Түркологиялық еңбектерде зат есімнің зерттелуі

Тіл білімінде сөздік құрамдағы барлық сөздерді лексика-грамматикалық топтарға бөліп, топтастыру дәстүрі бар. Бұлай айырып-ажыратудың мақсаты жөнінде грамматика теориясының білгір мамандарының бірі О.П. Суник [1, 9-10 бб.] былай деп жазады: «Сөз таптарының жалпы теориясы таза практикалық міндеттерді шешу үшін және, ең алдымен, өмір сүріп отырған тілдердің толық мәнді ғылыми грамматикалары мен оқулық ретіндегі грамматикаларын жасау үшін, көптеген тілдерге тән, жалпылама ортақ жайларды да, әрбір жеке тілдің өзіндік бейнесін, өзіндік табиғатын, оның грамматикалық құрылысын сипаттайтын ерекшеліктерді де бірдей орынды ескеретін грамматикаларды жасау үшін қажет» [Аударма К. Ахановтікі: 2, 355 б.]. Ғылыми жұртшылық мойындаған осы сияқты ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, біз де XI-XII ғасырлардан келіп жеткен түркі жазба әдебиеті мұралары – «Қутадғу билиг» пен «Һибат-ул хақайиқ» ескерткіштері тілінде түбір немесе негіз қалпында ұшырасатын зат есімдерді бөліп алып, фонетика-морфологиялық, семантикалық тұрғыдан қарастырдық.
Тілші-ғалым А. Ысқақов атап көрсеткеніндей: «Зат деген ұғым күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірде ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен оқиғаларды, пайымдаулар мен түсініктерді толық қамтиды» [3, 141 б.]. Тіл-тілде лексикалық құрамы бай, грамматикалық құрылысы күрделі сөз табы зат есім болып есептеледі. Ол есімдердің өз ішінде де дербес қолданылады. Басқа есімдер зат есімнің айналасына топталып, оған қатысты ғана айтылады.
Зат есім, әсіресе, семантикалық жағынан аса үлкен категория. Зат есім тобына енетін сөздердің барлығы бірдей заттық ұғымды білдіргенімен, бұларды іштей ажыратып талдағанда мағыналық-ұғымдық жағынан сала-салаға бөлініп кетеді: нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды [4, 45-54 бб.]. Заттың сын-сипатын білдіретін немесе оның өзіндік ерекшеліктерін нақтылай түсетін, әсірелеу, бейнелеу жолымен сезімге әсер ете алатын топтары да бар. Барлық зат есімдер 1) адам атаулары, 2) адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып екіге бөлінеді. Мұның алғашқысын А. Ысқақов адамзат есімдері, соңғысын ғаламзат есімдері деп атаған [3, 144-145 бб.].
Зат есімнің грамматикалық жағынан да өзіне тән ерекшеліктері көп. Зат есімге тән қасиет – мағынасы ешбір өзгеріске ұшырамай-ақ көптеледі, септеледі, тәуелденеді, кейде жіктеледі. «Зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан 1) жалаң сөздер, 2) күрделі сөздер болып екі топқа жіктеледі. Жалаң сөздер іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, күрделі сөздер біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз болып топ-топқа бөлінеді» [3, 90-91 бб.].

1 Суник О.П. Общая теория частей речи. – М.-Л.: Наука, 1966. – 131 с.
2 Аханов К. Тіл білімінің негіздері. – Алматы: Мектеп, 1978. – 496 б.
3 Ысқақов А. Қазіргі қазақ тілі. Морфология. – Алматы: Мектеп, 1974. – 408 б.
4 Қазақ тілінің грамматикасы. Морфология: І, ІІ бөлім / Жауапты ред. М. Балақаев. – Алматы: Ғылым, 1967. – І бөлім. – 264 б.
5 Төлеуов Ә. Қазақ тіліндегі зат есім категориясы. – Алматы: Мектеп, 1971. – 88 б.
6 Кононов А.Н. История изучения тюркских языков в России: Дооктябрьский период. – Ленинград: Наука, 1972. – 272 с.
7 Қордабаев Т. Түркология және қазақ тіл білімі. – Алматы: Санат, 1988. – 144 б.
8 Развитие казахского советского языкознания / Отв. ред. А.Т. Кайдаров. – Алма-Ата: Наука, 1980. – 248 с.
9 Сауранбаев Н. Қазақ тілі. Педучилищелерге арналған. – Алматы: Қазақтың мемлекеттік оқу-педагогика баспасы, 1953. – 220 б.
10 Қазіргі қазақ тілі. Лексика, фонетика, морфология, синтаксис / Ред. басқ. І. Кеңесбаев. – Алматы: Ғылым, 1954. – 564 б.
11 Қазақ грамматикасы: Фонетика. Сөзжасам. Морфология. Синтаксис / Жауапты ред. Е. Жанпейісов. – Астана: Елорда, 2002. – 784 б.
12 Аханов К. Грамматика теориясының негіздері. – Алматы: Ғылым, 1972. – 239 б.
13 Щербак А.М. Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана. – М.-Л.: Наука, 1961. – 204 с.
14 Айдаров Ғ., Құрышжанов Ә., Томанов М. Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі. – Алматы: Мектеп, 1971. – 272 б.
15 Наджип Э.Н. Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык: В 2-х ч. – Алма-Ата: Наука, 1975. – Ч. 1. – 210 с.
16 Кононов А.Н. Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. – Л.: Наука, 1980. – 256 с.
17 Фазылов Э.И., Зияева М.Т. Изысканный дар тюркскому языку. – Ташкент: Фан, 1978. – 452 с.