Пайдақорлық қылмыстары
КІРІСПЕ
1 Пайдақорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
2 Пайдақорлық қылмыстарының детермина¬циялар жүйесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
1 Пайдақорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
2 Пайдақорлық қылмыстарының детермина¬циялар жүйесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
Қазақстан Республикасы өз тарихының күрделі кезеңін бастан кешіруде. Соңғы оншақты жылда орын алған қайта құру процесі әлеуметтендірудің барлық институттарының функционалдық мүмкіндіктерін күрт төмендетті. Әлеуметтік-экономикалық ауыр жағдайға, ресми идеологияның ауысуына, дәстүрлі құндылықтардың құнсыздануына байланысты отбасы, білім беретін мекемелер, жастар мен балалар бірлестіктері, еңбек ұжымдары жеткіншек жастарды тәрбиелеудегі өздерінің бұрынғы рөлін жоғалтып алды.
Бұл, әрине, кәмелетке толмағандар қылмыскерлігінің жайы мен динамикасына әсерін тигізді [2, 56 б.].
пайдақорлық қылмыстарының нысаны өзгеруде, олар қазір, негізінен, бандитизммен, бопсалаушылықпен, криминалдық бизнеспен, жезөкшелікпен айналысуда.
Сондықтан да, мұндай қылмыстарының алдын алуда қандай да бір оң нәтижеге жету үшін бұл қылмыстарға итермелеп отырған факторларды білу керек. Елдегі демографиялық жағдайдың нашар екендігі даусыз, бірақ оны жақсарту мақсатында қарастырылып жатқан шаралар ойдағыдай емес, ауылдық жерлерде мүлде назардан тыс қалған. Белгілі бір кезеңде қоғамдық қатынастарға теріс ықпал ететін кейбір криминогендік факторларға ұзақ уақыт көңіл бөлінбейді.
Бұл, әрине, кәмелетке толмағандар қылмыскерлігінің жайы мен динамикасына әсерін тигізді [2, 56 б.].
пайдақорлық қылмыстарының нысаны өзгеруде, олар қазір, негізінен, бандитизммен, бопсалаушылықпен, криминалдық бизнеспен, жезөкшелікпен айналысуда.
Сондықтан да, мұндай қылмыстарының алдын алуда қандай да бір оң нәтижеге жету үшін бұл қылмыстарға итермелеп отырған факторларды білу керек. Елдегі демографиялық жағдайдың нашар екендігі даусыз, бірақ оны жақсарту мақсатында қарастырылып жатқан шаралар ойдағыдай емес, ауылдық жерлерде мүлде назардан тыс қалған. Белгілі бір кезеңде қоғамдық қатынастарға теріс ықпал ететін кейбір криминогендік факторларға ұзақ уақыт көңіл бөлінбейді.
1 Конституция Республики Казахстан. – Алматы: Данекер, 2008. – 96 c.
2 Алауханов Е.О., Зарипов З.С. Профилактика преступлений: Учебник.
– Алматы: Юридическая литература, 2008. – 376 с.
3 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: Дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Астана: КазГЮУ, 2005. – 139 с.
4 Карпец И.М. Пределы криминологических исследований // Социалистическая законность. - 1968. - № 3. - С. 9-14.
5 Курс советской криминологии. - М.: Юридическая литература, 1985. - Т. 1. – 410 с.
6 Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответствен-ность. - Владивосток, 1989. – 300 с.
7 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алу: Монография. – Алматы: Ғылым, 2005. – 310 б.
8 Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. – Алматы: Жеті жарғы, 2008. – 665 с.
9 Карпец И.И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. – М.: Юриздат, 1974. – 280 с.
10 Ковалев М.М. Основы криминологии. – М.: Юриздат, 1970. – 310 с.
11 Карпец И.И. Проблема преступности: Учебник. – М., 1969. – 290 с.
12 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1953. – 1020 с.
13 Яковлев А.М. Преступность и социальная психология. – М., 1971.
– 288 с.
14 Ильин И.Л. Путь духовного обновления // Собр. соч.: В 3-х томах. – М., 1999. - Т. 2. – 356 с.
15 Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. – Горький: ГВШ МВД СССР, 1974. – 303 с.
16 Гильский Я.И. Криминология: Учебник. – СПб., 2002. – 380 с.
17 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд. В 26-х томах. – М.: АН СССР, 1955. - Т. 3. – 320 с.
18 Блувштейн Ю.Д., Зырин М.И., Романов В.В. Профилактика преступлений. – Минск: МинГУ, 1986. – 335 с.
19 Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. – М.: Юриздат, 1968.
– 300 с.
2 Алауханов Е.О., Зарипов З.С. Профилактика преступлений: Учебник.
– Алматы: Юридическая литература, 2008. – 376 с.
3 Ескендиров А.А. Проблемы исполнения уголовных наказаний в отношении несовершеннолетних осужденных: Дисс. … канд.юрид.наук: 12.00.08. – Астана: КазГЮУ, 2005. – 139 с.
4 Карпец И.М. Пределы криминологических исследований // Социалистическая законность. - 1968. - № 3. - С. 9-14.
5 Курс советской криминологии. - М.: Юридическая литература, 1985. - Т. 1. – 410 с.
6 Номоконов В.А. Преступное поведение: детерминизм и ответствен-ность. - Владивосток, 1989. – 300 с.
7 Алауханов Е.О. Пайдақорлық-зорлық қылмыстардың алдын алу: Монография. – Алматы: Ғылым, 2005. – 310 б.
8 Алауханов Е.О. Криминология: Учебник. – Алматы: Жеті жарғы, 2008. – 665 с.
9 Карпец И.И. Современные проблемы уголовного права и криминологии. – М.: Юриздат, 1974. – 280 с.
10 Ковалев М.М. Основы криминологии. – М.: Юриздат, 1970. – 310 с.
11 Карпец И.И. Проблема преступности: Учебник. – М., 1969. – 290 с.
12 Ожегов С.И. Словарь русского языка. – М., 1953. – 1020 с.
13 Яковлев А.М. Преступность и социальная психология. – М., 1971.
– 288 с.
14 Ильин И.Л. Путь духовного обновления // Собр. соч.: В 3-х томах. – М., 1999. - Т. 2. – 356 с.
15 Игошев К.Е. Типология личности преступника и мотивация преступного поведения. – Горький: ГВШ МВД СССР, 1974. – 303 с.
16 Гильский Я.И. Криминология: Учебник. – СПб., 2002. – 380 с.
17 Маркс К., Энгельс Ф. Сочинения. 2-е изд. В 26-х томах. – М.: АН СССР, 1955. - Т. 3. – 320 с.
18 Блувштейн Ю.Д., Зырин М.И., Романов В.В. Профилактика преступлений. – Минск: МинГУ, 1986. – 335 с.
19 Кудрявцев В.Н. Причинность в криминологии. – М.: Юриздат, 1968.
– 300 с.
Мазмұны
Кіріспе
1 Пайдақорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
2 Пайдақорлық қылмыстарының детерминациялар жүйесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз тарихының күрделі кезеңін бастан кешіруде.
Соңғы оншақты жылда орын алған қайта құру процесі әлеуметтендірудің барлық
институттарының функционалдық мүмкіндіктерін күрт төмендетті. Әлеуметтік-
экономикалық ауыр жағдайға, ресми идеологияның ауысуына, дәстүрлі
құндылықтардың құнсыздануына байланысты отбасы, білім беретін мекемелер,
жастар мен балалар бірлестіктері, еңбек ұжымдары жеткіншек жастарды
тәрбиелеудегі өздерінің бұрынғы рөлін жоғалтып алды.
Бұл, әрине, кәмелетке толмағандар қылмыскерлігінің жайы мен
динамикасына әсерін тигізді [2, 56 б.].
пайдақорлық қылмыстарының нысаны өзгеруде, олар қазір, негізінен,
бандитизммен, бопсалаушылықпен, криминалдық бизнеспен, жезөкшелікпен
айналысуда.
Сондықтан да, мұндай қылмыстарының алдын алуда қандай да бір оң
нәтижеге жету үшін бұл қылмыстарға итермелеп отырған факторларды білу
керек. Елдегі демографиялық жағдайдың нашар екендігі даусыз, бірақ оны
жақсарту мақсатында қарастырылып жатқан шаралар ойдағыдай емес, ауылдық
жерлерде мүлде назардан тыс қалған. Белгілі бір кезеңде қоғамдық
қатынастарға теріс ықпал ететін кейбір криминогендік факторларға ұзақ уақыт
көңіл бөлінбейді.
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ” [5, 144-145 бб.]. Қылмыстылық
социалистік құрылыстың болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді
[6, 81 б.].
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтастығынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды [7, 234 б.].
Бүгінгі күнгі криминология теориясында негізгі үш ұғым бар, олар:
қылмыстылық, қылмыстық іс-әрекет және қылмыс; олар жалпы, ерекше және жеке-
дара санаттарына сәйкес келеді [8, 134 б.].
Қылмыстылық ұғымдарының алғашқыларының бірі Н.Ф. Кузнецова,
И.И. Карпец және басқалардың жұмыстарында ұсынылды. Бұл авторлардың
пікірінше, қылмыстылық дегеніміз – тарихи өзгерісте болатын, белгілі бір
кезеңде қайсыбір мемлекетке жасалатын қылмыстардың жиынтығын (жүйесін)
беретін әлеуметтік және қылмыстық-құқықтық құбылыс [9, 75 б.].
Адамның қылмыстық іс-әрекеті кеңістік бойынша да, уақыт бойынша да орын
алатын процесс, ол сыртқы ортаны өзгертетін әрекеттің өзін ғана емес, теріс
қылықтың генезисін анықтайтын, қылмыстық әрекетке дейін болатын
психологиялық құбылыстар мен процестерді де қамтиды [10, 82 б.].
Және де қылмысты қылмыстық іс-қимылдың бір кезеңі деп қарастыруға
болады, ал қылмыстық іс-әрекетті біреу, бір жерде, белгілі бір уақытта,
қандай да бір себептермен және жағдайға байланысты жасайды [11, 30 б.].
пайдақорлық қылмыстары айрықша санатқа жататындықтан, бұл жұмыста
қылмыстық іс-әрекеттері өте мұқият қарастырылуға жатады. Сол қылмыстық іс-
әрекеттің төңірегінде пайдақорлық қылмыс жасайтын қылмыстық әрекеттерінің
сипатын айқындауға болады.
пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеті ұғымының шегін анықтамай тұрып
пайдақорлықтың өзінің әлеуметтік-құқықтық сипаттамасын қарастырған жөн.
Пайдақорлық сөзі бір мәнді сөз емес. Ол байлыққа құштарлық, пайда
табуға ұмтылыс деген мағына береді [12, 204 б.].
Бұл анықтамадан біз оның екі қыры бар екендігін көреміз:
а) біріншіден, баюға құштарлық;
б) екіншіден, пайда көруге ұмтылу.
Пайда көруге ұмтылу, олжа табу адамға меншіктік қатынас пайда болғаннан
бері туа жабысатын қасиетке айналды.
Байлыққа, жеке меншікке мән бермеу, материалдық игілікті адамның жан-
жақты дамуы үшін ғана керек деп санау КСРО кезінде адамды қаражатқа, өз
еңбегінің нәтижесіне қызықпайтындай күйге жеткізді.
Бұрындары пайда көруге ұмтылу – адамды әрекет етуге итермелейтін ең
қуатты қозғаушы күш деп саналды. Мұны адамның өзін өзі сақтап қалуға,
материалдық игіліктермен тіршілігін қамтамасыз етуге ұмтылысы, онсыз адамда
өмірге құштарлық жойылады деп түсіндірілді. Бірақ бұл жерде мұндай
ұмтылыстың жақсы жақтары ғана емес, келеңсіз тұстары да бар екендігін айта
кету керек [13, 167 б.].
Қазіргі криминология жеткіншектердің криминалдық іс-әрекеттерін
зерделеуді ювенологияға жинақтады, ол – криминологияның кәмелетке
толмағандар қылмыстарын, оның айрықша факторларын, кәмелетке толмаған
деликвенттің жеке тұлғасын, сондай-ақ кәмелетке толмағандар
қылмыскерлігімен күресу шаралар жүйесін зерттейтін саласы [43, 209 б.].
пайдақорлық қылмыстары, бір жағынан, жасөспірім - жастар
қылмыстарының, екінші жағынан, пайдақорлық қылмыстылықтың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сондықтан да пайдақорлық қылмыскерлігіне сипаттама бермес
бұрын оның кәмелетке толмағандар қылмыстарының құрылымындағы орнын анықтау
керек, себебі ол жалпы қылмыстылықтың негізгі заңдылықтарына бағынады.
Қылмыстылықтың кез келген түрінің криминологиялық сипаттамасы
статистикалық заңдылықтарды, жекелеген кездейсоқ элементтерге емес,
құбылыстардың басым көпшілігіне тән заңдылықтарды айқындаудан басталады
[44, 39 б.].
Қылмыстылық көрсеткіштерін анықтау үшін С.С. Остроумов ұсынған
әдістемені пайдаланамыз.
Қылмыстылықтың негізгі көрсеткіштеріне ол оның күйін, құрылымын,
динамикасын жатқызады [45, 78 б.]. Әдетте қылмыстылық негізгі үш параметр:
қылмыс фактылары, қылмыс жасаған адамдар және қылмыстық істер бойынша
бірыңғай есепке алынады. Қылмыстылықты сотталған адамдардың саны бойынша
есепке алған кездер болған. 14-18 жас аралығындағылар ғана кәмелетке
толмағандар деп аталып, олардың қылмыстық жауапкершілік көтеретін іс-
әрекеттерінің аясы шектеулі болғанмен, жасалынатын жалпы қылмыстар ішіндегі
кәмелетке толмағандар үлесі едәуір.
ҚР Бас прокуратурасының ҚС ж АЕ Комитетінің статистикалық мәліметтеріне
(1998–2008 жылдарғы) қарағанда:
- кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың қылмыстылықтың жалпы
құрылымындағы үлесі 6,5-7,4%, ал тергелген қылмыстардың жалпы санындағы
үлесі – 11,3%;
- қылмыс жасаған адамдар арасындағы үлесі – 11,0% екен.
1991 жылмен (12447) салыстырғанда кәмелетке толмағандар жасайтын
қылмыстар саны 2007 жылы (5383) 10,2%-ға төмендеген [46, 16-б.].
Бұдан біз жасөспірімдердің криминалдық белсенділігі төмендеді деп айта
аламыз ба? Әрине, айта алмаймыз.
Ресми статистика бойынша Қазақстандағы жасөспірімдердің саны жыл сайын
5 млн-нан асады екен.
ІІМ-нің мәліметтеріне сүйенсек, республикадағы жасөспірімдердің саны
2006 жылы 5020804 адам болған (оның 924100-ы – ОҚО-да, 598493-і – Алматы
облысында, 366216-сы – Қарағанды облысында, 422797-сі – ШҚО-да) [47, 12
б.].
2 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ ДЕТЕРМИНАЦИЯЛАР ЖҮЙЕСІ
Қылмыстарына тіршіліктің барлық қырлары – отбасындағы, тұрмыстағы
жағдайлар, оқу, еңбектену, бос уақыт өткізу сияқты жақтар әсер етеді.
Оларға, өз кезегінде, қоғам мен мемлекеттегі дағдарыстар әсер етеді, ал
одан туындаған қылмыстылық әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық, ұйымдық
және басқадай қоғамдық қатынастарға қалай да ықпалын тигізеді.
Бұл факторларды қарастырғанда отандық криминологияның қоғам өмірінің
аса маңызды төрт саласын: экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани-
өнегелік салаларды бөліп алатындығын ескеру керек. Олар өзара тығыз
байланыста. Дегенмен, бұл салалардың әрқайсысын өзінше бөлек қарастырған
жөн, себебі, біріншіден, қылмыстылықтың өзге әлеуметтік құбылыстармен
байланыстылығы тұрғысынан ерекшелігін білу керек, екіншіден, қоғам өмірінің
бұл салаларын зерделеу зерттеу объектісін талдағанда қандай ақпарат
пайдалану керек екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Экономикалық, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, демографиялық, әлеуметтік-
психологиялық сипаттағы процестер мен құбылыстардың, негізінен, балалар мен
жеткіншектердің іс-әрекеттерін детерминдейтіні, олардың мәні мен сипатын
анықтайтындығы белгілі.
Сонымен, жалпы факторлардың: әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани-
өнегелік сипаттағы үш тобын бөліп алу дұрыс деп санаймыз.
Бұл топтастыру отандық криминологиялық ғылым позицияларына сәйкес
келеді.
Пайдақорлық қылмыстылықтың қайта жандануына экономикалық сипаттағы
жалпы факторлар елеулі ықпал етеді. Экономика саласында өнеркәсіп және
ауылшаруашылық өндірісінің 1991 жылмен салыстырғанда екі есе төмендегені
байқалады.
Құрылымдық өзгеріс және жұмысшы күшіне 90-жылдары сұранымның азаюы
жаппай жұмыссыздық тудырды, ол мынадай деңгейге жетті (1999 жылғы көрсеткіш
ең жоғарысы):
- 1998 жыл – 925 мың немесе еңбекке қабілеті барлардың 13,1%-ы;
- 1999 жыл – 950 мың адам немесе 13,5%;
- 2000 жыл – 906 мың адам немесе 12,8%;
- 2001 жыл – 780 мың адам немесе 10,4%;
- 2002 жыл – 690 мың адам немесе 9,3% [69, 86 б.].
Елдегі экономикалық ахуал халықтың тұрмыс жағдайына тікелей әсер етті.
1996 жылы балалы отбасылардың 45%-ы (оларда барлық балалардың 70%-дан
астамы болды) өмір сүру деңгейінен төмен табыс тапты. 1999 жылы халықтың
77%-ы материалдық тапшылық тартты. 1997–2002 жылдары тұрақты табыс көзі жоқ
адамдардың (оның ішінде жұмыссыздардың) барлық қылмыс жасаған адамдар
арасындағы үлесі ұдайы өсіп отырды:
- 1997 жылы – 40,2%;
- 1998 жылы – 45,2%;
- 1999 жылы – 48,1%;
- 2000 жылы – 52,4%;
- 2001 жылы – 53,9%;
- 2002 жылы – 49,7%.
Әлеуметтік факторлар да экономикалық факторлармен тығыз байланыста.
Әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың ұзаққа созылуы, жұмыссыздық,
дәрігерлік көмектің аздығы және сапасының төмендігі, адамдардың болашаққа
сенімін жоғалтып алуы тұрмыстың нашарлауына алып келді, нәтижесінде өлім-
жітім көбейді.
Халық жікке бөлінгендіктен қоғамда әлеуметтік шиеленіс туа бастады,
жекешелендіру барысында көп адамдар құрқол қалды, ал мемлекет бұл
әділетсіздікті заңдастырды. Сондықтан да халықтың бір бөлігі өздерінің өте
жұпыны тұрмыстық жағдайын пайдақорлық қылмыстар жасау арқылы түзеуге
талпыныс жасауда, нәтижесінде қылмыскерлік кең етек алды.
Көптеген балалы отбасылар жоқшылықтың азабын кешуде, балаларға
берілетін жәрдемақы өте аз, ал балалар тағамы мен киімінің, оларға керекті
басқа да заттардың құны ұдайы қымбаттауда.
Кәмелетке толмаған пайдақор қылмыскерлердің отбасындағы тұрмыстық
жағдайдың әрқалай екендігін олардың өздерінен алынған жауаптар көрсетіп
отыр:
- 19,25%-ында – тапшылық (ешнәрсе жетпейді);
- 24,5%-ында – төмен (зорға жетеді);
- 47,75%-ында – орташа;
- 3,75%-ында – жоғары;
- 4,75%-ы жауап беруден жалтарған [70, 26 б.].
2003 жылғы желтоқсанда табысы күнкөріс деңгейінен төмен адамдар саны
20,3%-ға жеткен (2002 жылғы желтоқсанда – 25%). Бұл көрсеткішке бірқатар
факторлар: жалақының, зейнетақының, стипендияның, жәрдемақыны өсуі,
инфляцияның төмендеуі әсер етеді. Инфляция деңгейінің төмендеуі кедейлер
санының 2%-ға азаюына алып келген. Кедейлер 20% болған күннің өзінде бұл
халықтың бестен бірі деген сөз.
Бұл келтірілген мәліметтер елді кедейлік жайлап бара жатқандығының
айғағы, ол өз кезегінде адамдар арасындағы өлімнің көбеюімен де,
кейбіреулерінің кез келген жолмен, тіптен қылмыс жасап қалай да табыс
табуға ұмтылуына себеп болып отыр.
Жалпы қоғамның бай-кедей болып жікке бөлінуіне қарай ондай бөлініс
жастар арасында да бар, олар, негізінен, криминалдық элита мен жаңа
қазақтардың балалары.
Кейбір балалар бас қосып бірге жүруді басқалармен танысу, жолдас-дос
табу деп санаса, элитаның балалары үшін ондай бас қосу уақыт өлтірудің
бірден-бір амалы. Олардың көбісі еш жерде оқымайды, жұмыс істемейді. Оларда
алдыға қойған мақсат жоқ. Ата-аналары олар түгілі олардың балаларының да
жалғанды жалпағынан басып жүруіне жағдай жасап қойған. Олар тек өздері
сияқтылармен ғана бірлесіп уақыт өткізеді. Қайда жүрсе ойын-сауық. Жақсы
жері – ондай балалар көп емес, ал жаман жері – олар ертеңгі күні ел басқару
ісіне араласуы мүмкін [71, 56 б.].
Бұл жалпы қоғамда да, жастар арасында да әлеуметтік жағдайдың жақсы
еместігін көрсетеді. Біз келтірген мәліметтер әртүрлі ғылыми басылымдарда
әртүрлі берілген, дегенмен жалпы шындықты сипаттайды.
Жыл сайын Қазақстанда 20-25 мың жолы болмаған кәмелетке толмаған бала
ІІД есебінде тұрады.
Қараусыз қалған балалардың арасында белгілі бір салаға ықпалын
жүргізетін нағыз қылмыстық топтар құрылған. Мұндай проблеманы шешу үшін
мұқтаждықтың (тіршілік талабын қанағаттандыруға қаражаттың болмауы)
пайдақорлық қылмыстардың детерминация процесіндегі рөлін айқындау қажет.
Өмір талабын қанағаттандыруға қаражаттың жоқтығы, яғни мұқтаждық
педагогтардың пікірінше, пайдақорлық қылмыстарының 9,5%-ын, ал ІІД
қызметкерлерінің пікірінше – 13,7%-ын детерминдейді екен.
Пайдақорлық қылмыстылық пен мұқтаждық арасындағы байланысты XVIII
ғасырда итальян гуманисі Чезаре Беккариа байқаған, ол ұрлықты ашаршылықтың,
қайыршылықтың тауқыметін тартқан адамдардың лажсыздан жасайтын қылмысы
деген [72, 67 б.].
Ұрлық динамикасын жиырма жыл (1874–1894 жж.) талдаған орыс криминологы
И.И. Карпец нан бағасының тұрақты болмауының маңызды рөл атқаратындығын
айта келе былай дейді: ... жалғасы
Кіріспе
1 Пайдақорлық қылмыстарының криминологиялық сипаттамасы
2 Пайдақорлық қылмыстарының детерминациялар жүйесі
ҚОРЫТЫНДЫ
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өз тарихының күрделі кезеңін бастан кешіруде.
Соңғы оншақты жылда орын алған қайта құру процесі әлеуметтендірудің барлық
институттарының функционалдық мүмкіндіктерін күрт төмендетті. Әлеуметтік-
экономикалық ауыр жағдайға, ресми идеологияның ауысуына, дәстүрлі
құндылықтардың құнсыздануына байланысты отбасы, білім беретін мекемелер,
жастар мен балалар бірлестіктері, еңбек ұжымдары жеткіншек жастарды
тәрбиелеудегі өздерінің бұрынғы рөлін жоғалтып алды.
Бұл, әрине, кәмелетке толмағандар қылмыскерлігінің жайы мен
динамикасына әсерін тигізді [2, 56 б.].
пайдақорлық қылмыстарының нысаны өзгеруде, олар қазір, негізінен,
бандитизммен, бопсалаушылықпен, криминалдық бизнеспен, жезөкшелікпен
айналысуда.
Сондықтан да, мұндай қылмыстарының алдын алуда қандай да бір оң
нәтижеге жету үшін бұл қылмыстарға итермелеп отырған факторларды білу
керек. Елдегі демографиялық жағдайдың нашар екендігі даусыз, бірақ оны
жақсарту мақсатында қарастырылып жатқан шаралар ойдағыдай емес, ауылдық
жерлерде мүлде назардан тыс қалған. Белгілі бір кезеңде қоғамдық
қатынастарға теріс ықпал ететін кейбір криминогендік факторларға ұзақ уақыт
көңіл бөлінбейді.
1 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ КРИМИНОЛОГИЯЛЫҚ СИПАТТАМАСЫ
Тәуелсіз мемлекетіміздің қазіргі даму кезеңінде криминологиялық
зерттеулердің нәтижелеріне сүйенбей, нақты криминогендік ахуалдың
заңдылықтары мен үрдісін терең білмей қылмыстық-құқықтық іс жүргізу,
криминалистикалық және пенитенциарлық мәселелерді шешудің мүмкін еместігі
көпке аян.
Сонымен қатар, бірқатар ғалымдардың санасы қалыптасқан түсініктен соңғы
уақытқа дейін арыла алмағанын атап өткен жөн. Мысалы, криминология курсының
бірінші томында былай делінген: “социалистік қоғамда қылмыстың өткен
формациясына тән аса қауіпті түрлері: гангстеризм мен рэкет; қылмыстық
әлемнің мемлекеттік аппаратпен сыбайластығы; халықтың бүтіндей тобының
қылмыстылықпен байып, соған мүдделі болуы; қылмыстық әдіспен билік басына
келуге тырысатын саясаткерлер жоқ” [5, 144-145 бб.]. Қылмыстылық
социалистік құрылыстың болмысына жат құбылыс деп жазу дағдыға айналған еді
[6, 81 б.].
Криминологияның ерекше бөлімі қылмыстылықтың жекелеген түрлерін әр қилы
көрсеткіштерге орай бөліп, жеке бөліп қарастыратыны анық. Соның бір саласы
– пайдақорлық-зорлық қылмыстылық. Мұның өзі екі түрлі қылмыстылықтың
сабақтастығынан туындаған. Олар – пайдақорлық қылмыстылық пен зорлық
қылмыстылық.
Пайдақорлық – ол алуға, баюға деген құштарлық. Пайдақорлық Қылмыстық
заңның жиырма бір бабында келтірілген. Жалпы бөлімде жаза тағайындауға
байланысты (мүлікті тәркілеу) айтылып өтсе, тоғыз қылмыстың субъективтік
жағының қажетті белгісі ретінде қарастырылған (135,139,198, 225, 271, 307,
314, 315, 380-баптар), ал қалған жағдайларда ауырлатылған қылмыс
құрамдарында қарастырылған (96-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 125-баптың 2-
бөлігі “з” тармағы, 126-баптың 2-бөлігі “з” тармағы, 127-баптың 2-бөлігі
“а” тармағы, 134-баптың 2-бөлігі, 200-баптың 2-бөлігі, 234-баптың 2-бөлігі
“и” тармағы, 238-баптың 2-бөлігі “д” тармағы, 324-баптың 2-бөлігі, 351-
баптың 2-бөлігі, 352-баптың 2-бөлігі).
Пайдақорлық қылмыстылық жалпы қылмыстылық санының ішінде экономикасы
дамыған мемлекеттерде 90% дейін үлес алса, дамушы елдердің жалпы
қылмыстылығының 60% құрайды [7, 234 б.].
Бүгінгі күнгі криминология теориясында негізгі үш ұғым бар, олар:
қылмыстылық, қылмыстық іс-әрекет және қылмыс; олар жалпы, ерекше және жеке-
дара санаттарына сәйкес келеді [8, 134 б.].
Қылмыстылық ұғымдарының алғашқыларының бірі Н.Ф. Кузнецова,
И.И. Карпец және басқалардың жұмыстарында ұсынылды. Бұл авторлардың
пікірінше, қылмыстылық дегеніміз – тарихи өзгерісте болатын, белгілі бір
кезеңде қайсыбір мемлекетке жасалатын қылмыстардың жиынтығын (жүйесін)
беретін әлеуметтік және қылмыстық-құқықтық құбылыс [9, 75 б.].
Адамның қылмыстық іс-әрекеті кеңістік бойынша да, уақыт бойынша да орын
алатын процесс, ол сыртқы ортаны өзгертетін әрекеттің өзін ғана емес, теріс
қылықтың генезисін анықтайтын, қылмыстық әрекетке дейін болатын
психологиялық құбылыстар мен процестерді де қамтиды [10, 82 б.].
Және де қылмысты қылмыстық іс-қимылдың бір кезеңі деп қарастыруға
болады, ал қылмыстық іс-әрекетті біреу, бір жерде, белгілі бір уақытта,
қандай да бір себептермен және жағдайға байланысты жасайды [11, 30 б.].
пайдақорлық қылмыстары айрықша санатқа жататындықтан, бұл жұмыста
қылмыстық іс-әрекеттері өте мұқият қарастырылуға жатады. Сол қылмыстық іс-
әрекеттің төңірегінде пайдақорлық қылмыс жасайтын қылмыстық әрекеттерінің
сипатын айқындауға болады.
пайдақорлық қылмыстық іс-әрекеті ұғымының шегін анықтамай тұрып
пайдақорлықтың өзінің әлеуметтік-құқықтық сипаттамасын қарастырған жөн.
Пайдақорлық сөзі бір мәнді сөз емес. Ол байлыққа құштарлық, пайда
табуға ұмтылыс деген мағына береді [12, 204 б.].
Бұл анықтамадан біз оның екі қыры бар екендігін көреміз:
а) біріншіден, баюға құштарлық;
б) екіншіден, пайда көруге ұмтылу.
Пайда көруге ұмтылу, олжа табу адамға меншіктік қатынас пайда болғаннан
бері туа жабысатын қасиетке айналды.
Байлыққа, жеке меншікке мән бермеу, материалдық игілікті адамның жан-
жақты дамуы үшін ғана керек деп санау КСРО кезінде адамды қаражатқа, өз
еңбегінің нәтижесіне қызықпайтындай күйге жеткізді.
Бұрындары пайда көруге ұмтылу – адамды әрекет етуге итермелейтін ең
қуатты қозғаушы күш деп саналды. Мұны адамның өзін өзі сақтап қалуға,
материалдық игіліктермен тіршілігін қамтамасыз етуге ұмтылысы, онсыз адамда
өмірге құштарлық жойылады деп түсіндірілді. Бірақ бұл жерде мұндай
ұмтылыстың жақсы жақтары ғана емес, келеңсіз тұстары да бар екендігін айта
кету керек [13, 167 б.].
Қазіргі криминология жеткіншектердің криминалдық іс-әрекеттерін
зерделеуді ювенологияға жинақтады, ол – криминологияның кәмелетке
толмағандар қылмыстарын, оның айрықша факторларын, кәмелетке толмаған
деликвенттің жеке тұлғасын, сондай-ақ кәмелетке толмағандар
қылмыскерлігімен күресу шаралар жүйесін зерттейтін саласы [43, 209 б.].
пайдақорлық қылмыстары, бір жағынан, жасөспірім - жастар
қылмыстарының, екінші жағынан, пайдақорлық қылмыстылықтың құрамдас бөлігі
болып табылады. Сондықтан да пайдақорлық қылмыскерлігіне сипаттама бермес
бұрын оның кәмелетке толмағандар қылмыстарының құрылымындағы орнын анықтау
керек, себебі ол жалпы қылмыстылықтың негізгі заңдылықтарына бағынады.
Қылмыстылықтың кез келген түрінің криминологиялық сипаттамасы
статистикалық заңдылықтарды, жекелеген кездейсоқ элементтерге емес,
құбылыстардың басым көпшілігіне тән заңдылықтарды айқындаудан басталады
[44, 39 б.].
Қылмыстылық көрсеткіштерін анықтау үшін С.С. Остроумов ұсынған
әдістемені пайдаланамыз.
Қылмыстылықтың негізгі көрсеткіштеріне ол оның күйін, құрылымын,
динамикасын жатқызады [45, 78 б.]. Әдетте қылмыстылық негізгі үш параметр:
қылмыс фактылары, қылмыс жасаған адамдар және қылмыстық істер бойынша
бірыңғай есепке алынады. Қылмыстылықты сотталған адамдардың саны бойынша
есепке алған кездер болған. 14-18 жас аралығындағылар ғана кәмелетке
толмағандар деп аталып, олардың қылмыстық жауапкершілік көтеретін іс-
әрекеттерінің аясы шектеулі болғанмен, жасалынатын жалпы қылмыстар ішіндегі
кәмелетке толмағандар үлесі едәуір.
ҚР Бас прокуратурасының ҚС ж АЕ Комитетінің статистикалық мәліметтеріне
(1998–2008 жылдарғы) қарағанда:
- кәмелетке толмағандар жасайтын қылмыстардың қылмыстылықтың жалпы
құрылымындағы үлесі 6,5-7,4%, ал тергелген қылмыстардың жалпы санындағы
үлесі – 11,3%;
- қылмыс жасаған адамдар арасындағы үлесі – 11,0% екен.
1991 жылмен (12447) салыстырғанда кәмелетке толмағандар жасайтын
қылмыстар саны 2007 жылы (5383) 10,2%-ға төмендеген [46, 16-б.].
Бұдан біз жасөспірімдердің криминалдық белсенділігі төмендеді деп айта
аламыз ба? Әрине, айта алмаймыз.
Ресми статистика бойынша Қазақстандағы жасөспірімдердің саны жыл сайын
5 млн-нан асады екен.
ІІМ-нің мәліметтеріне сүйенсек, республикадағы жасөспірімдердің саны
2006 жылы 5020804 адам болған (оның 924100-ы – ОҚО-да, 598493-і – Алматы
облысында, 366216-сы – Қарағанды облысында, 422797-сі – ШҚО-да) [47, 12
б.].
2 ПАЙДАҚОРЛЫҚ ҚЫЛМЫСТАРЫНЫҢ ДЕТЕРМИНАЦИЯЛАР ЖҮЙЕСІ
Қылмыстарына тіршіліктің барлық қырлары – отбасындағы, тұрмыстағы
жағдайлар, оқу, еңбектену, бос уақыт өткізу сияқты жақтар әсер етеді.
Оларға, өз кезегінде, қоғам мен мемлекеттегі дағдарыстар әсер етеді, ал
одан туындаған қылмыстылық әлеуметтік-экономикалық, саяси-құқықтық, ұйымдық
және басқадай қоғамдық қатынастарға қалай да ықпалын тигізеді.
Бұл факторларды қарастырғанда отандық криминологияның қоғам өмірінің
аса маңызды төрт саласын: экономикалық, әлеуметтік, саяси және рухани-
өнегелік салаларды бөліп алатындығын ескеру керек. Олар өзара тығыз
байланыста. Дегенмен, бұл салалардың әрқайсысын өзінше бөлек қарастырған
жөн, себебі, біріншіден, қылмыстылықтың өзге әлеуметтік құбылыстармен
байланыстылығы тұрғысынан ерекшелігін білу керек, екіншіден, қоғам өмірінің
бұл салаларын зерделеу зерттеу объектісін талдағанда қандай ақпарат
пайдалану керек екендігін айқындауға мүмкіндік береді.
Экономикалық, идеологиялық, мәдени-тәрбиелік, демографиялық, әлеуметтік-
психологиялық сипаттағы процестер мен құбылыстардың, негізінен, балалар мен
жеткіншектердің іс-әрекеттерін детерминдейтіні, олардың мәні мен сипатын
анықтайтындығы белгілі.
Сонымен, жалпы факторлардың: әлеуметтік-экономикалық, саяси және рухани-
өнегелік сипаттағы үш тобын бөліп алу дұрыс деп санаймыз.
Бұл топтастыру отандық криминологиялық ғылым позицияларына сәйкес
келеді.
Пайдақорлық қылмыстылықтың қайта жандануына экономикалық сипаттағы
жалпы факторлар елеулі ықпал етеді. Экономика саласында өнеркәсіп және
ауылшаруашылық өндірісінің 1991 жылмен салыстырғанда екі есе төмендегені
байқалады.
Құрылымдық өзгеріс және жұмысшы күшіне 90-жылдары сұранымның азаюы
жаппай жұмыссыздық тудырды, ол мынадай деңгейге жетті (1999 жылғы көрсеткіш
ең жоғарысы):
- 1998 жыл – 925 мың немесе еңбекке қабілеті барлардың 13,1%-ы;
- 1999 жыл – 950 мың адам немесе 13,5%;
- 2000 жыл – 906 мың адам немесе 12,8%;
- 2001 жыл – 780 мың адам немесе 10,4%;
- 2002 жыл – 690 мың адам немесе 9,3% [69, 86 б.].
Елдегі экономикалық ахуал халықтың тұрмыс жағдайына тікелей әсер етті.
1996 жылы балалы отбасылардың 45%-ы (оларда барлық балалардың 70%-дан
астамы болды) өмір сүру деңгейінен төмен табыс тапты. 1999 жылы халықтың
77%-ы материалдық тапшылық тартты. 1997–2002 жылдары тұрақты табыс көзі жоқ
адамдардың (оның ішінде жұмыссыздардың) барлық қылмыс жасаған адамдар
арасындағы үлесі ұдайы өсіп отырды:
- 1997 жылы – 40,2%;
- 1998 жылы – 45,2%;
- 1999 жылы – 48,1%;
- 2000 жылы – 52,4%;
- 2001 жылы – 53,9%;
- 2002 жылы – 49,7%.
Әлеуметтік факторлар да экономикалық факторлармен тығыз байланыста.
Әлеуметтік-экономикалық дағдарыстың ұзаққа созылуы, жұмыссыздық,
дәрігерлік көмектің аздығы және сапасының төмендігі, адамдардың болашаққа
сенімін жоғалтып алуы тұрмыстың нашарлауына алып келді, нәтижесінде өлім-
жітім көбейді.
Халық жікке бөлінгендіктен қоғамда әлеуметтік шиеленіс туа бастады,
жекешелендіру барысында көп адамдар құрқол қалды, ал мемлекет бұл
әділетсіздікті заңдастырды. Сондықтан да халықтың бір бөлігі өздерінің өте
жұпыны тұрмыстық жағдайын пайдақорлық қылмыстар жасау арқылы түзеуге
талпыныс жасауда, нәтижесінде қылмыскерлік кең етек алды.
Көптеген балалы отбасылар жоқшылықтың азабын кешуде, балаларға
берілетін жәрдемақы өте аз, ал балалар тағамы мен киімінің, оларға керекті
басқа да заттардың құны ұдайы қымбаттауда.
Кәмелетке толмаған пайдақор қылмыскерлердің отбасындағы тұрмыстық
жағдайдың әрқалай екендігін олардың өздерінен алынған жауаптар көрсетіп
отыр:
- 19,25%-ында – тапшылық (ешнәрсе жетпейді);
- 24,5%-ында – төмен (зорға жетеді);
- 47,75%-ында – орташа;
- 3,75%-ында – жоғары;
- 4,75%-ы жауап беруден жалтарған [70, 26 б.].
2003 жылғы желтоқсанда табысы күнкөріс деңгейінен төмен адамдар саны
20,3%-ға жеткен (2002 жылғы желтоқсанда – 25%). Бұл көрсеткішке бірқатар
факторлар: жалақының, зейнетақының, стипендияның, жәрдемақыны өсуі,
инфляцияның төмендеуі әсер етеді. Инфляция деңгейінің төмендеуі кедейлер
санының 2%-ға азаюына алып келген. Кедейлер 20% болған күннің өзінде бұл
халықтың бестен бірі деген сөз.
Бұл келтірілген мәліметтер елді кедейлік жайлап бара жатқандығының
айғағы, ол өз кезегінде адамдар арасындағы өлімнің көбеюімен де,
кейбіреулерінің кез келген жолмен, тіптен қылмыс жасап қалай да табыс
табуға ұмтылуына себеп болып отыр.
Жалпы қоғамның бай-кедей болып жікке бөлінуіне қарай ондай бөлініс
жастар арасында да бар, олар, негізінен, криминалдық элита мен жаңа
қазақтардың балалары.
Кейбір балалар бас қосып бірге жүруді басқалармен танысу, жолдас-дос
табу деп санаса, элитаның балалары үшін ондай бас қосу уақыт өлтірудің
бірден-бір амалы. Олардың көбісі еш жерде оқымайды, жұмыс істемейді. Оларда
алдыға қойған мақсат жоқ. Ата-аналары олар түгілі олардың балаларының да
жалғанды жалпағынан басып жүруіне жағдай жасап қойған. Олар тек өздері
сияқтылармен ғана бірлесіп уақыт өткізеді. Қайда жүрсе ойын-сауық. Жақсы
жері – ондай балалар көп емес, ал жаман жері – олар ертеңгі күні ел басқару
ісіне араласуы мүмкін [71, 56 б.].
Бұл жалпы қоғамда да, жастар арасында да әлеуметтік жағдайдың жақсы
еместігін көрсетеді. Біз келтірген мәліметтер әртүрлі ғылыми басылымдарда
әртүрлі берілген, дегенмен жалпы шындықты сипаттайды.
Жыл сайын Қазақстанда 20-25 мың жолы болмаған кәмелетке толмаған бала
ІІД есебінде тұрады.
Қараусыз қалған балалардың арасында белгілі бір салаға ықпалын
жүргізетін нағыз қылмыстық топтар құрылған. Мұндай проблеманы шешу үшін
мұқтаждықтың (тіршілік талабын қанағаттандыруға қаражаттың болмауы)
пайдақорлық қылмыстардың детерминация процесіндегі рөлін айқындау қажет.
Өмір талабын қанағаттандыруға қаражаттың жоқтығы, яғни мұқтаждық
педагогтардың пікірінше, пайдақорлық қылмыстарының 9,5%-ын, ал ІІД
қызметкерлерінің пікірінше – 13,7%-ын детерминдейді екен.
Пайдақорлық қылмыстылық пен мұқтаждық арасындағы байланысты XVIII
ғасырда итальян гуманисі Чезаре Беккариа байқаған, ол ұрлықты ашаршылықтың,
қайыршылықтың тауқыметін тартқан адамдардың лажсыздан жасайтын қылмысы
деген [72, 67 б.].
Ұрлық динамикасын жиырма жыл (1874–1894 жж.) талдаған орыс криминологы
И.И. Карпец нан бағасының тұрақты болмауының маңызды рөл атқаратындығын
айта келе былай дейді: ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz