Қазақ хандығының құрылуы және жыраулық поэзияның қалыптасуындағы тарихи әлеуметтік жағдай

Жоспар
Кіріспе

І. Кіріспе
Қазақ хандығының құрылуы және жыраулық поэзияның қалыптасуындағы тарихи әлеуметтік жағдай.

ІІ. Негізгі бөлім
а) Қазақ хандарының алғашқы және соңғы хандары
ә) Қазақ жырауларының поэзиясы қайдан бастау алады.
б) Қазақ хандық дәуірдегі жырауларының орны

ІІІ.Қорытынды

Бұл кезең –қазақ хандығындағы құрылып, тайпалар бірлестігінің, дербес мемлекеттің нығая бастаған дәуірі. Осы кезден бастап өазаө халқы мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті. Ол, әсіресе, халықтың тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі. Кейбір жазба ескерткіштердің осы кезде таза қазақ тілімен жазылғаны соның айғағы. Оған Қадырғали Қасымұлінің «Шежірелер жинағын», Әбілғазының «Түрік шежіресін» алуға болады . Қадырғали өзіне дейінгі Шығыс тарихына байланысты Рашид Ад-Диннің «Жамиғанынан » біраз үлгілер алып, өз тұсындағы деректерді қоса баяндап береді. Бұл-тарихи шығарма. Қадырғали өзінің шежіресінде ескі әдебиеттен хабар берерлік өлең үзінділерін көптеп келтіреді.
XV-XVII –ғасырдағы көркем әдебиетінің жайын халыө әдебиетінің жетістіктерінен де жете аңғарамыз. Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік дәрежесі жоғары көптеген эпосының жырлар туды. Осы жырлар негізінде, әдеби тіліміз де дами түсті. Жыраулық әдебиеттің әлеуметтік өміріне араласуы, қоғам мүддесін көтеруі күшейді. Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге әлеуметтік қайшылықтар да айқындала береді. Әрт оп өз көзқарасын тарату мақсатында идеологиялық құрал іздеді. Кейбір үстем жап әдебиет өкілдерін осы мақсатта пайдалануға әрекет жасайды, оған сый сыяпат көрсетіп, өз пікірлерін таңып, қошеметшіл поэзияның кейбір түрлерін туғызады. Әдебиетші осы шындықты Н.А.Добралюбов көргендікпен пайымдап, былай дейді. Адам өз бойынан ең алдымен дене күшінің сапасын жаниды да, әрбір халық өзінің алғашқы осу сатысында қаһармандық аңыздар шығарады.Қара күш біреудің беделін күшейтеді, екіншісі біреуді төмендетеді. Поэзия әлемінде бір адамның екінші біреуі қалай жеңгенін, қандай олжа түсіргенін жырлау п.б. жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және өздерінің құқықтарын мойындатады. Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар туады. Ал, кейінірек жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе, жеңілгендердің күңкілі, үні естіле бастайды, олар наразылық білдіреді. Осы кезден бастап әдебиетке сатира келеді.

Пән: Қазақстан тарихы
Жұмыс түрі: Реферат
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 11 бет
Таңдаулыға:

ЖОСПАР

І. Кіріспе
Қазақ хандығының құрылуы және жыраулық поэзияның қалыптасуындағы
тарихи әлеуметтік жағдай.

ІІ. Негізгі бөлім
а) Қазақ хандарының алғашқы және соңғы хандары
ә) Қазақ жырауларының поэзиясы қайдан бастау алады.
б) Қазақ хандық дәуірдегі жырауларының орны

ІІІ.Қорытынды

Қазақ хандығының құрылуы және жыраулық поэзияның
қалыптасуындағы тарихи әлеуметтік жағдай

Бұл кезең –қазақ хандығындағы құрылып, тайпалар бірлестігінің, дербес
мемлекеттің нығая бастаған дәуірі. Осы кезден бастап өазаө халқы
мәдениетінің де өзіндік беті айқындала түсті. Ол, әсіресе, халықтың
тілінен, әдебиетінен айқын сезіледі. Кейбір жазба ескерткіштердің осы кезде
таза қазақ тілімен жазылғаны соның айғағы. Оған Қадырғали Қасымұлінің
Шежірелер жинағын, Әбілғазының Түрік шежіресін алуға болады . Қадырғали
өзіне дейінгі Шығыс тарихына байланысты Рашид Ад-Диннің Жамиғанынан
біраз үлгілер алып, өз тұсындағы деректерді қоса баяндап береді. Бұл-тарихи
шығарма. Қадырғали өзінің шежіресінде ескі әдебиеттен хабар берерлік өлең
үзінділерін көптеп келтіреді.
XV-XVII –ғасырдағы көркем әдебиетінің жайын халыө әдебиетінің
жетістіктерінен де жете аңғарамыз. Бұл кезде ауыз әдебиетінде көркемдік
дәрежесі жоғары көптеген эпосының жырлар туды. Осы жырлар негізінде, әдеби
тіліміз де дами түсті. Жыраулық әдебиеттің әлеуметтік өміріне араласуы,
қоғам мүддесін көтеруі күшейді. Қоғамдық құрылыстың дамуымен бірге
әлеуметтік қайшылықтар да айқындала береді. Әрт оп өз көзқарасын тарату
мақсатында идеологиялық құрал іздеді. Кейбір үстем жап әдебиет өкілдерін
осы мақсатта пайдалануға әрекет жасайды, оған сый сыяпат көрсетіп, өз
пікірлерін таңып, қошеметшіл поэзияның кейбір түрлерін туғызады. Әдебиетші
осы шындықты Н.А.Добралюбов көргендікпен пайымдап, былай дейді. Адам өз
бойынан ең алдымен дене күшінің сапасын жаниды да, әрбір халық өзінің
алғашқы осу сатысында қаһармандық аңыздар шығарады.Қара күш біреудің
беделін күшейтеді, екіншісі біреуді төмендетеді. Поэзия әлемінде бір
адамның екінші біреуі қалай жеңгенін, қандай олжа түсіргенін жырлау п.б.
жеңімпаздар жеңілгендерді өзіне бас идіреді және өздерінің құқықтарын
мойындатады. Осы тұста поэзияда қошеметшіл жырлар туады. Ал, кейінірек
жеңімпаздар озбырлығы күшейе келе, жеңілгендердің күңкілі, үні естіле
бастайды, олар наразылық білдіреді. Осы кезден бастап әдебиетке сатира
келеді.
Әдебиет қоғамдық қайшылықтар негізінде шынығып, дамылсыз ілгерілеп
отырады. Көркем сөз өнерінің басы-ххалықтың ауызекі әдебиеті. Тек содан
ғана әдебиет нәрлі идея, сұлулық талғамын тауып өзінің ең бастапқы ұшқан
ұясын табады. А.М.Горкейдің көркем сөз өнерінің төркіні халық шығармашылығы
дейтіні де осыдан. Фальклер тек әдебиетті туғызып қана қоймай, оның ұзақ
хылдар бойына даму жолында да даму болады. Яғни, фальклер мен жазба әдебиет-
бір организмнің егіз мүшесі сияқты біріне-б ірі жақын туыс, әдеби тілдің
қалыптасуына екеуі бірдей үлес қосанын егіз құбылыс.
VII-VIII ғасырдағв ескерткішіндегі көркем сөз өрнектері әдебиеттің
алғашқы дәуірінен хабар берсе, содан кейінгі Х-ХІІІ ғасыр шығармалар
әдебиетінің, наласа бастаған шағындағы мал деректермен байи түседі.
XIII-XIV ғасыр моңғол шапқыншылығының зардапты дәуірі. Бұл кезде
әдебиеттің дамуына қолайлы жағдай болмады. Әлеуметтік сипаттағы халықтық
әдебиет тоқырап, тіршілік қызығынан нүкімен сопылық поэзия өріс алады.
Орта Азия әдебиетінің қайта бас көтеру кезеңі XV ғасырда басталады. Ақсақ
Темір ұрпақтары билігі тұсінда мәдени өрлеуге бет алған Орта Азиялық
ұлыстар ішінен әдебиетпен айналысушылар, ғылымның көптеген саласымен жан-
жақты шұғылданумен ғаылмдар шығады. Ақсақ Темірге өараған өлке мәдениеттің
өрге басуына тікелей басшылық еткен,-деп жазды Е.Э.Бертельс,-мемлекеттің
зор ардагер азаматы, көрнекті ойшылы, ақыны-Әлішер Науами болды. Науами
өзіне дейінгі Әбу Насыр-Әл –Фараби, Ибн Сина, Фердауи, Низами, Пудаки
сияқты әйгілі шығыс жұлдыздары бастамаларын жалғасытуршы, олардың дана
идеялары мен оның әдеби үлгілерін ілгері дамытушы, өзіндік жаңа өрнек
жасаушы кемеңгер ақын, түркі тілді халықтар әдебиетінің келешегіне мықты
әсер еткен өз заманының теңдесі жоқ шалқар шабыт иесі, ол парсы әдебиетін,
түркі халықтарының халық әдебиеті жетістіктерін жақсы игерді. Сөйтсе де
ақын өз жуындыларының көпшілігін парсы тілінде жазған болатын.
Қазақ хандығының дербес өмір сүруіне байланысты бұл тұста оның
әдебиеті, әдеби тілі қалыптасуға бет алды. Ішкі шығармаларында жоқтау
сияқты салт жыры, ертегі-аңыздар басымдау болса, кейін жеке адамды
дәріптеген туындылар көбейіп, әдебиеттің мақсаттары айқындала бастады.
Әуелі қиял-ғажайып аңыздар туды, онда адам баласының әр түрлі ғаламат
күштерге қарсы күресі бейнеленді, кейіннен шетел шапқыншыларына қарсы
тұрып, ерлік көрсеткен батырлар аңыз етілді. Бұл тарихи жағдай сюжеттерді
өмірге әкеледі. Ертедегі хандық мемлекетінің жойқын шабуылдары батырлық
сюжеттердің тууына жағдай жасады. Колбасы батырлар не хандар дәріптеліп,
олардың қаһармандық бейнелері жасалды. Эпостық жырлар пайда болды. Халықтық
туындылардың ол бастағы шығарушылары шешендер мен жыраулар еді.

Қазақ хандығының алғашқы және соңғы хандары

Қазақ хандығы алғаш қалыптасқанда хандық тізгінін Әбілхайыр, Керей,
Әз-Жәнібек ұстады. Соның ішіндегі алғашқы хандарының бірі Әз-Жәнібек. Оның
тұсында Жиренше шешен және оның әйелі Қарашаш сияқты ақыл иесі ару өмір
сүріпті деп аңыздайды халық, Шешендер атынан айтылатын аңыздар өрем ақыл
иелерін танытар шешендік үлгілері. Халық прозасының жақсы үлгісі дерлік
туындылар. Хан Ә!з жӘнібекпен бірге өмір кешіп, екеуі де үшеу ара
тілдескен. Сонда Әз жәнібектің Дүниеде не өлмейді-деген сұрағына берсен
жауабы да шешен нұсқал сөз. Өзінен басқа бір би: Аты су өлмейді, Аспанда
аймен күн өлмейді, әлемде қара жер өлмейді-деп жауап берген екен. Жиренше
бұл бидің сөзін жоққа шығарып, өз болжамын мына сөздермен айтып беріпті:
Аты судың өлгені-
Алтай қыста қатқаны.
Асқар таудың өлгені-
Басын бұлт басқаны
Ай мен күннің өлгені-
Еңкейіп барып батқаны
Қара жердің өлгені-
Қар астында қалғаны
Ажал деген атқан оқ
Бір алланың қақпаны
Дүниеде не өлмейді-
Жақсының аты өлмейді,
Ғалымның хаты өлмейді.
Біз бұл тұспалдардың алғашқы бір нұсқасының иегері Жиренше шешен
болғандығын ескертіп отырмыз. Жиренше атынан айтылатын осы өлең жолдарының
өзі-аө оның тек қара сөздің шебері ғана емес, соған қоса жыраулар сиықты
нұсқал, ақыл нақылдар қалдырған ақын жанды шешен би, әділ де тапқыр, орасан
зор талант иесі болғандығын танытады.
Тоқтамыс туысында жасаған Ер Едіге биді де халық бала кезінен шешен
болып хан көзіне түсіпті, оның қамқорлығы арқасында өсіп билік құрыпты деп
ардақтайды. Бірақ Ер Едіге Тоқтамыстың күткен жерінен шықпайды. Ер жетіп
елге танылған кезінде өзін тәрбиелеп өсірген Тоқтамыспен жауласып, орданың
құлауына үлкен себепкер болыпты. Сәтемерге күйеу бала болып, хандықты өз
қолына алыпты. Ақыры Тоқтамыс балалары одан кек алып, оны өлтіріпті деп
аңыздайды. Осы тұста Тоқтамысты жақтаған кәрі абыз, ұлы жырау Сыпыра
Сұлғалтайұлы екен. Ол туралы да халық аңыздарды және жырау сөзі деп
айтылатын тұспалдар мен талғау, өсиет сөздер жеткен. Аталмыш шешен-билерден
кейін жасаған Асан, Шалгез, Қазтуған, Доспамбет, Жиембет, Марқасқа т.б.
баба би шешендер өнерлерін жалғастырған талант иелері. Оларды халқымыз әрі
батыр, әрі шешен, әрі аталмыш билер, әрі ақылшы-тәрбеиші, заманы туралы ой
қозғап, елінің болашағын болжап, тебірене толғаулар айтқан жыраулар деп
танып келеді. Яғни, олардың шығармашылықтары өздері жасаған дәуір
әдебиетінде маңызды орын алады.
Бұрынғы жақсылардан өрнек қалған, биде тақпақ , маұал бар, байқап
қара -деп кемеңгер Абай мұқият ескерткен еді ғой. Ел тарихын, халықтың
ғасырлар бойғы ерлік күресін бейнелеуде эпостардың орны ерекше. Олардың
тіпті тіл шебелігі де бейнелеу нақышы да өзгеше. Халық даналығы-эпоспен
бірге түрлі лирикалық өлеңдерден де, әсіресе, мақал-мәтел, нақыл-өсиет
сөздерденде, жұсбақтардан да айқын байқалады. Өзінің даму барысында ол жеке
өлеңдерден бастап, эпостың да талай үлгілерін жасады. Жәбектің хандық
құруы-өазақ пен ноғай ұлыстарының бірігіп топтасқан тұсында жатады.Ал, Әз
жәнібектің, Жиренше шешеннің , Асанқайғының өсиет сөздері де осы күнге
дейін сар дала қазақтары арасында кеңінен айтылып келеді. деп жазады.
Ш.Уалиханов Шоқанға ұқсас пікірлерді шешендік сөздерді алғаш бастырушы
академик В.В. Радловта айтқан болатын. Осы хандардан кейін XIV ғасырдың
соңында Қасым хан жаққа отырды. Қасым хан тұсында қазақ хандығы нығайып, ел
ішіндегі салт-дәстүрге әдет-ғұрыпқа негізделген, яғни алғашқы қазақ заңы
Қаысм ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.