Түркологиялық еңбектерде зат есімнің зерттелуі

Пән: Философия
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 6 бет
Таңдаулыға:

ТҮРКОЛОГИЯЛЫҚ ЕҢБЕКТЕРДЕ ЗАТ ЕСІМНІҢ ЗЕРТТЕЛУІ

Құлжанова Б. Р.

филол. ғ. к., доцент

Әл- Фараби атындағы Қазақ

ұлттық университеті

Халықаралық қатынастар факультеті

Дипломатиялық аударма кафедрасы

Тіл білімінде сөздік құрамдағы барлық сөздерді лексика-грамматикалық топтарға бөліп, топтастыру дәстүрі бар. Бұлай айырып-ажыратудың мақсаты жөнінде грамматика теориясының білгір мамандарының бірі О. П. Суник [1, 9-10 бб. ] былай деп жазады: «Сөз таптарының жалпы теориясы таза практикалық міндеттерді шешу үшін және, ең алдымен, өмір сүріп отырған тілдердің толық мәнді ғылыми грамматикалары мен оқулық ретіндегі грамматикаларын жасау үшін, көптеген тілдерге тән, жалпылама ортақ жайларды да, әрбір жеке тілдің өзіндік бейнесін, өзіндік табиғатын, оның грамматикалық құрылысын сипаттайтын ерекшеліктерді де бірдей орынды ескеретін грамматикаларды жасау үшін қажет» [Аударма К. Ахановтікі: 2, 355 б. ] . Ғылыми жұртшылық мойындаған осы сияқты ұстанымдарды басшылыққа ала отырып, біз де XI-XII ғасырлардан келіп жеткен түркі жазба әдебиеті мұралары - «Қутадғу билиг» пен «Һибат-ул хақайиқ» ескерткіштері тілінде түбір немесе негіз қалпында ұшырасатын зат есімдерді бөліп алып, фонетика-морфологиялық, семантикалық тұрғыдан қарастырдық.

Тілші-ғалым А. Ысқақов атап көрсеткеніндей: «Зат деген ұғым күнделікті өмірде кездесетін әдеттегі нәрселерді ғана емес, табиғат пен қоғамдық өмірде ұшырасатын сан алуан құбылыстар мен оқиғаларды, пайымдаулар мен түсініктерді толық қамтиды» [3, 141 б. ] . Тіл-тілде лексикалық құрамы бай, грамматикалық құрылысы күрделі сөз табы зат есім болып есептеледі. Ол есімдердің өз ішінде де дербес қолданылады. Басқа есімдер зат есімнің айналасына топталып, оған қатысты ғана айтылады.

Зат есім, әсіресе, семантикалық жағынан аса үлкен категория. Зат есім тобына енетін сөздердің барлығы бірдей заттық ұғымды білдіргенімен, бұларды іштей ажыратып талдағанда мағыналық-ұғымдық жағынан сала-салаға бөлініп кетеді: нақтылық және абстрактілік, жалпылық және жалқылық, даралық және жинақтылық, жекелік және топтық сияқты семантикалық категорияларды да қамтиды [4, 45-54 бб. ] . Заттың сын-сипатын білдіретін немесе оның өзіндік ерекшеліктерін нақтылай түсетін, әсірелеу, бейнелеу жолымен сезімге әсер ете алатын топтары да бар. Барлық зат есімдер 1) адам атаулары, 2) адамнан өзге жан-жануарлар мен заттардың атаулары болып екіге бөлінеді. Мұның алғашқысын А. Ысқақов адамзат есімдері, соңғысын ғаламзат есімдері деп атаған [3, 144-145 бб. ] .

Зат есімнің грамматикалық жағынан да өзіне тән ерекшеліктері көп. Зат есімге тән қасиет - мағынасы ешбір өзгеріске ұшырамай-ақ көптеледі, септеледі, тәуелденеді, кейде жіктеледі. «Зат есімдер тұлғалық құрамы жағынан 1) жалаң сөздер , 2) күрделі сөздер болып екі топқа жіктеледі. Жалаң сөздер іштей түбір сөз және туынды сөз болып бөлінсе, күрделі сөздер біріккен сөз, кіріккен сөз, қос сөз, қысқарған сөз болып топ-топқа бөлінеді» [3, 90-91 бб. ] .

Зат есім сөйлемде атау тұлғада тұрып бастауыш , атау мен іліктен басқа септіктердің бірінде тұрып толықтауыш болады. Қандай сөзбен тіркесуіне және қай орында тұруына қарай анықтауыш та, пысықтауыш та, баяндауыш та болады. Сөйлем құрамында үнемі бастауыш қызметінде жұмсалу, яғни айтылатын ойдың иесін білдіріп, басқа сөздерге тәуелсіз қолдану зат есімдерді дербес, тәуелсіз қолданылатын сөз ретінде қалыптасуына мүмкіндік жасады [5, 34 б. ] .

Қазақ тілі тарихын түркі тілдері тарихынан бөліп алып қарастыруға болмайды. Дереккөздер - орхон-енисей, көне ұйғыр жазба ескерткіштері, орта ғасырлық араб, парсы, түркі ғалымдарының еңбектері және XYIII ғасырдан бергі Батыс Европа мен орыс ғалымдарының зерттеулері туралы академик А. Н. Кононовтың «История изучения тюркских языков в России» атты кітабында толық мағлұмат беріледі [6, 215-242 бб. ] . Бұдан кейін орыс түркологтарының орыс тілінде жазған грамматикалары туралы Т. Қордабаев «Түркология және қазақ тіл білімі» атты еңбегінде баяндап береді [7, 114-117 бб. ] . Бірақ «ол еңбектерде жеке сөздердің құрамы мен олардың қандай жұрнақтар арқылы жасалатыны, әр түрлі жалғаулар арқылы қалай түрленетіні сияқты мәселелер ғана қамтылып, ол сөздердің неліктен белгілі бір сөз табына жататындығы, сөз таптарының неліктен жеке сөз табы болып табылатындығы, олардың өзіндік лексика-грамматикалық сипаттары қандай деген сияқты күрделі теориялық мәселелер қамтылмаған болатын» [8, 71 б. ] . Қысқасы, «қазақ тілін зерттеген орыс түркологтарының ешқайсысы да қазақ тіліндегі сөздерді тапқа бөлгенде қандай принципті басшылыққа аламыз деген сұрауды қойған да, оған жауап берген де жоқ» [7, 116 б. ] . Ол еңбектердің барлығы да сипаттау дәрежесінде болып, күрделі ғылыми мәселелерді шеше алмады.

1914 жылы «Тіл құралы» деген атпен Орынборда жарық көрген Ахмет Байтұрсынұлының оқулығы қазақ тілі морфологиясын ана тілімізде сөз еткен алғашқы зерттеу болды. Сөздерді тапқа бөлу де осы оқу құралынан басталды [7, 116 б. ] . Бұдан кейінгі ірі еңбек 1936 жылы Алматы қаласында жарық көрген проф. Қ. Жұбановтың «Қазақ тілінің грамматикасы» атты оқулығы еді. Онда ғалым алғаш рет қазақ тілінің өз табиғи материалдарын қазақ тілінің ішкі заңдылықтарына үйлестіре отырып, ғылыми талдаулар мен баяндаулар жасаған [8, 72 б. ] . Арнайы орта және жоғары дәрежелі білім берудегі бағдарламаға сәйкес жазылған академик Н. Т. Сауранбаевтың «Қазақ тілі» (1948) атты оқу құралы да өз кезінде үлкен роль атқарды [9, 220 бб. ] .

1954 жылы жоғары оқу орындарына арналған «Қазіргі қазақ тілі» атты көлемді кітап жарық көрді. Онда қазақ тілінің барлық салалары жан-жақты талдауға түседі, ғылыми сипаттамасын алады. Осы еңбекте зат есімдер туралы жинақталған теориялық мағлұматтар бар [10, 162-185 бб. ] . Бұдан кейін А. Ысқақовтың «Қазіргі қазақ тілі» (1964) атты монографиялық еңбегін ерекше атап өткен жөн. Мұнда морфологияның жалпы теориялық мәселелері, оның ерекше белгілері жан-жақты баян етіледі [8, 73 б. ] .

Морфологиялық зерттеулердің бұрын-соңды жетістіктерін жинақтап, оны жүйелі тәртіпке түсіріп баяндаған еңбектердің бірі - 1967 жылы шыққан «Қазақ тілінің грамматикасы» болды [4, 3-264 бб. ] . Бұл академиялық грамматика теориялық жағынан әлдеқайда жаңарып, қазіргі ғылым жетістіктерімен толықтырылып, 2002 жылы «Қазақ грамматикасы» деген атпен басылып шықты [11, 3-784 бб. ] . Соңғы санамаланған еңбектердің барлығында да зат есім категориясы туралы мағлұматтар жеткілікті. Ә. Төлеуовтің 1971 жылы шыққан «Қазақ тіліндегі зат есім категориясы» [4, 3-88 бб. ] және К. Ахановтың 1972 жылы шыққан «Грамматиканың теориялық негіздері» [12, 21-57 бб. ] атты еңбектерін де өз дәрежесінде жазылған зерттеулер деп танимыз.

Көне түркі жазба ескерткіштері тіліндегі зат есімдер шет елдерде де, біздің елімізде де жеке алынып, арнайы зерттелген емес. Барлық сөз таптары морфология саласының құрамында талданған. Ескі жәдігерліктер бойынша біздің таңдаған нысанымызға қатысы бар зерттеулердің басты-бастылары мыналар.

Көрнекті түрколог А. М. Щербак 1961 жылы «Грамматический очерк языка тюркских текстов X-XIII вв. из Восточного Туркестана» атты еңбек жариялап, онда морфологияға бір тарау арнаған. Зерттеуге Йүсүп Баласағунидің «Қутадғу билигі», Ахмед Йүгнекидің «Һибат-ул хақайиғы», Махмуд Қашғаридің «Дивану луғат-ит турк», Рабғузидің «Қисас-ул анбийасы», «Оғуз-наме» т. б. ескерткіштер нысан етіліп алынған. Мұнда осы ескерткіштер тілінде ұшырасатын зат есімдер туралы жалпы мағлұмат беріледі. Зат есімдердің сөзжасамына, қосымшаларына ерекше көңіл бөлінеді [13, 76-113 бб. ] .

1971 жылы Ғ. Айдаров, Ә. Құрышжанов, М. Томановтың авторлығымен университет пен педагогтық институттардың филология факультеттеріне арналған «Көне түркі жазба ескерткіштерінің тілі» атты оқу құралы жарияланды. «Көне ұйғыр жазу ескерткіштерінің тілі» бөлімін Ғ. Айдаров жазған. Мұнда түбір сөздер, туынды сөздер, біріккен сөздер, күрделі сөздер, көптелу, тәуелдену, септелу, жіктелу категориялары әңгімеленеді. Ескерткіштерден нақты мысалдар келтіріледі [14, 140-142 бб. ] . «Көне қыпшақ тілінде жазылған ескерткіштердің тілі» бөлімін Ә. Құрышжанов құрастырған. Ол қыпшақ тілі ескерткіштеріндегі зат есімінің жай-күйін айта келіп, жалғаулары мен жұрнақтары туралы біршама мағлұмат береді [14, 213-229 бб. ] . «М. Қашғари заманындағы түркі халықтарының тілі» бөлімін жазған М. Томанов та «Дивану луғат-ит турк» сөздігіндегі зат есімдер туралы баяндайды [14, 157-161 бб. ] .

Э. Н. Наджиптің «Тюркоязычный памятник XIV века «Гулистан» Сейфа Сараи и его язык» атты монографиясы Алматы қаласында 1975 жылы жарық көрді. Ол «Гулстан бит-турки» ескерткіші тілінде ұшырасатын зат есімдердің барлық категорияларына тоқталады. Олардың басты-басты ерекшеліктерін ашып көрсетеді. Әр айтқан пікіріне айғақ ретінде жәдігерліктен мысал келтіріп отырады [15, 100-119 бб. ] . Ғалымның зерттеу әдістері әлі де өзінің өміршеңдігін жойған жоқ.

Э. И. Фазылов пен М. Т. Зияеваның «Изысканный дар тюркскому языку (Грамматический трактат XIV в. на арабском языке) » аталатын монографиялық еңбектері 1978 жылы Ташкент қаласынан басылып шықты. Мұнда «Китаб ат-тухфа аз-закийа фи-л-луға ат-туркийа» ескерткішінің тілі жан-жақты сипатталады. Ескерткіш тіліндегі зат есімдердің қосымшалары бір бөлек, сөз жасамы бір бөлек әңгімеленген [17, 31-82 бб. ] .

1980 жылы академик А. Н. Кононовтың «Грамматика языка тюркских рунических памятников VII-IX вв. » деп аталатын монографиялық еңбегі жарық көрді. Мұнда Орхон-Енисей ескерткіштері тіліне жан-жақты талдау жасалады. Зат есімдердің сөзжасамына да, қосымшаларына да едәуір көңіл бөлінген [16, 83-162 бб. ] . Әр грамматикалық форманы зерделеп, этимологиясын тілге тиек етеді. Өзінің алдындағы зерттеушілердің бүкіл жаңалықтарын пайдаланады. Өткен ғасырда шыққан құнды еңбектердің қатарынан саналады.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.