тауарды жақын алмастырушысы жоқ нарықты айтамыз. Монополия өз кезегінде
нарықтың еркін қызмет етуіне кері әсерін тигізіп, тұтынушы талғамымен
санаспайды және ұлттцқ экономиканың шикізат саласында қызмет ете беруін
қолдайды. Сондықтан мемлекеттің монополияға қарсы өте қатаң шаралар
жүргізуінің, оларды реттеп отыруының қажеттігі туындайды.
Елiмiздiң нарықтық экономикаға өтуiне байланысты экономикамызда микро
және макродеңгейде қатынастары күрделенiп, экономикамызға әр түрлi әсерiн
тигiзуде.
Қазiргi кезде нақты рыноктық қатынастар орнап, бағаны белгiлейтiн тек
қана сұраныс пен ұсыныс деп төте айту қиындау. Өйткенi фирмалар белгiлi бiр
рынокта, белгiлi бәсеке жағдайында және белгiлi рынок құрылымының негiзiнде
әрекет жасайды.
Бiрақ рыноктық экономикада қандай-да болмасын монополиялық әрекеттердi
өз бетiнше жiбермейдi, оны мемлекет белгiлi бiр деңгейде әр түрлi
шаралармен реттеп отырады. Оны экономикада “антимонополиялық саясат” дейдi.
Бұл тақырыптың өзектiлiгi нарықтық экономикадағы монополияны
мемлекеттік реттеудің маңызыдылығын, осының негізінде нарықтық экономиканың
бәсекеге қабілеттігін арттыру, монополияның әлеуметтік салдарын ескере
отыра табиғи монополияларға қарсы мемлекеттік реттеу мен қадағалаудың
маңыздылығын, антимонополиялық саясатты жүргізу барысын талдау болып
табылады.
Осылайша курстық жұмыс тақырыбы Монополияның мәні, ұйымдық-құқықтық
формалары және антимонополиялық саясат деп алынды.
Жұмысты орындаудағы мақсатым курстық жұмыс барысында монополияның
экономикалық табиғатын толық қарастырып, монополияның қоғамға тигізер
салдарларын ескере отыра, оны мемлекеттік реттеудің және антимонополиялық
саясатты жүргізудің маңыздылығын, сонымен қатар, Қазақстан Республикасының
бүгінгі таңдағы монополиялық жағдайын және оларды реттеу мен қадағалау
шараларына тоқталу болып табылады.
Мақсатты орындау барысында келесідей міндеттер қарастырылмақшы:
- Монополияның экономикалық табиғатына тоқталу және оның нарық
құрылымындағы орны мен ерекшелігін анықтау;
- Монополияны реттеу және оған қарсы саясаттың жүргізілуі мен
маңыздылығын, монополияның әлеуметтік-экономикалық салдарларына
тоқталу;
- Қазақстан Республикасының бүгінгі таңдағы монополиялық жағдайы мен
жүргізіп отырған монополияға қарсы саясаттарына тоқталу болып
табылады.
Жұмыстың құрылымына келетін болсақ: бірінші бөлімде монополияның
экономикалық сипаттамасы мен оны реттеу саясаттарына, монополияның
салдарлары мен олардың ерекшеліктеріне тоқталсақ, ал екінші бөлімде
Қазақстан Рсеупбликасы бойынша монополияны реттеу барысы мен монополиялық
жағдай талданды.
Қолданылған әдебиеттерге Н.Г. Мэнкью, В.Е. Есипова, Н.Қ. Мамыров,
Э.Долан, В.М. Гальпериннің ғылыми еңбектері қолданылды және соңғы
уақыттағы экономикалық басылымдар қарастырылды.
1 МОНОПОЛИЯ ТАБИҒАТЫ ЖӘНЕ МОНОПОЛИЯҒА ҚАРСЫ САЯСАТТЫҢ МАҢЫЗЫ
1.1 Рынок құрылымы ретінде монополияның сипаттамасы
Нарық құрылымының ерекшелiктерiн сипаттайтын ең басты көрсеткiштердiң
бiрi, осы қарастырылып отырған нарықтағы фирмалардың саны боп табылады.
Экономикада рынокты анықтайтын, оны зерттейтiн, бағаны белгiлейтiн
сұраныс пен ұсыныс қана емес, сондай-ақ рынок құрылымы болып табылады.
Өйткенi әр рынок құрылымында бәсеке түрлерi де әр түрлi, соған сәйкес баға
құру тәсiлi және фирманың қызмет етуi де өзгеше болып келедi.
Рынок құрылымының негiзгi түрiне келесiлер жатады:
1) Жетiлген бәсеке нарығы;
2) Монополия;
3) Монополиялық бәсеке;
4) Олигополия. 1, 316
Жетiлген бәсеке қалыптасу үшiн ондаған фирмалар әрекет жасап, олардың
өзара келiсiм жасауға мүмкiндiгi болмауы тиiс.
Жетiлген бiсекелес нарығы дегенiмiз - төмендегi шарттар
орындалатын нарық:
Нарықта өнiм ұсынатын тәуелсiз сатушылар саны көп және өнiмдерi
бiртектi болып келетiн;
1. Iр фирманың жалпы нарықтық ұсыныстағы сату үлесi елеусiз. Сондықтан,
оның өнiм көлемi туралы өндiрiстiк шешiмдерi жалпы ұсынысқа ықпал
етпейдi, соған орай фирмалар нарықтар бағасына да әсер ете алмайды;
2. Баға, техология, ықтимал пайда жөнiндегi ақпараттар белгiлi болады;
3. Жаңа фирмалардың салаға кiруiне немесе одан шығуына тосқауылдар жоқ.
Бәсекелесу деген сөздiң өзi экономикалық пайданы бөлу және ұтынушының
таңдауының бар екендiгiн көрсетедi. Дәл осы себептен де өндiрушiлер
тұтынушының сұранысын арттыру үшiн әрекеттер жасайды.
Жетiлген бәсекелес нарығында тауарды сатушылар және стаып алушылар
саны өте көп болады, сондықтан олардың әрқайсысы жеке түрде тауардың
нарықтық бағасына әсер ете алмайды. Тауардың бағасы нарықтағы сұраныс пен
ұсыныс арасындағы байланыс арқылы анықталады. Осының салдарынан тұтынушылар
мен сатушылар жетiлген бәсеке нарығында тауардың бағасын тұрақты деп және
өздерiнiң бақылауынан тыс деп қабылдайды. Өнiм өндiрушiлердiң басты мақсаты
пайданы ең жоғары деңгейге жеткiзу, сондықтан олар әрдайым ұтымды өнiм
көлемiн анықтауға ынталанады.
Жетiлген бәсекеге қарама-қарсы бәсеке түрi монополия болып табылады.
Ал монополия жағдайында тұтынушының алдында бiр ғана iрi өндiрушi тұрады.
Тұтынушы қаласа да, қаламаса да монополистiң өнiмiн пайдаланып, оның
тағайындалған бағасын қабылдауға мәжбүр болады. Монополистiң үлкен билiкке
ие болуына оның тауарының ерекшеленуiмен қатар, осы тауардың алмастырушысы
аз болуы да әсерiн тигiзедi. 5, 303
Берiлген тауарды өндiретiн тек бiр ғана жеке фирма бар және осы
тауарды ауыстыратын басқа тауралар жоқ деп ұйғарсақ, онда мұндай нарық –
монополия, ал фирма – монополист деп аталады. Монополист берiлген тауарды
өндiретiн жалғыз фирма болғандықтан оның сұраныс қисығы бiр мезгiлде
нарықтың сұраныс қисығы болып табылады және ұсынылған тауардың шамасының
бағасын анықтайды. Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың
бағасын бәсекелес бағасынан жоғары деңгейде белгiлейдi және де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Егер сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы нарықтық бағаға әсерiн тигiзе алса, онда ол
монополиялық билiкке ие болады деп айта аламыз.
Егер нарықта жеке өндiрушiнiң монополиялық билiгi орнықса, онда қоғам
жалпы белгiлi шығындарға ұшырайды, себебi тұтынушылар тауарды тұтынудың
көлемiн азайта отырып, тауарға жоғары баға төлейдi. Сондықтан да көптеген
елдерде нарықты монополиялауды шектейтiн монополияға қарсы заңдар
қабылданып, iске асырылуда. Бұл заңдарға қарамастан әлемнiң барлық
елдерiнде өндiрушi-монополистер бар.
Бұл шектеулер төмендегiдей:
1) Iрi өндiрiстiң басымдылығы;
2) Легальды тосқауылдар ( шикiзат қорын, жердi ғылым мен техниканың
жетiстiктерiн монополиялық түрде иелену, тауарды жеке өндiру үшiн
үкiметтен алынған ерекше құқықтар);
3) Бәсекелесудi әдiлетсiз жүргiзу. 1, 317
Iрi өндiрушiлердiң ұсақ өндiрушiлермен салыстырғанда өте көп
артықшылықтары бар. Монополиялық өндiрсте iрi фирмалардың жұмыс iстеуi
тиiмдi, себебi iрi өндiрiстiң шығындары ұсақ өндiрiстiң шығындарынан гөрi
төмен болатыны практика жүзiнде дәлелденген.
Монополияны тек қана экономикалық шектеулер ғана емес, сонымен қатар
құқықтық шектеулер де қорғайды. Құқықтық шектеулердiң көп тараған түрлерi –
жеке меншiк құқығы. Егер бiр фирманың меншiгiнде өте сирек кездесетiн
шикiзат болса, онда ол фирма монополист болады. Легальды тосқауылдарға
патенттер мен авторлық құқықтар жатады. Жаңалық ашқан адам патент алмаса,
онда ол өзiне берiлген ерекше жеңiлдiлiктерге ие бола алмайды. Бұл
жағдайдың бiздiң мемлекетiмiз үшiн маңызы зор, өйткенi Кеңес үкiметi
кезiнде ойлап тапқан жаңалықтардың көбiнiң мемлекет аралық патентi жоқ
болды, сондықтан да бұларды шет елдiң адамдары тегiн пайаланды.
Бәсекенi әдiлетсiз түрде жүргiзудiң негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады.
Монополист өзiнiң ерекше жағдайын пайдаланып, тауардың бағасын
бәсекелес бағасынан әлдеқайда жоғары деңгейде белгiлейдi де бәсекелес
фирмаға қарағанда тауарды аз мөлшерде ұсынады. Мұнда сатушы өз тауарының
шығару көлемiн өзгерту арқылы рыноктық қалыптасқан бағаға әсерiн тигiзе
алады, онда ол монополиялық билiкке ие болады деп атаймыз.
Кейбiр жағдайда әлемдiк тұрғыдан бәсекенiң күшеюi ұлттық экономикада
белгiлi салаға ұлттық монополияны немесе табиғи және жоғары дамыған
монополиялардың қажеттi екенiн дәлелдеп отыр.
Мысалы, АҚШ-тың “Microsoft” компаниясы әлемдегi “Windows” жүйесiнiң
бiрден-бiр монополист компаниясы болып отыр, яғни, осы компанияның
компьютерлiк бағдармалары арқылы АҚШ-тың әлемге аты танылып, жоғары пайда
табуда. 4, 253
1.2 Монополияның әлеуметтік - экономикалық салдары және мемлекеттің
монополияны реттеу мен оған қарсы саясаты
Нарықтық экономиканың басты қағидасы бұл кәсіпорындар мен
кәсіпкерлердің шаруашылық өмірде еркін, бәсекелік ортада қызмет етуі болып
табылады. Ал бәсекенің негізінде нарықтық экономика өзін-өзі реттеп, ылғи
да дамуға бет алып отырады. Алайда нарықтық экономиканың қаншалықты
дамығаны қарамастан шаруашылық өмірде монополиялар қызмет етеді және олар
пайда болып отырады. Бұл монополиялар өздігінен немесе белгілі бір
мемлекеттің ықпалымен пайда болады. Мемлекеттің ықпалымен қызмет етіп
отырған монополиялар ұлттық монополиялық компаниялар ретінде елдің маңызды
салалары мен өнеркәсіптерін (уран өндірісі, байланыс саласы, басқа ұлттық
маңызды өндірістер) қамтиды. Оларға мемлекет өз мүддесін және қауіпсіздігін
қорғау үшін белгілі бір қолдаулар көрсетіп, олардың қызметіне араласып
отырады. Мұндай монополиялар мемлекеттің қарауында болғандықтан нарыққа
өзінің ықпалын тигізбейтін негізде қызмет етеді.6,454
Нарықтық экономиканың заңдылықтарына кері әсерлі және еркін болып
табылатын қоғамда табиғи монополиялар немесе бірнеше ғана өндірушіден
құралған олигополиялар кездеседі. Олар өз кезегінде бәсекелік ортаның
дамуына, нарық тепе-теңдігіне, баға деңгейіне әкономикалық және әлеуметтік
кері ықпалдарын тигізеді.
Рынок құрылымында жетiлген бәсеке рыногына қарама-қайшы рынок түрi
бұл монополиялық рынок. Монополия жағдайында тұтынушылардың алдында бiр
ғана iрi өндiрушi тұрады. Демек, мұнда фирма және монополия түсiнiктерi
теңескен. Тұтынушы қаласа да, қаламасада монополистiң өнiмiн пайдалаып,
оның тағайындаған бағасын қабылдауға мiжбүр болады.
Мысалы, жетiлген бәсеке мен монополия нақты түрде шын өмiрде сирек
кездеседi. Олар көбiнесе рынокта араласып, бiрақ бiр жағы басымырақ
болып келедi. Өйткенi жетiлген бәсекеде бiрдей тауар олар мен үшiн әр
түрлi болып көрiнуi мүмкiн. Ондай жалған көрiнiс дүкендердiң орналасқан
жерiне, қызмет көрсету деңгейiне, жарнамаға және тауар орамының
ерекшелiгiне байланысты.
Бiздiң өмiрiмiзде жетiлген бәсеке көбiнесе астық, құнды қағаздар
және жемiс-жидек рыногында көп кездеседi.
Ал монополияның толық қамтитын түрi ол сол өнiмнiң алмастырушысы жоқ,
сол өнiмдi қайта тұтынуға келмейтiн немесе белгiлi фирмаға ерекше
құқықтар беру арқылы көрiнуi мүмкiн. Сондықтан монополия көбiнесе қызмет
көрсету саласында орын алады.
Мысалы, елiмiзде монополиялық көрiнiс халыққа қызмет көрсету
саласында, яғни телекомуникация, электроэнергиясы, жылумен және ауыз суымен
қамту салаларында көрiнiс табуда. Өйткенi мұндай салаларда монополияның
көрiнiс табуы орынды, себебi электр торабын алатын болсақ, егер нарықта
екiншi бәсекелес фирма келу үшiн ол бүкiл сол аумаққа өз алдына электр
тораптарын таратуға алып келедi, ол дегенiмiз артық шығындарды туғызады.
Монополиялы рыноктың қалыптасуының ежелгi тәсiлi бұл - басты
ресурстардың жалғыз өндiрушi фирманың қолында болуы. Ол ресурстарға:
негiзгi немесе ерекше шикiзат көздерi, инновациялық жаңалық, жоғары ғылыми
немесе бiлiм жетiстiктерi, қызмет көрсетудiң ерекше түрi сияқты ресурстар
жатады. Яғни, бұл рыноктың түрiнде монополистер сол ерекше ресурстары
арқылы ел iшiнде немесе әлемдiк рынокта монополис болып табылады. Бұған
қарапайым мысал ретiнде, бiр қала iшiнде бiр ғана су құдығы болып, ал
басқа су құдықтары болмаса, онда осы құдықтың иесi ерекше ресурс көзiне ие
болған монополис болып табылады. Егер шынымен де монополис тауары ең
бiрiншi қажеттi тауарларға жатса, бiздiң мысалымыздағыдай “су” , онда
монополис ол өнiмi максималды баға деңгейiн белгiлей алады. 6, 455 б
Бiрақ мұндай ерекше ресурстар рынокта болғанымен, бiрақ шын өмiрде
мұндай ресурстық монополиялы рынок өте сирек кездеседi. Олардың әлем
бойынша бiрнеше түрлерiн атап өтуге болады.
Мысалы, бiрiншiден Оңтүстiк Африка республикасында әлемдегi алмаз
өндiрiсiнiң 80-85% өндiрiледi және ол өндiрiс тек қана бiр компанияда, яғни
“De Beers” компаниясы 100% өндiрiс көлемiн иемденген. Әрине мұндай ауқымды
көлеммен монополис компания әлемдiк алмаз және брилиант бағаларына өзгерiс
енгiзе алады. Сондықтан, бұл компания ұлттық экономика деңгейiнде қолдау
тауып, оған мемлекет ерекше құқық беру арқылы өз елiнiң әлемдегi рыногының
орнын сақтауға тырысады. Өйткенi, бұлай ерекше қолдау көрсетудiң басты
мәселесi осы алмазды алмастыратын басқа да асыл тастардың көп болуы. Осы
себептен бұл компанияның әлемдiк рыноктағы жарнамалық бюджетi өте көлемдi.
Ол жарнамалардың мақсаты брилиант пен алмаздың басқа асыл тастардан өзiндiк
қасиеттерiн арттыру, ылғи да бұрынғы сұраныс көлемiн сақтап қалу және
рынокта қосымша билiкке ие болу екендiгi белгiлi.
Екiншiден, Американың “алюминиум компаниясының” нарықта ресурстық
монополиялы рыногының қалыптасуы және әлi күнге дейiн сақталып келе жатуы.
Ол бұл жағдайға өзiнiң алюминий өндiрiсiнде қолданылатын негiзгi шикiзат
бокситтiң қайнар көздерiне жоғары дәрежеде бақылау жасауы арқылы жеттi. 1,
316 б
Үшiншiден, көптеген жылдар бойы “Ксерокс” компаниясы әлемде өзiнiң
өнiмдерiне жоғары және ерекше технологиялар енгiзу арқылы монополист болып
келе жатыр, яғни бұл рынокқа басқа фирмалардың кiруге мүмкiншiлiгi
болмауда.
Нарықты монополиялаудың негiзгi себептерiне байланысты қысқаша
айтқанда монополияның төмендегiдей түрлерi бар:
1) Жабық монополия, ол бәскелестен заңды шектеулер көмегiмен қорғлған;
2) Табиғи монополия, белгiлi бiр көлемдегi өнiмдi бiр фирмада өндiру, оны
екi немесе одан да көп фирмаларда өндiргеннен арзанға түсетiн өндiрiс
саласы;
3) Ашық монополия, берiлген тауарды өндiретiн тек қана бiр фирма болып
және олардың бәсекелестiктен ешқандай арнайы қорғаныш жоқ болатын
жағдай. 5, 305 б
Бiрақ монополиялы рыноктың жалпы қызмет етуiнiң негiзгi шарты
монополияда кедергiлердiң болуы. Бұл көрсеткiштерге кешегi жағдайларды
жатқыссақ болады:
1) Өндiрiстiң басты ресурстарын жалғы фирманың иемденуi. Бұл
монополияның пайда болуының ежелгi үлгiсi. Мұнда сирек кездесетiн
ресурстарға легальды тосқауылдар қояды, яғни оларға патенттер мен
авторлық құқықтар жатады.
Бұған бiр мысал ретiнде АҚШ-тың “Microsft” деген компьюерлiк
бағдарламалар өндiретiн компаниясын айтсақ болады. Яғни, ұлттық экономика
мұндай бәсекеқабiлеттi ұлттық табиғи монополияға жағдай жасайды. Сондықтан
мұндай монополияларға мемлекет монополиялық құқық берiп, оны қолдап
отырады.
2) Iрi өндiрiстiң басымдығы болуы. Бiр фирманың өзiнiң бiр салаға
мамандануы соншалық, ол фирманың рыноктағы өндiрiсi максималды
тиiмдiлiкте қызмет етуi, яғни бәсекелес фирмаларға қарағанда
шығындардың төмен болуы, сапаның жоғарылығы. 5, 304 б
3) Жеке өндiрушiге мемлекет тарапынан ерекше құқық беру. Бұл көп
жағдайда қару-жарақ шығару, елiмiз үшiн маңызды стратегиялық өнiмдер шығару
бұл бiр ғана мемлкеттiк немесе жеке фирмада шығарылады. Егер де шығарылған
өнiм инновациялы болып, осы елде алғаш ретшығарылса, оған мемлкет патент
және авторлық құқық бередi. Бұл шара сол фирманың өз өнiмдерiн шығарып,
оның бәсеке қабiлетiн арттыру үшiн қажеттi.
Бәсекелесудiң әдiлетсiз жүргiзiлуi, оның негiзгi түрi – демпинг –
бәсекелесiн ығыстыру мақсатында өнiмдi өзiдiк құнынан төмен бағамен сату.
Iрi фирмалар – мүмкiндiгi мол монополистер. Олардың қаржы мүмкiндiктерi де
жоғары. Сондықтан да тауарларды өздерiне тиiмсiз бағамен ұзақ уақыт сату
арқылы, ұсақ фирмаларды нарықтан ығыстырады. Бұл дегенiмiз рынокты
экономикада кәсiпкерлiктiң дамуына керi әсерiн тигiзедi, сондықтан мемлекет
тарапынан бәсекенi әдiлетсiз жүргiзу қадағаланады 5, 305 бет .
Экономикамыздың нарықтық қатынастарға өтуiне байланысты бәсеке түралы
көп кездестiремiз. Бәсеке өз кезегiнде рыноктық экономиканың сұраныс пен
ұсыныс сияқты негiзгi элементi болып табылады. Бiрақ қазiргi жағдайда
қайбiр елдiң болмасын, оларда таза бәсекелестiк экономикалық рынок жоқ.
Өйткенi қоғамның кейбiр салаларында көптеген кәсiпорындар бiрдей қызмет ете
алмайды. Мысалы, ел аумағындағы электр желiсiн алатын болсақ ол табиғи
монополия болып табылады, өйткенi бұл рынокқа бәсекелес фирма кiру үшiн ол
фирма тағы да бүкiл ел аумағына электр тораптарын жүргiзуге тура келедi, ал
бұл өз кезегiнде жалпы қоғамға немесе ұлттық экономикаға зиян шығындарды
туғызады. Ол мемлекет антимонополиялық саясатты жүргiзедi.
Ұзақ мерзiмдi кезеңде монополиялық жағдайдағы тепе-теңдiкке келетiн
болсақ келесi жағдайларды ескеруiмiз керек:
1. Қандай жағдайда жалғыз өндiрушi ұзақ уақыт кезеңiнде өзiнiң
монополиялық билiгiн сақтай алады.
2. Егер салада ұзақ мерзiмдi кезеңде тепе- теңдiк орнаса онда
манополист бiрнеше зауыттар салу арқылы өндiрiс уқымын көбейтуге өандай
күштер итермелейдi.
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫНДАҒЫ МОНОПОЛИЯ ЖӘНЕ АНТИМОНОПОЛИЯЛЫҚ САЯСАТ
2.1 Монополияға қарсы реттеу мақсаттары мен тәсілдері
Бiзге белгiлi табиғи монополияның туындауы бұл бiр салаға iрi фирманың
мамандануы және басқа фирмалардың кiруiнiң артық шығындарды алып келуi
болып табылады. Бiрақ осы табиғи монополиялар өзiнiң ерекше қасиеттерiне
сүйенiп бағаның жоғары деңгейiн белгiлеуi қоғамдық шығындарға алып келедi.
Атап айтқанда осы монополистiң өнiмiн тұтынатын халық зиян шегедi. Яғни,
бұл өз кезегінде монополияның әлеуметтік жағымсыз салдары болып табылады.
Монополиялық биліктің немесе монополиялық жағдайдың жалпы келгенде
қоғамға тигізер оң және теріс жақтары да болады. Монополиялық биліктің
әлеуметтік шығындары негізінен монополияның экономикаға, ұлттық
шаруашылыққа, халыққа тигізер кері әсерлерінен көруге болады. Жалпы
әлеуметтік және экономикалық шығындарға келесілерді жатқызуға болады: 7,
369
• Монополитяның болуы жалпы нарықтық экономиканың заңдылықтарына кері
әсерінің болуы;
• Әлеуметтік және экономикалық ортада монополиялық биліктің өз
үстемдігін жүргізуі;
• Монополиялық өнімдердің бағаларының салыстырмалы түрде бәсекелік
фирмалар шығырған өнім бағаларынан әлдеқайда жоғары болуы;
• Монополиялық кәсіпорындар тауардың сапасын жақсартуға, өнімді ылғи да
жаңартып отыруға ынталы болмайды, бұл өз кезегінде барлық
шаруашылықтың артта қалушылығына алып келеді;
• Тауар нарығында және өнеркәсіпте бәсекенің болмауы жалпы инновация мен
индустрияның дамуына кері әсерін тигізеді;
• Әлеуметтік салада монополиялық билік қызметкерлер мен жұмысшыларға
төмен жалақы төлейді, жалпы адам капиталының дамуына аз көңіл бөледі;
• Халық монополиялық тауарларды жоғары бағаға сатып алуға мәжбір болады,
бұл тұтынушылардың тұрмыс деңгейіне әсер етеді.
Сонымен қатар, монополияның болуының ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz