Міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 МІНДЕТТЕМЕНІ БҰЗҒАНЫ ҮШІН АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлері ... ... ...
1.2 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формасы ... ... ... ...
1.3 Міндеттеменің өзгертілуі және тоқтатылу реттеріне байланысты жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық.құқықтық жауапкершілік ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Жеке тұлғаға келтірілген зиян негізінде туындайтын азаматтық.
құқықтық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Азаматтық.құқықтық жауапкершілікті жүзеге асырудағы моральдық зиянды өтеудің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Меншік және өзге де заттық құқықтарға байланысты қалыптасатын азаматтық.құқықтық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 МІНДЕТТЕМЕНІ БҰЗҒАНЫ ҮШІН АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлері ... ... ...
1.2 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формасы ... ... ... ...
1.3 Міндеттеменің өзгертілуі және тоқтатылу реттеріне байланысты жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.4 Міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық.құқықтық жауапкершілік ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ.ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІК ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.1 Жеке тұлғаға келтірілген зиян негізінде туындайтын азаматтық.
құқықтық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.2 Азаматтық.құқықтық жауапкершілікті жүзеге асырудағы моральдық зиянды өтеудің маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.3 Меншік және өзге де заттық құқықтарға байланысты қалыптасатын азаматтық.құқықтық жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
ӘДЕБИЕТТТЕР ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін және туәлсіздігін алғаннан бастап өз алдына құқықытық реформа сонің ішінде Қазақстандын азаматтық-құқық заңнамасында реформа жасау мақсаттарды қойған. Қазақстандын азаматтық-құқық заңнамасында реформасын іске асырғанда мемлекет 27.12.1994 ж. және 01.07.1999 ж. «Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі» Жалпы және Ерекше бөлімдерін қабылдаді [1-2]. Азаматтық-құқық заңнаманың өзгертілгеніне бір неше жыл болсада, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің проблемаларі коп болып, әле шешілген жоқ. Сол себеппен дипломдық жұмыстың тақырыбы өзектілі тақырып болып табылады.
Дипломдық жүмыстың тақырыбы өзектілі тақырыпқа жататына тағы да бір дәлелдемесі бар. Қазақстан Республикасы 1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясына шарт еркіндігі, азаматтын құқықтарын қорғау туралы нормаларды еңгізілді [3]. Нарықтық экономикада азаматтық-құқық субъектілері міндеттемелік қатынастарға қатысады.
Қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең ауқымын реттеп қалыптасуда. Ептеп болса да маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол - ол қоғамдағы қалыпты қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы міндеттемелер, міндеттемені орындамағандықтан үшін жауапкершілік, міндеттемені қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді.
Қазіргі таңда Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуде. Ептеп болса да маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Азаматтық құқық қатынасқа қатысушылар өздеріне тиесілі міндеттемелерді ерікті түрде орындауы тиіс. Сонымен қатар, өмірде басқа да жағдайлар кездесуі мүмкін, яғни борышқор өзіне тиесілі міндеттемені орындамауы немесе мардымсыз орындауы мүмкін.
Осыған байланысты неси беруші мен борышқордың арасында түсініспеушілік туындауы ықтимал. Аталған салдар қатысушылардың мінез-құлқына дұрыс әсер ету үшін міндеттемені орындауда заңда немесе шартта оның орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін кеңіне талдау және де жан-жақты қарастыру.
Дипломдық жүмыстың тақырыбы өзектілі тақырыпқа жататына тағы да бір дәлелдемесі бар. Қазақстан Республикасы 1995 ж. Қазақстан Республикасының Конституциясына шарт еркіндігі, азаматтын құқықтарын қорғау туралы нормаларды еңгізілді [3]. Нарықтық экономикада азаматтық-құқық субъектілері міндеттемелік қатынастарға қатысады.
Қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең ауқымын реттеп қалыптасуда. Ептеп болса да маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол - ол қоғамдағы қалыпты қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы міндеттемелер, міндеттемені орындамағандықтан үшін жауапкершілік, міндеттемені қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді.
Қазіргі таңда Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуде. Ептеп болса да маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Азаматтық құқық қатынасқа қатысушылар өздеріне тиесілі міндеттемелерді ерікті түрде орындауы тиіс. Сонымен қатар, өмірде басқа да жағдайлар кездесуі мүмкін, яғни борышқор өзіне тиесілі міндеттемені орындамауы немесе мардымсыз орындауы мүмкін.
Осыған байланысты неси беруші мен борышқордың арасында түсініспеушілік туындауы ықтимал. Аталған салдар қатысушылардың мінез-құлқына дұрыс әсер ету үшін міндеттемені орындауда заңда немесе шартта оның орындалуын қамтамасыз ету тәсілдерін кеңіне талдау және де жан-жақты қарастыру.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі» Жалпы бөлімі
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі» Ерекше бөлімі
3. . Қазақстан Республикасының Конституция
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: / Оқу құралы (Жалпы бөлім) // Жауапты.ред. Г.И.Тулеугалиев, К.С.Мауленов. – Алматы: Данекер, 1999.
5. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве//Казахстан 2030 - пробле¬мы совершенствования деятельности правоохранительных органов (Мате¬риалы научно-практической конференции). – Алматы: НИиРИО Академии МВД Республики Казахстан, 1999
6. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. – Алматы: Аділет, 2003.
7. Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Тол¬стого. – М.: «Проспект», 1997.
8. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика Вып. 7. – Алматы: ВШП «Адшет», 1999.
9. Суханов Е.А. Гражданское право. Т. 1. – М.: Бек, 1993.
10. Гражданское право. Ч.1 / Под ред.Н.Д. Егорова, А.П. Сергеева. М., 1997.
11. Ынтымақов С.А. Азаматтық құқық, практикум (жалпы және ерекше бөлім). – Алматы, 2006.
12. Диденко А.Г. Гражданское законодательство Республики Казахстан- толкование и комментирование. Выпуск 5. – А., 2001.
13. Құқық негіздері Қ.И.Оспанов. Алматы: Жеті Жарғы, 2006.
14. Гражданское право Республики Казахстан. академический курс. Т.1 // Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. – А.: Жеті жарғы, 2003.
15. Шаруашылық серіктестік және қоғам : ішкі фирмалық қызметті құқықтық реттеу. Кашанина Т.В М.,1995.
16. Гражданское право. Часть вторая. Учебное пособие / Под ред. И.А. Еремичева.М., 1999.
17. Жайлин Г.А. Гражданское право, учебное пособие (часть общая). – Алматы: Дәнекер, 1999 ж.
18. Покровский Б.В. Избранные труды по гражданскому праву / Предисловие Сулейменов М.К., Алиханова Г.А., Ихсанов Е.У. / Сост. Сулейменов М.К. Серия «Классика казахстанской цивилистики». – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003.
19. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. / Предисловие Сулейменов М.К., Ихсанов Е.У. / Сост. Сулейменов М.К. Серия «Классика казахстанской цивилистики». – Алматы: АЮ – ВШП «Әділет», НИИ частного права КазГЮУ, 2003.
20. Рафиева Л.К. Обязательство в гражданском праве. – М, 2000.
21. Гражданское право: Курс лекций. Учебное пособие. /Отв. Ред. О.Н. Садиков. - М.: Изд-во БЕК. Ч. 2:Обязательственное право. - 1997. –687с.
22. Советское гражданское право: в 2 ч. Учебник. /Отв. Ред. В. Т. Смирнов. –2-е изд., перераб. и доп. - Л.: Изд-во ЛГУ. Ч. 1, 1982.- 414с.
23. Советское гражданское право: в 2 ч. Учебник. /Отв. Ред. О. А. Красавчикова. –3-е изд., перераб. и доп.-М.: Высшая школа, 1985.- 544с.
24. Советское гражданское право: в 2 ч. Учебник. /Отв. Ред. В. А. Рясенцев. –3-е изд., перераб. и доп.-М.: Юридическая литература. Ч. 1, 1986.- 559с.
25. Павлов В.П. Место гражданско-правовой ответственности в системе имущественных правоотношений вгражданском праве.- С.34-40 //Государство и право.-№1.-М.,1999
26. Шершеневич Г.Ф. Гражданское право Учебное пособие (Особенная часть). – М.,1997.
27. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Т.2. – Москва: Статут, 2003.
28. Илларионовоа Е.А., Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. Гражданское право (Общая часть). – М.: «Инфра-М», 1999.
29. Иоффе О.С. Избранные труды по гражданскому праву. – М., 2006.
30. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 2000.
31. Генкин Д.М. Гражданское право. – М., 2005.
32. Жайлин Г.А. Азаматтық құқық оқулық, I том. - Алматы 2003.
33. Ярошенко К.Б. Жизнь и здоровье под охраной закона. Гражданско – правовая защита личных неимущественных прав граждан. - Москва “Юридическая натура” 1990
34. Лившиц Р.З. Ответственность за повреждение здоровья рабочих и служащих в советском праве // Советское государство и право. – М.: Наука. – 1964. – №5
35. “Честь, достоинство и деловая репутация как естественные блага лиц”//Бюллетень “Законодательство и практика СМИ Казахстана”. - №13 за 2000 год.
36. Базарбаев Б. “Возмещение морального вреда по законодательству РК”. – А., 2005.
37. .
38. “О соотношении понятий нематериальные блага и личные неимущественные права”//“Юрист” журнал рос. изд. 2002г. №7
39. Л. Пак, преп. кафедры гражд. и труд. права юр. фак-та КАРГУ им. Е.А. Букетова. “Право на честь, достоинство и деловую репутацию в системе судебных прав граждан”// Материалы международной конференции Наука и право. - КарГУ им. Е.А. Букетова., 2007.
40. Е.А.Ахтышхан. Қазақстан Республикасында тұрғын үйге меншік құқығын қорғаудың кейбір мәселелері. // «Наука и ее роль в современном мире» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Қарағанды.: Болашақ-Баспа, 2009ж
2. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі» Ерекше бөлімі
3. . Қазақстан Республикасының Конституция
4. Қазақстан Республикасының Азаматтық құқығы: / Оқу құралы (Жалпы бөлім) // Жауапты.ред. Г.И.Тулеугалиев, К.С.Мауленов. – Алматы: Данекер, 1999.
5. Жайлин Г.А. Обязательства в гражданском праве//Казахстан 2030 - пробле¬мы совершенствования деятельности правоохранительных органов (Мате¬риалы научно-практической конференции). – Алматы: НИиРИО Академии МВД Республики Казахстан, 1999
6. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. – Алматы: Аділет, 2003.
7. Гражданское право. Учебник. Часть 1 / Под ред. А.П. Сергеева, Ю.К. Тол¬стого. – М.: «Проспект», 1997.
8. Гражданское законодательство Республики Казахстан: Статьи, комментарии, практика Вып. 7. – Алматы: ВШП «Адшет», 1999.
9. Суханов Е.А. Гражданское право. Т. 1. – М.: Бек, 1993.
10. Гражданское право. Ч.1 / Под ред.Н.Д. Егорова, А.П. Сергеева. М., 1997.
11. Ынтымақов С.А. Азаматтық құқық, практикум (жалпы және ерекше бөлім). – Алматы, 2006.
12. Диденко А.Г. Гражданское законодательство Республики Казахстан- толкование и комментирование. Выпуск 5. – А., 2001.
13. Құқық негіздері Қ.И.Оспанов. Алматы: Жеті Жарғы, 2006.
14. Гражданское право Республики Казахстан. академический курс. Т.1 // Под ред. М.К. Сулейменова, Ю.Г. Басина. – А.: Жеті жарғы, 2003.
15. Шаруашылық серіктестік және қоғам : ішкі фирмалық қызметті құқықтық реттеу. Кашанина Т.В М.,1995.
16. Гражданское право. Часть вторая. Учебное пособие / Под ред. И.А. Еремичева.М., 1999.
17. Жайлин Г.А. Гражданское право, учебное пособие (часть общая). – Алматы: Дәнекер, 1999 ж.
18. Покровский Б.В. Избранные труды по гражданскому праву / Предисловие Сулейменов М.К., Алиханова Г.А., Ихсанов Е.У. / Сост. Сулейменов М.К. Серия «Классика казахстанской цивилистики». – Алматы: НИИ частного права КазГЮУ, 2003.
19. Басин Ю.Г. Избранные труды по гражданскому праву. / Предисловие Сулейменов М.К., Ихсанов Е.У. / Сост. Сулейменов М.К. Серия «Классика казахстанской цивилистики». – Алматы: АЮ – ВШП «Әділет», НИИ частного права КазГЮУ, 2003.
20. Рафиева Л.К. Обязательство в гражданском праве. – М, 2000.
21. Гражданское право: Курс лекций. Учебное пособие. /Отв. Ред. О.Н. Садиков. - М.: Изд-во БЕК. Ч. 2:Обязательственное право. - 1997. –687с.
22. Советское гражданское право: в 2 ч. Учебник. /Отв. Ред. В. Т. Смирнов. –2-е изд., перераб. и доп. - Л.: Изд-во ЛГУ. Ч. 1, 1982.- 414с.
23. Советское гражданское право: в 2 ч. Учебник. /Отв. Ред. О. А. Красавчикова. –3-е изд., перераб. и доп.-М.: Высшая школа, 1985.- 544с.
24. Советское гражданское право: в 2 ч. Учебник. /Отв. Ред. В. А. Рясенцев. –3-е изд., перераб. и доп.-М.: Юридическая литература. Ч. 1, 1986.- 559с.
25. Павлов В.П. Место гражданско-правовой ответственности в системе имущественных правоотношений вгражданском праве.- С.34-40 //Государство и право.-№1.-М.,1999
26. Шершеневич Г.Ф. Гражданское право Учебное пособие (Особенная часть). – М.,1997.
27. Брагинский М.И., Витрянский В.В. Договорное право. Т.2. – Москва: Статут, 2003.
28. Илларионовоа Е.А., Б.М. Гонгало, В.А. Плетнева. Гражданское право (Общая часть). – М.: «Инфра-М», 1999.
29. Иоффе О.С. Избранные труды по гражданскому праву. – М., 2006.
30. Иоффе О.С. Обязательственное право. – М., 2000.
31. Генкин Д.М. Гражданское право. – М., 2005.
32. Жайлин Г.А. Азаматтық құқық оқулық, I том. - Алматы 2003.
33. Ярошенко К.Б. Жизнь и здоровье под охраной закона. Гражданско – правовая защита личных неимущественных прав граждан. - Москва “Юридическая натура” 1990
34. Лившиц Р.З. Ответственность за повреждение здоровья рабочих и служащих в советском праве // Советское государство и право. – М.: Наука. – 1964. – №5
35. “Честь, достоинство и деловая репутация как естественные блага лиц”//Бюллетень “Законодательство и практика СМИ Казахстана”. - №13 за 2000 год.
36. Базарбаев Б. “Возмещение морального вреда по законодательству РК”. – А., 2005.
37. .
38. “О соотношении понятий нематериальные блага и личные неимущественные права”//“Юрист” журнал рос. изд. 2002г. №7
39. Л. Пак, преп. кафедры гражд. и труд. права юр. фак-та КАРГУ им. Е.А. Букетова. “Право на честь, достоинство и деловую репутацию в системе судебных прав граждан”// Материалы международной конференции Наука и право. - КарГУ им. Е.А. Букетова., 2007.
40. Е.А.Ахтышхан. Қазақстан Республикасында тұрғын үйге меншік құқығын қорғаудың кейбір мәселелері. // «Наука и ее роль в современном мире» Халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары. -Қарағанды.: Болашақ-Баспа, 2009ж
Пән: Құқық, Криминалистика
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:
Жұмыс түрі: Дипломдық жұмыс
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 32 бет
Таңдаулыға:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 МІНДЕТТЕМЕНІ БҰЗҒАНЫ ҮШІН АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлері ... ... ...
2. Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формасы ... ... ... ...
3. Міндеттеменің өзгертілуі және тоқтатылу реттеріне байланысты
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАУАПКЕРШІЛІК
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Жеке тұлғаға келтірілген зиян негізінде туындайтын азаматтық-
құқықтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2 Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті жүзеге асырудағы моральдық
зиянды өтеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
3. Меншік және өзге де заттық құқықтарға байланысты қалыптасатын
азаматтық-құқықтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін және туәлсіздігін алғаннан
бастап өз алдына құқықытық реформа сонің ішінде Қазақстандын азаматтық-
құқық заңнамасында реформа жасау мақсаттарды қойған. Қазақстандын азаматтық-
құқық заңнамасында реформасын іске асырғанда мемлекет 27.12.1994 ж. және
01.07.1999 ж. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Жалпы және
Ерекше бөлімдерін қабылдаді [1-2]. Азаматтық-құқық заңнаманың
өзгертілгеніне бір неше жыл болсада, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
проблемаларі коп болып, әле шешілген жоқ. Сол себеппен дипломдық жұмыстың
тақырыбы өзектілі тақырып болып табылады.
Дипломдық жүмыстың тақырыбы өзектілі тақырыпқа жататына тағы да бір
дәлелдемесі бар. Қазақстан Республикасы 1995 ж. Қазақстан Республикасының
Конституциясына шарт еркіндігі, азаматтын құқықтарын қорғау туралы
нормаларды еңгізілді [3]. Нарықтық экономикада азаматтық-құқық субъектілері
міндеттемелік қатынастарға қатысады.
Қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған
сайын кең ауқымын реттеп қалыптасуда. Ептеп болса да маңыздылығы бар барлық
қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту жаңа
міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол - ол қоғамдағы қалыпты
қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы
міндеттемелер, міндеттемені орындамағандықтан үшін жауапкершілік,
міндеттемені қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді.
Қазіргі таңда Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың
барған сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуде. Ептеп болса да
маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген
нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды
өзгеріске ұшыратуда.
Азаматтық құқық қатынасқа қатысушылар өздеріне тиесілі міндеттемелерді
ерікті түрде орындауы тиіс. Сонымен қатар, өмірде басқа да жағдайлар
кездесуі мүмкін, яғни борышқор өзіне тиесілі міндеттемені орындамауы
немесе мардымсыз орындауы мүмкін.
Осыған байланысты неси беруші мен борышқордың арасында түсініспеушілік
туындауы ықтимал. Аталған салдар қатысушылардың мінез-құлқына дұрыс әсер
ету үшін міндеттемені орындауда заңда немесе шартта оның орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдерін кеңіне талдау және де жан-жақты
қарастыру.
Міндеттеме қатынастарының құқықтық реттелуін қарастыруі ұазырғы
жағдайда өте маңызды деп ойлаймын. Қазіргі таңда кәсіпкерлер өздерінің
міндеттеелерін орындамай басқа азаматтық құқық қатысушыларға зиян келтіріп
жатыр. Сол себеппен сотта өте көп азаматтық іс жүргізіліп жатыр.
Қазақстан Республикасындағы құққықтық және экономикалық реформа,
нарықтық қатынастың қалыптасуы, азаматтық-құқық субъектілерінің
құқықтарының, азаматтық-құқық зандарын іс жүзінде колдануда бір қатар жаңа
мәселелер тудырып отыр.
Осындай мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі жыл
сайын мемлекетті дамытудың стратегиялық жоспары негізінде азаматтық
құқықтарды қорғау ретінде тиісті жағдайда жауапкершілікке тартуға туралы
бағдарламасын жасап келеді.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін және туәлсіздігін алғаннан
бастап құқықытық реформа сішінде Қазақстандын азаматтық-құқық заңнамасына
зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер туралы нормалар еңгізілді.
Сол нормалар бойынша міндеттеме субъектісі болып кредитор (потерпевший)
зиян шегуші және зиян келтіруші (должник) немесе өзге де, заң бойынша жауап
берушілер болып есептеледі.
Міндеттеме дегеніміз - мүліктік салыстырмалы азаматтық құқықтық
қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие берушінің)
пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде белгілі бір
әрекет жасауға не белгілі бір әрекеттен бас тартуға міндеттенеді.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, бір жағынан заңдық
жауапкершіліктің түрі бола тұрып, тағы да, азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің бір түріне жатады, ол субъективтік азаматтық құқық
бұзушыға қосымша азаматтық құқықтық міндеттерді немесе оған тиесілі
азаматтық құқықтан айыру түрінде мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз
етілген қосымша мүліктік айыруды жүктеуге бағытталған, субъективтік
азаматтық құқықтарды қорғаудың арнайы құқық қорғау шараларын қолдану деп
анықталады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілікке белгілі бір өзіндік
ерекшеліктер ескерілген , азаматтық құқықтық жауапкершілік туралы негізгі
ережелер таралады, оларға – жауапкершіліктің болуының негіздері мен
шарттары, сондай-ақ міндеттемелік құқықтарды қорғауға қолданылатын белгілі
бір санкциялар құрамы бойынша ерекшелік жатады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік және міндеттемені
бұзғандық үшін жауапкершілік шараларына жататын санкциялар туралы мәселені
қарағанда міндеттемені бұзғандық үшін жауапкешілік жүктеу міндеттемелік
субъективтік азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерінің бірі ғана екенің
ескеру керек. Бұл, қорғау, сонымен қатар , регулятивтік және ескерту
тәсілдері мен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Міндеттемені бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке
топтастыру әртүрлі критерийлер негізінде жасалынады. Борышкерге
міндеттемені бұзғаны үшін қолданылатын санкциялар бойынша жауапкершілік
түрлерін топтастыруға болады. Бұл ретте жауапкершілік борышкердің
шығындарды өтеу, тұрақсыздық айыбын төлеу, кепілпұл айыбын төлеу, моралдық
зиянның орнын толтыру және т.б. жөніндегі жауапкершілігі сияқты түрлерге
бөлінеді.
Бұл жерде тұрақсыздық айыбын төлеу шығындарды өтеу, жауаптылықтың кең
таралған түрі реті
нде, бұрын жан жақты қаралған.
Шығынды өтеу азаматтық-құқықтық жауаптылықтың жалпы шарасы болып
табылады, ол кез келген субъективтік азаматтық құқықты (міндеттемелік,
заттық, ерекше және т.б.) қорғауда қолданыла алмайды.
Шығындар ұғымы және азаматтық құқықты қорғаудың шығындарды өтеу сияқты
тәсілдерін азаматтық құқықты бұзудың барлық жағдайларында қолдану
мүмкіншілігі АК-ның 9-бабының 4-тармағында көзделген.
Шығындарды толық өтеу принципі құқықтың бұзылуына байланысты несие
берушіде туындаған нақты залалдың да, және жіберіп алынған пайданың да
өтелуін көздейді.
Жұмыстын мақсаты. Қазақстар Республикасы заңнамасы бойынша шығынның
орнын толтыру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шегі ретінде азаматтық-
құқықтық реттеуін қарастыру дипломдық жұмыстын мақсаты болып табылады.
Жоспарға сәйкес автор есептерді құрастырды:
– міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің құқықтық
табиғаты туралы сұрақты қарастыру;
– міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлерін қарастыру;
– міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формасын қарастыру;
– міндеттеменің өзгертілуі және тоқтатылу реттеріне байланысты
жауапкершілікті қарастыру;
– міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қарастыру;
Жұмыстың теориялық негіздері. Қазақстанда және Ресейде бұл тақырыпқа
Б.Б. Базарбаев, Ю.Г.Басин, А.Т.Диденко, В.А.Жакенов, Р.А.Маметова,
К.В.Мукашева, Л. Пак, Б.В.Покровский, А.П. Сергеев, М.К.Сүлейменов, Ю.К.
Толстой, К.Б. Ярошенко және тағы да басқа ғалымдар көп еңбек жазған. Сол
еңбектер оның көп зерттелгендігінің дәлелі бола алады.
Аталмыш жұмыс тақырыбына бірнеше ғылыми еңбектер мен нормативтік
құжаттардың арналуына қарамастан кейбір жекелеген мәселелерінің сұрақтары
шешілмегендегі айқын. Соған байланысты дипломдық бітіру жұмысы үлкен үш
тарауға бөлініп, аталған мәселелерді көрсете отырып, шешу жолдарын
қарастырады.
Осы жұмыс Қазақстан Республикасында шығынның орнын толтыру азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің шегі ретінде туралы заңнама негізінде, сот
тәжірибесі және ғылыми еңбектер негізінде жазылды.
Сондай-ақ бағамдық жұмыстың жоғарыда аталған мәселелерінің барлығын
терең талқылай отырып, өз тұжырымдамамды ұсынамын.
1 МІНДЕТТЕМЕНІ ТОҚТАТУ ЖӘНЕ ОНЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
Міндеттемелік құқық – азаматтық құқықтың ең үлкен бөлімі,
міндеттемелерге қатысты нормалар Азаматтық кодекс көлемінің жартысынан
көбін алады.
Міндеттемелік құқықты заттық құқық, интеллектуалдық меншік, мұрагерлік
құқық, халықаралық жеке құқық сияқты салалармен қатар азаматтық құқықтың
бір саласы деп қарауға болады.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол – ол қоғамдағы қалыпты
қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы
міндеттемелер, міндеттемені орындамағандық үшін жауапкершілік, міндеттемені
қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді [4, 145 б.].
Қазіргі Қазақстанда құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең
ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуге. Ептеп болса да маңыздылығы бар
барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға
өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Шарттардың жаңа түрде шығуды (рента, факторинг, франчайзинг,
форфейтинг, сенімгерлікпен басқару, т.б.). бұл процесс
жалғасуда.
Міндеттеменің өтпелі кезеңде экономиканы құқықтық реттеудің ең бір
тиімді де сенімді аспабы болатындығы сөзсіз.
Азаматтық құқыққа бұрыннан белгілі біржақты мәміленің түрі-конкурс-
қазіргі кезде мүлде өзге сипатқа ие болды, мемлекеттік меншікті
жекешелендіргенде, жылжымайтын мүліктің ипотекасында, мемлекеттік
тапсырыстар алғанда, банкроттыққа қолданыс тауып ұдайы дамып келеді. Сатып
алу-сату (кәсіпорындарды,жерді, жер пайдалану, жер қойнауын пайдалану
құқығы сияқты мүліктік құқықтарды сатып алу-сату және т.б.), кепілге салу
(ипотека, жер учаскесін, жер пайдалану және жер қойнауын пайдалану құқығын
кепілге салу, т.б.) сияқты міндеттемелер едәуір өзгеріске ұшырады [5, 122
б.].
“Міндеттеме” ұғымы әртүрлі мағынада пайдаланылады:
– құқық қатынасы;
– борыш,міндет;
– осы міндетте көрсетілген құжат (қолхат, квитанция, вексель,чек,
облигация ,мемлекеттік қазыналық міндеттеме).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 268 бабында міндеттеме
құқықтық қатынастар ретінде беріледі:" “Міндеттемеге сәйкес бір адам
(борышкер) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс
орындау ,ақша төлеу және т.б сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға не
белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышкердің
өз міндеттерін орындауға талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден
атқарылғанды қабылдауға міндетті”.
Міндеттеменің жоғарыда келтірілген нышандарына сүйеніп оған анықтама
беруге болады: міндеттеме дегеніміз - мүліктік салыстырмалы азаматтық
құқықтық қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие
берушінің) пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде
белгілі бір әрекет жасауға не белгілі бір әрекеттен бас тартуға
міндеттенеді [6, 101 б.].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 268-бабында кейбір сөздер
өз мәнінде берілмеген: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу, т.б.
Мүліктік сипаттағы жұмыс та, ақша да мүлік ұғымына қамтылған. Сонымен
қатар, ақша заттар құрамына мүліктің бір түрі ретінде кірген. Ал,
борышкердің қызмет көрсету сияқты маңызды әрекеттері туралы Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 268-бабында айтылмайды да. Сондықтан да,
былай келтірілген дұрыс болар еді: Заттар мен мүліктік құқықтарды беру,
жұмыс орындау, қызмет көрсету [1].
Белгілі бір әрекетке бармау міндеті, яғни әрекетсіздік борышкер
міндетінің мазмұны ретінде міндеттемеде сирек кездеседі. Әрекеттер жасауға
бармау міндеті, әдетте, әрекет жасау міндетіне қосымша болып табылады.
Мысалы, кепіл міндеттемесі бойынша кепіл ұстаушы немесе сақтау шарты
бойынша сақтаушы кепілге салынған немесе сақтауға берілген мүлікті
пайдалануға құқылы емес, егер шартта басқадай көзделмеген болса.
1.1 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлері
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, бір жағынан заңдық
жауапкершіліктің түрі бола тұрып, тағы да, азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің бір түріне жатады, ол субъективтік азаматтық құқық
бұзушыға қосымша азаматтық құқықтық міндеттерді немесе оған тиесілі
азаматтық құқықтан айыру түрінде мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз
етілген қосымша мүліктік айыруды жүктеуге бағытталған, субъективтік
азаматтық құқықтарды қорғаудың арнайы құқық қорғау шараларын қолдану деп
анықталады [7, 158 б.].
Заңдық жауапкершіліктің түрі бола тұрып, міндеттемені бұзғандық үшін
жауапкершілік, сөзсіз, қандай да бір теріс салдарды құқық бұзушыға жүктеу
болып табылады. Сонымен қатар, міндеттемені бұзғандық үшін жұмыс жасау,
қызмет көрсету, ақша сомасын төлеу жөніндегі қосымша міндеттемемен, не
мүлікке қандай да бір құқықтан айыру түріндегі белгілі бір қосымша мүліктік
айырумен сипатталады, ол тікелей қолайсыз мүліктік салдарларға алып келеді.
Міндеттемені бұзғандық үшінжауаптылық, кез-келген азаматтық-құқықтық
жауапкершілік сияқты, әрқашанда мемлекеттік мәжбүрлеумен немесе сондай
мәжбүрлеумен қорқыту арқылы қамтамасыз етіледі. Сондықтан, міндеттемені
бұзғандық үшін жауапкершілікті міндеттемелік азаматтық құқықты бұзушыға
қосымша азаматтық-құқықтық міндет жүктеу немесе оны, өзіне тиесілі
азаматтық құқықтан айыру түрінде , мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз
етілген қосымша мүліктік айырулар жүктеу деп анықтауға болады [8, 201 б.].
Жауапкершілік қолданудың АК-нын 349-бабында бекімін тапқан негізі
деп міндеттеменің борышкердің міндетіне жататын кез келген шартын , атап
айтқанда, орындау уақытын, орнын, тәсілін, санын, сапасын, тауарлардың
ассортиментін, жинақтылығын және т.б. оның бұзуын түсіну керек.
Көлемі, маңыздылық дәрижесі және құқықтық салдары бойынша алғанда
міндеттемені бұзу, әдетте, екі түрге бөлінеді: міндеттемені орындамау, яғни
міндеттемені толықтай бұзу; міндеттемені тиісінше орындамау, яғни
міндеттемені оның мазмұнында анықталған қандай да бір жеке жағдайларды
бұзып орындау.
Міндеттемені борышкердің тікелей өзінің орындауы елеулі жағдайларға
жататын не ондай орындау заңнама талаптарынан туындайтын (императивтік
талап) жағдайларда орындаушының алмасуыда міндеттемені бұзғандық болып
табылады , ол да жауапкершілік шараларын қолдануға негіз болып табылады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік ұғымы туралы мәселені
қарағанда жауапкершілікпен негізгі міндеттеменің ара қатынасы проблемасында
айналып өтуге болады. Жауапкершілікті жүктеу субъективтік азаматтық құқықты
бұзумен байланысты екендігіне қарамастан азаматтық құқықтық жауапкершілік
сырттай бұзылғаннан бөлек ерекше міндеттеме болып көрінеді. Әңгіме
салыстырмалы құқықтардың бұзылуы болған жағдайда, оларға міндеттемелік
субъективтік азаматтық құқықтар жатады, жауапкершілік борышкерге құқық
бұзушылық жасауы нәтижесінде алғашқыдан туындайтын қайтара міндеттеме
жүктейді [9, 187 б.]. Өзінің заңдық мәні жағынан мұндай қайтара міндеттеме
қорғаушы құқық қатынастарының өзінше бір түрі болып табылады және оның
реттеуші құқықтық қатынастар тобына жататын алғашқы міндеттемеден
айырсмашылығы осында.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың түрлері. Міндеттемені
бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке топтастыру әртүрлі
критерийлер негізінде жасалынады.
Шарттың бұзылған міндеттеменің және құқық бұзушының жауапкершілігінің
негізі болатын –болмайтындығына қарай да топтастыру жүргізуге болады. Бұл
ретте шарттық және шарттан тыс жауапкершілік болып бөлінеді, оларда
құқықтық реттеуде , құқық бұзушының жауапкершілігінің шегін тараптардың
келісімімен өзгерту мүмкіндігінде елеулі айырмашылығы бар. Шарттық
жауапкершілікке шарт бойынша контрагенттің жауапкершілігі жатады, мысалы,
сатушының, жалдаушының, сақтаушының жауапкершілігі. Егер, азаматтық
заңнаманың міндеттемесінің кейбір түрлерін реттейтін нормалары императивтік
міндеттеу көздемеген болса, шарттық міндеттемеде тараптардың келісімімен
жауапкершіліктің шегін өзгерту, жауапкершілікті шектеу және т.б. мүмкін
болады. Шарттан тыс жауапкершілік, әдетте, азаматтық құқықтың қандай да бір
шартсыз міндеттеме туындау жағдайын және мәнжайын, борышкердің мынадай
міндеттеме бойынша жауапкершілігін , жауапкершілік шектерін, құқық
бұзушылықтың құрамын және т.б. қарастыратын императивтік нормалардың
арқасында туындайды. Шарттан тыс жауапкершілікке, мысалы, борышкердің
сыйақы көпшілік алдыңда уәде беруден , тапсырмасыз қызметтен, зиян
келтіруден , негізсіз баюдан және т.б. туындайтын міндеттемелер бойынша
жауапкершілігі жатады [10, 89 б.].
Борышкерге міндеттемені бұзғаны үшін қолданылатын санкциялар бойынша
жауапкершілік түрлерін топтастыруға болады. Бұл ретте жауапкершілік
борышкердің шығындарды өтеу , тұрақсыздық айыбын төлеу, кепілпұл айыбын
төлеу, моралдық зиянның орнын толтыру және т.б. жөніндегі жауапкершілігі
сияқты түрлерге бөлінеді. Бұл жерде тұрақсыздық айыбын төлеу шығындарды
өтеу , жауаптылықтың кең таралған түрі ретінде, бұрын жан жақты қаралған.
Борышкердің тұрақсыздық айыбын төлеу мен шығындарды өтеу жөніндегі
міндеттемелердібұзғандығы үшін жауапкершілігінің айрықша бір түрі ретінде
борышкердің бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғаны үшін жауапкершілігін атау
керек. Бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғандық үшін АК-ның 353-бабына сәйкес
заңды тұрақсыздық алынатын мерзімді анықтаудың өзге тәртібі заңнамамен
немесе шартпен анықталуы мүмкін . Яғни, міндеттемелердің кейбір түрлері
үшін заңнама ережелерімен не Шарт талаптарымен бөтеннің ақшасын заңсыз
пайдаланғаны үшін тұрақсыздық айыбы есептелетін аз мерзім белгіленуі
мүмкін, атап айтқанда, ауқымда тұрақсыздық айыбын есептеуге болатын ең
шекті мерзім белгіленуі, не еңшекті мөлшер белгіленуі мүмкін.
АК-ның 353-бабының 1-тармағына сәйкес, тұрақсыздық айыбының
мөлшері ақша міндеттемесін немнгсе оның тиімті бөлігін орындаған күнгі
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржылаудың ресми
ставкасы бойынша есептеледі. Сонымен қатар, заңды тұрақсыздық айыбын сот
арқылы өндіргенде сот несие берушінің талабын талап арыз берілген күнгі
қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сүйеніп қанағаттандырады. АК-ның 353-
бабының 1- тармағында бекімін тапқан , заңды тұрақсыздық мөлшерін анықтау
тәртібі туралы ереже, бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғандық үшін заң
актілерінде немесе шартта тұрақсыздық айыбының өзге мөлшері бөлінбеген
жағдайда , толықтырушы болып қалады. Яғни міндеттеменің кейбір түрлері үшін
заң актілерінің ережелерінде немесе шарт талаптарымен тұрақсыздық айыбының
өзге мөлшері белгіленуі мүмкін, атап айтқанда, Ұлттық Банктың қайта
қаржыландыру ставкасымен салыстырғанда одан асатын не төмендеу мөлшер
белгіленуі мүмкін.
Бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғандық үшін тұрақсыздық айыбы,
АК-ның 353-бабының 3-тармағына және ережелерге сәйкес, есептік деп аталады,
және өндірілген тұрақсыздық айыбының мөлшері осындай пайдаланудан келген
шығындардың сомасына есептеледі.
Сондықтан, ақшасын борышкер заңсыз пайдаланған адам, сол ақшаны
заңсыз пайдаланудан келген шығындарды тұрақсыздық айыбының мөлшерінен
аспайтын бөлікте борышкердің өтеуін талап етуге құқылы [11, 56 б.].
Моральдық зиянның орнын толтыру жеке мүліктік емес құқықтарға
арналған тарауда, сондай-ақ келген зияннан туындайтын мәнжайларға арналған
тарауда жан-жақта қаралған.
Моральдық зиян дегеніміз жәбірлеушінің құқықтың бұзылуы, оның
ішінде міндеттемелік құқықтың бұзылуы нәтижесінде басынан өткізген дене
және көңіл күйзелісі (қорлануы, ашулануы, ұялуы, таба болуы, көңілінің
қынжылуы, құлазуы және т.б.) Моральдық зиян ақша түрінде өтеледі. Моральдық
зияның орнын толтырғанда өзіне келген моральдық залалдың ауырлығын
жәбірлеушінің субъективтікбағалануы да , жәбірленушінің дене және көңіл
күйзелінісідәрижесін көрсететін объективтік деректер де ескеріледі(қол сұғу
нысанына айналған игіліктің өмірдегі маңыздылығы,құқық бұзушылық
салдарынан ауыртпашылығы , жалған мәліметтердің сипаты және таралған
өрісі, жәбірленушінің өмір сүру жағдайы және назар аударуға тұрарлық басқа
да мән-жайлар). Шығындарды өтеу мен моральдық зияндық өтеудің ара
қатынасына келетін болсақ , АК-ның 352-бабына сәйкес, моральдық зиян
міндеттеме бұзылудан келген зияннан тысқары өтеледі.
Борышкер жағындағы адамдар көп болса, олардың арасында
жауапкершілікті бөлу өзінің сипатына қарай үлесті, ортақтастық және
субсидиялық жауапкершілік болып келеді. Тараптардың адамдарының көптігін
анықтау тәртібі АК-ның 269-бабының 2- тармағында көзделген.
1.3 Міндеттеменің өзгертуі және тоқтатылу реттеріне байланысты
жауапкершілік
Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды негізі не? Біз оны
қалай түсінеміз? Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-бабында: "Міндеттемеге
сәйкес бір адам (борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік
беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер
жасауға, не белгілі әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші
борышқордан өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші
борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті", - деп атап көрсетеді. Демек,
міндеттеме – азаматтық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал, талап ету мен
міндеттеме несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екі
жақты құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақты құқықтық қатынас: несие беруші
тұрғысынан қарағанда – талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып
қарағанда-міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгердер: талап етуді "міндеттемелік құқық" деп атайды. Бұл - "екі
жақты құқықтық қатынас ақыр ағына дейін жеткізілгенше жауапкершілекке
шақыруға, яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Басқа да азаматтық құқықтық
қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар
– субъект, мазмұн және объект.
Ал, енді, міндеттеменің субъектілері кімдер? Бұл туралы Азаматтық
кодексін тағы да сол 268-бабында тайға таңба басқандай: "міндеттеменің
субъектілері: борышқор мен несие беруші" деп жазылған. Осы екі субъектіге
нақтылы анықтыма беретін болсақ, борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге
асыруға міндетті, немесе одан түрлі себептерге байланысты бас тарта тұратын
жақ; несие беруші – борышқордан мойнындағы міндеттемесін орындауды талап
ететін жақ. Егер заң құжаттарында басқаша көрсетілмесе, бұлар – азаматтар,
заңды тұлғалар және мемлекеттің міндеттеме тараптары деген сияқты өзіндік
аталарымен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-бабыны сәйкес, несие беруші немесе борышқор
ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса алады. Мұның аты көп
тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азаматтық кодекстің 286-
288-баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан немесе субсидиялық
(жәрдем берушілік) міндттеме пайда болады.
Бұл секілді міндеттемелермен, негізінен алғанда, бірнеше жеке тұлға
өздерінің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше жеке тұлға
бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі
басқа біреуге зиян келтіргенде және т.б. осыған ұқсас жағдайларда
жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардың бәрінде де сол мәмілеге
кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргендер заңды
түрде пайда болған міндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор,
не болмаса, несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса,
міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса, міндеттемені
орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес, үлесіне қарай немесе ортақ
(бірлескен) болуы мүмкін.
Үлестік міндттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап береді, ал
несие берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті
талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қарызын толық өтеген
борышқор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде қала
береді [16, 122 б.].
Несие берушілердің әрқайсысы, Азаматтық кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқордан міндеттемені толық атқаруды талап құқылы, ал борышқорлардың
әрқайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп жак қатысатын
міндеттемені ортақтасқан міндттеме деп атайды.
Ортақ міндттеменің үш түрі болады:
1) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатысқаны – ортақтасқан
міндеттеме;
2) бір борышқор мен несие берушілер қатысқаны – ортаққан талап етуші;
3) бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқолар қатысқаны –аралас
ортақтасу, - делінеді.
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні бөлежарып анық қаланбаса -
ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтасқан талап пайда болады.
Кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме бойынша берушінің
талаптары, егер заң құжаттарында немесе міндеттеме шарттарында өзгеше
көзделмесе, - ортақтасқан міндет болып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез келгенінен де сондай-ақ түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құқылы. Ортақтас борышқорлардың біріне қанағаттанбаған
несие беруші алымдарын оламдарын олардың қалғандарынан талап етуге де
құқығы бар [17, 166 б.].
Ортақтас борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті болып
қала береді.
Борышқорлардың бірінің ортақтас міндетті толық орындалуы қалғандарын
несие беруші алдындағы міндеттерінен босатады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие берушілердің кез келгені
борышқорларға толық көлемінде талап қоюға құқылы.
Сонымен субсидиялық міндеттеме дегенді түсіндіре кетелік, яғни борышқор
өзінің алған негізі міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекетін мезгілінде
орындай алмаса, міндеттемені басқа борышқорға жүктеді [18, 105 б.]. Мысалы,
субсидиялық міндеттеме заңды құрылтайшысының (меншік иесінің)
жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне банкротқа ұшыраған
ондай заңды тұлғаның аурытпалығын негізгі қоғам көтеріп алады.
Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оның субъектілерінің құрамында
өзгерістер болуы мүмкін. Яғни құқықтық қатынасқа бұрынғы несие берушінің
орнына жаңа қатысушы келе алады, сондай-ақ бұрынғы борышқордың орнын
кейінгісі басады. Бұл жағдай жалпы құқық қабылдаушылық (әмбебап) негізінде
жүзеге асады. Мысалы, заңды тұлғаны қайта құрғанда, мүлік мұрагерлікпен
ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді. Құқық қабылдау кезінде бұрынғы
тұлғаның барлық құқықтары мен міндеттері кейінгісіне ауысады, сондықтан да
сондай құқықтарының біріне нақты міндеттемесі де кіреді [19, 233 б.].
Заң міндеттемедегі тұлғаны ауыстыруға жеке құқық қабылдаушылық
жағдайында рұқсат береді, яғни белгілі бір адамнан екіншісіне қандай да бір
міндет өткен кезде беретін тұлғаның басқа қалған мүлкі сақталады.
Міндеттемедегі тұлғаның ауысуы мұндай жағдайда арнайы мәміле
негізінде жүзеге асады, бұл талап етуді беру шарттары мен борыштың ауысуы
деп аталады (АК-тің 339-347 және 348-баптары).
Несие берушіге талап етуді басқа адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету құқығы келісім шарт арқылы жүзеге
асады. Мысалы, қарыз беруші өзі бір жаққа ұзақ уақытқа кеткенде інісіне
қарыз алушыдан алған қарызды қайтаруды талап ету құқығын қалдыратын. Талап
етуді біреуге (мұны цессия деп атайды) басқа шарттар сияқты жасалады, оның
күші, тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап етуді беруді
жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады. Несие берушінің жеке
басына қатысты талап қоюы цессияның аясына кірмейді. Несие берушінің жеке
басымен тығыз байланысты құқықтардың, атап айтқанда, алимент жөніндегі және
азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтіріген зиянның орнын толтыру
жөніндегі талаптардың басқа адамға ауысуына жол берілмейді (АК-тің 340-
бабы).
Несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң
құжаттарында немесе шарта өзгеше көзделмесе, борышқордың келісімі талап
етілмейді (АК-тің 339-бабы 2-тармағы).
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске салынуы тиіс.
Егер несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысқаны жөнінде борышқорға
жазбаша түрде хабарланбаса, жаңа несие беруші осыдан туындайтын өзіне
қолайсыз салдарға тәуекел етеді. Бұл жағдайда бастапқы несие берушіге
міндеттемені орындағаны тиісті несие берушіге орындағаны болып танылады (АК-
тің 339-бабы 3-тармағы).
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы несие
берушінің құқығы жаңа несие берушіге құқықтың ауысуы кезінде болған көлемде
және сондай жағдайларда аусады [20, 14 б.]. Атап айтқанда, жаңа несие
берушіге міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ басқа да
құқықты, соның ішінде алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқықты талап етуге
байланысты құқықтар (АК-тің 341-бабы). Борышқор талаптардың осы
адамаға ауысқанына дәлелдемелері өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге
міндеттемелерді орындамауға құқылы (АК-тің 342-бабы 1-тармағы).
Талап етуді басқа адамға берген несие беруші оған талап ету құқықтарын
куәландыратын құжаттарды беруге және талапты жүзеге асыру үшін маңызы бар
мәліметтерді хабарлауға міндетті (АК-тің 342-бабы 2-тармағы).
Борышқор міндеттеме жөніндегі құқықтардың жаңа несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды олар кезінде бастапқы несие берушіге қоймақшы болған
қарсылықтарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы (АК-тің
343-бабы).
Борыштың ауысуы дегенді былай түсінген жөн – несие беруші, борышқор
және үшінші тұрған арасындағы соңғысының борышты өз мойнына алу жөніндегі
келісім шарты [21, 199 б.]. Борышқордың өз борышын басқа адамға ауыстыруына
тек несие берушінің келісімімен ғана жол беріледі (АК-тің 348-бабы).
Бұл түсінікті де, өйткені несие берушіге борышқорының кім екендігін білу
маңызды ғой. Сондай-ақ борышқорының тындырысды әрі төлем алатын қабілеті
болғанын қалайды.
Оның үстіне бұрынғы борышқордың міндеті жанасына айна-қатесіз ауысуы
шарт, жаңа борышқор несие берушімен бастапқы борышқордың арасындағы
қатынастарға негізделеген қарсылықтарын несие берушінің талабына қарсы
қоюға құқылы (АК-тің 348-бабы 2-тамағы). Борыштың ауысуымен бірге үшінші
жақтың тағайындаған кепілі мен кепіл болушылық өзінің күшін тоқтатады. Ол
кепілдік беруші немесе кепіл беруші жаңа борышқор үшін жауап беруге
келісілген жағдайда ғана күшін жоймайды.
Ақшаны аудару жөніндегі мәміленің нысаны жөніндегі мәселе-талап етуді
беру нысанына сәйкес тиіс (АК-тің 348-бабы 1 және 2-тармақтары).
Міндеттемелік құқық қатынастарында регрестік (шегерме) міндеттеме ерекше
орын алады. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған
міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері қоюға құқылы, осыны регрестік
міндеттеме деп атайды.
Міндеттемелердің өзгертілу және тоқтатылу негіздеріне жататын заң
фактілер оқиға және әрекет болып екі түрге бөлінеді. Оқиғалар адам санасына
байланысты емес болса, әрекеттер адам санасына байланысты болады, және
адамдардың белсенді іс-қимылдары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар,
олар пассивті мінез-құлықтан да туындауы мүмкін. Мысалы, оқиғаларға, валюта
құнының түсіп қалуы жатса, әрекеттерге, меншік иесінің өз мүлкін саналы
түрде жойып жіберуі жатады [22, 164 б.].
Құқықты өзгертуші фактілерді құқықты тоқтатушы фактілерден ажырату
керек. Олардың негізгі айырмашылығы құқықтық қатынастар өзгерген кезде
олардың негізгі мәні сақталады, бірақ оның субъектілік құрамы, пәні, т.б.
өзгертіледі. Басқаша айтқанда, егер өзгерістер бір міндеттемені басқа
міндеттемемен алмастыруды көздемесе, ол міндеттемені өзгерту болып
табылады. Міндеттемені өзгертудің бір түрі болып міндеттемедегі тараптарды
өзгерту табылады. немесе, мысалы, сатып алу-сату шарты бойынша теледидар
сатылатын болса, ал кейін сатып алу сату шарты бойынша бейнемагнитофон
сатылатын болса, бұл кезде міндеттеме тоқталмайды. Міндеттеменің тараптары
болып сол адамдар қала береді, тек қана оның пәні мен бағасы өзгереді.
Яғни, бұл кезде міндеттеме негізі болып табылатын шарттың тек қана
жекелеген әлементтері өзгеріп отыр.
Кейбір жағдайларда міндеттеме тараптардың біреуінің талабы
бойынша өзгертілуге жатады. Бұл мүмкіндік шартта көзделуі мүмкін.
Міндеттемені өзгерту туралы келісім тараптар ол туралы келісімге келген
кезден бастап күшіне енеді. Бұл жалпы ереже, тараптардың келісімен немесе
заң актілерімен олардың өзге де күшіне ену мерзімдері көзделуі мүмкін [23,
144 б.].
Егер міндеттемені бір жақты тәртіппен бұзудың негізі ретінде
екінші тараптың өз міндеттемелерін елеулі түрде бұзуы болып табылса, онда
екінші тарап кінәлі тараптан залалдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы
[24, 265 б.].
Міндеттемені тоқтату дегеніміз тараптардың міндеттеме мазмұнын құрайтын
құқықтары мен міндеттерінің тоқтатылуы. Міндеттемелерді тоқтатудың
негіздері:
1) тараптардың еркі бойынша пайда болатын жағдайлар (міндеттемені
тиісінше орындау, бас тарту төлемі, міндеттемені есепке алу, міндеттеменің
жаңғыртылуға байланысты тоқтатылуы, борышты кешіру);
2) тараптардың еркіне байланысты емес негіздер бойынша міндеттемені
тоқтату (борышқор мен несие берушінің бір тұлға болуы, міндеттемені
орындаудың мүмкін еместігі, мемлекеттік орган актісін шығару, азаматтың
өлімі, заңды тұлғаны тарату).
Міндеттемені тараптардың біреуінің талабы бойынша тоқтатуға тек заңмен
көзделген реттерде ғана жол беріледі.
Міндеттемелерді тоқтатудың негіздерінде құқықты тоқтатушы заңы фактілер
табылады.
Міндеттемені тоқтатудың негіздері Азаматтық кодекстін 367-бабы 1-бөлімі
көзделген. Бірақ, олардың негіздерінің тізімі шекті болып табылмайды.
Міндеттемені тоқтатудың өзге де негіздері заң актілерімен немесе шартпен
көзделуі мүмкін.
Міндеттемені бір жақты тәртіпте тоқтату болып міндеттемені орындаудан
бір жақты бас тарту табылады.
Міндеттемені тоқтатуға әкеп соғатын негіздердің болуы міндеттеме сияқты
рәсімделуі тиіс. Мысалы, егер міндеттеме қолхат арқылы рәсімделген болса,
несие беруші міндеттеме тоқтатылған жағдайда қолхатқа сол жөнінде жазба
жазып оны қайтаруға міндетті. Егер қолхатты ол жойылу, жоғалу нәтижесінде
борышқорға қайтару мүмкіндігі болмаса, несие беруші борышқорға жаңа қолхат
жазып береді.
Міндеттемелердің тоқтатылуының әр түрлі негіздері бар Азаматтық
кодексте олардың тек қана ең көп тараған түрлері көзделген. Практикада
міндеттемелерді тоқтатудың өзге негіздері орын алуы мүмкін. Олардың
Азаматтық кодексте аталып көрсетілмеуі оларды мүдде пайдалануға болмайды
деген сөз емес.
Міндеттемені тоқтатудың азаматтық кодексте көзделген тәсілдерін атап
қарастырайық.
Міндеттемелерді тоқтатудың дәстүрлі негізі болып оны орындау табылады.
Мысалы, мердігерлік шарт бойынша мердігер жұмысты кезең-кезеңмен
орындау міндеті көзделуі мүмкін. Осы жағдайда тапсырыс беруші сол
жұмыстарды орындалу кезеңдерін қабылдап алуға міндетті болып табылады.
немесе тауар жеткізілімі шарты бойынша тауарларды тоқсан сайын жеткізіп
түру міндеті көзделуі мүмкін. Бұл жерде есеп беру мерзімі болып әр тоқсан
саналады.
Борышқор несие берушінің әрекеттері кінәсінен міндеттемені орындауға
мүмкіндігі болмаған жағдайда несие берушінің одан міндеттеме бойынша
атқарғанын қайтаруды талап етуге құқылы.
Міндеттемені орындауға мүмкіндік болмағаны объективті мән-жайлар
нәтижесінде болуы тиіс. Міндеттемені орындамау мүмкіндігі міндеттеме пәні
болып табылатын заттар азаматтық айналымнан алынып тастаған реттерде де
туындайды [25, 263 б.].
Тараптардың келісімі бойынша міндеттеме орындалудың орнына бас тарту
төлемін беру (ақша төлеу, мүлік беру және т.б,) арқылы тоқтатылуы мүмкін.
Бас тартудың мөлшерін, мерзімдерін және тәртібін тараптар белгілейді.
Міндеттемені тоқтатудың осы негізі шарт жасасу кезінде де, міндеттемені
орындау кезінде де көзделуі мүмкін.
Міндеттеме мерзімі жеткен не мерзімі көрсетілмей немесе мерзімі талап
ету кезімен белгіленген біртектес қарсы талапты есепке жатқызу арқылы толық
немесе бөлік бөлігімен тоқтатылады. Есепке жақызу үшін бір тараптың өтініш
жеткілікті болып табылады. Есепке алу үшін үш шарт орындалуы қажет:
1) есепке алынатын талаптар қарсы талаптар болуы тиіс. Мысалы,
міндеттеме тараптары біріне бірі міндетті болуы тиіс;
2) талаптар біртектес болуы тиіс. Яғни, талаптар әр түрлі болмауы
тиіс, олардың құны, орындалу тәсілдері бірдей болуы тиіс;
3) екі талап бойынша орындау мерзімі туған болуы тиіс. Мына талаптарды:
– егер тараптардың бірінің өтініш бойынша талапқа заңды талап мерзімін
қолдануға болса және ол мерзімі өтіп кетсе. Яғни, бұл талап азаматтық
қорғау аясынан шығып кеткен болып есептеледі;
– азаматтық өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде. Бұл
талаптар есепке алынуға олардың объектісінің ерекшеліктерін
байланысты жатпайды;
– алимент өндіріп алу туралы. Бұл талаптар жекелік сипатына ие
болатындықтан, оларды есепке алуға жол берілмейді;
– өмір бойы асырауда үстау туралы талаптарды. Бұл талаптардың да
ерекшелігі олардың жекелік сипатында отыр;
– заңдарда немесе шарттарда көзделген басқа да жағдайларда есепке
жатқызуға жол берілмейді.
Осы талаптарға қатысты есепке жатқызуға болмайтындық осы талаптардың
ерекшелігімен, мемлекет үшін маңыздылығымен шартталады. Осы талаптар тек
қана міндетті тұлғаның, яғни борышқордың өзімен орындалуы тиіс және өзінің
тиісті күйігде орындалуы тиіс, оларды есепке жатқызуға болмайды.
Талап өзгеге өткен борышқор жаңа несие берушінің талабына қарсы өзінің
бастапқы несие берушіге кері талабын есепке жатқызуға құқылы. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
1 МІНДЕТТЕМЕНІ БҰЗҒАНЫ ҮШІН АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ
ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1. Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлері ... ... ...
2. Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формасы ... ... ... ...
3. Міндеттеменің өзгертілуі және тоқтатылу реттеріне байланысты
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4. Міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілік ...
2 ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ АЗАМАТТЫҚ ЗАҢНАМАСЫ БОЙЫНША АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАУАПКЕРШІЛІК
ЕРЕКШЕЛІГІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
2.1 Жеке тұлғаға келтірілген зиян негізінде туындайтын азаматтық-
құқықтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ...
2.2 Азаматтық-құқықтық жауапкершілікті жүзеге асырудағы моральдық
зиянды өтеудің
маңыздылығы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ...
3. Меншік және өзге де заттық құқықтарға байланысты қалыптасатын
азаматтық-құқықтық
жауапкершілік ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... .
ӘДЕБИЕТТТЕР
ТІЗІМІ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ...
КІРІСПЕ
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін және туәлсіздігін алғаннан
бастап өз алдына құқықытық реформа сонің ішінде Қазақстандын азаматтық-
құқық заңнамасында реформа жасау мақсаттарды қойған. Қазақстандын азаматтық-
құқық заңнамасында реформасын іске асырғанда мемлекет 27.12.1994 ж. және
01.07.1999 ж. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі Жалпы және
Ерекше бөлімдерін қабылдаді [1-2]. Азаматтық-құқық заңнаманың
өзгертілгеніне бір неше жыл болсада, азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің
проблемаларі коп болып, әле шешілген жоқ. Сол себеппен дипломдық жұмыстың
тақырыбы өзектілі тақырып болып табылады.
Дипломдық жүмыстың тақырыбы өзектілі тақырыпқа жататына тағы да бір
дәлелдемесі бар. Қазақстан Республикасы 1995 ж. Қазақстан Республикасының
Конституциясына шарт еркіндігі, азаматтын құқықтарын қорғау туралы
нормаларды еңгізілді [3]. Нарықтық экономикада азаматтық-құқық субъектілері
міндеттемелік қатынастарға қатысады.
Қазіргі Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың барған
сайын кең ауқымын реттеп қалыптасуда. Ептеп болса да маңыздылығы бар барлық
қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға өту жаңа
міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол - ол қоғамдағы қалыпты
қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы
міндеттемелер, міндеттемені орындамағандықтан үшін жауапкершілік,
міндеттемені қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді.
Қазіргі таңда Қазақстанда міндеттемелік құқық қоғамдық қатынастардың
барған сайын кең ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуде. Ептеп болса да
маңыздылығы бар барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген
нарықтық экономикаға өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды
өзгеріске ұшыратуда.
Азаматтық құқық қатынасқа қатысушылар өздеріне тиесілі міндеттемелерді
ерікті түрде орындауы тиіс. Сонымен қатар, өмірде басқа да жағдайлар
кездесуі мүмкін, яғни борышқор өзіне тиесілі міндеттемені орындамауы
немесе мардымсыз орындауы мүмкін.
Осыған байланысты неси беруші мен борышқордың арасында түсініспеушілік
туындауы ықтимал. Аталған салдар қатысушылардың мінез-құлқына дұрыс әсер
ету үшін міндеттемені орындауда заңда немесе шартта оның орындалуын
қамтамасыз ету тәсілдерін кеңіне талдау және де жан-жақты
қарастыру.
Міндеттеме қатынастарының құқықтық реттелуін қарастыруі ұазырғы
жағдайда өте маңызды деп ойлаймын. Қазіргі таңда кәсіпкерлер өздерінің
міндеттеелерін орындамай басқа азаматтық құқық қатысушыларға зиян келтіріп
жатыр. Сол себеппен сотта өте көп азаматтық іс жүргізіліп жатыр.
Қазақстан Республикасындағы құққықтық және экономикалық реформа,
нарықтық қатынастың қалыптасуы, азаматтық-құқық субъектілерінің
құқықтарының, азаматтық-құқық зандарын іс жүзінде колдануда бір қатар жаңа
мәселелер тудырып отыр.
Осындай мәселелерді шешу үшін Қазақстан Республикасының Үкіметі жыл
сайын мемлекетті дамытудың стратегиялық жоспары негізінде азаматтық
құқықтарды қорғау ретінде тиісті жағдайда жауапкершілікке тартуға туралы
бағдарламасын жасап келеді.
Қазақстан Республикасы өзінің егемендігін және туәлсіздігін алғаннан
бастап құқықытық реформа сішінде Қазақстандын азаматтық-құқық заңнамасына
зиян келтіру салдарынан туындайтын міндеттемелер туралы нормалар еңгізілді.
Сол нормалар бойынша міндеттеме субъектісі болып кредитор (потерпевший)
зиян шегуші және зиян келтіруші (должник) немесе өзге де, заң бойынша жауап
берушілер болып есептеледі.
Міндеттеме дегеніміз - мүліктік салыстырмалы азаматтық құқықтық
қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие берушінің)
пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде белгілі бір
әрекет жасауға не белгілі бір әрекеттен бас тартуға міндеттенеді.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, бір жағынан заңдық
жауапкершіліктің түрі бола тұрып, тағы да, азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің бір түріне жатады, ол субъективтік азаматтық құқық
бұзушыға қосымша азаматтық құқықтық міндеттерді немесе оған тиесілі
азаматтық құқықтан айыру түрінде мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз
етілген қосымша мүліктік айыруды жүктеуге бағытталған, субъективтік
азаматтық құқықтарды қорғаудың арнайы құқық қорғау шараларын қолдану деп
анықталады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілікке белгілі бір өзіндік
ерекшеліктер ескерілген , азаматтық құқықтық жауапкершілік туралы негізгі
ережелер таралады, оларға – жауапкершіліктің болуының негіздері мен
шарттары, сондай-ақ міндеттемелік құқықтарды қорғауға қолданылатын белгілі
бір санкциялар құрамы бойынша ерекшелік жатады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік және міндеттемені
бұзғандық үшін жауапкершілік шараларына жататын санкциялар туралы мәселені
қарағанда міндеттемені бұзғандық үшін жауапкешілік жүктеу міндеттемелік
субъективтік азаматтық құқықтарды қорғау тәсілдерінің бірі ғана екенің
ескеру керек. Бұл, қорғау, сонымен қатар , регулятивтік және ескерту
тәсілдері мен де жүзеге асырылуы мүмкін.
Міндеттемені бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке
топтастыру әртүрлі критерийлер негізінде жасалынады. Борышкерге
міндеттемені бұзғаны үшін қолданылатын санкциялар бойынша жауапкершілік
түрлерін топтастыруға болады. Бұл ретте жауапкершілік борышкердің
шығындарды өтеу, тұрақсыздық айыбын төлеу, кепілпұл айыбын төлеу, моралдық
зиянның орнын толтыру және т.б. жөніндегі жауапкершілігі сияқты түрлерге
бөлінеді.
Бұл жерде тұрақсыздық айыбын төлеу шығындарды өтеу, жауаптылықтың кең
таралған түрі реті
нде, бұрын жан жақты қаралған.
Шығынды өтеу азаматтық-құқықтық жауаптылықтың жалпы шарасы болып
табылады, ол кез келген субъективтік азаматтық құқықты (міндеттемелік,
заттық, ерекше және т.б.) қорғауда қолданыла алмайды.
Шығындар ұғымы және азаматтық құқықты қорғаудың шығындарды өтеу сияқты
тәсілдерін азаматтық құқықты бұзудың барлық жағдайларында қолдану
мүмкіншілігі АК-ның 9-бабының 4-тармағында көзделген.
Шығындарды толық өтеу принципі құқықтың бұзылуына байланысты несие
берушіде туындаған нақты залалдың да, және жіберіп алынған пайданың да
өтелуін көздейді.
Жұмыстын мақсаты. Қазақстар Республикасы заңнамасы бойынша шығынның
орнын толтыру азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің шегі ретінде азаматтық-
құқықтық реттеуін қарастыру дипломдық жұмыстын мақсаты болып табылады.
Жоспарға сәйкес автор есептерді құрастырды:
– міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершіліктің құқықтық
табиғаты туралы сұрақты қарастыру;
– міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлерін қарастыру;
– міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың формасын қарастыру;
– міндеттеменің өзгертілуі және тоқтатылу реттеріне байланысты
жауапкершілікті қарастыру;
– міндеттемені бұзғаны үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікті қарастыру;
Жұмыстың теориялық негіздері. Қазақстанда және Ресейде бұл тақырыпқа
Б.Б. Базарбаев, Ю.Г.Басин, А.Т.Диденко, В.А.Жакенов, Р.А.Маметова,
К.В.Мукашева, Л. Пак, Б.В.Покровский, А.П. Сергеев, М.К.Сүлейменов, Ю.К.
Толстой, К.Б. Ярошенко және тағы да басқа ғалымдар көп еңбек жазған. Сол
еңбектер оның көп зерттелгендігінің дәлелі бола алады.
Аталмыш жұмыс тақырыбына бірнеше ғылыми еңбектер мен нормативтік
құжаттардың арналуына қарамастан кейбір жекелеген мәселелерінің сұрақтары
шешілмегендегі айқын. Соған байланысты дипломдық бітіру жұмысы үлкен үш
тарауға бөлініп, аталған мәселелерді көрсете отырып, шешу жолдарын
қарастырады.
Осы жұмыс Қазақстан Республикасында шығынның орнын толтыру азаматтық-
құқықтық жауапкершіліктің шегі ретінде туралы заңнама негізінде, сот
тәжірибесі және ғылыми еңбектер негізінде жазылды.
Сондай-ақ бағамдық жұмыстың жоғарыда аталған мәселелерінің барлығын
терең талқылай отырып, өз тұжырымдамамды ұсынамын.
1 МІНДЕТТЕМЕНІ ТОҚТАТУ ЖӘНЕ ОНЫ БҰЗҒАНЫ ҮШІН АЗАМАТТЫҚ-ҚҰҚЫҚТЫҚ
ЖАУАПКЕРШІЛІКТІҢ ҚҰҚЫҚТЫҚ ТАБИҒАТЫ
Міндеттемелік құқық – азаматтық құқықтың ең үлкен бөлімі,
міндеттемелерге қатысты нормалар Азаматтық кодекс көлемінің жартысынан
көбін алады.
Міндеттемелік құқықты заттық құқық, интеллектуалдық меншік, мұрагерлік
құқық, халықаралық жеке құқық сияқты салалармен қатар азаматтық құқықтың
бір саласы деп қарауға болады.
Міндеттемелік құқықтың ерекшелігі сол – ол қоғамдағы қалыпты
қатынастарды да, сонымен қатар қандай да бір қатынастардың (қорғаушы
міндеттемелер, міндеттемені орындамағандық үшін жауапкершілік, міндеттемені
қамтамасыз ету) бұзылуын да реттейді [4, 145 б.].
Қазіргі Қазақстанда құқық қоғамдық қатынастардың барған сайын кең
ауқымын реттеп, күн асқан сайын кеңуге. Ептеп болса да маңыздылығы бар
барлық қоғамдық институттардың өзгеруіне алып келген нарықтық экономикаға
өту жаңа міндеттемелер тудыруда, бұрынғыларды өзгеріске ұшыратуда.
Шарттардың жаңа түрде шығуды (рента, факторинг, франчайзинг,
форфейтинг, сенімгерлікпен басқару, т.б.). бұл процесс
жалғасуда.
Міндеттеменің өтпелі кезеңде экономиканы құқықтық реттеудің ең бір
тиімді де сенімді аспабы болатындығы сөзсіз.
Азаматтық құқыққа бұрыннан белгілі біржақты мәміленің түрі-конкурс-
қазіргі кезде мүлде өзге сипатқа ие болды, мемлекеттік меншікті
жекешелендіргенде, жылжымайтын мүліктің ипотекасында, мемлекеттік
тапсырыстар алғанда, банкроттыққа қолданыс тауып ұдайы дамып келеді. Сатып
алу-сату (кәсіпорындарды,жерді, жер пайдалану, жер қойнауын пайдалану
құқығы сияқты мүліктік құқықтарды сатып алу-сату және т.б.), кепілге салу
(ипотека, жер учаскесін, жер пайдалану және жер қойнауын пайдалану құқығын
кепілге салу, т.б.) сияқты міндеттемелер едәуір өзгеріске ұшырады [5, 122
б.].
“Міндеттеме” ұғымы әртүрлі мағынада пайдаланылады:
– құқық қатынасы;
– борыш,міндет;
– осы міндетте көрсетілген құжат (қолхат, квитанция, вексель,чек,
облигация ,мемлекеттік қазыналық міндеттеме).
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 268 бабында міндеттеме
құқықтық қатынастар ретінде беріледі:" “Міндеттемеге сәйкес бір адам
(борышкер) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік беру, жұмыс
орындау ,ақша төлеу және т.б сияқты белгілі бір әрекеттер жасауға не
белгілі бір әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші борышкердің
өз міндеттерін орындауға талап етуге құқылы. Несие беруші борышкерден
атқарылғанды қабылдауға міндетті”.
Міндеттеменің жоғарыда келтірілген нышандарына сүйеніп оған анықтама
беруге болады: міндеттеме дегеніміз - мүліктік салыстырмалы азаматтық
құқықтық қатынас, оған сәйкес бір тарап (борышкер) екінші тараптың (несие
берушінің) пайдасына мүлікті беру, жұмыс орындау, қызмет көрсету жөнінде
белгілі бір әрекет жасауға не белгілі бір әрекеттен бас тартуға
міндеттенеді [6, 101 б.].
Қазақстан Республикасы Азаматтық кодексінің 268-бабында кейбір сөздер
өз мәнінде берілмеген: мүлікті беру, жұмысты орындау, ақша төлеу, т.б.
Мүліктік сипаттағы жұмыс та, ақша да мүлік ұғымына қамтылған. Сонымен
қатар, ақша заттар құрамына мүліктің бір түрі ретінде кірген. Ал,
борышкердің қызмет көрсету сияқты маңызды әрекеттері туралы Қазақстан
Республикасы Азаматтық кодексінің 268-бабында айтылмайды да. Сондықтан да,
былай келтірілген дұрыс болар еді: Заттар мен мүліктік құқықтарды беру,
жұмыс орындау, қызмет көрсету [1].
Белгілі бір әрекетке бармау міндеті, яғни әрекетсіздік борышкер
міндетінің мазмұны ретінде міндеттемеде сирек кездеседі. Әрекеттер жасауға
бармау міндеті, әдетте, әрекет жасау міндетіне қосымша болып табылады.
Мысалы, кепіл міндеттемесі бойынша кепіл ұстаушы немесе сақтау шарты
бойынша сақтаушы кепілге салынған немесе сақтауға берілген мүлікті
пайдалануға құқылы емес, егер шартта басқадай көзделмеген болса.
1.1 Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылық ұғымы, түрлері
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік, бір жағынан заңдық
жауапкершіліктің түрі бола тұрып, тағы да, азаматтық-құқықтық
жауапкершіліктің бір түріне жатады, ол субъективтік азаматтық құқық
бұзушыға қосымша азаматтық құқықтық міндеттерді немесе оған тиесілі
азаматтық құқықтан айыру түрінде мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз
етілген қосымша мүліктік айыруды жүктеуге бағытталған, субъективтік
азаматтық құқықтарды қорғаудың арнайы құқық қорғау шараларын қолдану деп
анықталады [7, 158 б.].
Заңдық жауапкершіліктің түрі бола тұрып, міндеттемені бұзғандық үшін
жауапкершілік, сөзсіз, қандай да бір теріс салдарды құқық бұзушыға жүктеу
болып табылады. Сонымен қатар, міндеттемені бұзғандық үшін жұмыс жасау,
қызмет көрсету, ақша сомасын төлеу жөніндегі қосымша міндеттемемен, не
мүлікке қандай да бір құқықтан айыру түріндегі белгілі бір қосымша мүліктік
айырумен сипатталады, ол тікелей қолайсыз мүліктік салдарларға алып келеді.
Міндеттемені бұзғандық үшінжауаптылық, кез-келген азаматтық-құқықтық
жауапкершілік сияқты, әрқашанда мемлекеттік мәжбүрлеумен немесе сондай
мәжбүрлеумен қорқыту арқылы қамтамасыз етіледі. Сондықтан, міндеттемені
бұзғандық үшін жауапкершілікті міндеттемелік азаматтық құқықты бұзушыға
қосымша азаматтық-құқықтық міндет жүктеу немесе оны, өзіне тиесілі
азаматтық құқықтан айыру түрінде , мемлекеттік мәжбүрлеумен қамтамасыз
етілген қосымша мүліктік айырулар жүктеу деп анықтауға болады [8, 201 б.].
Жауапкершілік қолданудың АК-нын 349-бабында бекімін тапқан негізі
деп міндеттеменің борышкердің міндетіне жататын кез келген шартын , атап
айтқанда, орындау уақытын, орнын, тәсілін, санын, сапасын, тауарлардың
ассортиментін, жинақтылығын және т.б. оның бұзуын түсіну керек.
Көлемі, маңыздылық дәрижесі және құқықтық салдары бойынша алғанда
міндеттемені бұзу, әдетте, екі түрге бөлінеді: міндеттемені орындамау, яғни
міндеттемені толықтай бұзу; міндеттемені тиісінше орындамау, яғни
міндеттемені оның мазмұнында анықталған қандай да бір жеке жағдайларды
бұзып орындау.
Міндеттемені борышкердің тікелей өзінің орындауы елеулі жағдайларға
жататын не ондай орындау заңнама талаптарынан туындайтын (императивтік
талап) жағдайларда орындаушының алмасуыда міндеттемені бұзғандық болып
табылады , ол да жауапкершілік шараларын қолдануға негіз болып табылады.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауапкершілік ұғымы туралы мәселені
қарағанда жауапкершілікпен негізгі міндеттеменің ара қатынасы проблемасында
айналып өтуге болады. Жауапкершілікті жүктеу субъективтік азаматтық құқықты
бұзумен байланысты екендігіне қарамастан азаматтық құқықтық жауапкершілік
сырттай бұзылғаннан бөлек ерекше міндеттеме болып көрінеді. Әңгіме
салыстырмалы құқықтардың бұзылуы болған жағдайда, оларға міндеттемелік
субъективтік азаматтық құқықтар жатады, жауапкершілік борышкерге құқық
бұзушылық жасауы нәтижесінде алғашқыдан туындайтын қайтара міндеттеме
жүктейді [9, 187 б.]. Өзінің заңдық мәні жағынан мұндай қайтара міндеттеме
қорғаушы құқық қатынастарының өзінше бір түрі болып табылады және оның
реттеуші құқықтық қатынастар тобына жататын алғашқы міндеттемеден
айырсмашылығы осында.
Міндеттемені бұзғандық үшін жауаптылықтың түрлері. Міндеттемені
бұзғандық үшін азаматтық-құқықтық жауапкершілікке топтастыру әртүрлі
критерийлер негізінде жасалынады.
Шарттың бұзылған міндеттеменің және құқық бұзушының жауапкершілігінің
негізі болатын –болмайтындығына қарай да топтастыру жүргізуге болады. Бұл
ретте шарттық және шарттан тыс жауапкершілік болып бөлінеді, оларда
құқықтық реттеуде , құқық бұзушының жауапкершілігінің шегін тараптардың
келісімімен өзгерту мүмкіндігінде елеулі айырмашылығы бар. Шарттық
жауапкершілікке шарт бойынша контрагенттің жауапкершілігі жатады, мысалы,
сатушының, жалдаушының, сақтаушының жауапкершілігі. Егер, азаматтық
заңнаманың міндеттемесінің кейбір түрлерін реттейтін нормалары императивтік
міндеттеу көздемеген болса, шарттық міндеттемеде тараптардың келісімімен
жауапкершіліктің шегін өзгерту, жауапкершілікті шектеу және т.б. мүмкін
болады. Шарттан тыс жауапкершілік, әдетте, азаматтық құқықтың қандай да бір
шартсыз міндеттеме туындау жағдайын және мәнжайын, борышкердің мынадай
міндеттеме бойынша жауапкершілігін , жауапкершілік шектерін, құқық
бұзушылықтың құрамын және т.б. қарастыратын императивтік нормалардың
арқасында туындайды. Шарттан тыс жауапкершілікке, мысалы, борышкердің
сыйақы көпшілік алдыңда уәде беруден , тапсырмасыз қызметтен, зиян
келтіруден , негізсіз баюдан және т.б. туындайтын міндеттемелер бойынша
жауапкершілігі жатады [10, 89 б.].
Борышкерге міндеттемені бұзғаны үшін қолданылатын санкциялар бойынша
жауапкершілік түрлерін топтастыруға болады. Бұл ретте жауапкершілік
борышкердің шығындарды өтеу , тұрақсыздық айыбын төлеу, кепілпұл айыбын
төлеу, моралдық зиянның орнын толтыру және т.б. жөніндегі жауапкершілігі
сияқты түрлерге бөлінеді. Бұл жерде тұрақсыздық айыбын төлеу шығындарды
өтеу , жауаптылықтың кең таралған түрі ретінде, бұрын жан жақты қаралған.
Борышкердің тұрақсыздық айыбын төлеу мен шығындарды өтеу жөніндегі
міндеттемелердібұзғандығы үшін жауапкершілігінің айрықша бір түрі ретінде
борышкердің бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғаны үшін жауапкершілігін атау
керек. Бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғандық үшін АК-ның 353-бабына сәйкес
заңды тұрақсыздық алынатын мерзімді анықтаудың өзге тәртібі заңнамамен
немесе шартпен анықталуы мүмкін . Яғни, міндеттемелердің кейбір түрлері
үшін заңнама ережелерімен не Шарт талаптарымен бөтеннің ақшасын заңсыз
пайдаланғаны үшін тұрақсыздық айыбы есептелетін аз мерзім белгіленуі
мүмкін, атап айтқанда, ауқымда тұрақсыздық айыбын есептеуге болатын ең
шекті мерзім белгіленуі, не еңшекті мөлшер белгіленуі мүмкін.
АК-ның 353-бабының 1-тармағына сәйкес, тұрақсыздық айыбының
мөлшері ақша міндеттемесін немнгсе оның тиімті бөлігін орындаған күнгі
Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкі белгілеген қайта қаржылаудың ресми
ставкасы бойынша есептеледі. Сонымен қатар, заңды тұрақсыздық айыбын сот
арқылы өндіргенде сот несие берушінің талабын талап арыз берілген күнгі
қайта қаржыландырудың ресми ставкасына сүйеніп қанағаттандырады. АК-ның 353-
бабының 1- тармағында бекімін тапқан , заңды тұрақсыздық мөлшерін анықтау
тәртібі туралы ереже, бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғандық үшін заң
актілерінде немесе шартта тұрақсыздық айыбының өзге мөлшері бөлінбеген
жағдайда , толықтырушы болып қалады. Яғни міндеттеменің кейбір түрлері үшін
заң актілерінің ережелерінде немесе шарт талаптарымен тұрақсыздық айыбының
өзге мөлшері белгіленуі мүмкін, атап айтқанда, Ұлттық Банктың қайта
қаржыландыру ставкасымен салыстырғанда одан асатын не төмендеу мөлшер
белгіленуі мүмкін.
Бөтеннің ақшасын заңсыз пайдаланғандық үшін тұрақсыздық айыбы,
АК-ның 353-бабының 3-тармағына және ережелерге сәйкес, есептік деп аталады,
және өндірілген тұрақсыздық айыбының мөлшері осындай пайдаланудан келген
шығындардың сомасына есептеледі.
Сондықтан, ақшасын борышкер заңсыз пайдаланған адам, сол ақшаны
заңсыз пайдаланудан келген шығындарды тұрақсыздық айыбының мөлшерінен
аспайтын бөлікте борышкердің өтеуін талап етуге құқылы [11, 56 б.].
Моральдық зиянның орнын толтыру жеке мүліктік емес құқықтарға
арналған тарауда, сондай-ақ келген зияннан туындайтын мәнжайларға арналған
тарауда жан-жақта қаралған.
Моральдық зиян дегеніміз жәбірлеушінің құқықтың бұзылуы, оның
ішінде міндеттемелік құқықтың бұзылуы нәтижесінде басынан өткізген дене
және көңіл күйзелісі (қорлануы, ашулануы, ұялуы, таба болуы, көңілінің
қынжылуы, құлазуы және т.б.) Моральдық зиян ақша түрінде өтеледі. Моральдық
зияның орнын толтырғанда өзіне келген моральдық залалдың ауырлығын
жәбірлеушінің субъективтікбағалануы да , жәбірленушінің дене және көңіл
күйзелінісідәрижесін көрсететін объективтік деректер де ескеріледі(қол сұғу
нысанына айналған игіліктің өмірдегі маңыздылығы,құқық бұзушылық
салдарынан ауыртпашылығы , жалған мәліметтердің сипаты және таралған
өрісі, жәбірленушінің өмір сүру жағдайы және назар аударуға тұрарлық басқа
да мән-жайлар). Шығындарды өтеу мен моральдық зияндық өтеудің ара
қатынасына келетін болсақ , АК-ның 352-бабына сәйкес, моральдық зиян
міндеттеме бұзылудан келген зияннан тысқары өтеледі.
Борышкер жағындағы адамдар көп болса, олардың арасында
жауапкершілікті бөлу өзінің сипатына қарай үлесті, ортақтастық және
субсидиялық жауапкершілік болып келеді. Тараптардың адамдарының көптігін
анықтау тәртібі АК-ның 269-бабының 2- тармағында көзделген.
1.3 Міндеттеменің өзгертуі және тоқтатылу реттеріне байланысты
жауапкершілік
Міндеттеме ұғымының түбегейлі тұжырымдалған заңды негізі не? Біз оны
қалай түсінеміз? Бұл туралы Азаматтық кодекстің 268-бабында: "Міндеттемеге
сәйкес бір адам (борышқор) басқа адамның (несие берушінің) пайдасына мүлік
беру, жұмыс орындау, ақша төлеу және т.б. сияқты белгілі бір әрекеттер
жасауға, не белгілі әрекет жасаудан тартынуға міндетті, ал несие беруші
борышқордан өз міндеттерін орындауын талап етуге құқылы. Несие беруші
борышқордан атқарылғанды қабылдауға міндетті", - деп атап көрсетеді. Демек,
міндеттеме – азаматтық құқықтық қатынастың бір түрі. Ал, талап ету мен
міндеттеме несие беруші мен борышқорға өзара жауапкершілік жүктейтін екі
жақты құқықтық қатынасқа жатады. Екі жақты құқықтық қатынас: несие беруші
тұрғысынан қарағанда – талап ету (белсенді жағы), борышқор жағынан алып
қарағанда-міндеттемелік (бәсең жағы) болып есептеледі.
Заңгердер: талап етуді "міндеттемелік құқық" деп атайды. Бұл - "екі
жақты құқықтық қатынас ақыр ағына дейін жеткізілгенше жауапкершілекке
шақыруға, яғни, талап етуге құқылы" деген сөз. Басқа да азаматтық құқықтық
қатынастар сияқты, міндеттеменің де өзіндік құрамдас бөліктері болады: олар
– субъект, мазмұн және объект.
Ал, енді, міндеттеменің субъектілері кімдер? Бұл туралы Азаматтық
кодексін тағы да сол 268-бабында тайға таңба басқандай: "міндеттеменің
субъектілері: борышқор мен несие беруші" деп жазылған. Осы екі субъектіге
нақтылы анықтыма беретін болсақ, борышқор – белгілі бір әрекетті жүзеге
асыруға міндетті, немесе одан түрлі себептерге байланысты бас тарта тұратын
жақ; несие беруші – борышқордан мойнындағы міндеттемесін орындауды талап
ететін жақ. Егер заң құжаттарында басқаша көрсетілмесе, бұлар – азаматтар,
заңды тұлғалар және мемлекеттің міндеттеме тараптары деген сияқты өзіндік
аталарымен нұсқаланады.
Азаматтық кодекстің 269-бабыны сәйкес, несие беруші немесе борышқор
ретінде міндеттемеге бір мезгілде бірнеше адам қатыса алады. Мұның аты көп
тұлғалармен жасалған міндеттеме. Мұндай жағдайда, Азаматтық кодекстің 286-
288-баптарында көрсетілгендей, үлесті, ортақтасқан немесе субсидиялық
(жәрдем берушілік) міндттеме пайда болады.
Бұл секілді міндеттемелермен, негізінен алғанда, бірнеше жеке тұлға
өздерінің ортақ меншік құқығындағы мүлікті сатқанда, бірнеше жеке тұлға
бірлесіп қарыз бергенде, бірнеше азамат кепілдеме жасағанда, бірнеше кісі
басқа біреуге зиян келтіргенде және т.б. осыған ұқсас жағдайларда
жолығамыз. Қайсысы болмасын, аталған жағдайлардың бәрінде де сол мәмілеге
кіріскен адамдар немесе басқа біреуге бірлесіп зиян келтіргендер заңды
түрде пайда болған міндеттемелік құқық қатынастарына түгелімен не борышқор,
не болмаса, несие беруші ретінде қатысады.
Егер міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса,
міндеттемеде бірнеше тұлға борышқор ретінде көрсетілген болса, міндеттемені
орындау жауапкершілігі құжатқа сәйкес, үлесіне қарай немесе ортақ
(бірлескен) болуы мүмкін.
Үлестік міндттеме борышқордың әрқайсысы тек өзі үшін жауап береді, ал
несие берушілердің әрқайсысы борышқордан тек өзіне тиесілі ғана үлесті
талап етуге құқылы. Міндеттеме өзінің үлесіне сәйкес қарызын толық өтеген
борышқор үшін тоқтатылады да, өтемеген басқа борышқорлар үшін күшінде қала
береді [16, 122 б.].
Несие берушілердің әрқайсысы, Азаматтық кодекстің 287-бабына сәйкес,
борышқордан міндеттемені толық атқаруды талап құқылы, ал борышқорлардың
әрқайсысы оны толық атқаруға міндетті. Осындай көп жак қатысатын
міндеттемені ортақтасқан міндттеме деп атайды.
Ортақ міндттеменің үш түрі болады:
1) бір несие беруші мен бірнеше борышқорлар қатысқаны – ортақтасқан
міндеттеме;
2) бір борышқор мен несие берушілер қатысқаны – ортаққан талап етуші;
3) бірнеше несие берушілер мен бірнеше борышқолар қатысқаны –аралас
ортақтасу, - делінеді.
Егер шарттарда бұлар көзделмесе немесе заң құжаттарында нақтылы
көрсетілмесе, сонымен бірге, міндеттеменің мәні бөлежарып анық қаланбаса -
ортақтасқан міндеттеме немесе ортақтасқан талап пайда болады.
Кәсіпкерлік қызметпен байланысты міндеттеме бойынша берушінің
талаптары, егер заң құжаттарында немесе міндеттеме шарттарында өзгеше
көзделмесе, - ортақтасқан міндет болып табылады.
Несие беруші ортақтасқан міндетті барлық борышқорлардан да, жеке-жеке
алғанда олардың кез келгенінен де сондай-ақ түгелдей де, бөлшектеп те
борышты талап етуге құқылы. Ортақтас борышқорлардың біріне қанағаттанбаған
несие беруші алымдарын оламдарын олардың қалғандарынан талап етуге де
құқығы бар [17, 166 б.].
Ортақтас борышқорлар міндеттеме толық орындалғанға дейін міндетті болып
қала береді.
Борышқорлардың бірінің ортақтас міндетті толық орындалуы қалғандарын
несие беруші алдындағы міндеттерінен босатады.
Талаптар ортақ болған жағдайда ортақтас несие берушілердің кез келгені
борышқорларға толық көлемінде талап қоюға құқылы.
Сонымен субсидиялық міндеттеме дегенді түсіндіре кетелік, яғни борышқор
өзінің алған негізі міндеттемесіне орай атқаруға тиісті әрекетін мезгілінде
орындай алмаса, міндеттемені басқа борышқорға жүктеді [18, 105 б.]. Мысалы,
субсидиялық міндеттеме заңды құрылтайшысының (меншік иесінің)
жауапкершілігі қарастырылады, мүлігінің жетімсіздігіне банкротқа ұшыраған
ондай заңды тұлғаның аурытпалығын негізгі қоғам көтеріп алады.
Міндеттеме жүзеге асуы кезінде оның субъектілерінің құрамында
өзгерістер болуы мүмкін. Яғни құқықтық қатынасқа бұрынғы несие берушінің
орнына жаңа қатысушы келе алады, сондай-ақ бұрынғы борышқордың орнын
кейінгісі басады. Бұл жағдай жалпы құқық қабылдаушылық (әмбебап) негізінде
жүзеге асады. Мысалы, заңды тұлғаны қайта құрғанда, мүлік мұрагерлікпен
ауысқанда мұндай мәселе көрініс береді. Құқық қабылдау кезінде бұрынғы
тұлғаның барлық құқықтары мен міндеттері кейінгісіне ауысады, сондықтан да
сондай құқықтарының біріне нақты міндеттемесі де кіреді [19, 233 б.].
Заң міндеттемедегі тұлғаны ауыстыруға жеке құқық қабылдаушылық
жағдайында рұқсат береді, яғни белгілі бір адамнан екіншісіне қандай да бір
міндет өткен кезде беретін тұлғаның басқа қалған мүлкі сақталады.
Міндеттемедегі тұлғаның ауысуы мұндай жағдайда арнайы мәміле
негізінде жүзеге асады, бұл талап етуді беру шарттары мен борыштың ауысуы
деп аталады (АК-тің 339-347 және 348-баптары).
Несие берушіге талап етуді басқа адамға беруіне жол беріледі. Несие
берушілер арасында борышқорға талап ету құқығы келісім шарт арқылы жүзеге
асады. Мысалы, қарыз беруші өзі бір жаққа ұзақ уақытқа кеткенде інісіне
қарыз алушыдан алған қарызды қайтаруды талап ету құқығын қалдыратын. Талап
етуді біреуге (мұны цессия деп атайды) басқа шарттар сияқты жасалады, оның
күші, тәртібі және т.б. белгіленеді. Сонымен бірге талап етуді беруді
жүзеге асыру тәртібіне қатысты арнайы ереже болады. Несие берушінің жеке
басына қатысты талап қоюы цессияның аясына кірмейді. Несие берушінің жеке
басымен тығыз байланысты құқықтардың, атап айтқанда, алимент жөніндегі және
азаматтың өміріне немесе денсаулығына келтіріген зиянның орнын толтыру
жөніндегі талаптардың басқа адамға ауысуына жол берілмейді (АК-тің 340-
бабы).
Несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысуы үшін, егер заң
құжаттарында немесе шарта өзгеше көзделмесе, борышқордың келісімі талап
етілмейді (АК-тің 339-бабы 2-тармағы).
Дейтұрғанмен талап етуді беру шарты жасалғанда бұл еске салынуы тиіс.
Егер несие беруші құқықтарының басқа адамға ауысқаны жөнінде борышқорға
жазбаша түрде хабарланбаса, жаңа несие беруші осыдан туындайтын өзіне
қолайсыз салдарға тәуекел етеді. Бұл жағдайда бастапқы несие берушіге
міндеттемені орындағаны тиісті несие берушіге орындағаны болып танылады (АК-
тің 339-бабы 3-тармағы).
Егер заң құжаттарында немесе шартта өзгеше көзделмесе, бастапқы несие
берушінің құқығы жаңа несие берушіге құқықтың ауысуы кезінде болған көлемде
және сондай жағдайларда аусады [20, 14 б.]. Атап айтқанда, жаңа несие
берушіге міндеттемені орындауды қамтамасыз ететін, сондай-ақ басқа да
құқықты, соның ішінде алынбаған сыйақыға (мүддеге) құқықты талап етуге
байланысты құқықтар (АК-тің 341-бабы). Борышқор талаптардың осы
адамаға ауысқанына дәлелдемелері өзіне табыс еткенше жаңа несие берушіге
міндеттемелерді орындамауға құқылы (АК-тің 342-бабы 1-тармағы).
Талап етуді басқа адамға берген несие беруші оған талап ету құқықтарын
куәландыратын құжаттарды беруге және талапты жүзеге асыру үшін маңызы бар
мәліметтерді хабарлауға міндетті (АК-тің 342-бабы 2-тармағы).
Борышқор міндеттеме жөніндегі құқықтардың жаңа несие берушіге ауысқаны
туралы хабарды олар кезінде бастапқы несие берушіге қоймақшы болған
қарсылықтарын жаңа несие берушінің талаптарына қарсы қоюға құқылы (АК-тің
343-бабы).
Борыштың ауысуы дегенді былай түсінген жөн – несие беруші, борышқор
және үшінші тұрған арасындағы соңғысының борышты өз мойнына алу жөніндегі
келісім шарты [21, 199 б.]. Борышқордың өз борышын басқа адамға ауыстыруына
тек несие берушінің келісімімен ғана жол беріледі (АК-тің 348-бабы).
Бұл түсінікті де, өйткені несие берушіге борышқорының кім екендігін білу
маңызды ғой. Сондай-ақ борышқорының тындырысды әрі төлем алатын қабілеті
болғанын қалайды.
Оның үстіне бұрынғы борышқордың міндеті жанасына айна-қатесіз ауысуы
шарт, жаңа борышқор несие берушімен бастапқы борышқордың арасындағы
қатынастарға негізделеген қарсылықтарын несие берушінің талабына қарсы
қоюға құқылы (АК-тің 348-бабы 2-тамағы). Борыштың ауысуымен бірге үшінші
жақтың тағайындаған кепілі мен кепіл болушылық өзінің күшін тоқтатады. Ол
кепілдік беруші немесе кепіл беруші жаңа борышқор үшін жауап беруге
келісілген жағдайда ғана күшін жоймайды.
Ақшаны аудару жөніндегі мәміленің нысаны жөніндегі мәселе-талап етуді
беру нысанына сәйкес тиіс (АК-тің 348-бабы 1 және 2-тармақтары).
Міндеттемелік құқық қатынастарында регрестік (шегерме) міндеттеме ерекше
орын алады. Басқа адамның міндеттемесін орындаған борышқор орындалған
міндеттеме мөлшерінде сол адамға кері қоюға құқылы, осыны регрестік
міндеттеме деп атайды.
Міндеттемелердің өзгертілу және тоқтатылу негіздеріне жататын заң
фактілер оқиға және әрекет болып екі түрге бөлінеді. Оқиғалар адам санасына
байланысты емес болса, әрекеттер адам санасына байланысты болады, және
адамдардың белсенді іс-қимылдары арқылы жүзеге асырылады. Сонымен қатар,
олар пассивті мінез-құлықтан да туындауы мүмкін. Мысалы, оқиғаларға, валюта
құнының түсіп қалуы жатса, әрекеттерге, меншік иесінің өз мүлкін саналы
түрде жойып жіберуі жатады [22, 164 б.].
Құқықты өзгертуші фактілерді құқықты тоқтатушы фактілерден ажырату
керек. Олардың негізгі айырмашылығы құқықтық қатынастар өзгерген кезде
олардың негізгі мәні сақталады, бірақ оның субъектілік құрамы, пәні, т.б.
өзгертіледі. Басқаша айтқанда, егер өзгерістер бір міндеттемені басқа
міндеттемемен алмастыруды көздемесе, ол міндеттемені өзгерту болып
табылады. Міндеттемені өзгертудің бір түрі болып міндеттемедегі тараптарды
өзгерту табылады. немесе, мысалы, сатып алу-сату шарты бойынша теледидар
сатылатын болса, ал кейін сатып алу сату шарты бойынша бейнемагнитофон
сатылатын болса, бұл кезде міндеттеме тоқталмайды. Міндеттеменің тараптары
болып сол адамдар қала береді, тек қана оның пәні мен бағасы өзгереді.
Яғни, бұл кезде міндеттеме негізі болып табылатын шарттың тек қана
жекелеген әлементтері өзгеріп отыр.
Кейбір жағдайларда міндеттеме тараптардың біреуінің талабы
бойынша өзгертілуге жатады. Бұл мүмкіндік шартта көзделуі мүмкін.
Міндеттемені өзгерту туралы келісім тараптар ол туралы келісімге келген
кезден бастап күшіне енеді. Бұл жалпы ереже, тараптардың келісімен немесе
заң актілерімен олардың өзге де күшіне ену мерзімдері көзделуі мүмкін [23,
144 б.].
Егер міндеттемені бір жақты тәртіппен бұзудың негізі ретінде
екінші тараптың өз міндеттемелерін елеулі түрде бұзуы болып табылса, онда
екінші тарап кінәлі тараптан залалдардың орнын толтыруды талап етуге құқылы
[24, 265 б.].
Міндеттемені тоқтату дегеніміз тараптардың міндеттеме мазмұнын құрайтын
құқықтары мен міндеттерінің тоқтатылуы. Міндеттемелерді тоқтатудың
негіздері:
1) тараптардың еркі бойынша пайда болатын жағдайлар (міндеттемені
тиісінше орындау, бас тарту төлемі, міндеттемені есепке алу, міндеттеменің
жаңғыртылуға байланысты тоқтатылуы, борышты кешіру);
2) тараптардың еркіне байланысты емес негіздер бойынша міндеттемені
тоқтату (борышқор мен несие берушінің бір тұлға болуы, міндеттемені
орындаудың мүмкін еместігі, мемлекеттік орган актісін шығару, азаматтың
өлімі, заңды тұлғаны тарату).
Міндеттемені тараптардың біреуінің талабы бойынша тоқтатуға тек заңмен
көзделген реттерде ғана жол беріледі.
Міндеттемелерді тоқтатудың негіздерінде құқықты тоқтатушы заңы фактілер
табылады.
Міндеттемені тоқтатудың негіздері Азаматтық кодекстін 367-бабы 1-бөлімі
көзделген. Бірақ, олардың негіздерінің тізімі шекті болып табылмайды.
Міндеттемені тоқтатудың өзге де негіздері заң актілерімен немесе шартпен
көзделуі мүмкін.
Міндеттемені бір жақты тәртіпте тоқтату болып міндеттемені орындаудан
бір жақты бас тарту табылады.
Міндеттемені тоқтатуға әкеп соғатын негіздердің болуы міндеттеме сияқты
рәсімделуі тиіс. Мысалы, егер міндеттеме қолхат арқылы рәсімделген болса,
несие беруші міндеттеме тоқтатылған жағдайда қолхатқа сол жөнінде жазба
жазып оны қайтаруға міндетті. Егер қолхатты ол жойылу, жоғалу нәтижесінде
борышқорға қайтару мүмкіндігі болмаса, несие беруші борышқорға жаңа қолхат
жазып береді.
Міндеттемелердің тоқтатылуының әр түрлі негіздері бар Азаматтық
кодексте олардың тек қана ең көп тараған түрлері көзделген. Практикада
міндеттемелерді тоқтатудың өзге негіздері орын алуы мүмкін. Олардың
Азаматтық кодексте аталып көрсетілмеуі оларды мүдде пайдалануға болмайды
деген сөз емес.
Міндеттемені тоқтатудың азаматтық кодексте көзделген тәсілдерін атап
қарастырайық.
Міндеттемелерді тоқтатудың дәстүрлі негізі болып оны орындау табылады.
Мысалы, мердігерлік шарт бойынша мердігер жұмысты кезең-кезеңмен
орындау міндеті көзделуі мүмкін. Осы жағдайда тапсырыс беруші сол
жұмыстарды орындалу кезеңдерін қабылдап алуға міндетті болып табылады.
немесе тауар жеткізілімі шарты бойынша тауарларды тоқсан сайын жеткізіп
түру міндеті көзделуі мүмкін. Бұл жерде есеп беру мерзімі болып әр тоқсан
саналады.
Борышқор несие берушінің әрекеттері кінәсінен міндеттемені орындауға
мүмкіндігі болмаған жағдайда несие берушінің одан міндеттеме бойынша
атқарғанын қайтаруды талап етуге құқылы.
Міндеттемені орындауға мүмкіндік болмағаны объективті мән-жайлар
нәтижесінде болуы тиіс. Міндеттемені орындамау мүмкіндігі міндеттеме пәні
болып табылатын заттар азаматтық айналымнан алынып тастаған реттерде де
туындайды [25, 263 б.].
Тараптардың келісімі бойынша міндеттеме орындалудың орнына бас тарту
төлемін беру (ақша төлеу, мүлік беру және т.б,) арқылы тоқтатылуы мүмкін.
Бас тартудың мөлшерін, мерзімдерін және тәртібін тараптар белгілейді.
Міндеттемені тоқтатудың осы негізі шарт жасасу кезінде де, міндеттемені
орындау кезінде де көзделуі мүмкін.
Міндеттеме мерзімі жеткен не мерзімі көрсетілмей немесе мерзімі талап
ету кезімен белгіленген біртектес қарсы талапты есепке жатқызу арқылы толық
немесе бөлік бөлігімен тоқтатылады. Есепке жақызу үшін бір тараптың өтініш
жеткілікті болып табылады. Есепке алу үшін үш шарт орындалуы қажет:
1) есепке алынатын талаптар қарсы талаптар болуы тиіс. Мысалы,
міндеттеме тараптары біріне бірі міндетті болуы тиіс;
2) талаптар біртектес болуы тиіс. Яғни, талаптар әр түрлі болмауы
тиіс, олардың құны, орындалу тәсілдері бірдей болуы тиіс;
3) екі талап бойынша орындау мерзімі туған болуы тиіс. Мына талаптарды:
– егер тараптардың бірінің өтініш бойынша талапқа заңды талап мерзімін
қолдануға болса және ол мерзімі өтіп кетсе. Яғни, бұл талап азаматтық
қорғау аясынан шығып кеткен болып есептеледі;
– азаматтық өмірі мен денсаулығына келтірілген зиянды өтеу кезінде. Бұл
талаптар есепке алынуға олардың объектісінің ерекшеліктерін
байланысты жатпайды;
– алимент өндіріп алу туралы. Бұл талаптар жекелік сипатына ие
болатындықтан, оларды есепке алуға жол берілмейді;
– өмір бойы асырауда үстау туралы талаптарды. Бұл талаптардың да
ерекшелігі олардың жекелік сипатында отыр;
– заңдарда немесе шарттарда көзделген басқа да жағдайларда есепке
жатқызуға жол берілмейді.
Осы талаптарға қатысты есепке жатқызуға болмайтындық осы талаптардың
ерекшелігімен, мемлекет үшін маңыздылығымен шартталады. Осы талаптар тек
қана міндетті тұлғаның, яғни борышқордың өзімен орындалуы тиіс және өзінің
тиісті күйігде орындалуы тиіс, оларды есепке жатқызуға болмайды.
Талап өзгеге өткен борышқор жаңа несие берушінің талабына қарсы өзінің
бастапқы несие берушіге кері талабын есепке жатқызуға құқылы. Егер ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz