Аударматану

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Курстық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 30 бет
Таңдаулыға:

Мазмұны

КІРІСПЕ

1 ФОНЕТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

2 МОРФОЛОГИЯЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

3 СЕМАНТИКАЛЫҚ ЕРЕКШЕЛІКТЕР

ҚОРЫТЫНДЫ

ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ

ІІ. Қосымша әдебиеттер тізімі

Сөздіктер

КІРІСПЕ

Аударма - адам қызметінің байырғы түрлерінің бірі. Ацдарма ісінің халықтың әлеуметтік өркендеуіне қаншалықты мәнді-маңызды ықпалы болғанын дәлелдеу үшін жазба тәржіманы арғы кезеңдерге ұштастыратын көзқарастар да жоқ емес. М. Қашқаридың «Диуани лұғат-ат-түрік» сөздігі «қазақ аудармасының бастауы» деп есептелінуі немесе Шығыс ақындарының шығармаларының сюжеті мен мазмұны көп өзгермей, қайырадан қазақша жырлануының назира аударма деп аталуы - аударманың халық тарихында, әдебиет пен білім-ғылымның іргетасының қалануында да елеулі рөлі бар екенін аңғартуға ұмтылысының белгісі.

Аударма - халықтың рухани қызметінің, мәдени өмірінің бір саласы, халықтар арасындағы үзілмейтін үрдістердің бірі. Оның тұтастай алғанда әлем әдебиетіндегі, жекелеген халықтардың мәдениетіндегі рөлі ерекше маңызды.

1950 жылдардың бас кезінен бастап қазақ мәдениетінде орыс тілінде жазылған көркем әдебиетті, қоғамдық-саяси әдебиетті қазақша аудару жұмысы мәдениет пен әдебиеттегі ең маңызды шаралардың біріне айналды. Аударма ісі мәнінің анағұрлым күшейе түсуінің басты себебі - ең алдымен, бұл шаруаға қоғадық-саяси тапсырыс болды; елуінші жылдарда саясат тарапынан барлық халықтардың туыстығы, бірлігі, достық, теңдік, біртұтас қоғам, ортақ тіл мен ортақ мәдениет деген ұғымдардың ұлт санасына сыналап ендіріуіне байланысты өзге тілден ұлт тілдеріне тәржімалау ісі - идеология майданының қуатты құралы ретінде бағаланды. 1950 жылы Қазақсатнда ашылған Мемлекеттік көркем әдебиет баспасының «жыл сайын шығарып отырған кітаптарының дені - аударма әдебиет» болды. Осы кезеңнен бастап қоғамдық-саяси мазмұндағы әдебиетті, көсемсөз жанрларын, көркем әдебиетті қазақшалау қолға алынды.

Бұдан арғы ғасыр бұрын өзге тілде жазылған түпнұсқаны қазақша «сөйлету» ісіне қазақ көркем классиктерінің, ғалымдар мен журналистердің белсене атсалысуына ықпал еткен тағы бір жайт - зиялы қауым өкілдері аударма жасауда ұлттық рухани мәдениетті өркендетудің бір жолы, «ұлттық әдебиетіміздің, тіпті жалпы мәдениетіміздің қорына кіретін, болашақ ұрпақтарға мұра болып қалатын табысымыз» деп қарады.

Дүниежүзілік классикалық биік деңгейдегі көркем туындылардың тәржімасын жасау ісімен бірқатар саяси-қоғамдық әдебиетті қазақшалаудың тәжірибесі де шыңдалып, жинақталды; оқу-ағарту құралдарының қазақ тіліндегі нұсқаларының сапалы жазылуына мән берілді. Аударма ісін дұрыс жолға қоюға, аудармашылық шеберлікті жетілдіруге бағыт беруде, түпнұсқаның стилі мен тілінің сақталуы - сәтті және сәтсіз аудармалардың болу себебі неде; өзге тілдегі түпнұсқаны қазақша сөйлетуге қандай әдіс-амал ұтымды дегендердің теориялық тұрғыдан бірқыдыру салмақтануында 50-60 жылдарда ұдайы, жүйелі түрде өткізілген ғылыми-практикалық басқосулар мен мәслихаттардың қосқан үлесі айрықша болды. Аударманың ірілі-ұсақты мәселелері - негізінен аударуда ұшырасатын кемшіліктер, ақаулақытар мерзімді баспасөз ретінде үздіксіз талқыланып отырды.

Аударма әдебиет осылайша зиялы қауымның назарынан түспей, әдебиеттің өзекті мәселесінің біріне айналды. Бұлай болуының түп-арқауы, біріншіден, аударманың, төл әдебиеттен өзгеше, қоғамдық-саяси тапсырысты орындағанына байланысты болса екіншіден, аударма қоғамның, әрбір жеке адамның зердесін, интеллектісін байытатын, тұтастай алғанда, ұлт мәдениетіне қосылатын рухани қазына, көркемөнердің бір түрі деп бағаланды /1, 12/.

Бүкіл түркі тілдері қазіргі өмір сүріп тұрған қалпына келу үшін қаншама заманды, қаншама дәуірді басынан өткерді. Тарихқа белгісіз бұлыңғыр кезеңде де, тіпті өзіміз білетін бергі уақытта да ол дамуын тоқтатқан жоқ. Толықты, шыңдалды, жетілді, қайта қалыптасты. Алайда өзгеру, жетілу өздігінен бола салмайды.

Тілдегі элементтердің, категориялардың, құбылыстарың түрлі- түрлі даму жолдарын ашу, зерттеу, тексеру, айналып келгенде, көне мен жаңаның арасындағы сабақтастықты айқындау тіл тарихының үлесіне тиеді /2, 3/.

Кез келген тілде әрбір сөздің бастау алар қайнар көзі бар. Барша ғалымдарға белгілі, кез келген сөз алдымен дыбыс күйінде қолданылып, дами келе ол бір буынды сөзге айналған. Дәуір дамып, заман ауысып, бір буынды сөздердің бәрі өзіне жалғанған қосымшаларды өзіне сіңіріп, екі, үш және көп буынды сөздерге де айналған. Бұл құбылыс дыбыс күйінен сөз күйіне ауысқан заманда да болған. Демек әр дәуір, әр заман өзінің жаңалығымен келіп, өмірдегі барлық құбылысқа өзінің әсерін тигізбей өтпейді. Осындай дәуір құбылысы тілдің дамуына да үлкен септігін тигізді.

Жалпы түркі, алтай тілдерінде болған мұндай құбылыс ғалымдардың назарын өздеріне аудармай қойған жоқ. Ғалымдар бұл құбылыстартың болу себептерін әр қырынан зерттеп, түсіндіре бастады. Бір буынды сөздерді зерттеген ғалымдардың кейбіреулері оны фонетикалық жағынан, кейбіреулері морфологиялық жағынан, ал енді біреулері оны семантикалық жағынан қарастырды. Лексикалық жағынан зерттегендердің де қатары аз емес еді.

Белгілі зерттеуші ғалым Ә. Т Қайдаров өзінің «Структура односложных корней и основ в казахском языке» деген зерттеу еңбегінде барлық түркі тілдерінің негізгі ядросы осы бір буынды түбірлер екенін айтып өтеді:

«Односложные корневые слова, составляющие ядро всей базисной лексики тюркских языков, всегда привлекали и продалжают привлекать к себе внимание тюркологов (шире-алтаистов) . Это объясняется тем, что к вопросу корневой лексики исследователя в области исторической лексикологии ведет любой ретроспективный анализ агглютинативного строя тюркского слова» /3, 4/.

Бір буынды сөздерді зерттеуді қолға алған ғалымдардың бірі Ә. Қайдаров. Ол қазақ тіліндегі бір буынды сөздерді барлық түркі тілдерімен салыстырып, сол бір буынды түбірлердің шығуын, оның дамуын зерттейді. Ғалым жоғарыда аталған еңбегінде былай дейді:

«В этом плане наше исследование является как бы первой попыткой рассмотреть фоно-морфо-семантическую структуру моносиллабов на обширном материале конкретного тюркского языка. Для этого мы старались разными методами выявить весь комплекс односложных корней казахского языка обладающих и не обладающих в нем автономностью. Всесторонный анализ односложных самостоятельных корней и основ (в дальнейшем- ОКО) позволил распределить их по структурным типам в диахронном и синхронном планах их развития, определить их гомогенность или гетерогенность, устойчивость или вариабельность, разложимость или неразложимость, первичность или производность, самостоятельность или этимологическую затемненность и т. д » /3, 3/.

Ғалым Ә. Қайдаров бұл еңбегін салыстырмалы-тарихи еңбек деп санамайды, ол басқа ғалымдардың еңбегін қарай отырып, ғалымдарда түркі түбірлерінің қандай бағытта дамитыны туралы әртүрлі көзқарастың пайда болатынын айтады:

«Надо отметить, что по существующей в тюркологии трактовке под терминам «корень» обычно понимается неразложимая часть слова, которая может быть не только односложной, но и двусложной, даже трехсложной. И вот тут-то у тюркологов начинаются разногласия. Вопрос, в каком направлении развивался тюркский корень от- простейших моносиллабичных форм к сложным полисиллабичным или наоборот-остается все еще спорным. Односложный лексический элемент, кажущийся на первый взгляд неразложимым, при более тщательном анализе в одном случае может распадаться не реальные составные части, а в другом, наоборот окозаться «продукцией» сплавления, фузии и прочих структурных изменений и модификаций. Имменно поэтому односложная лексема, квалифицируемая в плане синхронии как корень, в плане диахронии может окозаться основной, состоящей из производящей и производной морфем. Этим обстоятельством определено и названия работы, и то что, «корень» и «основа» вначале не дифференцируются, а сочетания «односложные корни и основы» и «односложные корни- основы» употребляюся как взаимозаменияемые» /3, 4-5/.

Яғни ғалым Ә. Қайдаров өз еңбегін тек бір буындыларды зерттеуге ғана арнамай, сол бір буындыларды түбір мен негіздің қайсысына жатқызу керектігін айтады, демек, «бір буынды түбір және негіз» және «бір буынды түбір-негіз» деген атау бірін-бірі ауыстыра алады.

Белгілі зерттеуші ғалым Ә. Қайдаров «негіз» деген сөзге Г. Вамберидің пікірін келтіре отырып анықтама береді. Ә. Қайдаров түбірді былай түсіндіреді: «Самопонятие «корень» в тюркологической литературе имеет самые различные определение. Так, примерно сто лет тому назад оно обозначалось терминами: основа, основной слог, основное слово и т. д». Одан кейін Г. Вамберидің пікірінен үзінді келтіреді: «Отмечая сложность этого вопроса Г. Вамбери писал: «Я со своей стороны готов допустить, из-за настороженности, пока только «основа», так как есть примеры, в которых произошел корень из коренного слова и аффикса, присоединившегося к нему позже, таким образом, выйти из заблуждения можно только после тщательного исследования » (Вамбери, 1, 6) . В подверждение он приводит слово um или ип «мука», образованное, по его мнению, от og- ~ ov «тереть, раздавить» после сокращения ogum, ovum, oum; настоящим же корнем турецкого слова со значением «мука», может служить, как как считает автор, только и . Точно такой же интерпретации он придерживается при объяснении es «товарищ, спутник» от ек «соединить попарно, соединить, присоединить»: egis> eis> es; kos «складывать, сложить, прибавить» от qoj+ us> qous; jumsaq «мягкий», собственно jogu+ sak>joum+ sak «растертый» от jog - «месить, топтать», jas «тихий» от javas, jaas и т. д» /3, 13/.

Г. Вамбери түркі тілдерінен түбірге көптеген нақты фактілер арқылы мысалдар келтірді. Оның ойынша «негіз» өзінше «үш немесе екі әріптен құралады, бірақ әр кезде уақыт өте келе басынан немесе соңынан түсіп қалған бір ғана дауысты дыбыстан тұрады. Үш әріптен тұратын негіздің реті мынадай: bar «бар», ber «бер» kol «көл» , екі әріптен тұратын негіздің реті былай: ас-«аш», il-«іл», en-«алыс» , және бір әріптен тұратын негіздер: и «түс», и- «отыру» . Үш әріптен тұратын негізді және екі әріптен тұратын негіздің ара қатынасын қарай отырып автор соңғы екі әріпті негіздер соңғы уақытта дауыссыз дыбысын жоғалту арқылы үш әріпті негіздерден шыққан деген тоқтамға келеді. Осындай қорытындының негізінде автор әр тілден орысшаға аударып, 47 «негіз» мысалға келтіреді. » /3, 13/.

Түркологиядағы түбір мен негіз туралы айтатын болсақ, Ә. Қайдаров өзінің анықтамасын түркологтардың пікіріне сүйеніп отырып айтады. Ол А. Н. Кононовтың, К. М. Мұсаевтың, Г. Вамберидің, Ж. Денидің, Рамстедттің, Дмитриевтің және Баскаковтың пікірлерінен кейін мынадай қорытындыға келеді:

«Как же обстоит дело с определением корня и основы в казакском языке?

Понятие корень в широком общетюркологическом смысле передается казакскими языковедами терминами түбір «корень», негізгі түбір «основной корень» и түбір сөз «корневое слова» , а понятие туынды түбір «производный корень»-туынды сөз «производное слово» и туынды негіз «производная основа» или, иногда просто негіз «основа» . Сөз в значении «слово» выступает как общее и объединяющие понятие перечисленных выше структурных разрядов» /3, 22/.

Ғалымдардың бір буынды сөздердің фонетикалық ерекшеліктеріне берген пікірлеріне, анықтамаларына келер болсақ, мынаны айтуға болады. Түркі түбірлерінің проблемасы және оның көне фонетикалық құрылысы туралы ойталас, оның революциясы туралы бағыт мына сызбадан басталады: СГС> (С) ГС~ СГ(С) ~ (С) Г(С) немесе мынадан Г> СГ~ ГС~ СГС, бұл осы уақытқа дейін өз шешімін таппай, спор күйінде қалған.

Бұл сұрақ бойынша соңғы зерттеулердің бірі А. А. Зайончковскийдің мақаласы болған. Мұнда автор түркі түбірлерінің диахрондық дамуына назар аудармайды, СГС типті бірнеше морфеманы реконструкциялау мүмкіндігі туралы қызықты факті материалдар келтіреді, СГ типті түбірдің біріншілігі туралы және дауыссыздан тұратын дауысты дауыссыз СГС түбірлі екіншілігі туралы көзқарасты қолдаған.

Бұл жерде Вамберидің де, Зайончковскийдің де пікірлері де бір-біріне жақын. Екі ғалымның да айтатыны үш әріпті негіз және екі әріпті негіз. Вамбери бір әріпті негізді екі, үш әріпті негізден тараған дейді. Бірақ Қайдаров бұл пікірлермен келіспейді. Әсіресе, Г. Вамберидің екі әріпті, үш әріпті деп отырғанының бәрін теріске шығарады. Ол былай дейді:

«Допуская в принципе возможность превращения трехфонемных ОКО в тюркских языках в двухфонемные, мы в то же время не можем согласиться с категоричностью постановки вопроса об идеальном и исключительном положении ОКО типа СГС, к которому возводятся все прочие разновидности корней. Во-первых, потому, что изменения и сдвиги в структуре корней разноплановы и разнонаправленны: СГС теоретически и практически в языковом развитии могут превращаться в ГС или СГ, точно так же как последние могут, наоборот, перейти в СГС. В каждом конкретном случае они могут имееть свои причины. Наиболее части из них, например, является образования протетических варинтов ОКО, что можно проиллюстрировать примерами, приведенными самим Г. Вамбери: ol> hol «мокрий, влажный» , где налицо протеза [h], характерная для карлукских языков ot> vot «огонь» , где также протеза [v], характерная для чувашского языка, и т. д. Во-вторых, всякие изменения корневых морфем в сторону расширения или сужения их структуры представляют собой результат вполне закономерных фоно-морфологических факторов, действующих на всем протижении исторического развития тюркских языков. В таком случае формирование корней согласно структурным типам Г, СГ, ГС, СГС, ГСС, СГСС и последующее их прераспределение, на наш взгляд, относится к явлением вторичного порядка, а потому и признание приоритета корней типа СГС, к чему склоняется Г. Вамбери, не есть еще окончательное определение статуса изначального или пратюркского корня. Этот вопрос всегда был и до сих пор еще остается нерешенным».

Түбір лексеманың фоно-морфологиялық құрылымын зерттеудегі үлкен тәжірибе және бір буынды түбірлер кеңестік тюркологиялық ғылымда жинақталған. Мұнда негізгі орынды Н. А. Баскаковтың еңбектері алады. Мұнда автор өзінің зерттеу тәжірибесінің арқасында түркі түбірлерінің теориясын береді.

Н. А. Баскаковтың зерттеуінше қарақалпақ және басқа да түркі тілдерінің көптеген аспектілері терең зерттелген. Бірақ ол түркі түбірлерінің көне және негізгі типін анықтауда түркологтардың дәстүрлі қарауына, Г. Вамбериден бастап кейінгі ғалымдардың көзқарастарына сүйенеді. Ол былай деп жазды: «Сөздің фонетикалық құрылысы ең алдымен үш дыбысты түбір морфеманы көрсетеді. Түркі тіліндегі әр түбір жабық қабаттан тұрады, басындағы дауыссыз, ортасында дауысты, соңындағы дауыссыздан тұрады. Сызбасы былай: СГС. Қалған екі дыбысты, бір дыбысты түбірлер түркі тілінде сирек кездесетін құбылыс. Ал егер үш дыбыстыдан көп түбір болса, онда ол сөзге, күрделі формаға ауысып кетеді. Оның құрылысы түбір морфемадан СГС+ өлі немесе өнімсіз тірі аффикстерден тұрады» /4, 89/.

Бір буынды түбірлердің морфологиялық ерекшеліктеріне тоқталатын болсақ, алдымен А. Ысқақовтың ережесіне сүйенсек, ол былай дейді:

«Түбір морфема -сөздің әрі қарай бөлшектеуге келмейтін ең түпкі негізі. Бұл түпкі негіз сөздің құрылысының да, мағынасының да негізгі ұйытқысы болып есептеледі. Өйткені түбір морфема сөздің негізгі лексикалық мағынасын білдіреді. Түбір морфема қатыспаса, қосымша морфеманың бірде біреуі яки бірнешеуі қосылып та ешқандай мағынаны білдіре алмайды және сөз де бола алмайды. Ендеше, түбір морфема ең негізгі морфема болып саналады. Түбір морфема өздігінен жеке тұрып семантикалық жағынан да, қызметі жағынан да дербес сөз бола алады. Мұндай жағдайда түбір морфеманың мағынасы мен сөздің мағынасы бірдей болып шыға береді. Мысалы: бас, тіл, жол, кел морфемаларын алсақ, олардың әрқайсысы әр түбір морфема, әр жеке сөз бола алады.

Түбір морфема дара түрде де, қосымша морфеманы қосып алып та жеке сөз ретінде қолданылатыны сияқты, қайталанып та (тау-тау, қора-қора) , басқа түбір морфемамен қосарланып та ( тау-тас, қора-қопсы ), бірігіп те ( белбеу, басқұр ), тіркесіп те ( қара сұр, он екі ) жеке сөз ретінде жұмсала береді. Сонымен қатар, ондай қайталанған, біріккен, тіркескен түбір морфемаларға қажетінше қосымша морфемалар жалғанып та қолданыла береді» /5, 24-25/.

Сонымен қатар, бір буынды сөздерді морфологиялық жағынан зерттеген ғалымдардан Н. А Баскаковты да ерекше атауға болады. Н. А. Баскаков өзінің «Историко-типологическая морфология тюркских языков» деген еңбегінде түркі тілінің және алтай тілінің морфологиялық құрылысына В. Л. Котвич, Ж. Дени және Л. Базен деген ғалымдардың кеңінен тоқталғанын айтады. В. Л. Котвич түркі тілдерінің, түркі сөздерінің түбірі мен қосымшасына толық мінездеме береді. Қиыр Шығыстың аналитикалық тілі мен алтай тілінің және үндіевропаның флективті тілінің негізін тізе отырып, В. Л Котвич алтай тілінің негізгі тізбегі «бір буынды өзгермейтін түбір және бір буынды жұрнақта жатыр» деп топтайды дейді /6, 5/.

В. Л. Котвич өзінің «Исследование по алтайским языкам» еңбегінде алтай тіліндегі түбір мен жұрнақ туралы былай дейді: «В алтайских языках некоторые корни, основы и слова могут выступать в роли разных частей речи и в соответствии с этим употребляться в качестве разных членов предложения» /7, 24/.

Н. А Баскаков та өзінің жоғарыда аталған еңбегінде В. Л. Котвичтің еңбегіне сүйенеді, оның айтқан пікірлерін басшылыққа алады:

«В процессе развития характер корней и суффиксов видоизменился, и в современных алтайских языках как корни, так и суффиксы «можно только с оговорками называть неизменяемыми». В. Л. Котвич далее останавливается на структуре алтайских корней и суффиксов, обращая свое внимание на их фонологический состав, а так же на слабое разграничение алтайских слов на части речи. Так, допуская самостоятельное функциониование в алтайских языках корней, основ слова и полновесных слов» /6, 6/.

Бірқатар ғалымдардың пікіріне қарағанда, түркі тілдері қазіргі агглютинативтік (жалғамалы) құрылым кезеңіне өтпестен бұрын полисинтетикалық (түбірлік) құрылым дәуірін басынан өткізген. Қазақ тіліндегі ішкі флексияның айқын көріністері бұдан гөрі батыл ой айтуға жетелейді. Түркі тілдері де үндіевропа, хамит-семит тілдері сияқты флективті құрылымды аттап өте алмаған. Флексия құбылысы аталған тілдерде екі, үш буынды қамтитындықтан осы кезеңге дейін өмір сүріп отыр. Ал түркі тілдерінде (тіпті бүкіл алтай тілдерінде) бір буынды түбірден әрі аспағандықтан әрі қарай дамымаған /2, 7/.

Демек, түркі, тіпті, алтай тілдері де түбір күйінде қолдануды, яғни флективті құрылымда да болған, солай қолданған. Яғни осы кезден бастап түбір, қосымша деп бөлінген.

Флективті құрылым дәуірінде әрі буын, әрі фонема, әрі сөз ретінде қызмет еткен силлабофонемалар полисинтетикалық құрылым дәуірінде морфема болып қалыптасқан. Іздену барысында семантикасы, формасы, грамматикалық қызметі өзгерілген бірнеше силлабофонема (түбіртек) тұқылдары табылды. Олардың даму жолдары фактілерге сүйене отырып сипатталды. Сонымен қатар, бір буынды түбірлердің (бұрынғы силлабофонемалардың) қосымшаға қандай жолдармен, қай ретте қалай айналғаны тілдік деректермен дәлелденілді. Бірқатар формалар аргументі толық болған жағдайда бұрынғы қалпына келтіріледі.

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.