«Қоғам - өздігінен дамитын система»
Қоғамды өздігінен дамитын система ретінде қарау система ұымын тереңірек талдауды қажет етеді. Ғылыми әдебиетте оның әртүрлі анықтамалары бар. Өте жалпы түрде система дер әр түрде өзара байланыста болатын компоненттердің /ішкі күрделі бөліктердің/ жиынтығын айтады. В.Г. Афанасьев бұл анықтаманы нақтылай түседі, ол бір тұтас система деп, оны құрайтын компоненттердің жеке өздерінде жоқ, бірақ солардың өзара байланысынан туындайтын жаңа біріктіруші қасиеттері бар жиынтықты атайды. /Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление.М., 1981,19бет/
Системаның міндетті түрде жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы оның ерекшеліктерін айқындайды. Мысалы, системаның компоненттерінің байланысы осы системаның басқа системалармен, оның компоненттерінің сырт ортамен байланысынан әлде қайда тұрақты болады, осының нәтижесінде система әрқашан біртұтас материалдық жүйе ретінде қызмет етеді. Екіншіден, бір тұтас система өзінің компоненттеріне де белсенді әсер етіп, оларды өз болмысына сәйкестендіріп өзгертеді: компоненттер системаға кірмей тұрғандағы өзіндік қасиеттердің бірталайынан айрылады; сақталып қалынған қасиеттерде сандық және сапалық өзгерістерге түседі; компоненттер мүлдем жаңа қасиеттерге де ие болады. Және, бұл өзгерістердің бәрі тек ішкі себептіліктен, компоненттердің өзара байланысынан ғана туындайтынын естен шығармау керек.
Біртұтас системаның жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы міндетті, бірақ оны басқа тұрғыдан да қарастыруға болады. Ғылыми әдебиетте системаның ішкі құрылысын анықтайтын жүйелік – құрылымдық, мақсат қойып, оған ұмтылушылық, компоненттердің өз міндеттерін атқаруын қарастыратын жүйелік – функционалдық, системаның қоршаған ортамен байланысын тексеретін жүйелік – коммуникативтік, кеңістік пен уақытта дамуын көрсететін тарихи, системаның біртұтастығын қамтамасыз ететін басқарушылық, оның әр кездегі қалпын суреттейтін информациялық т.б. тұрғыдан қарау кең тараған. Бір тұтас системаны мәні сипаты, пайда болуына қарай әртүрлі типтерге, кластарға бөлу де көп кездеседі. Бірақ біздің міндет бұлардың бәрін тәпіштеп айту емес, қоғамның күрделі біртұтас система екенін еске салып, соның ең негізгі ерекшеліктерін анықтауға ұмтылу.
Системаның міндетті түрде жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы оның ерекшеліктерін айқындайды. Мысалы, системаның компоненттерінің байланысы осы системаның басқа системалармен, оның компоненттерінің сырт ортамен байланысынан әлде қайда тұрақты болады, осының нәтижесінде система әрқашан біртұтас материалдық жүйе ретінде қызмет етеді. Екіншіден, бір тұтас система өзінің компоненттеріне де белсенді әсер етіп, оларды өз болмысына сәйкестендіріп өзгертеді: компоненттер системаға кірмей тұрғандағы өзіндік қасиеттердің бірталайынан айрылады; сақталып қалынған қасиеттерде сандық және сапалық өзгерістерге түседі; компоненттер мүлдем жаңа қасиеттерге де ие болады. Және, бұл өзгерістердің бәрі тек ішкі себептіліктен, компоненттердің өзара байланысынан ғана туындайтынын естен шығармау керек.
Біртұтас системаның жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы міндетті, бірақ оны басқа тұрғыдан да қарастыруға болады. Ғылыми әдебиетте системаның ішкі құрылысын анықтайтын жүйелік – құрылымдық, мақсат қойып, оған ұмтылушылық, компоненттердің өз міндеттерін атқаруын қарастыратын жүйелік – функционалдық, системаның қоршаған ортамен байланысын тексеретін жүйелік – коммуникативтік, кеңістік пен уақытта дамуын көрсететін тарихи, системаның біртұтастығын қамтамасыз ететін басқарушылық, оның әр кездегі қалпын суреттейтін информациялық т.б. тұрғыдан қарау кең тараған. Бір тұтас системаны мәні сипаты, пайда болуына қарай әртүрлі типтерге, кластарға бөлу де көп кездеседі. Бірақ біздің міндет бұлардың бәрін тәпіштеп айту емес, қоғамның күрделі біртұтас система екенін еске салып, соның ең негізгі ерекшеліктерін анықтауға ұмтылу.
1. Флоров В.И. Введение в философию. Учебник.42,гл. ХІV, XV.М, 1988
2. Спиркин А.Г. Основы философии. Гл. ІХ-ХІV.М., 1989.
3. Кішібеков Д.К, Сыдыков У.Е. Философия. Алматы, 1994.
4. Мир философии Ч. 2, разд. VI,М.,1991
5. Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление.М., 1981.
2. Спиркин А.Г. Основы философии. Гл. ІХ-ХІV.М., 1989.
3. Кішібеков Д.К, Сыдыков У.Е. Философия. Алматы, 1994.
4. Мир философии Ч. 2, разд. VI,М.,1991
5. Афанасьев В.Г. Общество: системность, познание и управление.М., 1981.
ҚОҒАМ - ӨЗДІГІНЕН ДАМИТЫН СИСТЕМА
тақырыбына методикалық ұсыныстар
Әденов С.Т., Мәмбетов А.Қ.
Қоғамды өздігінен дамитын система ретінде қарау система ұымын тереңірек
талдауды қажет етеді. Ғылыми әдебиетте оның әртүрлі анықтамалары бар. Өте
жалпы түрде система дер әр түрде өзара байланыста болатын компоненттердің
ішкі күрделі бөліктердің жиынтығын айтады. В.Г. Афанасьев бұл анықтаманы
нақтылай түседі, ол бір тұтас система деп, оны құрайтын компоненттердің
жеке өздерінде жоқ, бірақ солардың өзара байланысынан туындайтын жаңа
біріктіруші қасиеттері бар жиынтықты атайды. Афанасьев В.Г. Общество:
системность, познание и управление.М., 1981,19бет
Системаның міндетті түрде жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы оның
ерекшеліктерін айқындайды. Мысалы, системаның компоненттерінің байланысы
осы системаның басқа системалармен, оның компоненттерінің сырт ортамен
байланысынан әлде қайда тұрақты болады, осының нәтижесінде система әрқашан
біртұтас материалдық жүйе ретінде қызмет етеді. Екіншіден, бір тұтас
система өзінің компоненттеріне де белсенді әсер етіп, оларды өз болмысына
сәйкестендіріп өзгертеді: компоненттер системаға кірмей тұрғандағы өзіндік
қасиеттердің бірталайынан айрылады; сақталып қалынған қасиеттерде сандық
және сапалық өзгерістерге түседі; компоненттер мүлдем жаңа қасиеттерге де
ие болады. Және, бұл өзгерістердің бәрі тек ішкі себептіліктен,
компоненттердің өзара байланысынан ғана туындайтынын естен шығармау керек.
Біртұтас системаның жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы міндетті,
бірақ оны басқа тұрғыдан да қарастыруға болады. Ғылыми әдебиетте системаның
ішкі құрылысын анықтайтын жүйелік – құрылымдық, мақсат қойып, оған
ұмтылушылық, компоненттердің өз міндеттерін атқаруын қарастыратын жүйелік –
функционалдық, системаның қоршаған ортамен байланысын тексеретін жүйелік –
коммуникативтік, кеңістік пен уақытта дамуын көрсететін тарихи, системаның
біртұтастығын қамтамасыз ететін басқарушылық, оның әр кездегі қалпын
суреттейтін информациялық т.б. тұрғыдан қарау кең тараған. Бір тұтас
системаны мәні сипаты, пайда болуына қарай әртүрлі типтерге, кластарға бөлу
де көп кездеседі. Бірақ біздің міндет бұлардың бәрін тәпіштеп айту емес,
қоғамның күрделі біртұтас система екенін еске салып, соның ең негізгі
ерекшеліктерін анықтауға ұмтылу.
Қоғам – ең күрделі материалдық құбылыс, яғни табиғаттың даму
заңдылығына сәйкес, оның белгілі бір кезеңінде, ешбір сыртқы күштің
әсерінсіз – ақ пайда болатын, өздігінен стихиялық, кейін сананың
араласуымен ұйымдасатын біртұтастық система. Күрделі система ретінде ол
иерархиялық байланыста болатын компонентердең жеке адам, әлеуметтік топ,
тап, ұлт, мемлекет т.б., олардың әртүрлі қатынастарынан өндірістік,
праволық, саяси, діни моральдік - өнегелік, ғылыми, мәдени т.б. тұрады.
Қоғамды ғылыми түрде танып білудің қиындығы табиғат системаларында кең
кездесетін өткен қалыптың қайта қайталануы мұнда аз кезедеседі, ол жаңа
ұрпақ санасы мен ісінің үздіксіз жетілуіне байланысты дамылсыз күделене
береді, дамып өзгереді. Екіншіден, қоғам туралы ілімдерде жеке адам, топ,
тап, ұлттардың мүдделері, мақсаттары міндетітүрде қатысып отырады, яғни
оларда субъективтік көзқарастар көбіне басым болып келеді, бұл да олардың
ғылымдық мәнін төмендетеді, сенімсіздік, немқұрайлықты оятады. Үшіншіден,
қоғамды зерттеу процесінде приборлар қолданып, эксперименттер жасау өте
қиын, сондықтан оның негізгі мәнін түсіну, заңдылықтарын ашу басқа
табиғаттану ғылымдарының теориялық ойлау деңгейінің жетілген кезінде ғана
мүмкін болады. Қоғам тану ғылымдарының тұра бастауы, алғашқы жетістіктері
де сондықтан табиғаттану ғылымдарының көркейген кезеңдеріне қабаттаса
келеді. Маркстің революциялық оқуы Дарвиннің ұлы эволюциялық ілімінің
жалғасы деуге болады, егер Дарвин адам баласының жануарлар дүниесімен
байланысын дәлелдеп берсе, Маркс өзінің экономикалық идеяларын бүкіл қоғам
туралы ілімдердің негізгі деп, қоғамды материалистік тұрғыдан түсіндіруге
ұмтылады.
Марксизм өз заманының ең көрнекті жалпы ғылыми жетістігі, оның
кейінгі ұрпақтарға, бүкіл ХХ ғасырға әсері өте зор болды, социалистік
мемлекеттер қалыптасып, марксизм олардың негізгі саяси-социологиялық,
экономикалық ілімі болып саналды. Бірақ қазіргі социализмнің күйреуі оның
теориялық кемшіліктерінің де бар екенін еріксіз көрсетеді. Бұл теориялық
кемішіліктер, біздің ойымызша, Маркс пен Энгельстің ең бастан-ақ Неміс
идеологясында қоғамдық болмыс ұғымын материалдық өндіріске, материалдық
қатынастарды өндірістік қатынастардың нақты түріне теңеуден басталады. Оны
марксизмнің классикалық анықтамасы саналатын К.Маркстің Саяси
экономика сыны жайында еңбегінің алғы сөзінде өте анық көруге
болады. Қоғамдық болмыс шын мәнінде материалдық өндірістен
әлдеқайда кең ұғым, ол нақты қоғамды қоршаған бүкіл табиғи және
әлеуметтік ортаны, халықтың өсіп-өнуін, яғни жыныс – жастық,
семьялық ерекшеліктерді және ең бастысы, өткен ұрпақтардың рухани
жетістігінің, бар мәдениетінің ауызша, жазбаша, заттық,дәстүр-салттық
формадағы жемістерін қамтиды. Сондықтан материалдық өндірістің
санаға әсері ешқашан тікелей жүрмейді, жаңа ұрпақ оны осы рухани
мәдени жетістіктердің призмасы арқылықабылдап түсінеді, кейін
өзгертуге тырысады. Яғни марксизмнің материалдық және идеологиялық
қатынастарды бөліп, бірін алғашқы екіншісінен соңғы деуі мүлдем
қисайған көзқарас, мұны өздері кезінде өлтіре сынаған вульгарлық
материализмнің құрсауына өздерінің түсуі деп санаған жөн. Қоғамды
материалдық тұрғыдан талдау қоғамдық болмыс алғашқы сана соңғы
деп түсінуден ары төмендемегені дұрыс. Материализм материалдық
және идеологиялық қатынастар деген бос сөздерден беки түспейді
және өткен ұрпақтың санасы мен ісін толық қамтыған қоғамдық
болмыс түсінігі әлеуметтік философия деңгейін сақтаудың кепілі
бола алады.
Материалдық қатынастарды өндірістегі қатынастарға теңеп
өндіріс тәсілі ұғымын енгізіп, оның бөліктері өндіргіш күштер
мен өндірістік қатынастардың арасындағы қайшылық қоғамның
өздігінен дамуының көзі, жалпы социологиялық заң деуі шын мәнісінде
марксизмнің әлеуметтік философия деңгейін тастап, таза экономикалық
ілім деңгейіне түсуі болып табылады. Тіпті жай экономикалық ғылыми
идея ретінде де оның өндірістік қатынастың өндіргіш күштердің даму
дәрежесіне және сипатына сәйкес болуы керек деген заңы бүгінде
ешбір іске асып отырған жоқ. Бұл адам факторын мүлдем есепке
алмайтын, сондықтан абсолютті тұрғыдағы капиталистік мемлекеттер баяғыда
cоциализмнен асып, коммунизмге жетуі керек еді. Бірақ реалды өмірде
бәрі керісінше болып отыр. Жетілген капиталистік мемлекеттерде капталистер
баюдың ең тиімді жолдарын тауып, одан әрі қарыштай баюда, ал еңбекші халық
солардан қалған , бірақ күнделікті пенделік өмірге еркін жететін байлыққа
ие болып, әлеуметтік теңдік, еркіндік идеяларын ұмытып, қожайындарының бар
айтқандарына көніп, жайбарақат, бірқалыпты ешбір ұмтылыссыз өмір кешуде.
Қанауға көндіккен, өзінің жеке адамдық мәнін іздеуден қалғандардан артық
бақытты адам бола ма? Осындай өмір үшін олар өз мемлекетінің даму жолына
кеш түскен басқа мемлекеттерді басып-жаншуын, қырып-жоюын толығынан қолдап
отырғандығын қайтесің? Яғни марксизмнің негізгі социологиялық заңы жалаң
ойдан туындаған абстракциялық тұжырым, реалдық өмірде өндіргіш күштердің
дамып, жетілуі ескі өндірістік қатынастарды бекіте түсетіндігін көрсетеді,
соның арқасында еңбекшілерді көптеген идеологиялық – саяси әдістермен
жартылай мал, жай өндіруші – тұтынушы жан, сөйлейтін құрал дәрежесіне
жеткізуге, қанауды басқа мемлекеттерді, ұлттарды қанауға дейін кеңейтіп,
мәңгі күрес, соғыс, елді бір-біріне қырғызуға жол ашылады. Ал обьективті
заңға сеніп, соны тосып отыру, елді ұйқыға итермелеп, қанауға қолғабысын
тигізеді.
Марксизмнің қоғамдық базис және қондырма деген ұғымдарына да күмән
келтіре қараған жөн. Бір жағынан, марксизм базис өндірістік қатынастардың
жиынтығы, қоғамның экономикалық структурасы деп, ал ол қатынастардың ең
негізгісі өндіріс құралдарына меншіктік қатынас деп экономиканың адам,
қоғам өміріндегі ерекше ролін анықтайды. Бірақ базис қандай болса,
қондырманың мазмұны да сондай деп алғашқы, соңғы деген дәстүрлі әдісті
мұнда да қолданады. Егер қондырма ретінде тек мемлекет мекемелерін алсақ,
бұл дұрыста болар. Себебі, олардың саясаты өздері негізделген меншіктік
қатынастарды заң арқылы бекітіп, әскери-идеологиялық құралдар арқылы
қорғау. Бірақ қондырмада мемлекеттік мекемелерге жатпайтын әрқилы қоғамдық
бірлестік, топтардың мекеме ұйымдары да бар, олардың идеологиясы мен
қатынастары үстемдік етіп тұрған базистен тікелей туындамайды, бүкіл тарихи
жетістіктерге сүйенеді және көбінесе базиске қарсы болып келеді. Сондықтан
бүкіл қондырманы базистен шығару біріншіден, қоғамнан, оның тарихи
жетістігінен гөрі мемлекеттің құндылығын жақтауға тырысу бұл қоғамдық -
мемлекеттік меншік қана болу керек деген марксизм үшін заңды ұмтылыс,
екіншіден, базис пен қондырмаға негізделген қоғамдық экономикалық
формацияны ішкі элементтері өзара үйлескен бір тұтас қоғамдық система
ретінде көрсетуге тырысу, үшіншіден, ол системаны біріктіруші, біртұтастық
дәрежеге жеткізуші базистік, меншіктік материалдық қатынастар екенін
дәлелдеуге тырысудан шығады.
Егер базис пен қондырма мемлекет күші арқылы үстемдік етіп отырған
өндірістік қатынастар, меншік формалары және соны жақтайтын мекемелер,
олардың идеологиясы мен қатынастары десек, қоғамдық-экономикалық формация
қоғамның мемлекет қамтыған бөлігі деп, оның өзгеруі мемлекеттік билікті
қалыптастырушы субъектілердің – топ, тап, ұлт т.б. өзгеруі деп санауға
болады. Тарихта мемлекеттің ролі күшие береді, ол қоғамның барлық бөлігін
қамтуға, барлық іс-әрекетті реттеп отыруға тырысады. Капиталистік формация
кезінде мемлекет қоғамның барлық бөлігі мен ісін қамтып бітеді деу орынды,
сондықтан Маркстің қоғамдық-экономикалық формация ұғымы өз заманының
туындысы. Қоғамдық-экономикалық формацияны жаңаша түсіну міндетті түрде
мемлекет деген не, оның пайда болу себебі, негізгі қызметтері мен ролі
қандай деген сұрақтарға жауап беруді керек етеді. Өте қысқа түрде айтқанда,
мемлекет және жеке меншік бекіп (онсыз адамның мәндік қасиеттері толық
ашылмайды), елдің материалдық байлықтағы теңсіздігі жетілген кезде пайда
болады, оның негізгі міндеті жария етілген құқ заңдарына сүйеніп, жеке
меншікті қаруланған күшке сүйеніп қорғау. Меншікті қорғау алдымен бай
адамдарды қорғау екені белгілі, сондықтан мемлекет біртіндеп солардың
үстемдік құралына айналады, алдымен тұтқын құлдарды, кейін кедейленген өз
отандастарын қанауға мүмкіндік береді. Мемлекет билігі мен байлықтың
тікелей байланыстылығы мемлекет ықпалының күшеюін, оның күрделінуін,
мемлекет билігіне күресу әдістерінің жетілуін қажет етеді. Баюдың жаңа
көзін – қосымша құнды ашу жаңа байлардың тұқым қуалаушылық билікке қарсы
демократиялық-халықтық билік идеясын пайдалануға мүмкіндік беріп,
капиталистік мемлекеттер, соның салдары ретіндегі капиталистік қоғамдарды
туғызады. Енді саясат күшке емес, негізінен елді алдауға сүйенетін болады.
Қосымша құн сиқырын табуда К.Маркстің ролі өте зор, оның оқуының әсерінен
бүкіл адамзат тарихы күрт өзгеріске түсті деуге де болады. Бүгінгі күні
формалдық құқ заңдарында адам теңдігі мен еркіндігін, халықтың билік
органдарды құрудағы ролін мойындамайтын мемлекеттер жоқтың қасында. Бірақ
қосымша құн өзгеріс құралдарын иемденушінің (бай-банкирлердің, олардың
топтарының, мемлекеттің) меншігі деген капиталистік негізгі экономикалық
алдамшы принцип жойылмайынша, қоғамдағы барлық байлықтың көзі еңбек, оның
субъектісі – халық ешқашан теңдікке, еркіндікке жете алмайтыны белгілі.
Капиталистік базисті алдамшы экономикалық принциппен, адамы көрінбейтін
жалпылама сайлау жүйесімен, идеологиямен бүкемелеу қазіргі қондырманың
негізгі міндеті, ал мемлекет әсерінің қоғамның барлық түкпір-түкпіріне
жайылуы (заңдардың шексіз көбеюі, бұқаралық ақпарат құралдарының жетілуі
т.б.) алдауды адам баласының көрінген ісіндегі қажетті фактор деуге,
адамзатты моральдік-өнегелік (нравственность) күйзеліске әкеліп, өзара
қырылысқа итермелейді. Маркс капиталистік алдауды ашқанмен оны логика
тұрғысынан аяқтап жеңбей, тап күресіне жүгінді. Осының бәрі бүгін бүкіл
қоғамды жоқ қылып жіберу қатеріне жеткізіп отыр. Тек осы кезде ғана
моральдік-өнегеліктің қоғам өміріндегі ролін қарастыру қажеттігі қайта
туындап, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
тақырыбына методикалық ұсыныстар
Әденов С.Т., Мәмбетов А.Қ.
Қоғамды өздігінен дамитын система ретінде қарау система ұымын тереңірек
талдауды қажет етеді. Ғылыми әдебиетте оның әртүрлі анықтамалары бар. Өте
жалпы түрде система дер әр түрде өзара байланыста болатын компоненттердің
ішкі күрделі бөліктердің жиынтығын айтады. В.Г. Афанасьев бұл анықтаманы
нақтылай түседі, ол бір тұтас система деп, оны құрайтын компоненттердің
жеке өздерінде жоқ, бірақ солардың өзара байланысынан туындайтын жаңа
біріктіруші қасиеттері бар жиынтықты атайды. Афанасьев В.Г. Общество:
системность, познание и управление.М., 1981,19бет
Системаның міндетті түрде жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы оның
ерекшеліктерін айқындайды. Мысалы, системаның компоненттерінің байланысы
осы системаның басқа системалармен, оның компоненттерінің сырт ортамен
байланысынан әлде қайда тұрақты болады, осының нәтижесінде система әрқашан
біртұтас материалдық жүйе ретінде қызмет етеді. Екіншіден, бір тұтас
система өзінің компоненттеріне де белсенді әсер етіп, оларды өз болмысына
сәйкестендіріп өзгертеді: компоненттер системаға кірмей тұрғандағы өзіндік
қасиеттердің бірталайынан айрылады; сақталып қалынған қасиеттерде сандық
және сапалық өзгерістерге түседі; компоненттер мүлдем жаңа қасиеттерге де
ие болады. Және, бұл өзгерістердің бәрі тек ішкі себептіліктен,
компоненттердің өзара байланысынан ғана туындайтынын естен шығармау керек.
Біртұтас системаның жаңа біріктіруші қасиеттерінің болуы міндетті,
бірақ оны басқа тұрғыдан да қарастыруға болады. Ғылыми әдебиетте системаның
ішкі құрылысын анықтайтын жүйелік – құрылымдық, мақсат қойып, оған
ұмтылушылық, компоненттердің өз міндеттерін атқаруын қарастыратын жүйелік –
функционалдық, системаның қоршаған ортамен байланысын тексеретін жүйелік –
коммуникативтік, кеңістік пен уақытта дамуын көрсететін тарихи, системаның
біртұтастығын қамтамасыз ететін басқарушылық, оның әр кездегі қалпын
суреттейтін информациялық т.б. тұрғыдан қарау кең тараған. Бір тұтас
системаны мәні сипаты, пайда болуына қарай әртүрлі типтерге, кластарға бөлу
де көп кездеседі. Бірақ біздің міндет бұлардың бәрін тәпіштеп айту емес,
қоғамның күрделі біртұтас система екенін еске салып, соның ең негізгі
ерекшеліктерін анықтауға ұмтылу.
Қоғам – ең күрделі материалдық құбылыс, яғни табиғаттың даму
заңдылығына сәйкес, оның белгілі бір кезеңінде, ешбір сыртқы күштің
әсерінсіз – ақ пайда болатын, өздігінен стихиялық, кейін сананың
араласуымен ұйымдасатын біртұтастық система. Күрделі система ретінде ол
иерархиялық байланыста болатын компонентердең жеке адам, әлеуметтік топ,
тап, ұлт, мемлекет т.б., олардың әртүрлі қатынастарынан өндірістік,
праволық, саяси, діни моральдік - өнегелік, ғылыми, мәдени т.б. тұрады.
Қоғамды ғылыми түрде танып білудің қиындығы табиғат системаларында кең
кездесетін өткен қалыптың қайта қайталануы мұнда аз кезедеседі, ол жаңа
ұрпақ санасы мен ісінің үздіксіз жетілуіне байланысты дамылсыз күделене
береді, дамып өзгереді. Екіншіден, қоғам туралы ілімдерде жеке адам, топ,
тап, ұлттардың мүдделері, мақсаттары міндетітүрде қатысып отырады, яғни
оларда субъективтік көзқарастар көбіне басым болып келеді, бұл да олардың
ғылымдық мәнін төмендетеді, сенімсіздік, немқұрайлықты оятады. Үшіншіден,
қоғамды зерттеу процесінде приборлар қолданып, эксперименттер жасау өте
қиын, сондықтан оның негізгі мәнін түсіну, заңдылықтарын ашу басқа
табиғаттану ғылымдарының теориялық ойлау деңгейінің жетілген кезінде ғана
мүмкін болады. Қоғам тану ғылымдарының тұра бастауы, алғашқы жетістіктері
де сондықтан табиғаттану ғылымдарының көркейген кезеңдеріне қабаттаса
келеді. Маркстің революциялық оқуы Дарвиннің ұлы эволюциялық ілімінің
жалғасы деуге болады, егер Дарвин адам баласының жануарлар дүниесімен
байланысын дәлелдеп берсе, Маркс өзінің экономикалық идеяларын бүкіл қоғам
туралы ілімдердің негізгі деп, қоғамды материалистік тұрғыдан түсіндіруге
ұмтылады.
Марксизм өз заманының ең көрнекті жалпы ғылыми жетістігі, оның
кейінгі ұрпақтарға, бүкіл ХХ ғасырға әсері өте зор болды, социалистік
мемлекеттер қалыптасып, марксизм олардың негізгі саяси-социологиялық,
экономикалық ілімі болып саналды. Бірақ қазіргі социализмнің күйреуі оның
теориялық кемшіліктерінің де бар екенін еріксіз көрсетеді. Бұл теориялық
кемішіліктер, біздің ойымызша, Маркс пен Энгельстің ең бастан-ақ Неміс
идеологясында қоғамдық болмыс ұғымын материалдық өндіріске, материалдық
қатынастарды өндірістік қатынастардың нақты түріне теңеуден басталады. Оны
марксизмнің классикалық анықтамасы саналатын К.Маркстің Саяси
экономика сыны жайында еңбегінің алғы сөзінде өте анық көруге
болады. Қоғамдық болмыс шын мәнінде материалдық өндірістен
әлдеқайда кең ұғым, ол нақты қоғамды қоршаған бүкіл табиғи және
әлеуметтік ортаны, халықтың өсіп-өнуін, яғни жыныс – жастық,
семьялық ерекшеліктерді және ең бастысы, өткен ұрпақтардың рухани
жетістігінің, бар мәдениетінің ауызша, жазбаша, заттық,дәстүр-салттық
формадағы жемістерін қамтиды. Сондықтан материалдық өндірістің
санаға әсері ешқашан тікелей жүрмейді, жаңа ұрпақ оны осы рухани
мәдени жетістіктердің призмасы арқылықабылдап түсінеді, кейін
өзгертуге тырысады. Яғни марксизмнің материалдық және идеологиялық
қатынастарды бөліп, бірін алғашқы екіншісінен соңғы деуі мүлдем
қисайған көзқарас, мұны өздері кезінде өлтіре сынаған вульгарлық
материализмнің құрсауына өздерінің түсуі деп санаған жөн. Қоғамды
материалдық тұрғыдан талдау қоғамдық болмыс алғашқы сана соңғы
деп түсінуден ары төмендемегені дұрыс. Материализм материалдық
және идеологиялық қатынастар деген бос сөздерден беки түспейді
және өткен ұрпақтың санасы мен ісін толық қамтыған қоғамдық
болмыс түсінігі әлеуметтік философия деңгейін сақтаудың кепілі
бола алады.
Материалдық қатынастарды өндірістегі қатынастарға теңеп
өндіріс тәсілі ұғымын енгізіп, оның бөліктері өндіргіш күштер
мен өндірістік қатынастардың арасындағы қайшылық қоғамның
өздігінен дамуының көзі, жалпы социологиялық заң деуі шын мәнісінде
марксизмнің әлеуметтік философия деңгейін тастап, таза экономикалық
ілім деңгейіне түсуі болып табылады. Тіпті жай экономикалық ғылыми
идея ретінде де оның өндірістік қатынастың өндіргіш күштердің даму
дәрежесіне және сипатына сәйкес болуы керек деген заңы бүгінде
ешбір іске асып отырған жоқ. Бұл адам факторын мүлдем есепке
алмайтын, сондықтан абсолютті тұрғыдағы капиталистік мемлекеттер баяғыда
cоциализмнен асып, коммунизмге жетуі керек еді. Бірақ реалды өмірде
бәрі керісінше болып отыр. Жетілген капиталистік мемлекеттерде капталистер
баюдың ең тиімді жолдарын тауып, одан әрі қарыштай баюда, ал еңбекші халық
солардан қалған , бірақ күнделікті пенделік өмірге еркін жететін байлыққа
ие болып, әлеуметтік теңдік, еркіндік идеяларын ұмытып, қожайындарының бар
айтқандарына көніп, жайбарақат, бірқалыпты ешбір ұмтылыссыз өмір кешуде.
Қанауға көндіккен, өзінің жеке адамдық мәнін іздеуден қалғандардан артық
бақытты адам бола ма? Осындай өмір үшін олар өз мемлекетінің даму жолына
кеш түскен басқа мемлекеттерді басып-жаншуын, қырып-жоюын толығынан қолдап
отырғандығын қайтесің? Яғни марксизмнің негізгі социологиялық заңы жалаң
ойдан туындаған абстракциялық тұжырым, реалдық өмірде өндіргіш күштердің
дамып, жетілуі ескі өндірістік қатынастарды бекіте түсетіндігін көрсетеді,
соның арқасында еңбекшілерді көптеген идеологиялық – саяси әдістермен
жартылай мал, жай өндіруші – тұтынушы жан, сөйлейтін құрал дәрежесіне
жеткізуге, қанауды басқа мемлекеттерді, ұлттарды қанауға дейін кеңейтіп,
мәңгі күрес, соғыс, елді бір-біріне қырғызуға жол ашылады. Ал обьективті
заңға сеніп, соны тосып отыру, елді ұйқыға итермелеп, қанауға қолғабысын
тигізеді.
Марксизмнің қоғамдық базис және қондырма деген ұғымдарына да күмән
келтіре қараған жөн. Бір жағынан, марксизм базис өндірістік қатынастардың
жиынтығы, қоғамның экономикалық структурасы деп, ал ол қатынастардың ең
негізгісі өндіріс құралдарына меншіктік қатынас деп экономиканың адам,
қоғам өміріндегі ерекше ролін анықтайды. Бірақ базис қандай болса,
қондырманың мазмұны да сондай деп алғашқы, соңғы деген дәстүрлі әдісті
мұнда да қолданады. Егер қондырма ретінде тек мемлекет мекемелерін алсақ,
бұл дұрыста болар. Себебі, олардың саясаты өздері негізделген меншіктік
қатынастарды заң арқылы бекітіп, әскери-идеологиялық құралдар арқылы
қорғау. Бірақ қондырмада мемлекеттік мекемелерге жатпайтын әрқилы қоғамдық
бірлестік, топтардың мекеме ұйымдары да бар, олардың идеологиясы мен
қатынастары үстемдік етіп тұрған базистен тікелей туындамайды, бүкіл тарихи
жетістіктерге сүйенеді және көбінесе базиске қарсы болып келеді. Сондықтан
бүкіл қондырманы базистен шығару біріншіден, қоғамнан, оның тарихи
жетістігінен гөрі мемлекеттің құндылығын жақтауға тырысу бұл қоғамдық -
мемлекеттік меншік қана болу керек деген марксизм үшін заңды ұмтылыс,
екіншіден, базис пен қондырмаға негізделген қоғамдық экономикалық
формацияны ішкі элементтері өзара үйлескен бір тұтас қоғамдық система
ретінде көрсетуге тырысу, үшіншіден, ол системаны біріктіруші, біртұтастық
дәрежеге жеткізуші базистік, меншіктік материалдық қатынастар екенін
дәлелдеуге тырысудан шығады.
Егер базис пен қондырма мемлекет күші арқылы үстемдік етіп отырған
өндірістік қатынастар, меншік формалары және соны жақтайтын мекемелер,
олардың идеологиясы мен қатынастары десек, қоғамдық-экономикалық формация
қоғамның мемлекет қамтыған бөлігі деп, оның өзгеруі мемлекеттік билікті
қалыптастырушы субъектілердің – топ, тап, ұлт т.б. өзгеруі деп санауға
болады. Тарихта мемлекеттің ролі күшие береді, ол қоғамның барлық бөлігін
қамтуға, барлық іс-әрекетті реттеп отыруға тырысады. Капиталистік формация
кезінде мемлекет қоғамның барлық бөлігі мен ісін қамтып бітеді деу орынды,
сондықтан Маркстің қоғамдық-экономикалық формация ұғымы өз заманының
туындысы. Қоғамдық-экономикалық формацияны жаңаша түсіну міндетті түрде
мемлекет деген не, оның пайда болу себебі, негізгі қызметтері мен ролі
қандай деген сұрақтарға жауап беруді керек етеді. Өте қысқа түрде айтқанда,
мемлекет және жеке меншік бекіп (онсыз адамның мәндік қасиеттері толық
ашылмайды), елдің материалдық байлықтағы теңсіздігі жетілген кезде пайда
болады, оның негізгі міндеті жария етілген құқ заңдарына сүйеніп, жеке
меншікті қаруланған күшке сүйеніп қорғау. Меншікті қорғау алдымен бай
адамдарды қорғау екені белгілі, сондықтан мемлекет біртіндеп солардың
үстемдік құралына айналады, алдымен тұтқын құлдарды, кейін кедейленген өз
отандастарын қанауға мүмкіндік береді. Мемлекет билігі мен байлықтың
тікелей байланыстылығы мемлекет ықпалының күшеюін, оның күрделінуін,
мемлекет билігіне күресу әдістерінің жетілуін қажет етеді. Баюдың жаңа
көзін – қосымша құнды ашу жаңа байлардың тұқым қуалаушылық билікке қарсы
демократиялық-халықтық билік идеясын пайдалануға мүмкіндік беріп,
капиталистік мемлекеттер, соның салдары ретіндегі капиталистік қоғамдарды
туғызады. Енді саясат күшке емес, негізінен елді алдауға сүйенетін болады.
Қосымша құн сиқырын табуда К.Маркстің ролі өте зор, оның оқуының әсерінен
бүкіл адамзат тарихы күрт өзгеріске түсті деуге де болады. Бүгінгі күні
формалдық құқ заңдарында адам теңдігі мен еркіндігін, халықтың билік
органдарды құрудағы ролін мойындамайтын мемлекеттер жоқтың қасында. Бірақ
қосымша құн өзгеріс құралдарын иемденушінің (бай-банкирлердің, олардың
топтарының, мемлекеттің) меншігі деген капиталистік негізгі экономикалық
алдамшы принцип жойылмайынша, қоғамдағы барлық байлықтың көзі еңбек, оның
субъектісі – халық ешқашан теңдікке, еркіндікке жете алмайтыны белгілі.
Капиталистік базисті алдамшы экономикалық принциппен, адамы көрінбейтін
жалпылама сайлау жүйесімен, идеологиямен бүкемелеу қазіргі қондырманың
негізгі міндеті, ал мемлекет әсерінің қоғамның барлық түкпір-түкпіріне
жайылуы (заңдардың шексіз көбеюі, бұқаралық ақпарат құралдарының жетілуі
т.б.) алдауды адам баласының көрінген ісіндегі қажетті фактор деуге,
адамзатты моральдік-өнегелік (нравственность) күйзеліске әкеліп, өзара
қырылысқа итермелейді. Маркс капиталистік алдауды ашқанмен оны логика
тұрғысынан аяқтап жеңбей, тап күресіне жүгінді. Осының бәрі бүгін бүкіл
қоғамды жоқ қылып жіберу қатеріне жеткізіп отыр. Тек осы кезде ғана
моральдік-өнегеліктің қоғам өміріндегі ролін қарастыру қажеттігі қайта
туындап, ол ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz