Сөйлем

Сөйлем және оған тән басты белгілер
Сөйлемнің түрлері
Сөйлем мен байымдау
Қолданылған әдебиеттер

Сөйлем - ең басты тілдік единицалардың бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас тілдік баска құбылыстардан ең алдымен коммуникативті қызметі, яғни шындық болмыстың әйтеуір бір бөлшегі жайында хабар беру қызметі жағынан ажыратылады. Демек, сөйлем - толық коммуникативті қызметі бар синтаксистік единица. Сөйлемнің бірдеме жайында хабарлау қызметі оны синтаксистік басқа құбылыстардан, мысалы, сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде қаралады.-1) Жер жыртылды деген мен 2) жер жырту деген мысалдарды салыстырудан мынаны көруге болады: біріншісі - сөйлем де, екіншісі - сөз тіркесі. Аталған сөйлемнің белгілі бір құрылымдық үлгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру үшін құрастырылған. Ал екінші мысал да (сөз тіркесі) - грамматикалық белгілі бір үлгі бойынша жасалған синтаксистік конструкция, бірақ ол бірдеме жайында хабар беру үшін емес, бірдемені атау үшін қүрастырылған. Демек, сөз тіркесінде номинативті қызмет болса, сөйлемде хабарлау қызметі бар. Сөйлем тілдегі құрылымдық үлгілер бойынша жасалады. Ол үлгілер шексіз емес, оларды санап айтуға да, талдап сйпаттауға да болады. Сөйлем - құрылымдық үлгісі бар синтаксистік единица. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі басқа синтаксистік конструкциялардан, мысалы, сөз тіркесінен өзгеше болады. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі оның (сөйлемнің) дербес единица ретінде, атап айтқанда, сөйлеудің дербестігі бар бөл-шегі ретінде қызмет атқаруына мүмкіндік береді. Тілдік единица ретіндегі сөйлемге сөйлеуде дербес қолданылуға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі - бастауыш-баяндауыштык құрылымдық үлгі. Бастауыш - баяндауыштық құрылым - синтаксистік басқа конструкцияларға емес, сөйлемге тән құрылым.

1. Қ.Аханов «Тіл білімінің негіздері».
2. Б.Қалиұлы «Тіл біліміне кіріспе» Алматы «Дарын» 2003.

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

СӨЙЛЕМ
СӨЙЛЕМ ЖӘНЕ ОҒАН ТӘН БАСТЫ БЕЛГІЛЕР

Сөйлем - ең басты тілдік единицалардың бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас
тілдік баска құбылыстардан ең алдымен коммуникативті қызметі, яғни шындық
болмыстың әйтеуір бір бөлшегі жайында хабар беру қызметі жағынан
ажыратылады. Демек, сөйлем - толық коммуникативті қызметі бар синтаксистік
единица. Сөйлемнің бірдеме жайында хабарлау қызметі оны синтаксистік басқа
құбылыстардан, мысалы, сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде қаралады.-1)
Жер жыртылды деген мен 2) жер жырту деген мысалдарды салыстырудан мынаны
көруге болады: біріншісі - сөйлем де, екіншісі - сөз тіркесі. Аталған
сөйлемнің белгілі бір құрылымдық үлгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру
үшін құрастырылған. Ал екінші мысал да (сөз тіркесі) - грамматикалық
белгілі бір үлгі бойынша жасалған синтаксистік конструкция, бірақ ол
бірдеме жайында хабар беру үшін емес, бірдемені атау үшін қүрастырылған.
Демек, сөз тіркесінде номинативті қызмет болса, сөйлемде хабарлау қызметі
бар. Сөйлем тілдегі құрылымдық үлгілер бойынша жасалады. Ол үлгілер шексіз
емес, оларды санап айтуға да, талдап сйпаттауға да болады. Сөйлем -
құрылымдық үлгісі бар синтаксистік единица. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі
басқа синтаксистік конструкциялардан, мысалы, сөз тіркесінен өзгеше болады.
Сөйлемнің құрылымдық үлгісі оның (сөйлемнің) дербес единица ретінде, атап
айтқанда, сөйлеудің дербестігі бар бөл-шегі ретінде қызмет атқаруына
мүмкіндік береді. Тілдік единица ретіндегі сөйлемге сөйлеуде дербес
қолданылуға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі - бастауыш-баяндауыштык
құрылымдық үлгі. Бастауыш - баяндауыштық құрылым - синтаксистік басқа
конструкцияларға емес, сөйлемге тән құрылым. Ал сөйлем болса, ол, жоғарыда
аталып өткендей - толық коммуникативті касиетімеи, яғни бірдеме жайында
хабар беру қызметімен, сипатталатын синтаксистік единица.
Сөйлем әр түрлі грамматикалық амал-тәсілдер аркылы бірдеменің осы
шақта, еткен шақта немесе келер шақта іске асуын білдіреді немесе оның
ықтимал, қалаулы яки қажетті екендігін білдіреді. Аталған грамматикалық
мағыналардың баршасы, күллі жиынтығы объективті-модальды мағыналар немесе
объективті модальдылық (объективная модальность) деп аталады. Объективті-
модальды мағыналар белгілі бір грамматикалық амал-тәсілдер (күралдар)
арқылы берілетін синтаксистік категориялар - синтаксистік шақтар мен
райлардың жүйесін кұрайды. Сонымен, жай сөйлем объективті модальдылык
категориясы мен синтаксистік шақ категориясына және оларды білдіру
күралдарының тиісті жүйесіне ие болады. Бұл екі категория бір-бірінен бөлек
өмір сүрмейді, олар ажырамайтын бірлік-предикативтілік категориясын
құрайды. Предикативтілік категориясы әрбір сөйлемге қатысады және оның
грамматикалык мағынасы болып табылады. Сөйлемде объективті модальдылық пен
синтаксистік шақ мағыналарынын арнаулы грамматикалық құралдарымен берілуі,
яғни предикативтілік категориясының болуы, жай сөйлемнің дербес
синтаксистік категория ретіндегі басты белгісі болып саналады.
Сонымен Жай сөйлем дегеніміз - хабарлаудың дербес синтаксистік
единицасы, оның грамматикалық мағынасы - предикативтілік те, формасы -
синтаксистік шақтар мен райларды білдіретін арнайу, грамматикалық
тәсілдердің жүйесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық үлгі.
Сөйлем. предикативтілік деп аталатын грамматикалық мағынасымен,
коммуникативтілік деп аталатын қызметімен және бастауыш-баяндауыштық деп
аталатын құрылымдык улгісімен сипатталады да, осы жағынан келгенде, ол
(сөйлем) әр түрлі айтылыстардан (высказывания) ажыратылады. Әр түрлі
тілдердің синтаксисін зерттеушілер коммуникативті кызметі жок, яғни бірдеме
жайында хабарлауды білдірмейтін, информация үшін жасалмаған айтылыстарды
сөйлемнің қатарына жатқызбайды Сөйлемнің.қатарына емес, айтылыстардың
(высказывания) түрлеріне жатқызылатындар, зерттеу-шілердің пікірінше,
мыналар: 1) әр түрлі эмоцияны білдіретін айтылыстар мысалы: Қап! Әттеген-
ай, Ойпырмай, Мәссаған! Бәрекелді! Пау, шіркін!; 2) диалогтарға тән
төмендегідей мақұлдау мен теріске шығару келісу мен келіспеу: Бар; Жоқ; Иә;
Солай; Жарар; Жақсы; Ешқашан да және т. б.; 3) сәлем беру және оған жауап
айту, рақмет, тілек білдіру және оларға жауап айту, кешірім сүрау жәнё оган
жауап айту: Сәлеметсіз! Аман-саусыз! Қешіріңіз! Рахмет! Келуіңізбен! Жаңа
жылыңызбен! Кездескенше! және т. б.; 4) бірдемеге үндеу, көңіл аудару:
Айда! Марш Қараул Алло! және т. б.; 5) жалпы сүрақты білдіру және оған
жауап айту: Немене? Бұ қалай? Дәнеме емес. Ештеме емес. Бу қалайша? және т.
б.; б) дербес қаратпалар: Балалар! Өй жігіттер! және т. б.1 Одағайлар
да, әдеп-ізет формалары да, қаратпалар ча өздігінен информация беру үшін
арналмаған; олардан біздің златын информациямыз айтылғандардын тікелей
мазмұнынан емес, бірнеше ой қорытындыларынан келіп туады. Жоғарыда
келтірілген одағайлар, әдеп-ізет белгілері және қаратпалар сейлемге ұқсап
айтылғанмен сөйлем бола алмайды, өйткені оладға бастауыш-баяндауыштык
күрылым тән емес.
Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация. Сөйлем белгілі бір
интонациямен айтылады. Интонация - сөйлемнің органикалык элементі. Сөйлем
жеке сөзден де, сез тіркесінен де кұрылымдық үлгісі жағынан ғана емес,
интонацияға ие болу жағынан да ажыратылады. Жеке сөздер немесе сөз
тіркестері кейде сөйлем түрінде жұмсалады. Олардың сөйлем түрінде жұмсалуы
үшін, міндетті түрде сөйлемге - тән интонациямен айтылуы шарт. Сонда ғана
олар сөйлем ретінде ұғынылады. Бұған қоса олар грамматикалык мағыналары
жағынан, әрине, предикативтілікті білдіруі шарт (мысалы: Түн. Вокзал.
Қаптаған жүргіншілер.
Жоғарыда әрбір сөйлемде объективті-модальдык мағына болады дедік.
Сөйлемде мұнан басқа белгілі бір субъективті-модальдық мағына да болуы
мүмкін. Субъективті-модальдык мағына сөйлеушінің нені айтқысы, хабарлағысы
келсе, соған қатысын, атап айтканда, түгелдей хабарға (сообщение) немесе
онын әйтеуір бір бөлшегіне қатысын білдіреді. Субъективті-модальдық
мағынаның қатарына күшейту мен әсерлеу, сенімділік псн сснімсіздік, құптау
мен жактырмау және т. б. осылар тәріздес мағыналар енеді. Мұндай мағыналар
белгілі бір тілдік кұрал-тәсілдер арқылы беріледі
Сондай құрал-тәсілдердің бірі - интонация. Интонация әр алуіш
суъективті-модальдык. мағыналарды білдіретін тәсіл ретінде қолданылады.
Мысалы, лепті интонациямен айтылған сөйлем алуан түрлі экспрессивті
мағыналарды білдіреді. Интонация тәсілі сұраулық демеуліктермен ұштаса
келіп, риторикалық сұрақпен айтылатын сөйлемдер ... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.