Сұлтан Бейбарыс және оның Қыпшақ тарихындағы рөлі
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ САЯСИ ПОРТРЕТІ
1.1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ ӨМІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ ҚҰРҒАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ ... .15
2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ
АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО.МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 САРАЙ МЕН ҚАЙЫР АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ХАНДАРЫ МЕН МАМЛҮК СҰЛТАНДАРЫ
АРАСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 СҰЛТАН БАЙБАРЫС: ДІН ЖӘНЕ САУДА, ЭТНИКАЛЫҚ, МӘДЕНИ,
ӘДЕТ.ҒҰРЫПТЫҚ, САЛТ.ДӘСТҮРЛІК, ТІЛДІК ЖӘНЕ
АНТРОПОНИМДІК БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ САЯСИ ПОРТРЕТІ
1.1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ ӨМІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..9
1.2 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ ҚҰРҒАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ ... .15
2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ
АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО.МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 САРАЙ МЕН ҚАЙЫР АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..18
2.2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ХАНДАРЫ МЕН МАМЛҮК СҰЛТАНДАРЫ
АРАСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛЫҚ БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 СҰЛТАН БАЙБАРЫС: ДІН ЖӘНЕ САУДА, ЭТНИКАЛЫҚ, МӘДЕНИ,
ӘДЕТ.ҒҰРЫПТЫҚ, САЛТ.ДӘСТҮРЛІК, ТІЛДІК ЖӘНЕ
АНТРОПОНИМДІК БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...50
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы тәуелсіздігіне он тоғыз жыл толып отырған уақытта қазақ халқының рухани өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында болашақ ұрпақа тәлім- тәрбие беретін өз тарихына деген сонымен қатарөзінің көршілес және алыс халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары мен байланыстарына деген қызығушылығы айтарлықтай артып отыр. Яғни ертедегі қатынастар негізінде жаңа қарым- қатынастар орнатуға бүгінгі күнде біздің елімізде мүделі, сонымен қатар ата-бабаларымыздың мұрасын білу, біліпқана қоймай оны зерттеп, оған ие болу, қастерлеу бүгінгі ұрпақтың қасиетті парызы екендігі даусыз. Бауыржан Момышұлы айтпақшы, «Бұрынғы дәстүрді, бұрынғы жасаған ерлікті білмей, қадірлемей тұрып, жаңа ерліктерге шақыру бекершілік». Осы тұста өзге елге құлдықа сатылып, бірақ көп ұзамай сол елге сұлтан болған қыпшақ Бейбарыс тұлғасы сөзсіз болашақ ұрпақтың патриотық сезімін оятуда еліктеуге тұрарлық. Осы орйда, халықаралық аспектіге ие қыпшақ факторының белгілі ғылыми мағынаға бөленуі кездейсоқтық құбылыс емес. Өйткені, қыпшақтар ортағасырдың ең ірі этникалық топтарының бірі ретінде бірқатар түркі халықтарының, соның ішінде бірінші кезекте қазақ халқының қалыптасуында елеулі рөл атқарумен қоса, Еуразия мен Жерорта теңізі аймағындағы бірсыпыра шетел этностары мен мемелекеттерінің тарихында өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың ішінде, Мысыр мен Шам елін ерекше атауға болады.
Жоғарыда айтылғандардың тұрғысынан шығып Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлі тақырыбын таңдап алдық. Сұлтан Бейбарыс Қыпшақ пен Мысыр мемлекетінде де айтарлықтай рөл атқарған, сол себепті Сұлтан Бейбарыстың тұлғасына тоқтала отырып, оның қыпшақ тарихындағы рөлін айқындау үшін екі мемлекеттің өз-ара қарым-қатынастарын негізге алғанды жөн көрдім. Ал өз заманының ең ірі саяси құрылымдары болған бұл екі мемелекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның дәстүрлері мен мәдениетіне негізделген.
Мәселенің тарихнамасында Сұлтан Бейбарыс және оның құрған мемелекетінің зерттелу тарихында қалыптасқан белгілі дәстүрлер бар. Сонымен қоса, жалпы оның өмір баянының жекелеген мәселелері мен екі мемлекеттің өзара байланыстары аспектісі едәуір аз зерттелген.Жалпы Сұлтан Бейбарыс пен бұл екі ірі мемелекеттің өзара байланыстары туралы хабарлайтын негізгі дерек көздері XIII-XVI ғғ. жататын ортағасыр араб тарихи шығармалары болып табылады.
Жоғарыда айтылғандардың тұрғысынан шығып Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлі тақырыбын таңдап алдық. Сұлтан Бейбарыс Қыпшақ пен Мысыр мемлекетінде де айтарлықтай рөл атқарған, сол себепті Сұлтан Бейбарыстың тұлғасына тоқтала отырып, оның қыпшақ тарихындағы рөлін айқындау үшін екі мемлекеттің өз-ара қарым-қатынастарын негізге алғанды жөн көрдім. Ал өз заманының ең ірі саяси құрылымдары болған бұл екі мемелекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның дәстүрлері мен мәдениетіне негізделген.
Мәселенің тарихнамасында Сұлтан Бейбарыс және оның құрған мемелекетінің зерттелу тарихында қалыптасқан белгілі дәстүрлер бар. Сонымен қоса, жалпы оның өмір баянының жекелеген мәселелері мен екі мемлекеттің өзара байланыстары аспектісі едәуір аз зерттелген.Жалпы Сұлтан Бейбарыс пен бұл екі ірі мемелекеттің өзара байланыстары туралы хабарлайтын негізгі дерек көздері XIII-XVI ғғ. жататын ортағасыр араб тарихи шығармалары болып табылады.
1. Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой
Орды. Извлечения из сочинений персидских и арабсих. – С. Пб, 1884. Т. І.; Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений персидских тюркских. – М., 1941. Т. ІІ.
2 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII-XIV вв. Научно-аналитический обзор. – Алма-Ата: Академия Наук Каз ССР, изд. «Наука», 1987; Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы, 1999 № 9.
3 История Казахстана в арабских источниках. «Дайк-Пресс», Алматы., 2005. .Т. І.
4Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Академия Наук Каз ССР, изд. «Наука» – М. – Л., 1946. Т. ІІІ.
5 Прошлое Казахстана в писменных источниках Y в. до н. э. – XY в. н. э. (Извлечения из источников) / Составител: Б.Б. Ирмуханов. – Алматы: Өлке, 1997. – 370 с.
6 Семенова Л.А. Салах ад-дин и Мамлюки в Египте. изд. «Наука» – М, 1966. – 214 с.
7 Сақи Қ. Сұлтан Байбарыс. – Астана: Фолиант, 2000. – 26014 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы дипломатиялық елшіліктер // ҚазМҰУ хабаршысы. 2000. № 1. (16). 66-74 бб.
8 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы дипломатиялық елшіліктер //ҚазМҰУ хабаршысы. 2000. № 1. (16). 66-74 бб.
9 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы саяси некелер // Гуманитарлық ғылымдар Академиясының ғылыми журнал. 2000. № 1. (5). 50-57 бб.; Амин Аль-Хули. «Сыйлат бейна Ан-Нил уа Аль-Вулга» (Ніл мен Еділ арасындағы байланыстар). Қайыр, 1964, 15-бет.
10Батыршаұлы Б. Сұлтан Байбарыс // Отан журналы. 2000. № 1. 24-26 бб.
11 Батырша-ұлы Б. Мысыр мен Таяу шығыстағы мамлүк ислам архитектурасы туралы. – Отан, 2000. № 3. 44-47 б.
12 Батыршаұлы Б. Араб деректеріндегі мамлүктердің аттары (есімдері) олардың шығу тегінің дәлелі ретінде //ҚазМҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2000. № 3 (18). 22-28 ббеттер.
б.
13 Саудабаев А. Бейбарыс сұлтан. – Алматы, 2000.
14 Жүсіп Қ.Ө. Таңғажайып Бейбарыс. – Алматы, 2000. – 73 б.
15 Кутлер Б. История крестовых походов. Ростов н/Д. 1995.
16 Ирмияева Т.Ю. История мусульманского мира от Халифата до Блистательной Порты. - М, 1965.
17 Босворт К.Э. Мусульманские династии. изд. «Наука», - М., 1977.
18 Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке. изд. «Наука», - М., 1980.
19 Батырбекова Ж.Т. Алтын Орда кезіндегі Дешті – Қыпшақта ислам дінінің таралуының тарихи маңызы (XIII-XIVғ.ғ.) // ҚазМҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2004. № 1. (32). 154-155 бб.
20 Нуртазина Н. Моңғолдар неге мұсылман болды? // Алаш. Тарихи-этнографиялық ғылыми журнал. 2009. № 2.(23). 54-65 бб.
21 Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы: «Қазақ университеті». 1999 № 9.
22 Кәрібаев Б. XV-XVI ғ.ғ. Дешті Қыпшақта тайпалары. // Алаш. Тарихи-этнографиялық ғылыми журнал. 2005. № 2. (2). 30-39 бб.
23 Ахимжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Изд. Исправленное. – Алматы: Ғылым. 1995. – 296 с.
24 Омарбеков Т., Ғабжалилов Х. Ежелгі түркі, қазақ руларының таңбалары туралы. // Алаш. Тарихи-этнографиялық ғылыми журнал. 2005. № 1. (1). 32-47 бб.
25 Кәдірқұлова Г.К. Қазахстан тарихы. Алматы: ҚА Зақпарат. 2005 – 320 б.
26Қазахстан тарихы. – Алматы: «Атамұра». 1996 – 544 б. 4 томдықтың 1-ші томы.
27 Көркемсурет Қазахстан тарихы. – Алматы, 2006 – 312 б. 4 томдықтың 2-ші томы.
28 Қазахстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна». 2006 – 768 б.
29 Ұлттық энциклопедия. - Алматы. 5-6 том.
30 Ұлттық энциклопедия. - Алматы. 3-4 том.
31 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алма-Ата, 1986. 82 б.
32 Бейбарыс сұлтан // Жас алаш. 2000. № 112. 3 б.
33 Мәдени пантүркизм жөнінде зерттеу // Жас Түркістан журналы, 1999. № 2-3. 28-бет.
Орды. Извлечения из сочинений персидских и арабсих. – С. Пб, 1884. Т. І.; Тизенгаузен В.Г. Сборник материалов относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из сочинений персидских тюркских. – М., 1941. Т. ІІ.
2 Кумеков Б.Е. Арабские и персидские источники по истории кыпчаков VIII-XIV вв. Научно-аналитический обзор. – Алма-Ата: Академия Наук Каз ССР, изд. «Наука», 1987; Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы, 1999 № 9.
3 История Казахстана в арабских источниках. «Дайк-Пресс», Алматы., 2005. .Т. І.
4Рашид-ад-дин. Сборник летописей. Академия Наук Каз ССР, изд. «Наука» – М. – Л., 1946. Т. ІІІ.
5 Прошлое Казахстана в писменных источниках Y в. до н. э. – XY в. н. э. (Извлечения из источников) / Составител: Б.Б. Ирмуханов. – Алматы: Өлке, 1997. – 370 с.
6 Семенова Л.А. Салах ад-дин и Мамлюки в Египте. изд. «Наука» – М, 1966. – 214 с.
7 Сақи Қ. Сұлтан Байбарыс. – Астана: Фолиант, 2000. – 26014 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы дипломатиялық елшіліктер // ҚазМҰУ хабаршысы. 2000. № 1. (16). 66-74 бб.
8 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы дипломатиялық елшіліктер //ҚазМҰУ хабаршысы. 2000. № 1. (16). 66-74 бб.
9 Батыршаұлы Б. Сарай мен Қайыр арасындағы саяси некелер // Гуманитарлық ғылымдар Академиясының ғылыми журнал. 2000. № 1. (5). 50-57 бб.; Амин Аль-Хули. «Сыйлат бейна Ан-Нил уа Аль-Вулга» (Ніл мен Еділ арасындағы байланыстар). Қайыр, 1964, 15-бет.
10Батыршаұлы Б. Сұлтан Байбарыс // Отан журналы. 2000. № 1. 24-26 бб.
11 Батырша-ұлы Б. Мысыр мен Таяу шығыстағы мамлүк ислам архитектурасы туралы. – Отан, 2000. № 3. 44-47 б.
12 Батыршаұлы Б. Араб деректеріндегі мамлүктердің аттары (есімдері) олардың шығу тегінің дәлелі ретінде //ҚазМҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2000. № 3 (18). 22-28 ббеттер.
б.
13 Саудабаев А. Бейбарыс сұлтан. – Алматы, 2000.
14 Жүсіп Қ.Ө. Таңғажайып Бейбарыс. – Алматы, 2000. – 73 б.
15 Кутлер Б. История крестовых походов. Ростов н/Д. 1995.
16 Ирмияева Т.Ю. История мусульманского мира от Халифата до Блистательной Порты. - М, 1965.
17 Босворт К.Э. Мусульманские династии. изд. «Наука», - М., 1977.
18 Заборов М.А. Крестоносцы на Востоке. изд. «Наука», - М., 1980.
19 Батырбекова Ж.Т. Алтын Орда кезіндегі Дешті – Қыпшақта ислам дінінің таралуының тарихи маңызы (XIII-XIVғ.ғ.) // ҚазМҰУ хабаршысы. Тарих сериясы. 2004. № 1. (32). 154-155 бб.
20 Нуртазина Н. Моңғолдар неге мұсылман болды? // Алаш. Тарихи-этнографиялық ғылыми журнал. 2009. № 2.(23). 54-65 бб.
21 Кумеков Б.Е. Мамлюкские антропонимы как источник по этническому составу Дешт-и Кипчака // КазМУ хабаршысы. Шығыстану сериясы. Шығыс елдерінің өтпелі кезеңдегі мәдени және тарихи процестері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары, 17-18 мамыр 1999 жыл. – Алматы: «Қазақ университеті». 1999 № 9.
22 Кәрібаев Б. XV-XVI ғ.ғ. Дешті Қыпшақта тайпалары. // Алаш. Тарихи-этнографиялық ғылыми журнал. 2005. № 2. (2). 30-39 бб.
23 Ахимжанов С.М. Кыпчаки в истории средневекового Казахстана. Изд. Исправленное. – Алматы: Ғылым. 1995. – 296 с.
24 Омарбеков Т., Ғабжалилов Х. Ежелгі түркі, қазақ руларының таңбалары туралы. // Алаш. Тарихи-этнографиялық ғылыми журнал. 2005. № 1. (1). 32-47 бб.
25 Кәдірқұлова Г.К. Қазахстан тарихы. Алматы: ҚА Зақпарат. 2005 – 320 б.
26Қазахстан тарихы. – Алматы: «Атамұра». 1996 – 544 б. 4 томдықтың 1-ші томы.
27 Көркемсурет Қазахстан тарихы. – Алматы, 2006 – 312 б. 4 томдықтың 2-ші томы.
28 Қазахстан тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық. – Алматы: «Аруна». 2006 – 768 б.
29 Ұлттық энциклопедия. - Алматы. 5-6 том.
30 Ұлттық энциклопедия. - Алматы. 3-4 том.
31 Маргулан А.Х. Казахское народное прикладное искусство. Алма-Ата, 1986. 82 б.
32 Бейбарыс сұлтан // Жас алаш. 2000. № 112. 3 б.
33 Мәдени пантүркизм жөнінде зерттеу // Жас Түркістан журналы, 1999. № 2-3. 28-бет.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДҮНИЕ ЖҮЗІ ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
СҰЛТАН БЕЙБАРЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫПШАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ РӨЛІ
Кафедра меңгерушісі
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор Қ.Т.Жұмағұлов
т.ғ.к.,доцент Т.НМухажанова
2010 ж.
Орындаған студент
Хаттама №
Ж.Нурахметова
2010 ж.
Т-61К. 050230-Тарих
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ САЯСИ ПОРТРЕТІ
1.1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ
ӨМІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ ҚҰРҒАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ ... .15
2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ
АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 САРАЙ МЕН ҚАЙЫР АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 18
2.2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ХАНДАРЫ МЕН МАМЛҮК СҰЛТАНДАРЫ
АРАСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛЫҚ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 СҰЛТАН БАЙБАРЫС: ДІН ЖӘНЕ САУДА, ЭТНИКАЛЫҚ, МӘДЕНИ,
ӘДЕТ-ҒҰРЫПТЫҚ, САЛТ-ДӘСТҮРЛІК, ТІЛДІК ЖӘНЕ
АНТРОПОНИМДІК
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның
геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен
бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігіне он тоғыз жыл толып отырған уақытта қазақ халқының рухани
өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында болашақ ұрпақа тәлім-
тәрбие беретін өз тарихына деген сонымен қатарөзінің көршілес және алыс
халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары
мен байланыстарына деген қызығушылығы айтарлықтай артып отыр. Яғни ертедегі
қатынастар негізінде жаңа қарым- қатынастар орнатуға бүгінгі күнде біздің
елімізде мүделі, сонымен қатар ата-бабаларымыздың мұрасын білу, біліпқана
қоймай оны зерттеп, оған ие болу, қастерлеу бүгінгі ұрпақтың қасиетті
парызы екендігі даусыз. Бауыржан Момышұлы айтпақшы, Бұрынғы дәстүрді,
бұрынғы жасаған ерлікті білмей, қадірлемей тұрып, жаңа ерліктерге шақыру
бекершілік. Осы тұста өзге елге құлдықа сатылып, бірақ көп ұзамай сол елге
сұлтан болған қыпшақ Бейбарыс тұлғасы сөзсіз болашақ ұрпақтың патриотық
сезімін оятуда еліктеуге тұрарлық. Осы орйда, халықаралық аспектіге ие
қыпшақ факторының белгілі ғылыми мағынаға бөленуі кездейсоқтық құбылыс
емес. Өйткені, қыпшақтар ортағасырдың ең ірі этникалық топтарының бірі
ретінде бірқатар түркі халықтарының, соның ішінде бірінші кезекте қазақ
халқының қалыптасуында елеулі рөл атқарумен қоса, Еуразия мен Жерорта
теңізі аймағындағы бірсыпыра шетел этностары мен мемелекеттерінің тарихында
өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың ішінде, Мысыр мен Шам елін ерекше
атауға болады.
Жоғарыда айтылғандардың тұрғысынан шығып Сұлтан Бейбарыс және оның
қыпшақ тарихындағы рөлі тақырыбын таңдап алдық. Сұлтан Бейбарыс Қыпшақ пен
Мысыр мемлекетінде де айтарлықтай рөл атқарған, сол себепті Сұлтан
Бейбарыстың тұлғасына тоқтала отырып, оның қыпшақ тарихындағы рөлін
айқындау үшін екі мемлекеттің өз-ара қарым-қатынастарын негізге алғанды жөн
көрдім. Ал өз заманының ең ірі саяси құрылымдары болған бұл екі
мемелекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның дәстүрлері мен
мәдениетіне негізделген.
Мәселенің тарихнамасында Сұлтан Бейбарыс және оның құрған
мемелекетінің зерттелу тарихында қалыптасқан белгілі дәстүрлер бар. Сонымен
қоса, жалпы оның өмір баянының жекелеген мәселелері мен екі мемлекеттің
өзара байланыстары аспектісі едәуір аз зерттелген.Жалпы Сұлтан Бейбарыс пен
бұл екі ірі мемелекеттің өзара байланыстары туралы хабарлайтын негізгі
дерек көздері XIII-XVI ғғ. жататын ортағасыр араб тарихи шығармалары болып
табылады.
XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. басында Қазақ халқының Ресейдің отарлауына
душар болып едәуір саяси, экономикалық және рухани дағдарыстарды басынан
кешірді. Қазақ даласында хандық жүйені жою арқылы тәуелсіздігіне тоқтау
қойылды. Әсіресе, XX ғ. бірінші жартысында тоталитарлық кеңес үкіметі
жылдары төл тарихын зерттеу мүмкіндігінен айрып, тілі, салты мен ата-
дәстүрін ұмыт қалдырту арқылы мәңгі отарлықты көздеген Мәскеу қазақ
зиялылары мен әлауқаттыларын репрессиялар мен қудалаулаоға ұшыратып, елі
емес, жеріне қызыққан большевиктік саясат бүкіл қазақ халқын геноцидке
ұшыратуы оның тарихындағы теңдесі жоқ үлкен қасіретті кезеңдердің бірі
болып тарихқа жазылды. Осы жылдары халқымыздың жартысына жуығы қырылып,
қалғаны жаппай орыстандыру саясатын бастан кешіріп, рухани тоқыраулыққа
әкеліп соқтырса, екінші жағынан тарихымызды бұрмалау арқылы ұлттық сананың
орнына интернационализм, халықтар достығын бүркемеленіп құлдық сананы
енгізуінің зардаптарының ауырлығы бүгінгі таңда едәуір сезілуде. Осыншама
қасіретті көрген халық үшін тәуелсіздіктің орны мен мазмұны ерекше биік.
Отарлық пен тоталитаризм жүйесі тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу
ісінде төл зерттеушілерімізге жол бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына
сәйкес оны барынша бұрмалап және сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға
енгізуі бүгінгі таңдағы халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани
зардаптарының бірі болып табылады.
Жалпы ислам тарихында орны ерекше, мәртебесі биік болған мамлүк
кезеңінен мұра болып қалған өте бай қолжазбаларында Дешті Қыпшақты мекен
еткен, салты мен дәстүрі бір, тілі мен мәдени тамыры ортақ көшпелі халықтың
тарихын зерттеуде түркі, қыпшақ, моңғол және түркі-моңғол халықтарының
байланысы арақатынасы және ерекшеліктері туралы мол құнды деректер
сақталған.
Аталған мемелекеттің кіндігі қазіргі Қазақстан жерінде орналасып,
тарихи дамуы жағынан қазақ халқы олардың этникалық және мәдени мұрагері
болып табылуы себепті, Дешті Қыпшақ мемелекетінің тарихын зерттеу ісі төл
ғылымымыз үшін ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау қиын. Елдігіміз бен
мемлекетіміздің бүгіні мен болашағын оның ішкі саяси бағытымен қоса,
әлемдік қауымдастықтың басқа мүшелерімен қарым-қатынастарының қандай деңгей
мен сапада болуы белгілейді. Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік
қоғамдық және ұлттық-танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күнгі сыртқы
саясатымыздағы басқа елдермен қарым-қатынасымыздың тарихи тамырлары мен
негіздерін ашып көрсетудегі маңызы өте зор. Осы диплом жұмысының тақырыбы
мен мазмұнын қамтитын Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлін
айқындау үшін ең алдымен Дешті Қыпшақтың Мамлүк мемелекетімен ғасырларға
созылған жан-жақты қарым-қатынастары мен байланыстарын ашу арқылы
алғашқысының діңгегін құраған бүгінгі егемен Қазақ мемлекетінің орта
ғасырлардағы араб ислам әлемімен саяси, дипломатиялық және рухани
байланыстарының терең тамырлары бар екенін көрсетіп, бүгінгі әлемдік
қауымдастықтағы орны мен маңыздылығы ерекше мәртебелі араб және ислам
елдерімен қарым-қатынастарымызды жаңа деңгейде жаңғырту үшін маңызды негіз
бола отырып, қазақ мемлекетінің сыртқы саясатындағы Батыс және Шығыс
елдерімен дипломатия саласында ғасырларға кеткен терең тарихи
байланыстардың тамырлары мен бай дәстүрлерін көрсетуде маңызды фактор бола
алады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. 1250-1517 жылдар аралығында
Мысыр мен Шам елінде билік еткен, тарихта мамлүктер деген атпен белгілі
көшпелі түркі халқының өкілдерінің құрған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихы
мен Батыс және Шығыс елдерімен қарым-қатынастары мен әртүрлі салалардағы
байланыстары қазіргі заманғы көптеген араб және Батыс зерттеушілерінің
назарына ілініп, бұл салада біріз зерттеулер жарық көрді. Аталған
зерттеулерге сол кезеңнің замандасы және тарихи уақиғалардың куәсі болған
ортағасыр араб және мысыр тарихшыларының жазып қалдырған араб тіліндегі
жазба деректері негізгі дерек көздері болып табылады.
Бейбарыс құрған Мысыр Мамлүк мемлекетінің араб ислам тарихында алатын
орнының ерекшелігі оның сол кезеңдегі араб ислам әлемінің саяси және мәдени
орталығына айналуымен тікелей байланысты.
1258 жылы орталығы Бағдад қаласында орналасқан Араб Халифаты моңғол
жаулаушылығының қолынан құлады. Оны 1260 жылы мамлүк сұлтаны аз-Захир
Байбарыс Мамлүк мемлекетінің астанасына көшіріп, Аббас әулетінің халифатын
Қайыр қаласында қайта жандандырумен байланысты Мамлүк мемлекеті Араб
Халифатының орталығына айналды.
Мамлүк династиясының билігі туралы жазылған алғашқы шығармаларының
бірі Мухи ад-Дин Ибн Абд аз-Захирдың (1293 ж. қайтыс болған) қаламына
тиесілі Ар-Рауд аз-захир фи сират әл-Малик аз-Захир атты шығармасы. Оның
бұл еңбегі қыпшақ тегінен шыққан мамлүк сұлтаны Байбарыс әл-Бундуқдаридің
(1260-1277 жж. билік еткен) өмірбаянына арналған. Сұлтанның жеке хатшысы
қызметін атқарған, сұлтан сарайында жоғарғы мансап иесі болған, көптеген
құжаттар мен материалдар қолында болуының нәтижесінде Ибн Абд аз-Захир өз
еңбегінде мамлүктердің Алтын Ордамен байланыстары туралы құнды деректерді
келтіреді [2, 25-26].
Байбарыс ад-Дауадар әл-Мансури (1325 ж. қайтыс болған) мамлүк
сұлтандарының сарайына жақындардың бірі болған. Оның қаламынан туған
Зубдат әл-фикр фи тарих әл-хиджра атты шығармасында 622 жылдан бастап
1324 жылдар аралығындағы уақиғалар туралы айтылады. Сондай-ақ, оның
еңбегінде қыпшақтардың құрылымы мен олар туралы тарихи-этнографиялық
мағлұматтар бар [1].
Шихаб ад-Дин ан-Наууайри (1279-1332) Мысыр энциклопедиялары мектебінің
басында тұрған тұлға. Әдебиет саласындағы білімнің арқасында мамлүк сұлтаны
әл-Малик ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауынның сарайына жақындатылып, онда
жоғарғы мансапты қызметтер атқарады [1]. Ибн Хаджар өзінің Ад-дурар әл-
камина атты еңбегінде, сұлтан ан-Наср Мухаммад ан-Нууайриді біраз маңызды
істерді атқаруға тағайындап, Тарабулус қаласындағы әскерді бақылаушы етіп
қояды, ал бұл өте маңызды әскери мансап, - деп көрсетеді. Кейінгі жылдары
ол мемлекеттік істерден алшақтап, өзінің баяғыдан армандаған ісіне –
шығармашылық ісіне кіріседі. Оның Нихайат әл-арб фи фунун әл-адаб атты
үлкен энциклопедиялық шығармасы негізінен гуманитарлық мағлұматтарды
қамтиды. Ол өзінің еңбегінде сол кездегі белгілі араб әдебиеті тарихи
тағлымдар мен деректерді барынша жинақтайды. Бұл шығармадағы тарихи-
географиялық бөлігі компилятивті. Оның еңбегінде Қыпшақ елі туралы қысқаша
берілген мағлұматтары мен жекелеген қыпшақ рулары арасындағы өзара
қырқыстар мен қыпшақ руларының құрылымы туралы деректердің үлкен маңызы
бар. Сондай-ақ, моңғол жаулаушылығынан кейінгі кезеңдегі қыпшақ елінің
рухани мәдениеті туралы мағлұматтар береді [2, 25 б.].
Ибн Фадл-Алла Ал-Омаридің (1301-1349) Масалик әл-абсар фи мамлик әл-
амсар атты еңбегі өзінің көлемі мен мазмұны жағынан ан-Нууайридің көп
томды энциклопедиясымен бәсекеге түсе алады. Оның шығармасынан моңғол
жаулаушылығынан кейінгі кезеңдегі Орта Азия, Еділ бойы мен Кавказ өңірінде
тұратын халықтардың тұрмысы, түркілер елінің қалалары мен сауда жолдары
және қыпшақтардың қоныстары мен этникалық ерекшеліктері туралы мағлұматтар
бар [2, 26 б.].
Тақийа ад-Дин әл-Мақризи (1364-1441) Қайыр қаласында дүниеге келген.
Мамлүк сұлтаны әл-Малик аз-Захир Барқуқтың, одан кейін оның ұлы әл-Малик ан-
Наср Фарадж Ибн Барқуқтың билігі кезінде бағы ашылып, мемлекеттік жоғарғы
мансаптардағы қызметтер атқарады. Сұлтан сарайына жақын адамдардың бірі
болып беделді мамлүк әмірлерінің қамқорлығына бөленеді. Өмірінің шамамен
елу жасына келген уақытынан бастап шығармашылықпен айналыса бастайды. Оның
Ал-Мауази уа-л-итибар би-зикр әл-хитат уа-л-асар атты шығармасын ең
атақты әрі маңызды деп айтса болады [2, 90 б.].
Абу әл-Мухасин Ибн Тағри-Берди (Тәңірі-Берді) (1409-1469) Қайыр
қаласында мамлүк сұлтаны әл-Малик аз-захир барқуқтың билігі кезеңінде
дүниеге келген. Өзінің сөзіне жүгінсек, әкесі сұлтан барқуқ сатып алған
мамлүк болған [2, 115 б.]. Зеректігі үшін сұлтан оны өзіне жақындатып
жоғарғы мансапқа бөленеді. Сұлтан Барқуқ қайтыс болғаннан кейін, оның ұлы
әл-Малик ан-Наср Ибн барқуқтың билігі кезінде Шам елінің билеушісі етіп
тағайындалады. Ол өзінен кейін Мысыр тарихына арналған үлкен тарихи еңбек
қалдырады. Оның Ан-Нуджум аз-захира фи ахбар мулук Мыср уә-л-Қаһира атты
құнды еңбегі Мысыр тарихы туралы жазылған энциклопедиялық шығармалар
қатарына жатады [2, 114-117 бб.].
Сонымен қатар Ал – Асир жылнамасында, яғни ал–Камил фи-т- тарих атты
еңбегінде моңғолдардың жаулаушылық жорықтарының зорлық – зомбылық арқылы
жүгізгендігін жазады, яғни жаулаудың барысы мен салдарын көрсетеді. [3, 25-
48 бб.]
Ибн Василдің Муфарридж ал-куруб фи ахбар мулук Бани Айуб атты
еңбегінде Хулагу мен Берке хан арасындағы жауластықтың себебін түсіндіріп,
сонымен қатар Бейбарыс пен Берке екеуінің бірігіп соғысқа шықандығын
айтады. [3, 83-85 бб.]
Ендігі кезекте парсы деректеріне келсек ең алдымен тақырыпқа қатысты
маңызы зор деп Рашид-ад-диннің жылнамалар жинағын атауға болады, бұл
еңбектің III-ші томының, екінші бөлімі толығымен Хулагу ханға арналып, онда
Берке ханмен болған араздықтың себебін атай отырып сонымен қатар оның Мысыр
елдеріне жүргізген жорықтарының себебін, барысын, нәтижесін нақты
көрсетеді. [4, 22-61 бб.]
Келесі бір парсы дерегі Джузджанидің Насировый разряд деген еңбектің
үзіндісінде тақырыпқа қатысты кей мәселелер айтылады, әсіресе қыпшақ
тарихын яғни териториясын баяндауға ерекше көңіл бөлген.Жалпы айтқанда
парсы деректері араб деректерімен салыстырғанда аз деп айтуға болады. [5,
286-287 бб.]
Ал енді еуропа авторларының деректеріне келсек Плано Карпинидің
Моңғол тарихынан үзіндісінде моңғол мемлекеті туралы, олардың билеушілері
жайлы, өткен жолдары жайлы жалпы мәлімет берген. [5, 321-323 бб.]
Сонымен қатар Марко Поло кітабынан берілген үзіндісінде Николай мен
Матвейдің Константинопольге дүние жүзін аралауға атануын айта келе, оларды
Берке хан қандай құрметпен қабылдағандығын және Берке ханның мемлекетінің
жағдайын, сыртқы саясатын біраз баяндаған. [5, 333-340 бб.]
Келесі автор Гильом де Рубруктің Путишествия в восточные страны атты
еңбегін атауға болады, ол өзінің еңбегінде қыпшақ териториясын атай отырып,
олардың Бату кезіндегі жағдайды баяндайды. [5, 330 б.]
Ал енді дипломдық жұмыстың зерттеулеріне келсек, Л.А Семенованың
Салах ад-дин и Мамлюки в Египте деген еңбегін ерекше атауға болады, онда
ол XII-XV ғасырлар аралығындағы Мысыр елінің жағдайын, яғни қай династия
орнын қай династия басқандығын нақты атай отырып Сұлтан Бейбарыс тұлғасына
тоқталып өткен.[6, 178-183 бб.].
Жалпы Сұлтан Бейбарыс тұлғасына қатысты Қ. Сәки, К. Саудабаев, Қ.Ө.
Жүсіптің еңбектерін атауға болады, олар сұлтаның толық өмірбаянын бере
отырып оны мемлекет қайраткері, асқан саясаткер ретінде тұлғасын толығымен
ашуға тырысқан. [7, 54-64 бб., 13, 28-47 бб., 14, 3-44 бб.]
Мысыр елі мен Дешті – Қыпшақ арасындағы қарым – қатынастарды жна-
жақты зерттеген Б. Батыршаұлының еңбектері өте құнды болып табылады.
[8,9,10,11,12.]
Ал Сұлтан Бейбарыстың аса шебер саясаткер екенігінің дәлелі ретінде
оның жүргізген жорықтарынан байқауымызға болады, бұл мәселені Т.Ю.
Ирмияевтың История Мусильманского Мира от Халифата до Блистательной
Порты, Б. Кутлердің История крестовых походов, К.Э. Босворттың
Мусульманские династи, М.П. Заборовтың Крестаносцы на вастоке деген
еңбектерден байқауымызға болады [15, 17-24 бб., 16, 38-45 бб., 17, 68-79
бб., 18, 43-56 бб.].
Сұлтан Бейбарыс ислам әлеміндегі рөлін, яғни Алтын Орда кезіндегі
Дешті – Қыпшақта ислам дінінің таралуына қосқан үлесі жайында Ж.Т
Батырбекова мен Н. Нұртазинаның зертеулерінде нақты дәлелдер келтірілген
[19,154-155 бб., 20, 54-65 бб.].
Негізіне қыпшақ тарихына қатысты зерттеулер баршылық деп айтуғада
болады, бірінші кезекте Б.Е. Кумеков, Б. Кәрібаев, С.М. Ахимжановтың
еңбектерін атап айтуға болады [21, 22, 23.].
Жалпы зерттеу тақырыбына қатысты Т. Омарбеков пен Х. Ғабжалилов
зертеулерінен, сонымен қатар Г.К. Кәдірқұлованың Қазақстан тарихы,
Қазақстан тарихы төрт томы, Көркемсуретті Қазақстан тарихы, Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық, Ұлттық энциклопедия, А.Х.
Марғұланның Казахское народное прикладное искусство, Бейбарыс сұлтан
Жас алаш журналынан, алынған материялдарды атап айтуға болады [24, 25, 26,
27, 28, 29, 30, 31, 32, 33.].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың басты мақсаты
Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлін анықтау.
Алға қойған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлі тақырыбының
зерттелу тарихнамасына қатысты бұрын-соңды жүргізілген
зерттеулерге шолу жасау;
- Сұлтан Бейбарыс тұлғасын ашу мақсатында мемлекет басқару жүйесі
мен сыртқы саясатты жүргізу ерекшелігін айқындап көрсету;
- Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлін анықтау
мақсатында XIII ғ. ортасынан XV ғ. басына дейінгі аралықтағы
Дешті Қыпшақ пен Мамлүк мемлекеті арасындағы саяси, мәдени,
дипломатиялық, құдалық, этникалық байланыстарын қарастыру;
- Зерттеу барысында Дешті Қыпшақ пен Мысыр Мамлүк мемлекеті
арасындағы әскери-саяси және дипломатиялық жақындасудың негізгі
алғышарттары мен себептерін және оның нәтижелері мен салдарын
көрсету;
- Дешті Қыпшақ пен мамлүктер арасындағы мәдени, әдет-ғұрыптық,
салт-дәстүрлік, тілдік, этникалық және антропонимикалық
байланыстарын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ САЯСИ ПОРТРЕТІ
1. Сұлтан Бейбарыстың өмірі
Жамақұлы Бейбарыс (1225-1277) – түркі әулеті Бахриден шыққан
мамлюктердің Египетті билеген төртінші сұлтаны. Оны тарихи шығармаларда
Бейбарыс, Бибарыс деп те атайды. Оның шыққан тегі – қыпшақ. Бірақ қай
жердің қыпшағы дегенге келгенде әр түрлі деректер айтылып, бірі – Хорезм,
Дербент қыпшақтарынан десе, екіншілері маңғыстаулық еді дегенді айтады.
Соңғы зерттеулер бұл дүдәмалдықтың түйінін шешіп, Бейбарыстың қыпшақ
тайпасының Беріш руынан шыққан атақты әулеттің тұқымы екені анықтауға
мүмкіндік берді. Араб елдерінің Мың бір түнмен қатар қоятын халық романы
– Бейбарыста оның әкесі Жамақ, шешесі әйек деп, олардың нақты есімдерін
атап көрсеткен. Бейбарыс өмір бойы қыпшақ тілінде сөйлеген, Алдыңғы
Азиядағы араб тілдес халықтармен тілмәш арқылы түсініскен.
Бейбарыс Дамаскінің базарында 800 дирхемге құлдыққа сатылғаннан кейін жаңа
қожайыны Айдакин Бундукдаридің атымен әл-Бундукдари деген есімге ие болды.
Кейін Бейбарыстың ерекше қабілетін байқаған Айюби әулетінің сұлтаны Салих
Нажумиддин оны өзінің жеке гвардиясының бір бөліміне сардар етіп алады.
Сөйтіп ол енді жаңа әміршісінің атымен өзіне әл-Салихи деген есімді және
қабылдайды. Ол осында жүргенде крест жорығына қатысушыларға қарсы күресте
Египет әскеріне қолбасшылық етеді.Осы тұста нақтырақ тоқталатын
болсам,келесі жайыттарды айта кеткенім жөн. Қасиетті жерлерді азат етуге
бағытталған крес жорықтарының нәтижесінде христиан Европасында Мысыр жері
мұсылмандардың әскери күш - қуат көзі болып тұрған кезінде олардың Шамдағы
жоспарлары іске аспайды, әрекеттері сәтсіз болады деген көзқарас
қалыптасады. Сондықтан, Франция королі Льюйс өзінің кресшілер жорықтарының
басты идеясы – қасиетті жерлерді азат етуді жүзеге асыруды стратегиялық
маңызға ие Мысыр жеріне шабуыл жасаудан бастайды. Франция королі Льюйс
Френсис Иерусалимді француздарға қайтармаққа өзіне өзі сөз береді. Ол бұл
мақсатының Мысырды жаулап алмай жүзеге аспайтынын түсінді.
Франция флоты 1248 жылдың күзінде Марсилия теңіз портынан қасиетті жерлерді
бетке алып жүзіп шығады. Фрация королі Льюйс Кипр аралына қыстап, сол жерде
жатып Таяу Шығыс жеріне жақындап келе жатқан монғолдармен байланыс орнап,
христиан дініне көзқарастарын білу, мұсылмандарға қарсы күш біріктіру
мақсатында олардың тамырын басып көреді. Алада, монғолдар кресшілердің
ұсыныстарын қабыл алмайды. Кейіннен король Льюйс татар елінің елшілерін
құрметпен қарсы алғанына өкінеді. Сонымен, 1249 жылдың мамыр айының үстінде
60 мың жауынгері бар францух кемелері Кипрден шығып, Мысырға бет түзейді.
Корольдің қасына туған екі бауыры еріп шығады.
Мысыр сұлтаны Наджмуддин Аюп кресшілер Нілдің атырауында орналасқан
Думия қаласын басып алуға тырысатынын түсініп, қаланың қамалын күшейтіп,
өзі қаланың оңтүстігінде әскерімен орналасады.Француз дисантының түсуіне
жол бермес үшін әмір бастаған әскерді қаланың өзен жағындағы жағалауға
орналастырады.
1249 жылдың 4 маусымында француз әскерлері жағалауға түсіп мусылман
әскерімен шайййқасқа кіреді. Бени канана деген араб тайпасының адамдарынан
тұратын қаланың гарнизоны мен әмірдің әскерлері француз шабуылына төтеп
бере алмай сұлтаның тұрған жеріне қарай шегінеді. Кресшілер Думият қаласын
оңай басып алады.
Әскерінің жігерсіздігіне назаланған сұлтан Думият гарнизонының елу араб
әмірін асып өлтіруге әмір береді. Сұлтаның қаһарланғаны соншалық,баласы мен
дарға баражатқан бір әмір сұлтаннан өзін бұрын дарға асуды сұрағанда ол
әдейі алдымен баласын одан өзін дарға асқызады. Әскер басы әмір Фахруддинді
сөккені соншалық оның әмірлері султанды өлтіруді ойлайды,алайда әмір
Фахруддиннің өзі күні санаулы ауру сұлтанға қол көтергісі келмей оларды
тоқтатып тастайды. Шын мәнісінде, әмірдің шайқас аланын тастап шыққан
себебі – ол француз десанты жағалауға түсе бастағаннан бастап султанға
кептерлер арқылы үш рет хабар жолдайды, алайда бірде – біреуіне жауп
келмейді. Сондықтан, патшалықтан дәмесі бар әмір ауру сұлтан қайтыс болған
деген оймен шегінуге шешім қабылдаған еді.
Қалай болғанда да сұлтан әскерімен Мансураға шегініп, қала алдындағы Ніл
өзеніне кемелерді көлденеңінен қойып бір – біріне байлап тастайды. Сол
жерге Мысыр мен Каирден джиһад жолында шайқасуға дайын ерліктер ағылып келе
бастайды. Екі жақ шешуші қимылға бармай қысқа рейдтермен шектеліп жата
берді. Осындай жағдай 6 айға созылады. Ақырында, 1249 жылдың қараша айында
король Льюйс күткен ісі де әскерімен келіп жетеді де француздар әскери
кеңес құрады. Кеңес барысында француз барондарының бір бөлігі ірі теңіз
порты Александрияны басып алуды ойласа, келесі бір бөлігі Каирге шабуыл
жасауды ұсынады. Корольдің інісі Конт де Артуа Жылынды өлтіру үшін басын
жаншу керек дейді. Король інісінің сөзін қолдайды. Сөйтіп, француз әскері
Каирге бет алады.
Мысыр билеушісі Наджмуддин Аюп француз әскері Мансураға жақындап келген
кезде 1249 жылы қараша айында қайтыс болды да, орнына Кайфа бекінісінде
тұратын жалғыз ұлы Тураншах шақыртылады. Сұлтанның жұбайы Шажарадүр тақ
мұрагері Кифа бекінісінен шығып Мысырға жеткенше сұлтанның қайтыс болғанын
елден жасырып ұстайды. Тураншах Мысырға келіп жеткенше сұлтанның жұбайы
Шажарадүр сұлтан науқастанып жатыр деп үстіне ешкімді кіргізбей
келеді.Сонымен, жаңа сұлтан Ұлы патша Ғиясуддин Тураншах ибн Наджмуддин Аюп
деген атпен таққа отырады.
Мұсылман сұлтанының қайтыс болғанын естіген француздар қалыптасқан жағдайды
пайдалану үшін Ніл өзенін жағалап келіп Мансура қамалына жедел
шабуылдайды. Кресшілердің кемелері әскер соңынан еріп отырады. 1249 жылдың
19 желтоқсанында ақшаға сатылған араб жолбасшыларының бастауымен француз
атты әскері сұлтан әскерінің лагеріне тікелей шабуыл жасайды. Үрей билеген
мұсылман әскері қарсылық көрсете алмай қаша бастсайды. Әскердің бас
қолбасшысы әмір Фахруддин қаза табады. Тарихшылар осындай қиын жағдайда
Бейбарыс бастсған қыпшақтар қалаға кірген француздардың түгелге дерлік
жуығын, шмамен 1500 адамды көзін жойып, жеңісті француздардың қолынан жұлып
алып, шешуші сәттерде найзағайдай жарқылдаған мақтанышпен жазады.
1250 жылдың 11 ақпаны күні Ақытай бастаған мәмлүк әскері жаппай шабуылға
шығады. Екі жақтанда көптеген шығындар болады, нәтижесінде француз әскері
Думиятқа шегінеді. Осымен Мансура шайқасының екінші бөлімі аяқталады.
1250 жылдың 27 ақпанында Мысырға қайтыс болған сұлтанның ұлы жаңа сұлтан
Тураншах келіп жетіп, таққа отырады. Ол әскери айла қолдану арқылы, жау
әскерін аштыққа ұшыратып, нәтижесінде француз королі бейбіт бітімге баруға
келісімін беріп, Думиятты қайтарып, оның есесіне Иерусалимд қаласын
сұрайды. Алайда мұсылман әскері түн жамылып шегінуге тырысқан жау әскерін
өкшклей қуып тас-талқанын шығарады.Екі жүз кемемен келген кресшілер
жеңілістің ащы дәмін татады.
Сонымен, тарихта жетінші крест жорығы атпен кірген Иерусалимді азат етуге
бағытталған християн әскери компаниясы қыпшақтардың арқасында
ммұсылмандардың пайдасына шешілді. Бір қызығы француздардың елдің
географиялық жағдайын білмеуі де француздардың аяғына тұсау болды.
Бүкіл дүние уысына түскендей болған Тураншах теңіз жағасына ағаштан мұнара
тұрғызып, қолға түскен тұтқындардың құн алынбайтындарын күніне 300-400-дей
адамдардың басын шауып отырғандығымен аты шықты.
Сонымен қатар Тураншах әкесінің мәмлүктеріне қысым көрсетіп, оларды
мемлекеттік мансаптардан ығыстыра бастайды. Қыпшақ мәмлүктер оның ата
жауына айналады.Атабек Айбекті Моусилге жұмсап сол жердің абақтысына
шірітпек те ойы болды. Оның үстіне, қыпшақ мәмлүктерді көрші мемлекеттерге
жеңіс хабарымен жұмсап, олардан бір жолата құтылуды жоспарлайды. Алайда,
қыпшақтар сұлтанның ойлағанын уақытында біліп, оның өзін өлтіреді. 1250
жылы 2 мамырда сұлтан әдеттегідей тамақтануға отырғанда әмір Бейбарыс
жанына келіп сұлтанды қылышпен шабады. Жыланды жаралаған соң міндетті
түрде өлтіру керек-деп оны өлтіреді. Бұны бүкіл әскер бақылап тұрады,
бірақ, ешкім көмекке келмейді. Бұдан біз қыпшақтардың билікті қаншалықты
билікті өз қолдарына алғандығын байқаймыз.
Сонымен жетпіс бір күн сұлтандық құрған Тураншахтың денесі теңіз жағасында
үш күн ісіп-кеуіп жатады, содан кейін қармаққа іліп алып, өзеннің арғы
жағына тартып сонда жерленеді. Осылайша сұлтан Каир қаласындағы қамалдағы
әкесінен қалған таққа отыра алмай кетті. Тураншахтың қазасымен Мысырдағы
аюбидтер әулетінің билігі біржолата тоқтайды.
Осы кезден бастап әмірлер Ақытай, Бейбарыс және Балапандар мемлекеттік
істерге тікелей араласа бастайды. Таққа кімді отырғызу керектігі жайында
даудан кейін, сұлтанның жесірі Шажадүрды отырғызуға, әмір Айбек ат-
Туркуменді сайлауға пәтуласады.
Сонымен, Шажадүр алдымен кресшілерді Мысырдан кетіруге қатысты
келіссөздерді аяғына жеткізуге тырысады, сонымен қатар халықтың көңілінен
шығу үшін салықты азайтады. Алайда, әйел патшаға халық аса құрметпен
қарамайды. Дін өкілдері мен шейхтар әйел адамның таққа отырғандығын
шариғатқа қарсы деп, қара халықты наразылыққа итермелейді. Қалыптасқан
жағдайды пайдаланып Алеппо қаласының билеушсі атақты Салахуддин Аюбидің
немересі Юсеф Салахуддин әрдайым сепаристік ниеті бар Шамды қарсылықсыз
өзіне бағындырып, әскерімен Мысыр бағытында жылжиды.
Мәмлүк мемлекетіне заңды сипат бермек болып, Бағдат халифасын хат
жолданды.Алайда, Бағдат халифасы Мустансир Билля ал-Аббасиге Мысыр тағына
отырған әйел-патша жөнінде хабар жеткенде Мысырға ашуға толы хат жазады.
Онда ащы тілмен елді еркек билеу керек екендігін, егер ондай керек адам
Мысырда жоқ болса өздерінен жіберуге дайын екндігін айтады. Халифаның
жауабын алған мәмлүктер әйел птшамен мемлекетті ұстап тұру мүмкін емес,
сөз ұстайтын еркек сайлау керек деп Шажадүрге Айбекке күйеуге шығуды
ұсынады.
Сонымен сексен күн сұлтандық құрған Шажадүр атабек Айбекпен некеге тұрып,
1250 жылдың шілде айында тақтан өз еркімен түсіп, мемлекеттік істердіден
кетуге мәжбүр болады.
Оның толық аты-жөні-Иззудин Айбек ал- Жанашкир ас-Салихи ат-Туркумани.
Сұлтандық титулы әл-Муиз-құдіреті патша.Ұлты түркі. Мысыр және Шам
билеушісі Наджмуддин бин Аюптың мәмлүкткерінің бірі. Сұлтан кезінде бас
бостандығын беріп, әмір дәрежесіне дейін көтерген. Әмірлікке ие болғанда,
өзінің мансабына сай, таңбасы етіп дастархан бейнесін алған.Айбек
әмірлердің ішінде жасы жағынан болсын, қызыметі жағынан болсын кң үлкені,
ықпалдысы емес еді. Соған қарамастан әмірлер Айбекті сұлтандық тағына
отырғызды.
Жоғарыда айтылғандай аюбидтер билігінің уысынан шығып бара жатқан Мысырда
болып жатқан өтпелі кезеңді пайдаланғысы келген Шам билеушісі Салахуддин
Юсеф әскерімен Мысырға бет алды. Айбек сутанда қарап жатпай келе жатқан
аюбид султанға іш тартқан әмірлерді қамауға алып соғысқа дайындалды. Екі
қосын арасындағы шайқас ал- Аббасия мен Ад-Дир ортасында орналасқан Курағ
деген жерде болады. Шам әскерінің молдығынан кімнің жеңетіндігіне күмән жоқ
еді. Шам әскерлерінің қысымына шыдамаған Мысыр әскерінің беті қайта
бастаған кезде ұыпшақтар ересен ерлік көрсетіп, осымен қаншасыншы рет,
жеңілісті жеңіске айландырады, Шам әскері қаша жөнеледі.Осы жеңістен соң
қыпшақтар беделі өсе түсті.Негізінен Айбек мемлекеттік істе үш қыпшақа-
әмірлер Ақытай, Бейбарыс пен Балапандарға арқа сүйеді.
Шындығында, әмірАқытай 1253 жылы Жоғары Мысырдағы арабтар көтерілісін аз
қолмен басып келеді.Тарихта арабтардың бүлігі дген атпен енген
көтерілістер көтерілісшілердің әрдайым жеңілуімен аяқталып отырған.
Қыпшақтар Айбектің билігінің күшеюінде үлкен еңбек атқарады. Ақытай
бастаған қыпшақтардың кресшілерді жеңуі, аюбидтер тұқымының, атап айтқанда,
Шам билеушісі Юсеф Салахуддин мәмлүк билігін мойындауы, оның үстіне
Ақытайдың арабтарды тез ауыздықтауы қыпшақтардың айбатын асыра түсті.Оның
абырой-даңқы артқан сайын қыпшақтар оның жанында одансайын топтаса түседі.
Ақытай үйінен шығып қамалға баратын болса, таққа отырған сұлтан секілді
айналасында қаптаған нөкерлері ілесіп жүретін болған. Мәжілістерде сұлтан
Айбекті кемсітіп, оны атымен атайтын болды.
Мәмлүктердің айтқанымыздан шықпайды деп сұлтандыққа қойған адамдары-әмір
Айбек қыпшақтардың жер икліктерінен молынан алуға, оның айналасында астытын
әрекет жасай бастауы оны қыпшақтарға қарсы шешуші қимыл жасауға
итермеледі.Аталған кезде Ақытай мен Бейбарыс бастаған қыпшақтар Айбекпен
билікке таласа алатын, оған бірден-бір қауіп төндірген топқа айналады.
Сонымен 1254 жылы Айбек әмір Ақытайды бір жұмыстар бойынша ақылдасу үшін
қамалға шақырады.Ақытайды қазынаға барар жолда әмір Құтыз арқылы
өлтіреді.Содан кейін қамал қақпасын жабуға бұрық береді, бірақ Бейбарыс
өзінің артынан ерген қыпшақтарымен қашып шығып кетеді. Олар ендігі кезекте
Шам билеушісі Салахуддин Юссефке қашып барады, ол қыпшақтарды жылы
қарсалады.
Мысыр билеушісімен жұлдызы қарсы Салахуддин Юсеф мәмлүктер оның қол астына
көшкендіктен екі арада болған бейбіт келісімге сәйкес бұрынан қыпшақ
мәмлүктерінің иеліктернде болған жерлерді, атап айтқанда, Иерусалим және
жағалау елдерін сұрайды. Сұлтан Айбек сұратылған жерледі қайтарады, есесіне
қарсы жатқан қыпшақ мәмлүктерін қамқорлығына алмау жөнінде міндеттеме
алғызады. Соның салдарынан Бейбарыс бастаған қыпшақтар Дамаскіден Карак
бекінісіне елулеріне тура келеді. Тарихшылар Карак билеушісімен Бейбарыс
арасында болған қызық оқиғаны келтіреді. Бірде Бейбарыс пен патша екеуі
жаңғақ тазалп балға батырып жеп отырғанда оның көзі Бейбарыстың қолындағы
меңге түседі де Рукн қолыңдағы не?-деп сұрайды. Патшалықтың белгісі-
дейді Бебарыс қарап отырмай. Патша түрі өзгеріп Бейбарысты өлтірмек болады.
Осы оқиғаның себебінен қыпшақтар Карактан Дамаскіге қайтып кетуге мәжбүр
болады. Кейін Бейбарыс оған істегендерін алдынан келтіреді, алайда дәл осы
ісі үшін емес.
Жалпы алғанда, Айбектің сұлтандығы Шамдағы аюбидтердің Мысырдағы
мәмлүктерден билікті тартып алу әрекеттеріне толы кезеңде өтті. Айбек бұл
мәсклені бейбіт жолмен шешуге тырысып, сұлтандыққа аюбидтердің тұқымы болып
саналатын он жасар Мұсаны тағайындады, бірақ Айбекке деген аюбидтердің көз
қарасы өзгермеді. Сұлтан мен Шажадүр арсындағы қарым-қатынаста шиеленісе
түсті. Айбек сұлтан Моусил билеушісінің қызын аттастыруы Шажарадүрдің
қызғанышын үдете түсті. Ақыры Шажарадүр күйеуін өлтіруге Мухсин, Наср деген
құлдары және Санжар деген мәмлүкті дайындап, олар сұлтанды моншада
өлтіреді. Қыпшақ мәмлүктердің басшысы Санжардың бастауымен сұлтанның
мәмлүктері ғимаратқа басып кіріп, қылмыскерлерді қатаң жазалайды. Екі
күннен соң сұлтан Айбектің жас баласы таққа отырады. Осыдан соң Шажарадүрді
сұлтанның жесірі мен күңдері ханымды күні бойы ағаш аяқ киім – қабақпен
ұрып өлтіреді. Сонымен, сұлтан Айбек жеті жыл сұлтандық құрып алпыс жасында
әйелі Шажарадүрдің қолынан қаза табады. Орнына бес жасар ұлы Алиді таққа
отырғызылады. Бұл 1257 жылы болды. Осы жылдың күзінде Бейбарыс бастаған
1000 мәмлүк Құтыз бастаған Мысырлық мәмлүктермен қан майданда кездеседі.
Қыпшақтар жеңіліс тауып, әмірлер Қалауын, Балапан және т.б. бірқатар
әмірлер тұтқынға түседі. Олар өз жағына тартпақшы болған Құтыз оларға бас
бостандықтарын бергенімен олар жасырын Бейбарысқа қашып кетеді.
Алайда Бейбарыс бастаған қыпшақтар Мысырдағы Айбек мәмлүктерінің билігіне
қарсы әрекеттерін тоқтатпайды. Олар Карак билеушісін Мысырға жорық жасауға
көндіреді. Әрине олар аюбидтер әулетіне жататын Омар әл-Аюбиді әкесі, ағасы
билеген, жалпы аюбидтердің иелігі болған Мысырдың сұлтандығына отырғызуға
дәмелендіреді.
Сонымен, қыпшақтар 1258 жылдың көкек айында Құтызбен тағы да қылыш
түйістіреді. Бұл жолы да Құтыздың әскері басым түседі. Жеңілген Омар Карак
бекінісіне бет алады да, қыпшақтар Ғазаға қарай жылжып Хулагу қосындарынан
қашқан күрд тайпаларына қарай ат басын бұрады.
Хулагу хан қосындарының мұсылман иеліктерін бірінен соң бірін алуы, 1258
жылдың ақпан айында Бағдатты алып, Халифаны клемге орап тепкілеп өлтіруі,
мұсылман әлеміне өте қатты әсер етті. Осындай аласапыран жағдайда пайдалана
білген Құтыз 1259 жылдың қазан айында бозбала сұлтан Алиді, оның інісі
Ханды және шешесін Думияттағы мұнараға қамап сұлтандық таққа өзі отырады.
Жеңімпаз патша Сейфуддин Құтыз бин Абдулла ат-Турки. Айбекұлы Әлидің
кезінде Құтыз атабек – әскербасы болып жүріп жатады. Монғол әскерлері Шам
жерлеріне қол сұға бастағанда, сол жердің билеушісі Салахуддин Юсефтің
атынан Мысырға көмек сұраған елшілер келеді. Қамалдағы сұлтан сарайына
мемлекеттің ірі әмірлері мен қазылары түгел жиналады. Қазылар алқасы дін
жолында жауға қарсы шығуға, жаппай мобилизация жариялауға, жиһад үшін
қажет, егер қазына үйінде қаржы қалмаса, халықтан жинауға пәтуа шығарады.
Алдымен Құтыз өзінен бастап қымбат заттары мен асыл тастарымен
безендірілген дүниелерді сатып әскер мінер аттар мен қару – жарақтар алуға
береді. Құтыз салық жинау салдарынан жорығына 600 мың алтын динар қаржы
жинайды. Хулагу хан Бағдатты алған соң монғол әскері алдында келесі кезекте
Шам елдері тұрғандығы айдан айқын еді. Хулагу хан Бағдатты алысымен Арық
ноянды Ирбилге жұмсайды. Шамда үстемдік құрып отырған мұсылман әмірлері,
кресшілер мен армяндар болса Хулагу қосындарына әртүрлі көзқараста еді.
Қатер төнген Кайфа, Карак, Алеппо, Химс, Хама, Дамаск қалалары секілді
мұсылман иеліктерінің билеушілерінің арасында ауыз бірлік жоқ еді, оның
үстіне оларда төніп келе жатқан қатерге бірігіп қарсы тұру туралы ниетте
жоқ болатын. Кейбір әмірлер Хулагуге бағынудан бас тартып, соғысуға
дайындалса, мұсылман әмірлерінің ішінде ең қуттысы Шам билеушісі Салахуддин
Юсеф баласын Хулагуге жасырын мол силықтармен жолдайды.
Ал, теңіз жағалауындағы христиан иеліктері ьолса, Шығыстан келе жатқан
дүлей күштің алғашқы жемтігі мұсылман мемлекеттері болғандықтан, оларды
христиандарға құдайдың өзі жолдаған одақтастаы дап қарағандарымен уақыт өте
келе олар монғолдармен ашық одаққа баруға именденіп, бейтарап позиция
ұстанды. Моңғолдарға іші тарта қоймады. Алайда, аймақтағы ең ірі христиан
иелігі болып табылатын Антиохия әміршісі Боэмунд моңғолдармен одақтасып,
монғол әскерінің құрамында Алеппо мен Дамаскіні алуға қатысады. Тарихшылар
оның себебін Боэмунд моңғолдармен аса қатты ауыз жаласқан Киликия
армяндарының патшасы Хетумнің күйеубаласы болғандықтан деп көрсетеді.
Клиия армяндары болса еш іркілместен моңғолдарды қуана қарсы алып, Бағдат
халифатын құлатуға белсенді ат салысады. Моңғолдарды Шамдағы аюбидтер
билігін жоюға итермелеп, жалпы алғанда, қасиетті жерлерді, әсіресе,
Иерусалимді мұсылмандардың қолынан біржолата азат етуді мақсат тұтады.
1259 жылдың ішінде Хулагу Мияфаркин, Насибин, Хиран, Раһа, Бира және Харим
қалалдарын алып, Шамның солтүстік батысын түгел басып алады да, Алеппо
қаласын келіп қоршайды. 1260 жылдың қаңтар айында қамалды шабуылмен алады.
Хулагудің қамалдар мен бекіністерді адам айтқысыз жылдамдықпен тізе
бүктіруі, Шам билеушісінің жігерін құм етіп, оған қарсы тұра алмайтынына
көзін жеткізеді. Ол енді кешегі бітіспес жаулары – Мысыр мәмлүктерінен
көмек сұрауға барады. Құтыз да келісімге дайын екенін білдіреді. Бірақ Шам
билеушісі Мысырға бет алып бара жатқан кезінде Хулагу қолына тұтқынға
түседі.
Хулагу қосындары 1260 жылдың ақпан айында Дамаскіге жақындағанда моңғолдар
қиратқан қамалдар туралы естіген қала тұрғындары еш қарсылық жасамайды.
1259 жылы әмір Бейбарыс бастаған қыпшақ әмірлері шам билеушісі Шам әміршісі
Салахуддин Юсефтен төніп келе жатқан моңғол қатеріне қарсы жігерсіздік
көрсетті деп одан қол үзеді.
Осы кезде Бейбарысты және оның қасына ерген қыпшақтарды Ғазза маңына
орналасқан, моңғол екпінінен ығып келген күрд тайпасы – шаһрузурия әмірі
Нуриддин Бадлан құшақ жая қарсы алады. Бейбарыс осы тайпаның әмірінің
қызына үйленеді. Бірақ, сұлтандық тағына отырғаннан кейін талақ етеді. Одан
перзент көрмейді.
Ортақ жауға қарсы арадағы жауластықты ұмытып, Құтыз бен Бейбарыс та
бірігеді. Бейбарыс және әмірлері 1260 жылы Каирге келіп кіреді. Оны Құтыз
жылы қарсы алады.
Ер болсаң бопсаға шыда деген Құтыз Хулагуге қарсы шайқасқа шығуға шешім
қабылдап, жихад жариялайды. 1260 жылдың тамыз айында Құтыз мәмлүк әскерімен
Мысырдан шығады. Құтыз әскері Шам билеушісі Салахуддин Юсефпен 1254 жылы он
жылдық бейбіт шартқа қол қойған христиан иеліктерінің ниетін білмек болып
Акка бағытын бетке алады. Мысвыр осы шартқа 1256 жылы қосылған болатын.
Христиан әскерлері мұсылман әскерлерінің өз жерлері арқылы өтуіне рұқсат
беріп, кейбір тарихшылар көрсеткендей, әскери көмек беруге де дайындықтарын
білдіреді. Алайда Құтыз олардан бейтарап саясатын ұстануларын сұрайды.
Олардың көмек беруге шамасы да жоқ еді. Өйткені 1256 жылы Венеция мен Генуя
арасындағы бұрқ ете қалған соғыс Жерорта теңізі жағалауындағы христиан
иеліктерінде шарпып өткен еді.
Сұлтан Құтыздың әскері шамамен 40 мыңдай болатын. Ал Кетбұқа ноянның әскері
10 мыңға жуық еді. Кетбұқа ноян Хулагудан қосымша әскер сұрамай шайқасқа
өзі шығады. Онымен бірге Киликия армяндарының патшасы Хетун және оның күйеу
баласы Антиохия билеушісі Боэмунд болды. Хулагу әскерінің 3 мыңын армян,
грузин жасақтары құрайды.
1260 жылдың 3 қыркүйегінде екі әскер арасында кескілескен шайқас болады,
екі жақтан да шығын көп болды. Нәтижесінде мәмлүктер жеңіске жетті. Кетбұқа
қаза тапты. Тарихта бұл соғыс Айн Джалут шайқасы деген атпен қалды. Айн
Джалут шайқасында Хулагу әскерінің жеңілуі христиан иеліктерінің алысқа
кететін жолдарын жүзеге асырмай тастады. Мәмлүктер мен моңғолдар арсында
бейтарап саясат ұстанған христиан иеліктері өздерінің болашақтарына кері
әсер ететін айқындама ұстанды. Олардың позиципясы шайқастың мұсылмандар
пайдасына шешілуіне белгілі бір дәрежеде әсер етті.
Әрине біз үшін маңызды жақтардың бірі Айн Джалут шайқасы аттарын бүкіл
әлемге жацған қыпшақтар өздерінің ата жұрты Алтын Орда мен тікелей байланыс
орнатуына тікелей жол ашты. Соғыс аяқталуымен Бейбарыс пен Құтыз арасында
қарым – қатынас шиеленісе түсті. Бұған әртүрлі себептер келтіріледі.
Нәтижесінде аң аулауға шыққан Құтызды Бейбарыс басқа әмірлермен сөз
байласып өлтіреді. Құтызды өлтірген соң Бейбарыс сацыт – саймандарын
асынып, нөкерлерімен сұлтан ордасына келіп әмірлермен кездеседі. Ол жерде
Құтыздың мәмлүктері және Александрия абақтысынан Құтыз босатқан әмірлер,
Ғаззада кездескен, әмір Балапан әр-Рашиди, әмір Джамалуддин Айдоғды, әмір
Сейфуддни Баһадур және бір топ әмірлер болды. Сонда Атабек тұрып Уаллаһи,
егер Құтыз тірі болса немесе оның баласы болғанда, мойнымызда антымыз бар,
осы қылышпен сендермен соғысар едім. Бірақ, оның сағаты өтті. Кім оны
өлтірсе сол сөзсіз басын қатерге тікті. Сондықтан оның орнына оны өлтірген
адам хақылы дейді. Сонда Бейбарыс тұрып өзі өлтіргенін айтып төрге
жайғасады. Сұлтандар оған ант береді. Содан кейін Бейбарыс атқа қонып Каир
қаласына жол тартады. Сөйтіп 1260 жылдың 23 қазаны күні кешке қамалға кіріп
сұлтан тағына отырады. Осыдан бастап өзінің тағын бекітуге және елдің
сыртқы саясатын бекітуге, шекараны кеңейтуге кіріседі.
2. Сұлтан Бейбарыстың құрған мемлекетінің құрылымы
Бейбарыс сұлтандығы
Сонымен Бейбарыс султан тағына отырып салтанат құрады. Химс, Хама,
Сихиун, Моусил, Алеппо және барлық мұсылман иеліктеріндегі қалалар мен
қамалдардың әмірлеріне Бейбарыстың сұлтандық тағына отырғандығы жөнінде
хабар жолданады.
Бейбарыс сұлтандық тағына отырысымен өзінен бұрынғы сұлтан жиһад жолында әр
адам басынан бір динардан салған салықты жояды. Сұлтандық тұрғындары жаңа
сұлтанның өзгерістерін қуанышпен қарсы алды. Бас бостандықтарынан айырылып,
абақтыларда жатқандарға кешірім жариялап, біраз мәмлүктерге де азаттық
береді. Әмірлерге мол сый-сыйяпат көрсетеді. Қамал абақтысында жатқан Айбек
сұлтанның балалары сұлтан Али, оның інісі Қақан мен олардың шешелеріне
бостандық беріп, Византия императорлығының астанасы Константинопольге
жолдарын ашады.
Өзінің үзеңгелес достарына мол сый-сияпат көрсетеді. Оларды мемлекеттік
маңызды мансаптарға тағайындайды. Біз сол тізімнен Бейбарыстың таққа
отыруына септігін тигізген адамдардың аты жөндерін көреміз. Олар: Әмір
Фарусиддин Ақытай – атабек, әмір Лашын ад- Дарфил –бас дауадар,әмір Балапан
ар-Рашиди-екінші дауадар, әмір Баһауддин Яқуб аш-Шаһрузури-ахур бас әмірі,
әмір Айбек әл-Афрам әмір жандар болып тағайындалады.
Бейбарыс сонымен қатар әмір Бадруддин Байсары аш-Шамеи, әмір Бектұт
Жукандар, әмір Байтуған әмір Унус ал-Исфаһандилерге мыңбасылық дәрежелер
беріледі. Әмір Рукнуддин Айашы мен әмір Сейфуддин Бекшора сұлтанның бірінші
және екінші хаджибтері- камергерлері, әмір Ақұш ұстадар болып
тағайындалады.
Бейбарыс билігі орнығып, қуаты артқан кезде әмір Білікті өзінің наибы етіп
тағайындайды. Бейбарыстың оған сенгені соншалық Білік сұлтанмен ақылдаспай-
ақ өз бетімен шешім қабылдай беретін болды. Жер иеліктерін тарату,
мансаптарға тағайындау және басқада мемлекеттік істерде оның қолына ешкім
байлау болмайды.
Ішкі бүліктер. Мәмлүк мемлекеті араб бәдеуи тайпалары мен аюбидтер
тұқымдарымен Мысыр мен Шамдағы билікке таласта олардың қарсыластарын тез
басып, Кетбұқа ноянның қосын қиратып өздерінің әскери басымдылықтарын айқын
көрсетті. Алайда, сыртқы қатерлі факторлардың шешім пайдасына қатар білген
бейбарыс өзінің сұлтандық құрған бастапқы кезеңде бірнеше ішкі толқуларды
бастан кешірді. 1260 жылдың күзінде Бейбарыс сұлтан болып жарияланысымен
Каир мен Дамаскіде екі бүлік бұрқ ете түсті. Қараша айында Дамаск билеушісі
сұлтан Құтыздың наибы әмір Илмудддин Санжар әл-Халабидың Бейбарысқа қарсы
шығуы ұстазының өліміне наразылығы мен антқа адалдығы деп бағаласа болды.
Алайды, аталған әмір жаңа сұлтанды мойындамақ тұрмақ өзін сұлтан деп
жариялап, өз атынан ақша соқтырады.Мысырдан біржолата бөлініп жеке өз
алдына сұлтандық құрмақ болды. Дамаск қаласының ішіндегі қамалды күшейтеді.
Тарихшылар қамалды күшейту жұмысына қара халық, әйелдерге дейін қатысқанын
жазады. Өзінің сепаратистік пиғылына тартпақ мақсатта маңайындағы
қалалардың билеушілеріне, атап айтқанда Алеппо, Хама, Химс және т.б.
әмірлеріне өз билігін мойындауға шақырып хат жолдайды. Алайда, Бейбарыстың
сескенген әмірлер бұл күмәнді қадамға барудан бас тартады. Олардың ішінен
әмір Лашын ғана хатында Кім Мысырды иеленсе соған бағынамын-деп жауап
береді.
Бейбарыс болса қан төгуге бармау үшін бүлікшіл әмірмен бейбіт жолмен
келіскісі келеді. Санжардың қасындағы әмірлерді өз жағына тарту үшін ақша
күшінде пайдаланып көреді. Келіссөздер нәтиже бермегендіктен бүлікті басуға
өзінің ұстазы әмір Айтегін басқарған әскерді Дамаскіге жолдайды.
Айналасындағы әмірлердің қолдауынан айырылған бүлікшіл әмір бір айдан соң
аяқ-қолы бұғауланып Каирге жеткізіледі де қамал ішіндегі зынданнан орын
алады. Әмір Айтегін сұлтан Бейбарыстың Шамдағы наибы болып сайланады.
Алайда, Бейбарыс бұл жолы мәмлүктерге тән кешірімділікпен жауына бостандық
береді. Кеше өзіне қарсы шыққан әмір Санжарға Шамдағы ірі иеліктердің бірі,
кезінде өзіне Құтыз қимаған, Алеппо өңіріне әмір етіп жібереді.
Сол кезеңде болған екінші бүлікті Каир қаласынада тақуалық өмір кешкен
Курани деген шиит басқарады. Курани өасында топтасқандарды мәмлүк сүннит
билігін шиит билігімен күштеп алмастыруға үгіттеп, билік басына келген
жағдайда оларға жер иеліктерін молынан кесіп беруге уәделер береді.
Сонымен, Курани бастаған бүлікшілер 1260-жылдың аяғында Каир қаласының
көшелеріне шығып, Иә, Әли деген ұрандарымен қару-жарақ дүкендерін тонап,
әскери атқораларға шабуыл жасайды.
Ол кезде темірдей қатаң тәртіпке бағынған жүйелі мәмлүк атты әскеріне қарсы
тұра алатын күш жоқ болатын. Бейбарыстың жауабы тез болды, атқа қонған
мәмлүк әскері көтерісшілерді қоршауға алып, көзін жояды. Бүкіл басшыларын,
оның ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
ӘЛ-ФАРАБИ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ТАРИХ ФАКУЛЬТЕТІ
ДҮНИЕ ЖҮЗІ ТАРИХЫ КАФЕДРАСЫ
ДИПЛОМ ЖҰМЫСЫ
СҰЛТАН БЕЙБАРЫС ЖӘНЕ ОНЫҢ ҚЫПШАҚ ТАРИХЫНДАҒЫ РӨЛІ
Кафедра меңгерушісі
Ғылыми жетекшісі
т.ғ.д., профессор Қ.Т.Жұмағұлов
т.ғ.к.,доцент Т.НМухажанова
2010 ж.
Орындаған студент
Хаттама №
Ж.Нурахметова
2010 ж.
Т-61К. 050230-Тарих
Алматы 2010
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 3
1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ САЯСИ ПОРТРЕТІ
1.1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ
ӨМІР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.2 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ ҚҰРҒАН МЕМЛЕКЕТІНІҢ ҚҰРЛЫМЫ ... .15
2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ПЕН МЫСЫР МАМЛҮК МЕМЛЕКЕТІ
АРАСЫНДАҒЫ САЯСИ ЖӘНЕ ЭТНО-МӘДЕНИ БАЙЛАНЫСТАРЫ
2.1 САРАЙ МЕН ҚАЙЫР АРАСЫНДАҒЫ ДИПЛОМАТИЯЛЫҚ
ЕЛШІЛІКТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... 18
2.2 ДЕШТІ ҚЫПШАҚ ХАНДАРЫ МЕН МАМЛҮК СҰЛТАНДАРЫ
АРАСЫНДАҒЫ ҚҰДАЛЫҚ
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .28
2.3 СҰЛТАН БАЙБАРЫС: ДІН ЖӘНЕ САУДА, ЭТНИКАЛЫҚ, МӘДЕНИ,
ӘДЕТ-ҒҰРЫПТЫҚ, САЛТ-ДӘСТҮРЛІК, ТІЛДІК ЖӘНЕ
АНТРОПОНИМДІК
БАЙЛАНЫСТАР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..35
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .48
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 50
КІРІСПЕ
Тақырыптың өзектілігі. Еліміз егемендігін алғаннан бері Қазақстанның
геосаяси жағдайы күрт өзгерген кезде тарихымызды зерттеу саласында үлкен
бетбұрыстар болды. Әсіресе, бүгінгі күні Қазақстан Республикасы
тәуелсіздігіне он тоғыз жыл толып отырған уақытта қазақ халқының рухани
өрлеуі мен тарихи санасының қалыптасуы заманында болашақ ұрпақа тәлім-
тәрбие беретін өз тарихына деген сонымен қатарөзінің көршілес және алыс
халықтармен және мемлекеттермен ғасырлар бойындағы болған қарым-қатынастары
мен байланыстарына деген қызығушылығы айтарлықтай артып отыр. Яғни ертедегі
қатынастар негізінде жаңа қарым- қатынастар орнатуға бүгінгі күнде біздің
елімізде мүделі, сонымен қатар ата-бабаларымыздың мұрасын білу, біліпқана
қоймай оны зерттеп, оған ие болу, қастерлеу бүгінгі ұрпақтың қасиетті
парызы екендігі даусыз. Бауыржан Момышұлы айтпақшы, Бұрынғы дәстүрді,
бұрынғы жасаған ерлікті білмей, қадірлемей тұрып, жаңа ерліктерге шақыру
бекершілік. Осы тұста өзге елге құлдықа сатылып, бірақ көп ұзамай сол елге
сұлтан болған қыпшақ Бейбарыс тұлғасы сөзсіз болашақ ұрпақтың патриотық
сезімін оятуда еліктеуге тұрарлық. Осы орйда, халықаралық аспектіге ие
қыпшақ факторының белгілі ғылыми мағынаға бөленуі кездейсоқтық құбылыс
емес. Өйткені, қыпшақтар ортағасырдың ең ірі этникалық топтарының бірі
ретінде бірқатар түркі халықтарының, соның ішінде бірінші кезекте қазақ
халқының қалыптасуында елеулі рөл атқарумен қоса, Еуразия мен Жерорта
теңізі аймағындағы бірсыпыра шетел этностары мен мемелекеттерінің тарихында
өздерінің өшпес іздерін қалдырды. Олардың ішінде, Мысыр мен Шам елін ерекше
атауға болады.
Жоғарыда айтылғандардың тұрғысынан шығып Сұлтан Бейбарыс және оның
қыпшақ тарихындағы рөлі тақырыбын таңдап алдық. Сұлтан Бейбарыс Қыпшақ пен
Мысыр мемлекетінде де айтарлықтай рөл атқарған, сол себепті Сұлтан
Бейбарыстың тұлғасына тоқтала отырып, оның қыпшақ тарихындағы рөлін
айқындау үшін екі мемлекеттің өз-ара қарым-қатынастарын негізге алғанды жөн
көрдім. Ал өз заманының ең ірі саяси құрылымдары болған бұл екі
мемелекеттің іргелері көп жағдайларда қыпшақ этносы, оның дәстүрлері мен
мәдениетіне негізделген.
Мәселенің тарихнамасында Сұлтан Бейбарыс және оның құрған
мемелекетінің зерттелу тарихында қалыптасқан белгілі дәстүрлер бар. Сонымен
қоса, жалпы оның өмір баянының жекелеген мәселелері мен екі мемлекеттің
өзара байланыстары аспектісі едәуір аз зерттелген.Жалпы Сұлтан Бейбарыс пен
бұл екі ірі мемелекеттің өзара байланыстары туралы хабарлайтын негізгі
дерек көздері XIII-XVI ғғ. жататын ортағасыр араб тарихи шығармалары болып
табылады.
XVII ғ. аяғы – XVIII ғ. басында Қазақ халқының Ресейдің отарлауына
душар болып едәуір саяси, экономикалық және рухани дағдарыстарды басынан
кешірді. Қазақ даласында хандық жүйені жою арқылы тәуелсіздігіне тоқтау
қойылды. Әсіресе, XX ғ. бірінші жартысында тоталитарлық кеңес үкіметі
жылдары төл тарихын зерттеу мүмкіндігінен айрып, тілі, салты мен ата-
дәстүрін ұмыт қалдырту арқылы мәңгі отарлықты көздеген Мәскеу қазақ
зиялылары мен әлауқаттыларын репрессиялар мен қудалаулаоға ұшыратып, елі
емес, жеріне қызыққан большевиктік саясат бүкіл қазақ халқын геноцидке
ұшыратуы оның тарихындағы теңдесі жоқ үлкен қасіретті кезеңдердің бірі
болып тарихқа жазылды. Осы жылдары халқымыздың жартысына жуығы қырылып,
қалғаны жаппай орыстандыру саясатын бастан кешіріп, рухани тоқыраулыққа
әкеліп соқтырса, екінші жағынан тарихымызды бұрмалау арқылы ұлттық сананың
орнына интернационализм, халықтар достығын бүркемеленіп құлдық сананы
енгізуінің зардаптарының ауырлығы бүгінгі таңда едәуір сезілуде. Осыншама
қасіретті көрген халық үшін тәуелсіздіктің орны мен мазмұны ерекше биік.
Отарлық пен тоталитаризм жүйесі тарихымызды шынайылық тұрғысынан зерттеу
ісінде төл зерттеушілерімізге жол бермеумен қоса, өзінің отарлық саясатына
сәйкес оны барынша бұрмалап және сол бұрмаланған күйінде ғылыми айналымға
енгізуі бүгінгі таңдағы халқымыздың басына түскен ең үлкен рухани
зардаптарының бірі болып табылады.
Жалпы ислам тарихында орны ерекше, мәртебесі биік болған мамлүк
кезеңінен мұра болып қалған өте бай қолжазбаларында Дешті Қыпшақты мекен
еткен, салты мен дәстүрі бір, тілі мен мәдени тамыры ортақ көшпелі халықтың
тарихын зерттеуде түркі, қыпшақ, моңғол және түркі-моңғол халықтарының
байланысы арақатынасы және ерекшеліктері туралы мол құнды деректер
сақталған.
Аталған мемелекеттің кіндігі қазіргі Қазақстан жерінде орналасып,
тарихи дамуы жағынан қазақ халқы олардың этникалық және мәдени мұрагері
болып табылуы себепті, Дешті Қыпшақ мемелекетінің тарихын зерттеу ісі төл
ғылымымыз үшін ең өзекті тақырыптардың бірі болып табылады.
Өткенімізді сараламай болашағымызды болжау қиын. Елдігіміз бен
мемлекетіміздің бүгіні мен болашағын оның ішкі саяси бағытымен қоса,
әлемдік қауымдастықтың басқа мүшелерімен қарым-қатынастарының қандай деңгей
мен сапада болуы белгілейді. Тарихымызды зерттеу ісінің ғылыми, әлеуметтік
қоғамдық және ұлттық-танымдық қызметтерімен қоса, бүгінгі күнгі сыртқы
саясатымыздағы басқа елдермен қарым-қатынасымыздың тарихи тамырлары мен
негіздерін ашып көрсетудегі маңызы өте зор. Осы диплом жұмысының тақырыбы
мен мазмұнын қамтитын Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлін
айқындау үшін ең алдымен Дешті Қыпшақтың Мамлүк мемелекетімен ғасырларға
созылған жан-жақты қарым-қатынастары мен байланыстарын ашу арқылы
алғашқысының діңгегін құраған бүгінгі егемен Қазақ мемлекетінің орта
ғасырлардағы араб ислам әлемімен саяси, дипломатиялық және рухани
байланыстарының терең тамырлары бар екенін көрсетіп, бүгінгі әлемдік
қауымдастықтағы орны мен маңыздылығы ерекше мәртебелі араб және ислам
елдерімен қарым-қатынастарымызды жаңа деңгейде жаңғырту үшін маңызды негіз
бола отырып, қазақ мемлекетінің сыртқы саясатындағы Батыс және Шығыс
елдерімен дипломатия саласында ғасырларға кеткен терең тарихи
байланыстардың тамырлары мен бай дәстүрлерін көрсетуде маңызды фактор бола
алады.
Дипломдық жұмыстың зерттелу деңгейі. 1250-1517 жылдар аралығында
Мысыр мен Шам елінде билік еткен, тарихта мамлүктер деген атпен белгілі
көшпелі түркі халқының өкілдерінің құрған Мысыр Мамлүк мемлекетінің тарихы
мен Батыс және Шығыс елдерімен қарым-қатынастары мен әртүрлі салалардағы
байланыстары қазіргі заманғы көптеген араб және Батыс зерттеушілерінің
назарына ілініп, бұл салада біріз зерттеулер жарық көрді. Аталған
зерттеулерге сол кезеңнің замандасы және тарихи уақиғалардың куәсі болған
ортағасыр араб және мысыр тарихшыларының жазып қалдырған араб тіліндегі
жазба деректері негізгі дерек көздері болып табылады.
Бейбарыс құрған Мысыр Мамлүк мемлекетінің араб ислам тарихында алатын
орнының ерекшелігі оның сол кезеңдегі араб ислам әлемінің саяси және мәдени
орталығына айналуымен тікелей байланысты.
1258 жылы орталығы Бағдад қаласында орналасқан Араб Халифаты моңғол
жаулаушылығының қолынан құлады. Оны 1260 жылы мамлүк сұлтаны аз-Захир
Байбарыс Мамлүк мемлекетінің астанасына көшіріп, Аббас әулетінің халифатын
Қайыр қаласында қайта жандандырумен байланысты Мамлүк мемлекеті Араб
Халифатының орталығына айналды.
Мамлүк династиясының билігі туралы жазылған алғашқы шығармаларының
бірі Мухи ад-Дин Ибн Абд аз-Захирдың (1293 ж. қайтыс болған) қаламына
тиесілі Ар-Рауд аз-захир фи сират әл-Малик аз-Захир атты шығармасы. Оның
бұл еңбегі қыпшақ тегінен шыққан мамлүк сұлтаны Байбарыс әл-Бундуқдаридің
(1260-1277 жж. билік еткен) өмірбаянына арналған. Сұлтанның жеке хатшысы
қызметін атқарған, сұлтан сарайында жоғарғы мансап иесі болған, көптеген
құжаттар мен материалдар қолында болуының нәтижесінде Ибн Абд аз-Захир өз
еңбегінде мамлүктердің Алтын Ордамен байланыстары туралы құнды деректерді
келтіреді [2, 25-26].
Байбарыс ад-Дауадар әл-Мансури (1325 ж. қайтыс болған) мамлүк
сұлтандарының сарайына жақындардың бірі болған. Оның қаламынан туған
Зубдат әл-фикр фи тарих әл-хиджра атты шығармасында 622 жылдан бастап
1324 жылдар аралығындағы уақиғалар туралы айтылады. Сондай-ақ, оның
еңбегінде қыпшақтардың құрылымы мен олар туралы тарихи-этнографиялық
мағлұматтар бар [1].
Шихаб ад-Дин ан-Наууайри (1279-1332) Мысыр энциклопедиялары мектебінің
басында тұрған тұлға. Әдебиет саласындағы білімнің арқасында мамлүк сұлтаны
әл-Малик ан-Наср Мухаммад Ибн Қалауынның сарайына жақындатылып, онда
жоғарғы мансапты қызметтер атқарады [1]. Ибн Хаджар өзінің Ад-дурар әл-
камина атты еңбегінде, сұлтан ан-Наср Мухаммад ан-Нууайриді біраз маңызды
істерді атқаруға тағайындап, Тарабулус қаласындағы әскерді бақылаушы етіп
қояды, ал бұл өте маңызды әскери мансап, - деп көрсетеді. Кейінгі жылдары
ол мемлекеттік істерден алшақтап, өзінің баяғыдан армандаған ісіне –
шығармашылық ісіне кіріседі. Оның Нихайат әл-арб фи фунун әл-адаб атты
үлкен энциклопедиялық шығармасы негізінен гуманитарлық мағлұматтарды
қамтиды. Ол өзінің еңбегінде сол кездегі белгілі араб әдебиеті тарихи
тағлымдар мен деректерді барынша жинақтайды. Бұл шығармадағы тарихи-
географиялық бөлігі компилятивті. Оның еңбегінде Қыпшақ елі туралы қысқаша
берілген мағлұматтары мен жекелеген қыпшақ рулары арасындағы өзара
қырқыстар мен қыпшақ руларының құрылымы туралы деректердің үлкен маңызы
бар. Сондай-ақ, моңғол жаулаушылығынан кейінгі кезеңдегі қыпшақ елінің
рухани мәдениеті туралы мағлұматтар береді [2, 25 б.].
Ибн Фадл-Алла Ал-Омаридің (1301-1349) Масалик әл-абсар фи мамлик әл-
амсар атты еңбегі өзінің көлемі мен мазмұны жағынан ан-Нууайридің көп
томды энциклопедиясымен бәсекеге түсе алады. Оның шығармасынан моңғол
жаулаушылығынан кейінгі кезеңдегі Орта Азия, Еділ бойы мен Кавказ өңірінде
тұратын халықтардың тұрмысы, түркілер елінің қалалары мен сауда жолдары
және қыпшақтардың қоныстары мен этникалық ерекшеліктері туралы мағлұматтар
бар [2, 26 б.].
Тақийа ад-Дин әл-Мақризи (1364-1441) Қайыр қаласында дүниеге келген.
Мамлүк сұлтаны әл-Малик аз-Захир Барқуқтың, одан кейін оның ұлы әл-Малик ан-
Наср Фарадж Ибн Барқуқтың билігі кезінде бағы ашылып, мемлекеттік жоғарғы
мансаптардағы қызметтер атқарады. Сұлтан сарайына жақын адамдардың бірі
болып беделді мамлүк әмірлерінің қамқорлығына бөленеді. Өмірінің шамамен
елу жасына келген уақытынан бастап шығармашылықпен айналыса бастайды. Оның
Ал-Мауази уа-л-итибар би-зикр әл-хитат уа-л-асар атты шығармасын ең
атақты әрі маңызды деп айтса болады [2, 90 б.].
Абу әл-Мухасин Ибн Тағри-Берди (Тәңірі-Берді) (1409-1469) Қайыр
қаласында мамлүк сұлтаны әл-Малик аз-захир барқуқтың билігі кезеңінде
дүниеге келген. Өзінің сөзіне жүгінсек, әкесі сұлтан барқуқ сатып алған
мамлүк болған [2, 115 б.]. Зеректігі үшін сұлтан оны өзіне жақындатып
жоғарғы мансапқа бөленеді. Сұлтан Барқуқ қайтыс болғаннан кейін, оның ұлы
әл-Малик ан-Наср Ибн барқуқтың билігі кезінде Шам елінің билеушісі етіп
тағайындалады. Ол өзінен кейін Мысыр тарихына арналған үлкен тарихи еңбек
қалдырады. Оның Ан-Нуджум аз-захира фи ахбар мулук Мыср уә-л-Қаһира атты
құнды еңбегі Мысыр тарихы туралы жазылған энциклопедиялық шығармалар
қатарына жатады [2, 114-117 бб.].
Сонымен қатар Ал – Асир жылнамасында, яғни ал–Камил фи-т- тарих атты
еңбегінде моңғолдардың жаулаушылық жорықтарының зорлық – зомбылық арқылы
жүгізгендігін жазады, яғни жаулаудың барысы мен салдарын көрсетеді. [3, 25-
48 бб.]
Ибн Василдің Муфарридж ал-куруб фи ахбар мулук Бани Айуб атты
еңбегінде Хулагу мен Берке хан арасындағы жауластықтың себебін түсіндіріп,
сонымен қатар Бейбарыс пен Берке екеуінің бірігіп соғысқа шықандығын
айтады. [3, 83-85 бб.]
Ендігі кезекте парсы деректеріне келсек ең алдымен тақырыпқа қатысты
маңызы зор деп Рашид-ад-диннің жылнамалар жинағын атауға болады, бұл
еңбектің III-ші томының, екінші бөлімі толығымен Хулагу ханға арналып, онда
Берке ханмен болған араздықтың себебін атай отырып сонымен қатар оның Мысыр
елдеріне жүргізген жорықтарының себебін, барысын, нәтижесін нақты
көрсетеді. [4, 22-61 бб.]
Келесі бір парсы дерегі Джузджанидің Насировый разряд деген еңбектің
үзіндісінде тақырыпқа қатысты кей мәселелер айтылады, әсіресе қыпшақ
тарихын яғни териториясын баяндауға ерекше көңіл бөлген.Жалпы айтқанда
парсы деректері араб деректерімен салыстырғанда аз деп айтуға болады. [5,
286-287 бб.]
Ал енді еуропа авторларының деректеріне келсек Плано Карпинидің
Моңғол тарихынан үзіндісінде моңғол мемлекеті туралы, олардың билеушілері
жайлы, өткен жолдары жайлы жалпы мәлімет берген. [5, 321-323 бб.]
Сонымен қатар Марко Поло кітабынан берілген үзіндісінде Николай мен
Матвейдің Константинопольге дүние жүзін аралауға атануын айта келе, оларды
Берке хан қандай құрметпен қабылдағандығын және Берке ханның мемлекетінің
жағдайын, сыртқы саясатын біраз баяндаған. [5, 333-340 бб.]
Келесі автор Гильом де Рубруктің Путишествия в восточные страны атты
еңбегін атауға болады, ол өзінің еңбегінде қыпшақ териториясын атай отырып,
олардың Бату кезіндегі жағдайды баяндайды. [5, 330 б.]
Ал енді дипломдық жұмыстың зерттеулеріне келсек, Л.А Семенованың
Салах ад-дин и Мамлюки в Египте деген еңбегін ерекше атауға болады, онда
ол XII-XV ғасырлар аралығындағы Мысыр елінің жағдайын, яғни қай династия
орнын қай династия басқандығын нақты атай отырып Сұлтан Бейбарыс тұлғасына
тоқталып өткен.[6, 178-183 бб.].
Жалпы Сұлтан Бейбарыс тұлғасына қатысты Қ. Сәки, К. Саудабаев, Қ.Ө.
Жүсіптің еңбектерін атауға болады, олар сұлтаның толық өмірбаянын бере
отырып оны мемлекет қайраткері, асқан саясаткер ретінде тұлғасын толығымен
ашуға тырысқан. [7, 54-64 бб., 13, 28-47 бб., 14, 3-44 бб.]
Мысыр елі мен Дешті – Қыпшақ арасындағы қарым – қатынастарды жна-
жақты зерттеген Б. Батыршаұлының еңбектері өте құнды болып табылады.
[8,9,10,11,12.]
Ал Сұлтан Бейбарыстың аса шебер саясаткер екенігінің дәлелі ретінде
оның жүргізген жорықтарынан байқауымызға болады, бұл мәселені Т.Ю.
Ирмияевтың История Мусильманского Мира от Халифата до Блистательной
Порты, Б. Кутлердің История крестовых походов, К.Э. Босворттың
Мусульманские династи, М.П. Заборовтың Крестаносцы на вастоке деген
еңбектерден байқауымызға болады [15, 17-24 бб., 16, 38-45 бб., 17, 68-79
бб., 18, 43-56 бб.].
Сұлтан Бейбарыс ислам әлеміндегі рөлін, яғни Алтын Орда кезіндегі
Дешті – Қыпшақта ислам дінінің таралуына қосқан үлесі жайында Ж.Т
Батырбекова мен Н. Нұртазинаның зертеулерінде нақты дәлелдер келтірілген
[19,154-155 бб., 20, 54-65 бб.].
Негізіне қыпшақ тарихына қатысты зерттеулер баршылық деп айтуғада
болады, бірінші кезекте Б.Е. Кумеков, Б. Кәрібаев, С.М. Ахимжановтың
еңбектерін атап айтуға болады [21, 22, 23.].
Жалпы зерттеу тақырыбына қатысты Т. Омарбеков пен Х. Ғабжалилов
зертеулерінен, сонымен қатар Г.К. Кәдірқұлованың Қазақстан тарихы,
Қазақстан тарихы төрт томы, Көркемсуретті Қазақстан тарихы, Қазақстан
тарихы. Энциклопедиялық анықтамалық, Ұлттық энциклопедия, А.Х.
Марғұланның Казахское народное прикладное искусство, Бейбарыс сұлтан
Жас алаш журналынан, алынған материялдарды атап айтуға болады [24, 25, 26,
27, 28, 29, 30, 31, 32, 33.].
Диплом жұмысының мақсаты мен міндеттері. Бұл жұмыстың басты мақсаты
Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлін анықтау.
Алға қойған мақсатты орындау үшін төмендегідей міндеттер қойылды:
- Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлі тақырыбының
зерттелу тарихнамасына қатысты бұрын-соңды жүргізілген
зерттеулерге шолу жасау;
- Сұлтан Бейбарыс тұлғасын ашу мақсатында мемлекет басқару жүйесі
мен сыртқы саясатты жүргізу ерекшелігін айқындап көрсету;
- Сұлтан Бейбарыс және оның қыпшақ тарихындағы рөлін анықтау
мақсатында XIII ғ. ортасынан XV ғ. басына дейінгі аралықтағы
Дешті Қыпшақ пен Мамлүк мемлекеті арасындағы саяси, мәдени,
дипломатиялық, құдалық, этникалық байланыстарын қарастыру;
- Зерттеу барысында Дешті Қыпшақ пен Мысыр Мамлүк мемлекеті
арасындағы әскери-саяси және дипломатиялық жақындасудың негізгі
алғышарттары мен себептерін және оның нәтижелері мен салдарын
көрсету;
- Дешті Қыпшақ пен мамлүктер арасындағы мәдени, әдет-ғұрыптық,
салт-дәстүрлік, тілдік, этникалық және антропонимикалық
байланыстарын анықтау.
Диплом жұмысының құрылымы. Диплом жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
1 СҰЛТАН БЕЙБАРЫСТЫҢ САЯСИ ПОРТРЕТІ
1. Сұлтан Бейбарыстың өмірі
Жамақұлы Бейбарыс (1225-1277) – түркі әулеті Бахриден шыққан
мамлюктердің Египетті билеген төртінші сұлтаны. Оны тарихи шығармаларда
Бейбарыс, Бибарыс деп те атайды. Оның шыққан тегі – қыпшақ. Бірақ қай
жердің қыпшағы дегенге келгенде әр түрлі деректер айтылып, бірі – Хорезм,
Дербент қыпшақтарынан десе, екіншілері маңғыстаулық еді дегенді айтады.
Соңғы зерттеулер бұл дүдәмалдықтың түйінін шешіп, Бейбарыстың қыпшақ
тайпасының Беріш руынан шыққан атақты әулеттің тұқымы екені анықтауға
мүмкіндік берді. Араб елдерінің Мың бір түнмен қатар қоятын халық романы
– Бейбарыста оның әкесі Жамақ, шешесі әйек деп, олардың нақты есімдерін
атап көрсеткен. Бейбарыс өмір бойы қыпшақ тілінде сөйлеген, Алдыңғы
Азиядағы араб тілдес халықтармен тілмәш арқылы түсініскен.
Бейбарыс Дамаскінің базарында 800 дирхемге құлдыққа сатылғаннан кейін жаңа
қожайыны Айдакин Бундукдаридің атымен әл-Бундукдари деген есімге ие болды.
Кейін Бейбарыстың ерекше қабілетін байқаған Айюби әулетінің сұлтаны Салих
Нажумиддин оны өзінің жеке гвардиясының бір бөліміне сардар етіп алады.
Сөйтіп ол енді жаңа әміршісінің атымен өзіне әл-Салихи деген есімді және
қабылдайды. Ол осында жүргенде крест жорығына қатысушыларға қарсы күресте
Египет әскеріне қолбасшылық етеді.Осы тұста нақтырақ тоқталатын
болсам,келесі жайыттарды айта кеткенім жөн. Қасиетті жерлерді азат етуге
бағытталған крес жорықтарының нәтижесінде христиан Европасында Мысыр жері
мұсылмандардың әскери күш - қуат көзі болып тұрған кезінде олардың Шамдағы
жоспарлары іске аспайды, әрекеттері сәтсіз болады деген көзқарас
қалыптасады. Сондықтан, Франция королі Льюйс өзінің кресшілер жорықтарының
басты идеясы – қасиетті жерлерді азат етуді жүзеге асыруды стратегиялық
маңызға ие Мысыр жеріне шабуыл жасаудан бастайды. Франция королі Льюйс
Френсис Иерусалимді француздарға қайтармаққа өзіне өзі сөз береді. Ол бұл
мақсатының Мысырды жаулап алмай жүзеге аспайтынын түсінді.
Франция флоты 1248 жылдың күзінде Марсилия теңіз портынан қасиетті жерлерді
бетке алып жүзіп шығады. Фрация королі Льюйс Кипр аралына қыстап, сол жерде
жатып Таяу Шығыс жеріне жақындап келе жатқан монғолдармен байланыс орнап,
христиан дініне көзқарастарын білу, мұсылмандарға қарсы күш біріктіру
мақсатында олардың тамырын басып көреді. Алада, монғолдар кресшілердің
ұсыныстарын қабыл алмайды. Кейіннен король Льюйс татар елінің елшілерін
құрметпен қарсы алғанына өкінеді. Сонымен, 1249 жылдың мамыр айының үстінде
60 мың жауынгері бар францух кемелері Кипрден шығып, Мысырға бет түзейді.
Корольдің қасына туған екі бауыры еріп шығады.
Мысыр сұлтаны Наджмуддин Аюп кресшілер Нілдің атырауында орналасқан
Думия қаласын басып алуға тырысатынын түсініп, қаланың қамалын күшейтіп,
өзі қаланың оңтүстігінде әскерімен орналасады.Француз дисантының түсуіне
жол бермес үшін әмір бастаған әскерді қаланың өзен жағындағы жағалауға
орналастырады.
1249 жылдың 4 маусымында француз әскерлері жағалауға түсіп мусылман
әскерімен шайййқасқа кіреді. Бени канана деген араб тайпасының адамдарынан
тұратын қаланың гарнизоны мен әмірдің әскерлері француз шабуылына төтеп
бере алмай сұлтаның тұрған жеріне қарай шегінеді. Кресшілер Думият қаласын
оңай басып алады.
Әскерінің жігерсіздігіне назаланған сұлтан Думият гарнизонының елу араб
әмірін асып өлтіруге әмір береді. Сұлтаның қаһарланғаны соншалық,баласы мен
дарға баражатқан бір әмір сұлтаннан өзін бұрын дарға асуды сұрағанда ол
әдейі алдымен баласын одан өзін дарға асқызады. Әскер басы әмір Фахруддинді
сөккені соншалық оның әмірлері султанды өлтіруді ойлайды,алайда әмір
Фахруддиннің өзі күні санаулы ауру сұлтанға қол көтергісі келмей оларды
тоқтатып тастайды. Шын мәнісінде, әмірдің шайқас аланын тастап шыққан
себебі – ол француз десанты жағалауға түсе бастағаннан бастап султанға
кептерлер арқылы үш рет хабар жолдайды, алайда бірде – біреуіне жауп
келмейді. Сондықтан, патшалықтан дәмесі бар әмір ауру сұлтан қайтыс болған
деген оймен шегінуге шешім қабылдаған еді.
Қалай болғанда да сұлтан әскерімен Мансураға шегініп, қала алдындағы Ніл
өзеніне кемелерді көлденеңінен қойып бір – біріне байлап тастайды. Сол
жерге Мысыр мен Каирден джиһад жолында шайқасуға дайын ерліктер ағылып келе
бастайды. Екі жақ шешуші қимылға бармай қысқа рейдтермен шектеліп жата
берді. Осындай жағдай 6 айға созылады. Ақырында, 1249 жылдың қараша айында
король Льюйс күткен ісі де әскерімен келіп жетеді де француздар әскери
кеңес құрады. Кеңес барысында француз барондарының бір бөлігі ірі теңіз
порты Александрияны басып алуды ойласа, келесі бір бөлігі Каирге шабуыл
жасауды ұсынады. Корольдің інісі Конт де Артуа Жылынды өлтіру үшін басын
жаншу керек дейді. Король інісінің сөзін қолдайды. Сөйтіп, француз әскері
Каирге бет алады.
Мысыр билеушісі Наджмуддин Аюп француз әскері Мансураға жақындап келген
кезде 1249 жылы қараша айында қайтыс болды да, орнына Кайфа бекінісінде
тұратын жалғыз ұлы Тураншах шақыртылады. Сұлтанның жұбайы Шажарадүр тақ
мұрагері Кифа бекінісінен шығып Мысырға жеткенше сұлтанның қайтыс болғанын
елден жасырып ұстайды. Тураншах Мысырға келіп жеткенше сұлтанның жұбайы
Шажарадүр сұлтан науқастанып жатыр деп үстіне ешкімді кіргізбей
келеді.Сонымен, жаңа сұлтан Ұлы патша Ғиясуддин Тураншах ибн Наджмуддин Аюп
деген атпен таққа отырады.
Мұсылман сұлтанының қайтыс болғанын естіген француздар қалыптасқан жағдайды
пайдалану үшін Ніл өзенін жағалап келіп Мансура қамалына жедел
шабуылдайды. Кресшілердің кемелері әскер соңынан еріп отырады. 1249 жылдың
19 желтоқсанында ақшаға сатылған араб жолбасшыларының бастауымен француз
атты әскері сұлтан әскерінің лагеріне тікелей шабуыл жасайды. Үрей билеген
мұсылман әскері қарсылық көрсете алмай қаша бастсайды. Әскердің бас
қолбасшысы әмір Фахруддин қаза табады. Тарихшылар осындай қиын жағдайда
Бейбарыс бастсған қыпшақтар қалаға кірген француздардың түгелге дерлік
жуығын, шмамен 1500 адамды көзін жойып, жеңісті француздардың қолынан жұлып
алып, шешуші сәттерде найзағайдай жарқылдаған мақтанышпен жазады.
1250 жылдың 11 ақпаны күні Ақытай бастаған мәмлүк әскері жаппай шабуылға
шығады. Екі жақтанда көптеген шығындар болады, нәтижесінде француз әскері
Думиятқа шегінеді. Осымен Мансура шайқасының екінші бөлімі аяқталады.
1250 жылдың 27 ақпанында Мысырға қайтыс болған сұлтанның ұлы жаңа сұлтан
Тураншах келіп жетіп, таққа отырады. Ол әскери айла қолдану арқылы, жау
әскерін аштыққа ұшыратып, нәтижесінде француз королі бейбіт бітімге баруға
келісімін беріп, Думиятты қайтарып, оның есесіне Иерусалимд қаласын
сұрайды. Алайда мұсылман әскері түн жамылып шегінуге тырысқан жау әскерін
өкшклей қуып тас-талқанын шығарады.Екі жүз кемемен келген кресшілер
жеңілістің ащы дәмін татады.
Сонымен, тарихта жетінші крест жорығы атпен кірген Иерусалимді азат етуге
бағытталған християн әскери компаниясы қыпшақтардың арқасында
ммұсылмандардың пайдасына шешілді. Бір қызығы француздардың елдің
географиялық жағдайын білмеуі де француздардың аяғына тұсау болды.
Бүкіл дүние уысына түскендей болған Тураншах теңіз жағасына ағаштан мұнара
тұрғызып, қолға түскен тұтқындардың құн алынбайтындарын күніне 300-400-дей
адамдардың басын шауып отырғандығымен аты шықты.
Сонымен қатар Тураншах әкесінің мәмлүктеріне қысым көрсетіп, оларды
мемлекеттік мансаптардан ығыстыра бастайды. Қыпшақ мәмлүктер оның ата
жауына айналады.Атабек Айбекті Моусилге жұмсап сол жердің абақтысына
шірітпек те ойы болды. Оның үстіне, қыпшақ мәмлүктерді көрші мемлекеттерге
жеңіс хабарымен жұмсап, олардан бір жолата құтылуды жоспарлайды. Алайда,
қыпшақтар сұлтанның ойлағанын уақытында біліп, оның өзін өлтіреді. 1250
жылы 2 мамырда сұлтан әдеттегідей тамақтануға отырғанда әмір Бейбарыс
жанына келіп сұлтанды қылышпен шабады. Жыланды жаралаған соң міндетті
түрде өлтіру керек-деп оны өлтіреді. Бұны бүкіл әскер бақылап тұрады,
бірақ, ешкім көмекке келмейді. Бұдан біз қыпшақтардың билікті қаншалықты
билікті өз қолдарына алғандығын байқаймыз.
Сонымен жетпіс бір күн сұлтандық құрған Тураншахтың денесі теңіз жағасында
үш күн ісіп-кеуіп жатады, содан кейін қармаққа іліп алып, өзеннің арғы
жағына тартып сонда жерленеді. Осылайша сұлтан Каир қаласындағы қамалдағы
әкесінен қалған таққа отыра алмай кетті. Тураншахтың қазасымен Мысырдағы
аюбидтер әулетінің билігі біржолата тоқтайды.
Осы кезден бастап әмірлер Ақытай, Бейбарыс және Балапандар мемлекеттік
істерге тікелей араласа бастайды. Таққа кімді отырғызу керектігі жайында
даудан кейін, сұлтанның жесірі Шажадүрды отырғызуға, әмір Айбек ат-
Туркуменді сайлауға пәтуласады.
Сонымен, Шажадүр алдымен кресшілерді Мысырдан кетіруге қатысты
келіссөздерді аяғына жеткізуге тырысады, сонымен қатар халықтың көңілінен
шығу үшін салықты азайтады. Алайда, әйел патшаға халық аса құрметпен
қарамайды. Дін өкілдері мен шейхтар әйел адамның таққа отырғандығын
шариғатқа қарсы деп, қара халықты наразылыққа итермелейді. Қалыптасқан
жағдайды пайдаланып Алеппо қаласының билеушсі атақты Салахуддин Аюбидің
немересі Юсеф Салахуддин әрдайым сепаристік ниеті бар Шамды қарсылықсыз
өзіне бағындырып, әскерімен Мысыр бағытында жылжиды.
Мәмлүк мемлекетіне заңды сипат бермек болып, Бағдат халифасын хат
жолданды.Алайда, Бағдат халифасы Мустансир Билля ал-Аббасиге Мысыр тағына
отырған әйел-патша жөнінде хабар жеткенде Мысырға ашуға толы хат жазады.
Онда ащы тілмен елді еркек билеу керек екендігін, егер ондай керек адам
Мысырда жоқ болса өздерінен жіберуге дайын екндігін айтады. Халифаның
жауабын алған мәмлүктер әйел птшамен мемлекетті ұстап тұру мүмкін емес,
сөз ұстайтын еркек сайлау керек деп Шажадүрге Айбекке күйеуге шығуды
ұсынады.
Сонымен сексен күн сұлтандық құрған Шажадүр атабек Айбекпен некеге тұрып,
1250 жылдың шілде айында тақтан өз еркімен түсіп, мемлекеттік істердіден
кетуге мәжбүр болады.
Оның толық аты-жөні-Иззудин Айбек ал- Жанашкир ас-Салихи ат-Туркумани.
Сұлтандық титулы әл-Муиз-құдіреті патша.Ұлты түркі. Мысыр және Шам
билеушісі Наджмуддин бин Аюптың мәмлүкткерінің бірі. Сұлтан кезінде бас
бостандығын беріп, әмір дәрежесіне дейін көтерген. Әмірлікке ие болғанда,
өзінің мансабына сай, таңбасы етіп дастархан бейнесін алған.Айбек
әмірлердің ішінде жасы жағынан болсын, қызыметі жағынан болсын кң үлкені,
ықпалдысы емес еді. Соған қарамастан әмірлер Айбекті сұлтандық тағына
отырғызды.
Жоғарыда айтылғандай аюбидтер билігінің уысынан шығып бара жатқан Мысырда
болып жатқан өтпелі кезеңді пайдаланғысы келген Шам билеушісі Салахуддин
Юсеф әскерімен Мысырға бет алды. Айбек сутанда қарап жатпай келе жатқан
аюбид султанға іш тартқан әмірлерді қамауға алып соғысқа дайындалды. Екі
қосын арасындағы шайқас ал- Аббасия мен Ад-Дир ортасында орналасқан Курағ
деген жерде болады. Шам әскерінің молдығынан кімнің жеңетіндігіне күмән жоқ
еді. Шам әскерлерінің қысымына шыдамаған Мысыр әскерінің беті қайта
бастаған кезде ұыпшақтар ересен ерлік көрсетіп, осымен қаншасыншы рет,
жеңілісті жеңіске айландырады, Шам әскері қаша жөнеледі.Осы жеңістен соң
қыпшақтар беделі өсе түсті.Негізінен Айбек мемлекеттік істе үш қыпшақа-
әмірлер Ақытай, Бейбарыс пен Балапандарға арқа сүйеді.
Шындығында, әмірАқытай 1253 жылы Жоғары Мысырдағы арабтар көтерілісін аз
қолмен басып келеді.Тарихта арабтардың бүлігі дген атпен енген
көтерілістер көтерілісшілердің әрдайым жеңілуімен аяқталып отырған.
Қыпшақтар Айбектің билігінің күшеюінде үлкен еңбек атқарады. Ақытай
бастаған қыпшақтардың кресшілерді жеңуі, аюбидтер тұқымының, атап айтқанда,
Шам билеушісі Юсеф Салахуддин мәмлүк билігін мойындауы, оның үстіне
Ақытайдың арабтарды тез ауыздықтауы қыпшақтардың айбатын асыра түсті.Оның
абырой-даңқы артқан сайын қыпшақтар оның жанында одансайын топтаса түседі.
Ақытай үйінен шығып қамалға баратын болса, таққа отырған сұлтан секілді
айналасында қаптаған нөкерлері ілесіп жүретін болған. Мәжілістерде сұлтан
Айбекті кемсітіп, оны атымен атайтын болды.
Мәмлүктердің айтқанымыздан шықпайды деп сұлтандыққа қойған адамдары-әмір
Айбек қыпшақтардың жер икліктерінен молынан алуға, оның айналасында астытын
әрекет жасай бастауы оны қыпшақтарға қарсы шешуші қимыл жасауға
итермеледі.Аталған кезде Ақытай мен Бейбарыс бастаған қыпшақтар Айбекпен
билікке таласа алатын, оған бірден-бір қауіп төндірген топқа айналады.
Сонымен 1254 жылы Айбек әмір Ақытайды бір жұмыстар бойынша ақылдасу үшін
қамалға шақырады.Ақытайды қазынаға барар жолда әмір Құтыз арқылы
өлтіреді.Содан кейін қамал қақпасын жабуға бұрық береді, бірақ Бейбарыс
өзінің артынан ерген қыпшақтарымен қашып шығып кетеді. Олар ендігі кезекте
Шам билеушісі Салахуддин Юссефке қашып барады, ол қыпшақтарды жылы
қарсалады.
Мысыр билеушісімен жұлдызы қарсы Салахуддин Юсеф мәмлүктер оның қол астына
көшкендіктен екі арада болған бейбіт келісімге сәйкес бұрынан қыпшақ
мәмлүктерінің иеліктернде болған жерлерді, атап айтқанда, Иерусалим және
жағалау елдерін сұрайды. Сұлтан Айбек сұратылған жерледі қайтарады, есесіне
қарсы жатқан қыпшақ мәмлүктерін қамқорлығына алмау жөнінде міндеттеме
алғызады. Соның салдарынан Бейбарыс бастаған қыпшақтар Дамаскіден Карак
бекінісіне елулеріне тура келеді. Тарихшылар Карак билеушісімен Бейбарыс
арасында болған қызық оқиғаны келтіреді. Бірде Бейбарыс пен патша екеуі
жаңғақ тазалп балға батырып жеп отырғанда оның көзі Бейбарыстың қолындағы
меңге түседі де Рукн қолыңдағы не?-деп сұрайды. Патшалықтың белгісі-
дейді Бебарыс қарап отырмай. Патша түрі өзгеріп Бейбарысты өлтірмек болады.
Осы оқиғаның себебінен қыпшақтар Карактан Дамаскіге қайтып кетуге мәжбүр
болады. Кейін Бейбарыс оған істегендерін алдынан келтіреді, алайда дәл осы
ісі үшін емес.
Жалпы алғанда, Айбектің сұлтандығы Шамдағы аюбидтердің Мысырдағы
мәмлүктерден билікті тартып алу әрекеттеріне толы кезеңде өтті. Айбек бұл
мәсклені бейбіт жолмен шешуге тырысып, сұлтандыққа аюбидтердің тұқымы болып
саналатын он жасар Мұсаны тағайындады, бірақ Айбекке деген аюбидтердің көз
қарасы өзгермеді. Сұлтан мен Шажадүр арсындағы қарым-қатынаста шиеленісе
түсті. Айбек сұлтан Моусил билеушісінің қызын аттастыруы Шажарадүрдің
қызғанышын үдете түсті. Ақыры Шажарадүр күйеуін өлтіруге Мухсин, Наср деген
құлдары және Санжар деген мәмлүкті дайындап, олар сұлтанды моншада
өлтіреді. Қыпшақ мәмлүктердің басшысы Санжардың бастауымен сұлтанның
мәмлүктері ғимаратқа басып кіріп, қылмыскерлерді қатаң жазалайды. Екі
күннен соң сұлтан Айбектің жас баласы таққа отырады. Осыдан соң Шажарадүрді
сұлтанның жесірі мен күңдері ханымды күні бойы ағаш аяқ киім – қабақпен
ұрып өлтіреді. Сонымен, сұлтан Айбек жеті жыл сұлтандық құрып алпыс жасында
әйелі Шажарадүрдің қолынан қаза табады. Орнына бес жасар ұлы Алиді таққа
отырғызылады. Бұл 1257 жылы болды. Осы жылдың күзінде Бейбарыс бастаған
1000 мәмлүк Құтыз бастаған Мысырлық мәмлүктермен қан майданда кездеседі.
Қыпшақтар жеңіліс тауып, әмірлер Қалауын, Балапан және т.б. бірқатар
әмірлер тұтқынға түседі. Олар өз жағына тартпақшы болған Құтыз оларға бас
бостандықтарын бергенімен олар жасырын Бейбарысқа қашып кетеді.
Алайда Бейбарыс бастаған қыпшақтар Мысырдағы Айбек мәмлүктерінің билігіне
қарсы әрекеттерін тоқтатпайды. Олар Карак билеушісін Мысырға жорық жасауға
көндіреді. Әрине олар аюбидтер әулетіне жататын Омар әл-Аюбиді әкесі, ағасы
билеген, жалпы аюбидтердің иелігі болған Мысырдың сұлтандығына отырғызуға
дәмелендіреді.
Сонымен, қыпшақтар 1258 жылдың көкек айында Құтызбен тағы да қылыш
түйістіреді. Бұл жолы да Құтыздың әскері басым түседі. Жеңілген Омар Карак
бекінісіне бет алады да, қыпшақтар Ғазаға қарай жылжып Хулагу қосындарынан
қашқан күрд тайпаларына қарай ат басын бұрады.
Хулагу хан қосындарының мұсылман иеліктерін бірінен соң бірін алуы, 1258
жылдың ақпан айында Бағдатты алып, Халифаны клемге орап тепкілеп өлтіруі,
мұсылман әлеміне өте қатты әсер етті. Осындай аласапыран жағдайда пайдалана
білген Құтыз 1259 жылдың қазан айында бозбала сұлтан Алиді, оның інісі
Ханды және шешесін Думияттағы мұнараға қамап сұлтандық таққа өзі отырады.
Жеңімпаз патша Сейфуддин Құтыз бин Абдулла ат-Турки. Айбекұлы Әлидің
кезінде Құтыз атабек – әскербасы болып жүріп жатады. Монғол әскерлері Шам
жерлеріне қол сұға бастағанда, сол жердің билеушісі Салахуддин Юсефтің
атынан Мысырға көмек сұраған елшілер келеді. Қамалдағы сұлтан сарайына
мемлекеттің ірі әмірлері мен қазылары түгел жиналады. Қазылар алқасы дін
жолында жауға қарсы шығуға, жаппай мобилизация жариялауға, жиһад үшін
қажет, егер қазына үйінде қаржы қалмаса, халықтан жинауға пәтуа шығарады.
Алдымен Құтыз өзінен бастап қымбат заттары мен асыл тастарымен
безендірілген дүниелерді сатып әскер мінер аттар мен қару – жарақтар алуға
береді. Құтыз салық жинау салдарынан жорығына 600 мың алтын динар қаржы
жинайды. Хулагу хан Бағдатты алған соң монғол әскері алдында келесі кезекте
Шам елдері тұрғандығы айдан айқын еді. Хулагу хан Бағдатты алысымен Арық
ноянды Ирбилге жұмсайды. Шамда үстемдік құрып отырған мұсылман әмірлері,
кресшілер мен армяндар болса Хулагу қосындарына әртүрлі көзқараста еді.
Қатер төнген Кайфа, Карак, Алеппо, Химс, Хама, Дамаск қалалары секілді
мұсылман иеліктерінің билеушілерінің арасында ауыз бірлік жоқ еді, оның
үстіне оларда төніп келе жатқан қатерге бірігіп қарсы тұру туралы ниетте
жоқ болатын. Кейбір әмірлер Хулагуге бағынудан бас тартып, соғысуға
дайындалса, мұсылман әмірлерінің ішінде ең қуттысы Шам билеушісі Салахуддин
Юсеф баласын Хулагуге жасырын мол силықтармен жолдайды.
Ал, теңіз жағалауындағы христиан иеліктері ьолса, Шығыстан келе жатқан
дүлей күштің алғашқы жемтігі мұсылман мемлекеттері болғандықтан, оларды
христиандарға құдайдың өзі жолдаған одақтастаы дап қарағандарымен уақыт өте
келе олар монғолдармен ашық одаққа баруға именденіп, бейтарап позиция
ұстанды. Моңғолдарға іші тарта қоймады. Алайда, аймақтағы ең ірі христиан
иелігі болып табылатын Антиохия әміршісі Боэмунд моңғолдармен одақтасып,
монғол әскерінің құрамында Алеппо мен Дамаскіні алуға қатысады. Тарихшылар
оның себебін Боэмунд моңғолдармен аса қатты ауыз жаласқан Киликия
армяндарының патшасы Хетумнің күйеубаласы болғандықтан деп көрсетеді.
Клиия армяндары болса еш іркілместен моңғолдарды қуана қарсы алып, Бағдат
халифатын құлатуға белсенді ат салысады. Моңғолдарды Шамдағы аюбидтер
билігін жоюға итермелеп, жалпы алғанда, қасиетті жерлерді, әсіресе,
Иерусалимді мұсылмандардың қолынан біржолата азат етуді мақсат тұтады.
1259 жылдың ішінде Хулагу Мияфаркин, Насибин, Хиран, Раһа, Бира және Харим
қалалдарын алып, Шамның солтүстік батысын түгел басып алады да, Алеппо
қаласын келіп қоршайды. 1260 жылдың қаңтар айында қамалды шабуылмен алады.
Хулагудің қамалдар мен бекіністерді адам айтқысыз жылдамдықпен тізе
бүктіруі, Шам билеушісінің жігерін құм етіп, оған қарсы тұра алмайтынына
көзін жеткізеді. Ол енді кешегі бітіспес жаулары – Мысыр мәмлүктерінен
көмек сұрауға барады. Құтыз да келісімге дайын екенін білдіреді. Бірақ Шам
билеушісі Мысырға бет алып бара жатқан кезінде Хулагу қолына тұтқынға
түседі.
Хулагу қосындары 1260 жылдың ақпан айында Дамаскіге жақындағанда моңғолдар
қиратқан қамалдар туралы естіген қала тұрғындары еш қарсылық жасамайды.
1259 жылы әмір Бейбарыс бастаған қыпшақ әмірлері шам билеушісі Шам әміршісі
Салахуддин Юсефтен төніп келе жатқан моңғол қатеріне қарсы жігерсіздік
көрсетті деп одан қол үзеді.
Осы кезде Бейбарысты және оның қасына ерген қыпшақтарды Ғазза маңына
орналасқан, моңғол екпінінен ығып келген күрд тайпасы – шаһрузурия әмірі
Нуриддин Бадлан құшақ жая қарсы алады. Бейбарыс осы тайпаның әмірінің
қызына үйленеді. Бірақ, сұлтандық тағына отырғаннан кейін талақ етеді. Одан
перзент көрмейді.
Ортақ жауға қарсы арадағы жауластықты ұмытып, Құтыз бен Бейбарыс та
бірігеді. Бейбарыс және әмірлері 1260 жылы Каирге келіп кіреді. Оны Құтыз
жылы қарсы алады.
Ер болсаң бопсаға шыда деген Құтыз Хулагуге қарсы шайқасқа шығуға шешім
қабылдап, жихад жариялайды. 1260 жылдың тамыз айында Құтыз мәмлүк әскерімен
Мысырдан шығады. Құтыз әскері Шам билеушісі Салахуддин Юсефпен 1254 жылы он
жылдық бейбіт шартқа қол қойған христиан иеліктерінің ниетін білмек болып
Акка бағытын бетке алады. Мысвыр осы шартқа 1256 жылы қосылған болатын.
Христиан әскерлері мұсылман әскерлерінің өз жерлері арқылы өтуіне рұқсат
беріп, кейбір тарихшылар көрсеткендей, әскери көмек беруге де дайындықтарын
білдіреді. Алайда Құтыз олардан бейтарап саясатын ұстануларын сұрайды.
Олардың көмек беруге шамасы да жоқ еді. Өйткені 1256 жылы Венеция мен Генуя
арасындағы бұрқ ете қалған соғыс Жерорта теңізі жағалауындағы христиан
иеліктерінде шарпып өткен еді.
Сұлтан Құтыздың әскері шамамен 40 мыңдай болатын. Ал Кетбұқа ноянның әскері
10 мыңға жуық еді. Кетбұқа ноян Хулагудан қосымша әскер сұрамай шайқасқа
өзі шығады. Онымен бірге Киликия армяндарының патшасы Хетун және оның күйеу
баласы Антиохия билеушісі Боэмунд болды. Хулагу әскерінің 3 мыңын армян,
грузин жасақтары құрайды.
1260 жылдың 3 қыркүйегінде екі әскер арасында кескілескен шайқас болады,
екі жақтан да шығын көп болды. Нәтижесінде мәмлүктер жеңіске жетті. Кетбұқа
қаза тапты. Тарихта бұл соғыс Айн Джалут шайқасы деген атпен қалды. Айн
Джалут шайқасында Хулагу әскерінің жеңілуі христиан иеліктерінің алысқа
кететін жолдарын жүзеге асырмай тастады. Мәмлүктер мен моңғолдар арсында
бейтарап саясат ұстанған христиан иеліктері өздерінің болашақтарына кері
әсер ететін айқындама ұстанды. Олардың позиципясы шайқастың мұсылмандар
пайдасына шешілуіне белгілі бір дәрежеде әсер етті.
Әрине біз үшін маңызды жақтардың бірі Айн Джалут шайқасы аттарын бүкіл
әлемге жацған қыпшақтар өздерінің ата жұрты Алтын Орда мен тікелей байланыс
орнатуына тікелей жол ашты. Соғыс аяқталуымен Бейбарыс пен Құтыз арасында
қарым – қатынас шиеленісе түсті. Бұған әртүрлі себептер келтіріледі.
Нәтижесінде аң аулауға шыққан Құтызды Бейбарыс басқа әмірлермен сөз
байласып өлтіреді. Құтызды өлтірген соң Бейбарыс сацыт – саймандарын
асынып, нөкерлерімен сұлтан ордасына келіп әмірлермен кездеседі. Ол жерде
Құтыздың мәмлүктері және Александрия абақтысынан Құтыз босатқан әмірлер,
Ғаззада кездескен, әмір Балапан әр-Рашиди, әмір Джамалуддин Айдоғды, әмір
Сейфуддни Баһадур және бір топ әмірлер болды. Сонда Атабек тұрып Уаллаһи,
егер Құтыз тірі болса немесе оның баласы болғанда, мойнымызда антымыз бар,
осы қылышпен сендермен соғысар едім. Бірақ, оның сағаты өтті. Кім оны
өлтірсе сол сөзсіз басын қатерге тікті. Сондықтан оның орнына оны өлтірген
адам хақылы дейді. Сонда Бейбарыс тұрып өзі өлтіргенін айтып төрге
жайғасады. Сұлтандар оған ант береді. Содан кейін Бейбарыс атқа қонып Каир
қаласына жол тартады. Сөйтіп 1260 жылдың 23 қазаны күні кешке қамалға кіріп
сұлтан тағына отырады. Осыдан бастап өзінің тағын бекітуге және елдің
сыртқы саясатын бекітуге, шекараны кеңейтуге кіріседі.
2. Сұлтан Бейбарыстың құрған мемлекетінің құрылымы
Бейбарыс сұлтандығы
Сонымен Бейбарыс султан тағына отырып салтанат құрады. Химс, Хама,
Сихиун, Моусил, Алеппо және барлық мұсылман иеліктеріндегі қалалар мен
қамалдардың әмірлеріне Бейбарыстың сұлтандық тағына отырғандығы жөнінде
хабар жолданады.
Бейбарыс сұлтандық тағына отырысымен өзінен бұрынғы сұлтан жиһад жолында әр
адам басынан бір динардан салған салықты жояды. Сұлтандық тұрғындары жаңа
сұлтанның өзгерістерін қуанышпен қарсы алды. Бас бостандықтарынан айырылып,
абақтыларда жатқандарға кешірім жариялап, біраз мәмлүктерге де азаттық
береді. Әмірлерге мол сый-сыйяпат көрсетеді. Қамал абақтысында жатқан Айбек
сұлтанның балалары сұлтан Али, оның інісі Қақан мен олардың шешелеріне
бостандық беріп, Византия императорлығының астанасы Константинопольге
жолдарын ашады.
Өзінің үзеңгелес достарына мол сый-сияпат көрсетеді. Оларды мемлекеттік
маңызды мансаптарға тағайындайды. Біз сол тізімнен Бейбарыстың таққа
отыруына септігін тигізген адамдардың аты жөндерін көреміз. Олар: Әмір
Фарусиддин Ақытай – атабек, әмір Лашын ад- Дарфил –бас дауадар,әмір Балапан
ар-Рашиди-екінші дауадар, әмір Баһауддин Яқуб аш-Шаһрузури-ахур бас әмірі,
әмір Айбек әл-Афрам әмір жандар болып тағайындалады.
Бейбарыс сонымен қатар әмір Бадруддин Байсары аш-Шамеи, әмір Бектұт
Жукандар, әмір Байтуған әмір Унус ал-Исфаһандилерге мыңбасылық дәрежелер
беріледі. Әмір Рукнуддин Айашы мен әмір Сейфуддин Бекшора сұлтанның бірінші
және екінші хаджибтері- камергерлері, әмір Ақұш ұстадар болып
тағайындалады.
Бейбарыс билігі орнығып, қуаты артқан кезде әмір Білікті өзінің наибы етіп
тағайындайды. Бейбарыстың оған сенгені соншалық Білік сұлтанмен ақылдаспай-
ақ өз бетімен шешім қабылдай беретін болды. Жер иеліктерін тарату,
мансаптарға тағайындау және басқада мемлекеттік істерде оның қолына ешкім
байлау болмайды.
Ішкі бүліктер. Мәмлүк мемлекеті араб бәдеуи тайпалары мен аюбидтер
тұқымдарымен Мысыр мен Шамдағы билікке таласта олардың қарсыластарын тез
басып, Кетбұқа ноянның қосын қиратып өздерінің әскери басымдылықтарын айқын
көрсетті. Алайда, сыртқы қатерлі факторлардың шешім пайдасына қатар білген
бейбарыс өзінің сұлтандық құрған бастапқы кезеңде бірнеше ішкі толқуларды
бастан кешірді. 1260 жылдың күзінде Бейбарыс сұлтан болып жарияланысымен
Каир мен Дамаскіде екі бүлік бұрқ ете түсті. Қараша айында Дамаск билеушісі
сұлтан Құтыздың наибы әмір Илмудддин Санжар әл-Халабидың Бейбарысқа қарсы
шығуы ұстазының өліміне наразылығы мен антқа адалдығы деп бағаласа болды.
Алайды, аталған әмір жаңа сұлтанды мойындамақ тұрмақ өзін сұлтан деп
жариялап, өз атынан ақша соқтырады.Мысырдан біржолата бөлініп жеке өз
алдына сұлтандық құрмақ болды. Дамаск қаласының ішіндегі қамалды күшейтеді.
Тарихшылар қамалды күшейту жұмысына қара халық, әйелдерге дейін қатысқанын
жазады. Өзінің сепаратистік пиғылына тартпақ мақсатта маңайындағы
қалалардың билеушілеріне, атап айтқанда Алеппо, Хама, Химс және т.б.
әмірлеріне өз билігін мойындауға шақырып хат жолдайды. Алайда, Бейбарыстың
сескенген әмірлер бұл күмәнді қадамға барудан бас тартады. Олардың ішінен
әмір Лашын ғана хатында Кім Мысырды иеленсе соған бағынамын-деп жауап
береді.
Бейбарыс болса қан төгуге бармау үшін бүлікшіл әмірмен бейбіт жолмен
келіскісі келеді. Санжардың қасындағы әмірлерді өз жағына тарту үшін ақша
күшінде пайдаланып көреді. Келіссөздер нәтиже бермегендіктен бүлікті басуға
өзінің ұстазы әмір Айтегін басқарған әскерді Дамаскіге жолдайды.
Айналасындағы әмірлердің қолдауынан айырылған бүлікшіл әмір бір айдан соң
аяқ-қолы бұғауланып Каирге жеткізіледі де қамал ішіндегі зынданнан орын
алады. Әмір Айтегін сұлтан Бейбарыстың Шамдағы наибы болып сайланады.
Алайда, Бейбарыс бұл жолы мәмлүктерге тән кешірімділікпен жауына бостандық
береді. Кеше өзіне қарсы шыққан әмір Санжарға Шамдағы ірі иеліктердің бірі,
кезінде өзіне Құтыз қимаған, Алеппо өңіріне әмір етіп жібереді.
Сол кезеңде болған екінші бүлікті Каир қаласынада тақуалық өмір кешкен
Курани деген шиит басқарады. Курани өасында топтасқандарды мәмлүк сүннит
билігін шиит билігімен күштеп алмастыруға үгіттеп, билік басына келген
жағдайда оларға жер иеліктерін молынан кесіп беруге уәделер береді.
Сонымен, Курани бастаған бүлікшілер 1260-жылдың аяғында Каир қаласының
көшелеріне шығып, Иә, Әли деген ұрандарымен қару-жарақ дүкендерін тонап,
әскери атқораларға шабуыл жасайды.
Ол кезде темірдей қатаң тәртіпке бағынған жүйелі мәмлүк атты әскеріне қарсы
тұра алатын күш жоқ болатын. Бейбарыстың жауабы тез болды, атқа қонған
мәмлүк әскері көтерісшілерді қоршауға алып, көзін жояды. Бүкіл басшыларын,
оның ішінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz