Сөйлем

Пән: Тілтану, Филология
Жұмыс түрі: Материал
Тегін: Антиплагиат
Көлемі: 8 бет
Таңдаулыға:

СӨЙЛЕМ

СӨЙЛЕМ ЖӘНЕ ОҒАН ТӘН БАСТЫ БЕЛГІЛЕР

Сөйлем - ең басты тілдік единицалардың бірі. Ол өзімен сырттай ұқсас тілдік баска құбылыстардан ең алдымен коммуникативті қызметі, яғни шындық болмыстың әйтеуір бір бөлшегі жайында хабар беру қызметі жағынан ажыратылады. Демек, сөйлем - толық коммуникативті қызметі бар синтаксистік единица. Сөйлемнің бірдеме жайында хабарлау қызметі оны синтаксистік басқа құбылыстардан, мысалы, сөз тіркесінен ажырататын белгі ретінде қаралады. -1) Жер жыртылды деген мен 2) жер жырту деген мысалдарды салыстырудан мынаны көруге болады: біріншісі - сөйлем де, екіншісі - сөз тіркесі. Аталған сөйлемнің белгілі бір құрылымдық үлгісі бар, ол бірдеме жайында хабар беру үшін құрастырылған. Ал екінші мысал да (сөз тіркесі) - грамматикалық белгілі бір үлгі бойынша жасалған синтаксистік конструкция, бірақ ол бірдеме жайында хабар беру үшін емес, бірдемені атау үшін қүрастырылған. Демек, сөз тіркесінде номинативті қызмет болса, сөйлемде хабарлау қызметі бар. Сөйлем тілдегі құрылымдық үлгілер бойынша жасалады. Ол үлгілер шексіз емес, оларды санап айтуға да, талдап сйпаттауға да болады. Сөйлем - құрылымдық үлгісі бар синтаксистік единица. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі басқа синтаксистік конструкциялардан, мысалы, сөз тіркесінен өзгеше болады. Сөйлемнің құрылымдық үлгісі оның (сөйлемнің) дербес единица ретінде, атап айтқанда, сөйлеудің дербестігі бар бөл-шегі ретінде қызмет атқаруына мүмкіндік береді. Тілдік единица ретіндегі сөйлемге сөйлеуде дербес қолданылуға мүмкіндік беретін құрылымдық үлгі - бастауыш-баяндауыштык құрылымдық үлгі. Бастауыш - баяндауыштық құрылым - синтаксистік басқа конструкцияларға емес, сөйлемге тән құрылым. Ал сөйлем болса, ол, жоғарыда аталып өткендей - толық коммуникативті касиетімеи, яғни бірдеме жайында хабар беру қызметімен, сипатталатын синтаксистік единица.

Сөйлем әр түрлі грамматикалық амал-тәсілдер аркылы бірдеменің осы шақта, еткен шақта немесе келер шақта іске асуын білдіреді немесе оның ықтимал, қалаулы яки қажетті екендігін білдіреді. Аталған грамматикалық мағыналардың баршасы, күллі жиынтығы объективті-модальды мағыналар немесе объективті модальдылық (объективная модальность) деп аталады. Объективті-модальды мағыналар белгілі бір грамматикалық амал-тәсілдер (күралдар) арқылы берілетін синтаксистік категориялар - синтаксистік шақтар мен райлардың жүйесін кұрайды. Сонымен, жай сөйлем объективті модальдылык категориясы мен синтаксистік шақ категориясына және оларды білдіру күралдарының тиісті жүйесіне ие болады. Бұл екі категория бір-бірінен бөлек өмір сүрмейді, олар ажырамайтын бірлік-предикативтілік категориясын құрайды. Предикативтілік категориясы әрбір сөйлемге қатысады және оның грамматикалык мағынасы болып табылады». Сөйлемде объективті модальдылық пен синтаксистік шақ мағыналарынын арнаулы грамматикалық құралдарымен берілуі, яғни предикативтілік категориясының болуы, жай сөйлемнің дербес синтаксистік категория ретіндегі басты белгісі болып саналады.

Сонымен «Жай сөйлем дегеніміз - хабарлаудың дербес синтаксистік единицасы, оның грамматикалық мағынасы - предикативтілік те, формасы - синтаксистік шақтар мен райларды білдіретін арнайу, грамматикалық тәсілдердің жүйесін қамтып иеленген ең кіші құрылымдық үлгі.

Сөйлем. предикативтілік деп аталатын грамматикалық мағынасымен, коммуникативтілік деп аталатын қызметімен және бастауыш-баяндауыштық деп аталатын құрылымдык улгісімен сипатталады да, осы жағынан келгенде, ол (сөйлем) әр түрлі айтылыстардан (высказывания) ажыратылады. Әр түрлі тілдердің синтаксисін зерттеушілер коммуникативті кызметі жок, яғни бірдеме жайында хабарлауды білдірмейтін, информация үшін жасалмаған айтылыстарды сөйлемнің қатарына жатқызбайды Сөйлемнің. қатарына емес, айтылыстардың (высказывания) түрлеріне жатқызылатындар, зерттеу-шілердің пікірінше, мыналар: 1) әр түрлі эмоцияны білдіретін айтылыстар мысалы: Қап! Әттеген-ай, Ойпырмай, Мәссаған! Бәрекелді! Пау, шіркін!; 2) диалогтарға тән төмендегідей мақұлдау мен теріске шығару келісу мен келіспеу: Бар; Жоқ; Иә; Солай; Жарар; Жақсы; Ешқашан да және т. б. ; 3) сәлем беру және оған жауап айту, рақмет, тілек білдіру және оларға жауап айту, кешірім сүрау жәнё оган жауап айту: Сәлеметсіз! Аман-саусыз! Қешіріңіз! Рахмет! Келуіңізбен! Жаңа жылыңызбен! Кездескенше! және т. б. ; 4) бірдемеге үндеу, көңіл аудару: Айда! Марш Қараул Алло! және т. б. ; 5) жалпы сүрақты білдіру және оған жауап айту: Немене? Бұ қалай? Дәнеме емес. Ештеме емес. Бу қалайша? және т. б. ; б) дербес қаратпалар: Балалар! Өй жігіттер! және т. б. 1 «Одағайлар да, әдеп-ізет формалары да, қаратпалар ча өздігінен информация беру үшін арналмаған; олардан біздің златын информациямыз айтылғандардын тікелей мазмұнынан емес, бірнеше ой қорытындыларынан келіп туады». Жоғарыда келтірілген одағайлар, әдеп-ізет белгілері және қаратпалар сейлемге ұқсап айтылғанмен сөйлем бола алмайды, өйткені оладға «бастауыш-баяндауыштык күрылым тән емес».

Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация . Сөйлем белгілі бір интонациямен айтылады. Интонация - сөйлемнің органикалык элементі. Сөйлем жеке сөзден де, сез тіркесінен де кұрылымдық үлгісі жағынан ғана емес, интонацияға ие болу жағынан да ажыратылады. Жеке сөздер немесе сөз тіркестері кейде сөйлем түрінде жұмсалады. Олардың сөйлем түрінде жұмсалуы үшін, міндетті түрде сөйлемге - тән интонациямен айтылуы шарт. Сонда ғана олар сөйлем ретінде ұғынылады. Бұған қоса олар грамматикалык мағыналары жағынан, әрине, предикативтілікті білдіруі шарт (мысалы: Түн. Вокзал. Қаптаған жүргіншілер.

Жоғарыда әрбір сөйлемде объективті-модальдык мағына болады дедік. Сөйлемде мұнан басқа белгілі бір субъективті-модальдық мағына да болуы мүмкін. Субъективті-модальдык мағына сөйлеушінің нені айтқысы, хабарлағысы келсе, соған қатысын, атап айтканда, түгелдей хабарға (сообщение) немесе онын әйтеуір бір бөлшегіне қатысын білдіреді. Субъективті-модальдық мағынаның қатарына күшейту мен әсерлеу, сенімділік псн сснімсіздік, құптау мен жактырмау және т. б. осылар тәріздес мағыналар енеді. Мұндай мағыналар белгілі бір тілдік кұрал-тәсілдер арқылы беріледі

Сондай құрал-тәсілдердің бірі - интонация. Интонация әр алуіш суъективті-модальдык. мағыналарды білдіретін тәсіл ретінде қолданылады. Мысалы, лепті интонациямен айтылған сөйлем алуан түрлі экспрессивті мағыналарды білдіреді. Интонация тәсілі сұраулық демеуліктермен ұштаса келіп, риторикалық сұрақпен айтылатын сөйлемдер жасалады да, олар әр түрлі эмоцияны білдіреді.

Сонымен, сөйлем жайында айтылғандарды жинақтай келгенде, мынадай корытындылар жасауға болады.

Сөйлем - коммуникативті қызметімен, яғни шындык болмыстың бір бөлшегі жайында хабар беретін қызметімен, сипатталатын синтаксистік единица.
Сөздің де, сөз тіркесінің де қызметі - номинативті кызметболса сөйлемнің кызметі - коммуникативті қызмет.
Сөйлемнің құрылымдық үлгісі - бастауыш-баяндауыштық үлгі. Бастауыш-баяндауыштық құрылым - синтаксистік басқа конструкцияларға емес, сөйлемге ғана тән құрылым.
Сөйлемге тән белгілердің бірі - интонация. Сөйлем тілдік басқа құбылыстардан интонациялық белгісі жағынан да ажыратылады.
Сөйлем объективтілік модальдылык категориясы, синтаксистік шақ және рай категорияларымен және осы категорияларды білдіретін кұралдардық жүііесімен сипатталады.
Предикативтілік - әрбір сөйлемге тән басты белгі. Предикативтік сөйлемнік грамматикалык мағынасы ретінде танылады.
Сөйлемде объективті-модальдық мағынадан басқа субъективті-модальдылық мағына да болады. Субъективті-модальдық мағынаның қатарына күшейту мен әсерлеу, құптау мен жақтырмау, сену мен күдіктену және т. б. осылар тәріздес мағыналар енеді. Субъективті-модальдық мағыка алуан түрлі құрал-тәсілдер, атап айтқанда, интонация тәсілі, қосарлану тәсілі, одағай мен демеуліктер және т. б. тәсілдер арқылы беріледі.

СӨЙЛЕМНІҢ ТҮРЛЕРІ

Тіл білімінде сөйлемдер әр түрлі түрғыдан қарастырылады да, осыған орай, оларға түрлгше классификация жасалады.

Хабардың (сообщение) мақсатына қарай сөйлемдер екітопқа бөлінеді: оның бірі - хабарлы сөйлемдер, екіншісі - сұраулы сөйлемдер. Сөйлемдердің Бұл екі түрі сөйлеуші (немесе жазушы) мен тыңдаушының (немесе оқушының) өзара бір-бірімен хабар алысуы үшін жұмсалады. Хабарлы сөйлем сөйлеушінің (немесе жазып отырған адамның) ииформациясын тывдаушыға (кабылдаушыға) білдіру үшін жұмсалады, хабарлау интонациясымен айтылады. Мысалы: Ақылды қара қылды қырыққа бөлмек. (Абай. ) Жолаушылар Ақшоқыдан шыққанда, Корық бойында тек шұбартқан нөпір, қалың мал көрінгені болмаса, тігілген үй, жайғасқан ауыл жоқ еді. (М. Әуезов) .

Сұраулы сөйлем бірдеменің жайынан хабар (информация) алу ушін жұмсалады. Сүраулы сөйлем коммуникативті қызметі жағынан басқа бір хабардын келіп тууын қажет ететін сөйлем болып саналады. Хабарлы сөйлем сұрау интонациясымен айтыл-са немесе сөйлемнің кұрамына сұрау есімдіктері не сұраулык демеуліктер -енгізілсе, сұраулы сөйлемге айналады. Мысалы: Тірі адамның жүректен аяулы жері бола ма. Жеткен жерің осы ма? Қара суыр секілді, ініңді бері қазддьі десе, кері қазайын деп пе едің? (М. Әуезов) Бұл кім болдьі екен?.

Хабарлы сөйлем де, сұраулы сөйлем де интонациялы тәсілдер арқылы лепті сөйлемге айналуы мүмкін. Мұндайда лепті сейлем эмоциональды-экспрессивті қасиетке ие болады да, адамның көніл күйіне байланысты жайларды, мысалы, қуану, шаттану, еркелету, шошу, ашу-ыза, күдіктену және т. б. білдіреді. Бұларды білдіру үшін сөйлемде арнаулы модаль сөздер мен одағай сөздер де колданылады. Мысалы: Ақбала-ай, айналайын-ай, ақылшы болуға қандай жақсысың? О, дүние қоңыз, дүние қоңыз. . Әкесі болмай кет Баянның! Біттім, Жантық, біттім! Бере көр қолыңды (Ғ. Мүсірепов) . Уа, мынау, менің баламның сөзі емесі Тілеуің құрғыр-ай! Қарғадай баламды тағы шырылдаттың-ау, қан ішер Майбасар! (М. Әуезов) Әй, өзі де Шұға десе, Шұға еді-ау! (Б. Майлин. )

... жалғасы

Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.