Моноқалаларды қалыптастыру мен дамыту
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...3
1.Қалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қала ғылыми зерттеудің нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Моноқалаларды қалыптастыру мен дамытудың теориялық негіздері және олардың жіктемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстандағы моноқалалардың дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Моноқалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қазақстанның моноқалаларындағы экономикалық ахуалды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Хромтау қаласының экономикасын әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3. Моноқалалардың негізгі даму бағыттары мен проблемалары және олардың Қазақстандағы мемлекеттік реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1 Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың жаңа индустриялық бағытына стратегиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Моноқалалар экономикасын әртараптандыру дағдарыстан шығудың басым бағыты ретінде. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
1.Қалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.1 Қала ғылыми зерттеудің нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Моноқалаларды қалыптастыру мен дамытудың теориялық негіздері және олардың жіктемесі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстандағы моноқалалардың дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... 13
2. Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...17
2.1 Моноқалалардың әлеуметтік.экономикалық дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..17
2.2 Қазақстанның моноқалаларындағы экономикалық ахуалды талдау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..20
2.3 Хромтау қаласының экономикасын әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .36
3. Моноқалалардың негізгі даму бағыттары мен проблемалары және олардың Қазақстандағы мемлекеттік реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.1 Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың жаңа индустриялық бағытына стратегиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...48
3.2 Моноқалалар экономикасын әртараптандыру дағдарыстан шығудың басым бағыты ретінде. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2015 жылдың 30 қарашасында Қазақстан халқына кезекті Жолдауын айтып, ол ғаламдық дағдарыс жағдайындағы экономиканың әртүрлі өрісіндегі ел әрекетіне негізгі басым жасалды. Біздің еліміз тәуелсіздік жылдарында бірнеше рет дағдарыс сәттерін бастан кешіп, одан еш қиналмастан өтті. Қазіргі кездегі біздің міндетіміз әлемнің 30 дамыған елдер қатарына кіру, ол үшін бізде табиғат және еңбек ұстанымы бар. Екі жыл ішінде, "Қазақстан - 2050" стратегиялық даму бағдарламасын қабылдағаннан кейін үлкен жұмыстар атқарылды, көптеген экономикалық көрсеткіштер бойынша біз әлем елдері ішінде қырқыншы позицияны ұстаймыз, бірақ босаңсуға болмайды. Елдің нақты табыстары бізге өз күшімізге сенімділікті береді. Еліміздің нақты табыстары өз күшімізге сенімділік береді. "Мәңгілік ел" және "100 нақты қадам" бағдарламасы жұмыс істеуін жалғастыруда [1].
Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Моноқалалардың дамуына және оның халқының әлеуметтік деңгейін көтеру жолында азық-түлік көмек, медициналық көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй көмегі, білім алу және кәсіби даярлыққа ықпал жасауды жатқызуға болады.
Ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту, әртараптандыру және бәсекелестік қабілетті арттыру жөніндегі табысты үдеріс индустриялық-инновациялық саясатты дәйекті іске асыруға байланысты болып отыр. Ең алдымен барлық назар әлемдік экономиканың дамуының қазіргі заманғы жағдайына сәйкес келетін инновациялық индустрияландыруға түсетінін атап өту қажет. Бүгінгі таңда Елбасы әлемнің бәсекелестікке қабілетті елу елінің қатарына кіру туралы ел алдына қойған міндеті экономиканың нақты секторында сапалы өзгерістер енгізу ісіне серпін берді.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Моноқалалардың дамуына және оның халқының әлеуметтік деңгейін көтеру жолында азық-түлік көмек, медициналық көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй көмегі, білім алу және кәсіби даярлыққа ықпал жасауды жатқызуға болады.
Ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту, әртараптандыру және бәсекелестік қабілетті арттыру жөніндегі табысты үдеріс индустриялық-инновациялық саясатты дәйекті іске асыруға байланысты болып отыр. Ең алдымен барлық назар әлемдік экономиканың дамуының қазіргі заманғы жағдайына сәйкес келетін инновациялық индустрияландыруға түсетінін атап өту қажет. Бүгінгі таңда Елбасы әлемнің бәсекелестікке қабілетті елу елінің қатарына кіру туралы ел алдына қойған міндеті экономиканың нақты секторында сапалы өзгерістер енгізу ісіне серпін берді.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
1. Қазақстан Республикасы Президентінің Қазақстан халқына Жолдауы Н.А. Назарбаев «Қазақстан жаңа жаһандық нақты ахуалда: өсім, реформалар, даму» // Егемен Қазақстан – 30 қараша 2015 жыл.
2. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы// Егемен Қазақстан – 15 желтоқсан 2012ж.
3. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» // Егемен Қазақстан – 12 қараша 2014ж.
4. «Моноқалаларды дамытудың 2012 - 2020 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 мамырдағы № 683 Қаулысы.
5. Аль-Фараби. «Философские трактаты»/ Пер. с араб. - Алма-Ата: «Наука», 1970, б. 429.
6. Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар жинағы., 2-ші басылым, т.3, 7-544 бет.
7. Макс Вебер История хозяйства. Город, 2001.
8. Газета «За рубежом», 1968, №40, 12 бет.
9. Модели в географии / Под ред. Хаггета, Дж.Чорли. -М.: Прогресс, 2001. W. Cristaller.1933
10. Экономическая география. 2002 г. http: // vocable.ru/dictionary // word/modeli-v-yekonomicheskoi-geografi
11. Маслова А.Н. Экономическая база монопромышленных городов: особенности, конкурентоспособность, потенциал // Международная интернет-конференция «Актуальные вопросы современной науки». Сб. научн.трудов. – М., «Спутник», 2008. – с.160-164.
12. Пути активизации социально-экономического развития моно¬профильных городов России. – М., 2004. – с.8.
13. Васиян Р.И. О проблемах развития монопрофильных городов России. // Всероссийский экономический журнал ЭКО. – 2011. - №8. – С.132-135.
14. Петрикова Е.М. Комплексная инвестиционная программа эконо¬мики моногорода // Региональная экономика: теория и практика. – 2010. - №43 (178). – с. 19-33.
15. Демидова Е. Проблемы и перспективы развития малых горо¬дов России. - Екатеринбург. – 2009. // http: // mmj.ru / economics.html?&article;.
16. http: // kungur-info.ru/articles/econom /151.html
17. http: // ru.wikipedia.org/wiki/ города Казахстана.
18. Scott A. J. Regional Push: Towards a Geography of Development and Growth in Low-and Middle-Income Countries// Third World Quarterly. – Vol. 23.– No. 1 – 2002. – P. 137-161.
19. Петрикова Е.М. Комплексная инвестиционная программа разви-тия моногородов / Е.М. Петрикова // Территория и планирование.– 2011. – № 2(32). – С. 80-89..
20. Монопрофильные города. Информация к размышлению [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.monocityforum.ru.
21. Лексин В., Швецов А., Лузанов А. Исследование региональных и городских проблем в Научно-методическом центре Города России Института макроэкономических исследований при Минэкономики РФ в 1990–1999 гг. М.: Едиториал УРСС, 2000.
22. Регионы Казахстана – под ред. Смаилова А.А. Агентство Республики Казахстан по статистике Астана, 2011. – 24 с.
23. Давыдова И Ш., Малышкина А.М. Моногорода: проблемы и перспективы развития. – Казань: Издательство «Познание» Института экономики, управления и права, «Познание» баспасы, 2011. – 220 с.
24. Porter M. E. Regions and the New Economics of Competition // Global City-Regions: Trends, Theory, Policy. – 2001. – P. 145-151.
25. Суворова И.М. Комплексные инвестиционные планы моногородов // РГГУ экономикалық журналы. – 2011. – № 4(24).– С.79-85.
26. Вишевская Н.Т. Реформа законодательства о защите занятости в странах с развитой рыночной экономикой // "Труд за рубежом", №1, 2002. С. 88-108.
27. Опыть в области моноструктурированных городов: Альберт Шпеер и партнеры: презентации.-М., 2010.-С.40.
28. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. 3-е изд. М.: ГУ ВШЭ, 2003.495с.
29. Дёшина С.П. Диверсификация экономики моногорода как фактор снижения социальной напряженности // Вестник Ижевского государственного технического университета. 2010. №1. С. 69-72.
30. Бекбосынов А. Пустеют города, вымираются села. //Казахстанская правда.-2015.-5 марта.
31. Рудова А.А. Повышение занятости в моногородах: отечественный и зарубежный опыт. http://www.samoupravlenie.ru/50-02.php.
32. Carson, D.B, & Carson, D.A. (2013). Mobilising Labour in Remote «Boom» Towns for Economic Diversification: The case of Tennant Creek, Australia. Inner Asia Studies in the Humanities, 2, 31-44. http://www.cdu.edu.au/sites/default/files/research-brief-2014-5.pdf
33. С.Г. Стерник, Е.Н. Цуканова. Есть ли будущее у локальных рынков недвижимости депрессивных моногородов? Механизация строительства. http://ms.enjournal.net/. № 5 (827) — 2013.
34. Steven P. Dandaneau. A Town abandoned: Flint, Michigan, confronts deindustrialization. Published by Stat Universityof New York Press, Albany. -1996, 259 p.
35. Gerald L. Gordon. The economic survival of America's isolated small towns. CRC Press. -2015, 263 p.
36. Быстрова Т.Ю. Парк Эмшер: принципы и приемы реабилитации промышленных территорий. Академический вестник УралНИИПРОЕКТ РААСН. №2, 2014. С. 9-14.
37. Официальный сайт г. Острава. http://www.ostrava.cz/ru
38. Пьянкова С.Г. Формирование институтов развития монопрофильных территорий: зарубежный и отечественный опыт // Научный журнал «Фундаментальные исследования». – № 12, – 2011.
39. Москаленко И. О. Общие черты, проблемы и перспективы развития моногородов России // Актуальные вопросы экономики и управления: материалы междунар. заоч. науч. конф. (г. Москва, апрель 2011 г.) / Под общ. ред. Г. Д. Ахметовой. — М.: РИОР, 2011.
40. Колошин А., Разгуляев К., Тимофеев Ю., Русинов В. Анализ зарубежного опыта повышения отраслевой, региональной конкурентоспособности на основе развития кластеров. – URL: http://politanaliz.ru/articles_695.
41.https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Human_Settlements_Programme
2. ҚР Президентінің «Қазақстан-2050» стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» Жолдауы// Егемен Қазақстан – 15 желтоқсан 2012ж.
3. ҚР Президенті Н.Назарбаевтың Қазақстан халқына Жолдауы «Нұрлы жол - болашаққа бастар жол» // Егемен Қазақстан – 12 қараша 2014ж.
4. «Моноқалаларды дамытудың 2012 - 2020 жылдарға арналған бағдарламасын бекіту туралы» Қазақстан Республикасы Үкіметінің 2012 жылғы 25 мамырдағы № 683 Қаулысы.
5. Аль-Фараби. «Философские трактаты»/ Пер. с араб. - Алма-Ата: «Наука», 1970, б. 429.
6. Маркс К., Энгельс Ф. Шығармалар жинағы., 2-ші басылым, т.3, 7-544 бет.
7. Макс Вебер История хозяйства. Город, 2001.
8. Газета «За рубежом», 1968, №40, 12 бет.
9. Модели в географии / Под ред. Хаггета, Дж.Чорли. -М.: Прогресс, 2001. W. Cristaller.1933
10. Экономическая география. 2002 г. http: // vocable.ru/dictionary // word/modeli-v-yekonomicheskoi-geografi
11. Маслова А.Н. Экономическая база монопромышленных городов: особенности, конкурентоспособность, потенциал // Международная интернет-конференция «Актуальные вопросы современной науки». Сб. научн.трудов. – М., «Спутник», 2008. – с.160-164.
12. Пути активизации социально-экономического развития моно¬профильных городов России. – М., 2004. – с.8.
13. Васиян Р.И. О проблемах развития монопрофильных городов России. // Всероссийский экономический журнал ЭКО. – 2011. - №8. – С.132-135.
14. Петрикова Е.М. Комплексная инвестиционная программа эконо¬мики моногорода // Региональная экономика: теория и практика. – 2010. - №43 (178). – с. 19-33.
15. Демидова Е. Проблемы и перспективы развития малых горо¬дов России. - Екатеринбург. – 2009. // http: // mmj.ru / economics.html?&article;.
16. http: // kungur-info.ru/articles/econom /151.html
17. http: // ru.wikipedia.org/wiki/ города Казахстана.
18. Scott A. J. Regional Push: Towards a Geography of Development and Growth in Low-and Middle-Income Countries// Third World Quarterly. – Vol. 23.– No. 1 – 2002. – P. 137-161.
19. Петрикова Е.М. Комплексная инвестиционная программа разви-тия моногородов / Е.М. Петрикова // Территория и планирование.– 2011. – № 2(32). – С. 80-89..
20. Монопрофильные города. Информация к размышлению [Электронный ресурс]. – Режим доступа: http://www.monocityforum.ru.
21. Лексин В., Швецов А., Лузанов А. Исследование региональных и городских проблем в Научно-методическом центре Города России Института макроэкономических исследований при Минэкономики РФ в 1990–1999 гг. М.: Едиториал УРСС, 2000.
22. Регионы Казахстана – под ред. Смаилова А.А. Агентство Республики Казахстан по статистике Астана, 2011. – 24 с.
23. Давыдова И Ш., Малышкина А.М. Моногорода: проблемы и перспективы развития. – Казань: Издательство «Познание» Института экономики, управления и права, «Познание» баспасы, 2011. – 220 с.
24. Porter M. E. Regions and the New Economics of Competition // Global City-Regions: Trends, Theory, Policy. – 2001. – P. 145-151.
25. Суворова И.М. Комплексные инвестиционные планы моногородов // РГГУ экономикалық журналы. – 2011. – № 4(24).– С.79-85.
26. Вишевская Н.Т. Реформа законодательства о защите занятости в странах с развитой рыночной экономикой // "Труд за рубежом", №1, 2002. С. 88-108.
27. Опыть в области моноструктурированных городов: Альберт Шпеер и партнеры: презентации.-М., 2010.-С.40.
28. Гранберг А.Г. Основы региональной экономики. 3-е изд. М.: ГУ ВШЭ, 2003.495с.
29. Дёшина С.П. Диверсификация экономики моногорода как фактор снижения социальной напряженности // Вестник Ижевского государственного технического университета. 2010. №1. С. 69-72.
30. Бекбосынов А. Пустеют города, вымираются села. //Казахстанская правда.-2015.-5 марта.
31. Рудова А.А. Повышение занятости в моногородах: отечественный и зарубежный опыт. http://www.samoupravlenie.ru/50-02.php.
32. Carson, D.B, & Carson, D.A. (2013). Mobilising Labour in Remote «Boom» Towns for Economic Diversification: The case of Tennant Creek, Australia. Inner Asia Studies in the Humanities, 2, 31-44. http://www.cdu.edu.au/sites/default/files/research-brief-2014-5.pdf
33. С.Г. Стерник, Е.Н. Цуканова. Есть ли будущее у локальных рынков недвижимости депрессивных моногородов? Механизация строительства. http://ms.enjournal.net/. № 5 (827) — 2013.
34. Steven P. Dandaneau. A Town abandoned: Flint, Michigan, confronts deindustrialization. Published by Stat Universityof New York Press, Albany. -1996, 259 p.
35. Gerald L. Gordon. The economic survival of America's isolated small towns. CRC Press. -2015, 263 p.
36. Быстрова Т.Ю. Парк Эмшер: принципы и приемы реабилитации промышленных территорий. Академический вестник УралНИИПРОЕКТ РААСН. №2, 2014. С. 9-14.
37. Официальный сайт г. Острава. http://www.ostrava.cz/ru
38. Пьянкова С.Г. Формирование институтов развития монопрофильных территорий: зарубежный и отечественный опыт // Научный журнал «Фундаментальные исследования». – № 12, – 2011.
39. Москаленко И. О. Общие черты, проблемы и перспективы развития моногородов России // Актуальные вопросы экономики и управления: материалы междунар. заоч. науч. конф. (г. Москва, апрель 2011 г.) / Под общ. ред. Г. Д. Ахметовой. — М.: РИОР, 2011.
40. Колошин А., Разгуляев К., Тимофеев Ю., Русинов В. Анализ зарубежного опыта повышения отраслевой, региональной конкурентоспособности на основе развития кластеров. – URL: http://politanaliz.ru/articles_695.
41.https://en.wikipedia.org/wiki/United_Nations_Human_Settlements_Programme
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қала ғылыми зерттеудің нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Моноқалаларды қалыптастыру мен дамытудың теориялық негіздері және олардың жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстандағы моноқалалардың дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..13
2. Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Қазақстанның моноқалаларындағы экономикалық ахуалды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Хромтау қаласының экономикасын әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3. Моноқалалардың негізгі даму бағыттары мен проблемалары және олардың Қазақстандағы мемлекеттік реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1 Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың жаңа индустриялық бағытына стратегиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Моноқалалар экономикасын әртараптандыру дағдарыстан шығудың басым бағыты ретінде. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2015 жылдың 30 қарашасында Қазақстан халқына кезекті Жолдауын айтып, ол ғаламдық дағдарыс жағдайындағы экономиканың әртүрлі өрісіндегі ел әрекетіне негізгі басым жасалды. Біздің еліміз тәуелсіздік жылдарында бірнеше рет дағдарыс сәттерін бастан кешіп, одан еш қиналмастан өтті. Қазіргі кездегі біздің міндетіміз әлемнің 30 дамыған елдер қатарына кіру, ол үшін бізде табиғат және еңбек ұстанымы бар. Екі жыл ішінде, "Қазақстан - 2050" стратегиялық даму бағдарламасын қабылдағаннан кейін үлкен жұмыстар атқарылды, көптеген экономикалық көрсеткіштер бойынша біз әлем елдері ішінде қырқыншы позицияны ұстаймыз, бірақ босаңсуға болмайды. Елдің нақты табыстары бізге өз күшімізге сенімділікті береді. Еліміздің нақты табыстары өз күшімізге сенімділік береді. "Мәңгілік ел" және "100 нақты қадам" бағдарламасы жұмыс істеуін жалғастыруда [1].
Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Моноқалалардың дамуына және оның халқының әлеуметтік деңгейін көтеру жолында азық-түлік көмек, медициналық көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй көмегі, білім алу және кәсіби даярлыққа ықпал жасауды жатқызуға болады.
Ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту, әртараптандыру және бәсекелестік қабілетті арттыру жөніндегі табысты үдеріс индустриялық-инновациялық саясатты дәйекті іске асыруға байланысты болып отыр. Ең алдымен барлық назар әлемдік экономиканың дамуының қазіргі заманғы жағдайына сәйкес келетін инновациялық индустрияландыруға түсетінін атап өту қажет. Бүгінгі таңда Елбасы әлемнің бәсекелестікке қабілетті елу елінің қатарына кіру туралы ел алдына қойған міндеті экономиканың нақты секторында сапалы өзгерістер енгізу ісіне серпін берді.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- Ақтөбе облысы моноқаласының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау;
- мемлекеттік бағдарламалар мен әлеуметтік-экономикалық даму стратегияларына сай моноқаланың даму бағытын зерттеу;
- моноқалалардың урбанизациялық мәселесін, өнеркәсіп жағдайының жалпы даму динамикасын талдау;
- нарықтың инфрақұрылымы және қоғамдық артықшылықтар мен кемшіліктерді салыстыру, осыған байланысты шешілмеген проблемаларды қарастыру;
- қалыптасқан дағдарыс жағдайын шешу үшін сапалы ұсыныстарды қарастыру және шешу жолдарын көрсету;
- моноқаладағы демографиялық жағдайды, жалпы жұмыссыздық деңгейін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы алғышарттарды шешуге мүмкіндік жасау;
- шешуге қойылған бағдарламаларды жүзеге асыруды ұйымдастыру жолдарын көрсету;
- әлемдік экономикаға тиімді кіруге өңірдін экономикалық дамуының салалық серпілісінің негізін құру;
- Ақтөбе облысы моноқаласының экономикасын, әлеуметтік жағдайын тұрлаулы белсенді өрлеудің кешенді өнеркәсіпті іргетасы ретінде әртараптандыру;
- моноқалалардағы қалыптасқан әлеуметтік әлжуаздылықты жойып, халықтың рухани әлеуетін дамыту.
Дипломдық жұмыс мазмұннан, кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытыңдыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері, моноқалалардың нарықтық шаруашылықты ұйымдастырудағы маңызы, қалалардың әлеуметтік - экономикалық даму тенденциясы мен заңдылықтары, моноқалалардың дамуының әлеуметтік - экономикалық факторлары мен ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші бөлімде Ақтөбе облысы моноқаласының әлеуметтік - экономикалық дамуы, моноқалалардың экономикалық - географиялық және тарихи дамуының алғышарттары, моноқалалардың жіктелуі және өнеркәсіпті дамытудағы рөлі, аймақтың даму жүйесінде моноқалалардың нарықтық инфрақұрылымы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталады.
Үшінші бөлімде моноқалалардың әлеуметтік - экономикалық даму тұжырымдамасы, қалалардың индустриалды - инновациялық даму
перспективасы, моноқалалардың әлеуметтік - экономикалық даму моделі,
проблемалары және олардың тұрақты даму тұжырымдамасы қарастырылады.
1. Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері.
0.1. Қала ғылыми зерттеудің нысаны ретінде.
Қалалардың өсуі және дамуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуында, яғни оның негізінде жатқан қоғамдық өндірістің дамуында кездейсоқ жағдай емес. Қалалардың тарихи пайда болуы еңбектің терең бөлінуімен байланысты, яғни ауыл шаруашылығынан өндірістің бөлініп шығуы. Қалалардың өсуі және даму процесі қай қоғамда болса да ауылдың қала ретіндегі қалыптасып, қалаларда жаңа әлеуметтік-экономикалық қайшылықтардың пайда болуымен байқалады. Қазіргі заманғы урбанизацияға қарама-қайшылықтардың көбі тән болып келеді, олардың ішінде ең бастылары өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы дамуындағы қарама-қайшылықтар, қала тұрғындарының тым тығыз орналасуы, халықтың өмір сүруінің нашарлауы және өмір сүру деңгейінде айырмашылықтардың пайда болуы мен сапасының түсуі, алып қалалардың пайда болуы, тұрғын үй мәселесі, еңбек етуде жұмыс орындардың тығыздығы, қылмыстың және жоқшылықтың өсуі, экологиялық ортаның нашарлауы, әлеуметтік шиеленістер және т.б.
Осы құбылыстарды жою және бейтараптандыру - қалаларды басқару мен реттеудің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады, себебі, аталған сұрақтардың сәтті шешілуі жоғарыдағы көріністердің мәні мен нағыз масштабын және олардың пайда болуының тетіктерін зерттеуде қатал түрде ғылыми зерттеуді талап етеді.
Қала түсінігі санқилы өтпелі заманда әртүрлі мазмұнға ие болды. Әдетте, ол генетика-тарихи, формальды-құқықтық, статистикалық, демографиялық, қоғамдық-шаруашылықтық және де басқа да межелерге сүйеніп беріледі. Әдебиеттерде қазіргі қала түсінігі - бұл өзінің жергілікті басқару органы бар, онымен қоса, тұрғындар саны белгілі бір шартты санға теңгерілетін тұрғылықты жер аталады. Формальды көзқарас тұрғысынан қала бұл - әкімшілік шекарадағы аумақтың бір бөлігі.
Аталғандай қала түсінігіне әртүрлі анықтамалар беруге болады. Мысалы айталық, Египетте қала - бұл белгілі бір әкімшілік орталық, яғни әкімшілік билікке ие орталық. Кейбір мемлекеттерде тұрғындардың белгілі саны туралы мүлде ойланбайды, олар үшін қала немесе қала емес деп тағайындалуы мүмкін.
Ежелгі грек философы Аристотель әр қаланың тұрғындар санын 10 мың адамнан артық қылмай шектеу қажет деген ұсынысын айтқан болатын. Ол қала тұрғындары бір алаңға жиналып, бір бірімен танысып, пікір алмасып, бірге шешім қабылдайтын қаланың моделін ұсынды.
Шығыс ойшылы Әль-Фараби өзінің Философиялық трактаттар (870-950 жж.) атты ғылыми еңбегінде қайырымды қала туралы ілімін дамытты, оның ойынша бұндай қала тәртіпсіз, ар-ұятсыз, адасқан, тұрғындары байлықты өмірдің мақсаты деп санайтын қалаға қарама-қайшы болып келеді. Әл Фараби саяси-экономикалық пікірлерін Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы, Мемлекеттік билеушінің нақыл сөздері және Азаматтық саясат еңбектерінде баяндайды. Ол, саяси-экономикалық ілім - қайырымды басқару, оны ұйымдастырудың тәсілдері мен қала тұрғындарына қайырымдылық пен игіліктің қалай келетінін, оған қандай жолмен жетуге болатындығын үйретеді деді. Адамдар өздерінің санасынан тыс қалыптасатын материалдық игіліктерді өндіруде әр түрлі топтарға, қауымдастықтарға біріккені белгілі. Осындай ұйымдастырушылықтың бірі - толық, екіншісі - толымсыз қоғам деп аталады. Өз ретінде толық қоғам үлкен, орта, кіші болып бөлінеді.
Үлкен қоғам - жер бетіндегі мекендеуші барлық адамдардың жиынтығы. Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші, шағын қоғамға жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен отбасы мүшелері жатады. Ғұлама қайырымды және қайырымсыз қала тұрғандарына талдау жасап, ондағы жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, айналысатын кәсібін, тұрмыс-салтын, өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарын көрсетуге ұмтылды. Оның айтуынша, адамдар, бақытты болуы үшін бір-біріне көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала-ізгі қала. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық. Сол сияқты халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне-бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді [5, 429б]. Әл-Фарабидің пікірінше, қоғамдардың ең жетілген формасы - қала, қала - бұл ел басқаруда адамдарды ең үлкен бақытқа жеткізетін мінсіз үлгісі саналады. Әл-Фараби қала терминін әкімшілік аумақтық бөлініс ретіндегі, осы заманғы ауқымдағы қаланы белгілеу үшін ғана емес, мемлекет-қаланы белгілеу үшін де, сондай-ақ, феодалдық қоғамда ең көп болған әртүрлі әлеуметтік топтарды белгілеу үшін де қолданады. Ол қала тұрғындарының бақытты өмірге қол жеткізуі жоғарғы, қайырымды билік өнеріне де тікелей қатысты деп ой түйеді. Қайырымды қала билеушілері өз жұрты, тұрғындары үшін қызмет етеді. Қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкіндігі, құқығы бар бақыт дегеніміз - игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең жетілгені. Сондықтан, қайырымды билеушілер билеген қала тұрғындары ғана бақытқа жете алатыны айтылады.
Ғұлама қайырымды қалалармен бірге надан, бұзылған, сараң, қайырымсыз қалалардың болатынын ескертеді. Сонымен қатар, қайырымды қала тұрғындары пайдаланатын игіліктерге ғылым негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу, әртүрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату өмір сүруін т.б. жатқызады.
Кезінде А. Смит, К. Маркс және Ф. Энгельс қаланы нақтылы тарихи түсінік ретінде қарастыру керек деп белгілеген. Көрнекі мысал болып ғылыми-техникалық прогресспен бірге дамитын, олардың нәтижесінде қалалық қоныстанудың, табиғатының, қоғам өміріндегі рөлі мен маңыздылығының өсуі, пайда болатын қалалардың прогрессивті урбандалуын айтуға болады.
Маркстың айтуы бойынша, қала-бұл халықтың, өндіріс құралдарының, капиталдың, көшеттердің, сұраныстардың шоғырлану фактісін білдіреді, ал ауылда дәл осыған қарсы факт анықталады, яғни оқшаулану және тарқалу. Сонымен қатар, қала салалардың механикалық жиынын немесе түрлі қызмет түрлерінің жиынтығын білдірмейді. Бұл дегеніміз - адамдардың белгілі бір ұйымы, ол өзінше бір сияқты, яғни онда өте үлкен диспропорция болмауы қажет. Себебі, олардың экономикалық, не болмаса әлеуметтік қызметтерін орындауда теріс әсерін береді. Қалалық қоныстанудың аумақтық ұйымының күрделілігі келесіде: Қаланың өзінің өмір сүруі жай ғана көптеген тәуелсіз үйлердің болуымен ерекшеленеді. Мұнда оның құраушы сандары әсер етпейді, бұл өзінше бір ағза деуге болады [6, 50б]. Тиісінше, қала-бұл ең алдымен шоғырланған жүйе. Қаланың аумақтық бірлігі, қатынастардың (жалпылама, қызметтердің алмасуы және басқалары) адамдардың, жалпы қалалық пайдалану нысандарының (мысалға, инженерлік коммуникациялар, көліктік тораптар) дамуына шарт жасайды, ал жоғарыда аталғандар өз кезегінде осы бірлікті күшейте түседi.
Ірі қалалар, ең алдымен, өндіріс пен көшіп - қонудың орталықтарына айналды. Ф.Энгельс сипатындағы қала неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым онда өмір сүруге ыңғайлы: мұнда темір жол торабтары, құбырлар, шосселер де осында; дайын жұмысшыларды таңдау мүмкіндігі мол, жаңа кәсіпорындар ұйымдастырылуы да осында, мұнда барлығына қол жетімді, шалғай аудандармен салыстырғанда арзан, базарлар мен биржалар мекені, тұтынушылар кездесетін орын, дайын өнімді жеткізу мен шикізат нарықтарымен байланыс міндетті түрде болатын елді мекен деп атап өткен [6,354].
Сонымен қатар, ірі қалаларды орталықсыздандырудың негізгі идеясын ағылшын ғалымы Эбенезер Говард (1850-1928жж.) өзінің Қалалар - болашақтың бақтары атты ғылыми жұмысында айтқан болатын. Ал, Макс Вебер көзқарасына сүйенсек, Қала - бұл экономикалық мағынада тұрғылықты халықтың күнделікті қажеттіліктерін жергілікті нарықта қанағаттандыруы және мұндағы өнімдердің көптеген бөлігі тұрғындармен өндірілуі деп қарастырады [7].
Сондықтан да біздің көзқарасымызша, қаланы бірыңғай әлеуметтік-экономикалық жүйені құрайтын ұлттық экономиканың түйіні ретінде сипаттау қажет. Ұлттық экономика құрамындағы тұтас шаруашылық жүйе бөлігі қоғамдық өндірістің жаңа шыңына шығуға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуы бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
БҰҰ жанындағы бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтауында бүкіл әлемде бейбітшілік сақтап қалу мәселесінен кейінгі ХХ ғасырдың екінші жартыжылдығында адамзат алдындағы шұғыл мәселе - ол қалаларды жоспарлау болып табылады [8].
Қала санының өсуі, оның ішінде ондағы тұрып жатқан халықтың көлемі мен санының өсуі олардың дамуында ғылыми және практикалық қызығушылық мәселесінің өсу шарттарын туғызады. Сондықтан да осы үдерістің ең басты спецификалық ерекшеліктерін анықтау яғни біріншіден, қала ұғымының критерийлерін қалыптастыру және анықтау экономикалық ғылымның маңызды міндеті болып табылады. Қазіргі таңда осы сұрақтарды зерттеуде, оның ішінде қала ұғымын анықтауда біршама көлемді экономикалық, экономикалық-географиялық, сәулет-қала құрылысы, әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық және басқа да ТМД елдері ғалымдарының әдебиеттері арналған, олардың әрбір салалар мағлұматында қала ұғымының азды-көпті ашық анықтамасы және зерттеудің теориялық ыңғайы келтірілген. Қаланы анықтаудың негізінен келесі критерийлер келтіріледі: статистикалық (аумақ көлемі және халық саны); демографиялық (халықтың өсу қарқыны); өндірістік-функционалдық (халықтың өндірістік-еңбек қызметтерінде үстем ететін қызмет түрлері); сәулет-құрылыс (өндіріс, тұрғын үй-шаруашылық және мәдени мәндегі нысандарды орналастыруды жоспарлау); тарихи-генетикалық (пайда болу, пайда болу мерзімі); экологиялық және т.б.
Экономикалық-географиялық мәнде қала шоғырланудың бір формасы ретінде қаралады, олардың шеңберінде адамдар белгілі бір материалдық және рухани өндірісте өзара араласады. Әлеуметтанушылар негізінен осы ұғымның әлеуметтік құраушысы талдауына жүгінеді - қалалық өмір сүру салтына, қалалар арасындағы байланыс және халқының сұранысы. Өз кезегінде демографтар қаланы белгілі бір бағдарланған тіршілік ету қағидасы бар, халық қоныстануға тиісті өздерінің талаптарын ұстанатын ұйым ретінде қарастыруды ұсынады.
Ғылыми әдебиеттің талдауы көрсеткендей, қала ұғымының бекітілген баяндамасы, шын мағынасында, оның әлеуметтік-экономикалық мәнін толығынан ашпайды. Монографиялық зерттеулерде ол жиі қоғамның өндіріс күшінің өңірлік ұйымы ретінде ғана қарастырылады. Шынында, аталған ұғымның әлеуметтік-экономикалық құрылымы біршама ауқымды және терең. Қазіргі заманғы қала - көптеген сфералардан құралған, әртүрлі байланыстары бар табиғаттың түрлі функционалдық жүйелерінен және нысандардан, оның ішінде алғашқыдан материалдық сфералар байланысынан және адамның өндіру сфераларының үздіксіз байланысынан тұрады.
1.2 Моноқалаларды қалыптастыру және олардың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халыққа арнаған өзінің кезекті Жолдауында үкіметке жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеуді және моноқалаларды дамыту бағдарламасын дайындауды тапсырды [2].
Осыған байланысты моноқалалар түсінігін теориялық жағынан түсіндіру, олардың ерекшеліктерін және қалыптасу факторларын зерттеу, сондай-ақ оларды дамыту барысында біздің елімізде ғана емес, сонымен бірге әлемдік тәжірибеде туындайтын негізгі мәселелерді анықтау қызығушылық тудырады.
Қалалардың - ірі, орта және шағын типтерін анықтау кезінде әлемдік теория мен тәжірибеде қаланың көлемі (халқының саны), оның қызметінің мөлшері мен көлемі (көпшілік тұрғындарының негізгі қызметі) секілді негізгі критерийлер ескеріледі. Бұл ретте түрлі елдердің ұлттық заңнамаларында елді мекен қала болып есептелінетін халық санының түрлі критерийлері белгіленген: Данияда 250 адамнан бастап, Жапонияда 30 мың адамға дейін. Қазақстанда және ТМД елдерінде егер елді мекен халық саны 12 мың адамнан кем болмаған жағдайда қалаға жатқызылады.
Шағын қалалар санатына келетін болсақ, бұл халықтың көп болу критерийінің, яғни тұрақты тұрғындар санының негізінде бөлінетін халықтың жинақы түрде тұру жүйесі. Әдетте, заманауи шағын қалада тұрғындардың саны 50 мыңға дейін жетеді, ұйымдастырушылық-басқару қызметтері атқарылады, белгілі бір дәрежеде дамыған өндірістік базасы бар, оған инфрақұрылым мен көріктендірудің белгілі бір элементтері, көп қабатты құрылыстар, жер телімдері жақын орналасқан үй шаруашылығы тән. Шағын қалалар қала халқының ұдайы өсуі, қаланың аумағындағы әрбір адамның қажетті күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барлық қажетті заттармен жабдықталған, қаланың аумағында орналасқан тұрғындар шоғырланған аумақтық тұтас және жинақы кеңістіктер болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда 87 қала бар, олардың шамамен 60-ы шағын қала мәртебесіне ие, ал оларда тұратын халықтың жалпы саны шамамен 1,5 млн. адамды құрайды.
Қалалардың пайда болуы мен экономикалық дамуының негізгі үрдістерін түсіндіруге негіз болып табылатын кейбір базалық теориялық ережелерді қарастырайық.
Олардың біріншісі, едәуір кең тараған түрі - кеңістіктік артықшылық теориясы немесе орналасу теориясы. Бұл теорияға сәйкес кеңістіктік артықшылық кез келген экономикалық қызметте көрінеді және өндірістің қандай да бір түрлерінің толық анықталған елді мекендерде орналасуына мәжбүрлейді. Басқа сөзбен айтқанда, әрбір қаланың шикізат көздеріне немесе өндірістің басқа да факторларына (жұмыс күші, жер, энергия) немесе өткізу нарығына жақын орналасуымен байланысты өзінің аумақтық артықшылықтары болады. Әдетте, шикізатқа аса тәуелді өндіріс шикізат көзіне жақын орналасады, ал айтарлықтай көлік шығындарын болжайтын өндіріс өткізу нарығына жақын орналасады. Мысалы, алюминий өнеркәсібі арзан электр энергиясы көздеріне, металлургия зауыты темір кені мен тас көмір кенін өндіру орындарына жақын орналасады. Бұл теория белгілі бір дәрежеде еліміздегі қалыптасқан өндіріс күштерінің орналасуын түсіндіреді.
Қалалар мен қалалық кенттердің қалыптасу қағидаларын түсіндіретін басқа теория, қалалық қоныстардың көлік өзгерісінің негізінде орналасу теориясы болып табылады. Ол алғаш рет С.Cooley жұмыстарында берілген болатын. Бұл қалалардың пайда болу теориясының негізінде елді мекендердің басымдықтағы көлік жолдарының айналасына шоғырлануы жатыр. Мысалы, бастапқыда қалалар мен қалалық қоныстар ірі өзендердің, теңіздердің, аумақтарды экономикалық игеруге арналған қақпалар, минералдық шикізатты және жер шаруашылығы өнімдерін тасып шығару порты секілді су жолдарының бойында пайда болған. Көлік жолдарының айналасында қалыптасқан дәл осы орталықтарда барлық өнеркәсіптер, банктер, білім мен мәдениет орындары шоғырланған. Басқа аумақтар ұзақ уақыт нашар игеріліп, онда ірі елді мекендер мен қалалар болмады.
Темір жолдарының пайда болуымен ірі теміржол тораптарында қалыптасқан қалалардың рөлі арта бастады. Осы теорияға сәйкес, Қазақстанда өнеркәсіптік-көлік орталықтары ретінде қалыптасқан шағын қалаларды бөліп алуға болады - бұл Қандыағаш, Ембі, Шалқар, Аягөз, Шар, Шу, Арыс. Сонымен, көліктік өзгеріс теориясын басшылыққа алатын болсақ, көліктің жаңа түрлерінің, байланыс пен коммуникацияның пайда болуы мен дамуының нәтижесінде көлік тораптарына байланыссыз елді мекендер пайда бола бастады. Оның үстіне, постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы мен ақпараттық өрістің дамуына қарай бұл теория өзінің мәнін жоғалтатын болады.
Қаланың орталық орны теориясы - неміс географтары В.Кристаллердің және А.Лэманың еңбектерінде көрініс тапты [9]. Тұжырымдама қалалық аумақты ұстау үшін өнімді ауыл шаруашылығы жерлерінің біршама мөлшерінің қажеттігін пайымдауға негізделген. Қалалық сауда зонасының, сондай-ақ, ауыл аумағының қызмет етуі үшін қажетті аймақты құрайтын қатынастар туындайды.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін, басымдықпен дамитын салалары бар қалаларға 19 қаланы жатқызуға болады: Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есіл, Степняк, Сарқанд, Жаркент, Қаскелең, Үштөбе, Есік, Үшарал, Талғар, Шемонаих, Зайсан, Булаев, Мамлютка, Сергеевка, Тайыншы, Жетісай.
Қазіргі заманғы аймақтық дамудың әлемдік теориясында Дж. Кольбтің ұяларды дұрыс тарату үлгісі жалпы қабылданған үлгі болып саналады [10]. Бұл үлгінің мәні елді мекендердің ұйыған түрде шоғырланып орналасуында: ірі қала орталық орнында таралып орналасады, оның ықпал ету шекарасына шағын қалалар жақын орналасады; моноқалалардың айналасында олардың өткізу аймағының шетінде ауылдық елді мекендер орналасады.
Дж. Кольбтің үлгісіне сәйкес шағын қалалар немесе орталық-қалаға тікелей жақын орналасатын серік-қалалар көбінесе жатын аудандар немесе қосымша өнеркәсіп алаңдарының рөлін атқарады. Халық қала-орталыққа жылдам жете алады, бұл оған жұмысқа орналасуға, өзінің біліктілігін арттыруға, көрсетілетін әлеуметтік-тұрмыстық қызмет түрлерін толыққанды пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл ретте экологиялық артықшылықтар маңызды емес немесе олар мүлдем жоқ. Осы жүйе бойынша еуропалық дамыған елдердің көптеген ірі қалалары мен астаналары дамиды. Қазақстанда ұяларды дұрыс тарату үлгісі енді ғана қалыптасып келеді, олар едәуір өрістеген түрінде Алматы, Астана және Қарағанды қалаларының айналасында қалыптасуда.
Агломерация орталығынан алпыс километр радиус қашықтықта орналасқан қалалар мен елді мекендердің серік-қалалармен салыстырғанда артықшылықтары басымырақ: бір жағынан мұнда еңбек және оқу мақсаттарымен халықтың күнделікті көшіп-қону мүмкіндігі сақталады, екінші жағынан - адамдардың өмірі үшін барынша қолайлы экологиялық жағдай қалыптасқан.
Алпыс километрден астам қашықтықта орналасқан елді мекендер ең қолайлы экологиялық жағдайда болып табылады, бірақ бұл жерде орталыққа бару еркіндігі біршама уақыт жұмсауға байланысты шектелген. Сәйкесінше, жеке және кәсіби жағынан өсу мүмкіндіктері шектелген. Өмір сүру қалпы ауыл тіршілігіне жақын.
Әлемдік тәжірибеде көптеген моноқалалардың пайда болуы қаланың мамандану қызмет бағытының негізінде оның орналасуын түсіндіретін теориялық тұжырымдаманың ережелеріне сәйкес болған. Әсіресе, қаланың атқарымдық мамандануы теориясы шахтерлік немесе металлургиялық қалалардың пайда болуы кезінде айқын болды. Мысалы, Оралда негізінен зауыт-қалалар құрылды. Кейбір қалалар осы атқарымды сақтап қалды, кейбіреулері - оларды жоғалтты немесе басқа атқарымдарды игерді. Мұндай қаланың басты айрықша ерекшелігі, оның өндірісті орналастыру жүйесіндегі мамандану факторларына тікелей тәуелділігі болып табылады. Әдетте, мұндай қалалардың аумағында жергілікті халықтың өмір сүру деңгейіне түпкілікті негізде әсер ететін бір немесе бірнеше кәсіпорындар қызмет етеді.
Дәл осы қалалар моноқалалар немесе моноөнеркәсіптік қалалар атауына ие болды, яғни бір жақты мамандандырылған экономикалық базасы бар қалалар [11]. Бұл қалаларға, әдетте, қалалық қоныстың қызмет етуі мен қала тіршілігінің барлық маңызды аспектілеріне ықпал ететін, ірі қала түзуші кәсіпорынмен тығыз байланыстың болуы тән. Шағын қаланы моноқалаларға жатқызудың нақты анықталған және айқын параметрлері жоқ, бірақ келесі сандық критерийлерді пайдалану туралы ресейлік зерттеушілердің ұсынысымен келісуге болады: қаланың барлық өнімдерінің 50%-дан астам көлемінің артықшылықты саланың кәсіпорындарында шығуы немесе осы қаланың экономикалық белсенді халқының 25%-дан астамы осы кәсіпорындарда жұмыс істеуі [12].
Моноқаланың негізгі сипаттамалары ретінде экономикалық әдебиетте белгіленген келесі сипаттамаларды мойындауға болады [13, 14]:
- бір-екі бір типтегі кәсіпорындардың немесе бір технологиялық тізбектегі кәсіпорындардың, яғни қала түзуші кәсіпорындардың болуы;
- қаланың басқа ірі елді мекендерден біршама алшақтығы, бұл еңбек ресурстарының жинақылығын және оның күш салу мен өмір тіршілігі салаларын таңдауын шектейді;
- қалалық бюджет пен халық табысының бәсекеге қабілеттілігіне және қала түзуші кәсіпорындардың қызмет ету тиімділігіне аса тәуелділігі;
- жұмыспен қамту саласының әртараптануының төмендігі және оның салдары ретінде кәсіби мамандану бағыты бойынша халықтың бір типтегі құрамы.
Әдетте, бұл қалалар бір саланы ғана дамытуға мамандану салдарынан, өзінің дамуы барысында орасан зор қиыншылықтарға ұшырайды. Сондықтан, кең ауқымды салалардың кешенді желісі қалыптасқан ірі қалаларға қарағанда, бір жақты маманданған шағын қалалардың басымдығы, көбінесе еңбекті қолдану саласын кеңейту, барынша тиімді және теңдестірілген жұмыспен қамтамасыз ету болып табылады, бұл жақын орналасқан ірі қаламен немесе ауылдық ауданмен қоғамдасуды күшейту қажеттігін тудырады.
Мысалға, Ресейде шағын қалалар елдің барлық қалаларының шамамен 23 құрайды [15]. Олар (орташа қалалармен бірлесіп) дамыған мемлекеттің таралып орналасуы жүйесінің қаңқасы болуы тиіс. Экономикалық дағдарысқа байланысты, қала түзуші кәсіпорындары кері кеткен бірқатар моносалалы қалалар едәуір қиын экономикалық жағдайға тап болды және қалалық бюджеттегі демеу қаржының мөлшері 90%-ға дейін жетті. Бұл қалаларда жұмыспен қамту мәселесі барынша өзекті бола түсті. Сонымен қатар, Ресейде шамамен 500 қала моноқырынды болып табылады, олардың ішінде жағдайы дағдарысты күйдегі қалалар тобына 213 қала кіреді (оның ішінде орманды моносалалы қоныстар - 90, машина жасау - 28, көмір - 16, түсті металл кен орындарының базасында - 14, тоқыма - 10) [16].
Осы мәселелер Қазақстанның бірқатар қалаларына да тән. Мысалы, осында 20-шы жүзжылдықтың 60-шы жылдары қалалық өнеркәсіп орталықтары немесе моноқалалар пайда болды. Барлығы шамамен 23-30 қала. Мысалға, мұндай өнеркәсіптік орталықтарға бағытталған - Сарань, Шахтинск қалалары жатады. Олардың жартысында халық тұрмайды, бірақ, тіптен болашағы жоқ қалалар да бар. Оларды жұмыспен қамту бағдарламаларының және басқа да бағдарламалардың аясында оңтайландыру қажет. Шағын қалалардың келесі типтерін бөліп қарастыруға болады:
- өндіруші өнеркәсіп арқылы артықшылықпен дамитын қалалар (15 қала келесідегідей маманданған: көмір өндіруге - Екібастұз, Абай, Шахтинск; мұнай мен газды шығаруға - Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай; металл рудаларын шығаруға - Рудный, Зыряновск, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Хромтау; шикізат ресурстарының басқа да түрлерін шығаруға маманданған қалалар - Жаңатас, Қаратау, Жетіқара);
- өңдеуші өнеркәсіп арқылы артықшылықпен дамушы қалалар (9 қала келесідегідей маманданған: химия өнеркәсібіне - Сарань, Алға, Степногорск; металлургия өнеркәсібіне - Ақсу; машина жасау, құрылыс, тоқыма және тамақ өнеркәсібіне - Макинск, Ерейментау, Қапшағай, Леңгір, Арал);
- электр энергиясын өндіру жөніндегі сала арқылы артықшылықпен дамушы қалалар - Шардара, Серебрянск [17].
Нарықтық қатынастарға өту аймақтардың, облыстардың, сонымен бірге муниципалдық құрылымдардың айқындаушы экономикалық және әлеуметтік сипаттамаларын айтарлықтай өзгертті. Бұл өзгерістер әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқарудың орталықтандырылмауы едәуір дәрежеде қалаларға әсер тигізді.
1.3 Қазақстандағы моноқалалардың дамуының ерекшеліктері
Қазақстанның жалғыз ғана қала түзуші кәсіпорынның айналасында қалыптасқан моноқалалардың жағдайы барынша қиын дәрежеде қалып отыр (мысалы, Кентау, Текелі, Жаңаөзен, Шу, Степногорск, Арқалық, Лисаковск, Приозерск, Қазалы және т.б.). Қайта құру мен нарықтық қайта реформалау жылдары көптеген қала түзуші кәсіпорындар бәсекелестікке төтеп бере алмай, өздерінің мәнін жоғалта бастады, нәтижесінде шағын қалалардың халқы күрт азайып кетті. Мысалы, 1989 жылдан бастап 1999 жылға дейін Державинск қаласы тұрғындарының 50%-нан айырылды, Курчатов және Жаңатас қалалары - 43%, Қаратау - 35%, Қарқаралы - 33%, Степняк, Арқалық және Сергеевка қалалары - 27%, Абай қаласы - 25% халқынан айырылды.
Моноқалалардың көбі қала құру кәсіпорындар өндірісінің тоқтауының немесе қысқаруының салдарынан өздерінің бұрынғы өнеркәсіптік және өнеркәсіптік емес атқарымдарын жоғалтқан. Кер кетуші деп атала бастаған шағын қалалардың көпшілігі осындай қиын жағдайда қалды. Халқының саны бойынша бүгінде қала мәртебесіне сай келмейтін 13 шағын қала бар - бұл Державинск, Ерейментау, Степняк, Жем, Темір, Курчатов, Шар, Карқаралы, Қазалы, Форт-Шевченко, Булаев, Мамлютка, Сергеевка [17].
Қостанай облысы Лисаковск қаласының жағдайы басқаша, онда қала құрушы Соколов-Сарыбай тау-кен байыту комбинатының тоқтап қалуына қарамастан экономикалық өсу байқалады. Бұл Лисаковск еркін экономикалық аймағының қысқа уақыт қызмет етуінің, қала экономикасын әртараптандыру мен моноқалалардың кәсіпкерлікті дамытудың арқасында мүмкін болып отыр.
Соңғы жылдары елімізде негізгі күш пен инвестициялар ірі қалалар мен облыс орталықтарын дамытуға бағытталды. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы негізінен экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыруға бағытталған. Бұл орталықтар өзімен бірге, басқа аймақтарды да алып шығатын қуатты экономикалық өрлеу аймақтарына айналады деп жоспарланды. Алайда, іс жүзінде бұл орындалмағанын көрсетті. Керісінше, өсу орталықтары өздеріне барлық қажетті ресурстарды (қаржы-шаруашылық, еңбек, материалдық және т.б.) көптеп тарта бастады, әдетте, бұл ол ресурстардың басқа аймақтарда азаюына алып келеді. Шағын және орташа қалалардың мүдделері дұрыс қорғалмады, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар орын алған жағдайда ғана ауық-ауық ескеріліп отырды. Яғни, Батыс Қазақстанда 2011 ж., Оңтүстік Қазақстанда - 2012ж.су тасқыны кезінде, Алматы облысындағы бөгеттің бұзылуы және т.б. Көбінесе оларды мегаполис табыс алу үшін қосымша алаңдар ретінде ғана қолданады. Егер ондай ресурстар табылмаса, қалаға тиісінше дәрежеде назар аударылмайды. Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінесе сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар ортақ алғышарттармен де сипатталады.
Жоғарыда айтылғандарды жан-жақты талдай келе, Қазақстанның барлық шағын қалаларына ортақ экономикалық дамудың негізгі мәселелерін бөліп қарауға болады:
- өнеркәсіптің бір түрі басым келетін қалалық қоныстардың болуы, бұл қоныстардың қала түзуші кәсіпорынға толық тәуелділігін білдіреді;
- экономикалық базаның шектелуі және білікті кадрлар мен инвестициялар тартудағы тиімсіз бәсекелік жағдайлар;
-көпшілік өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық артта қалушылығы, негізгі қорлардың жоғары деңгейде тозуы, еңбекті қолдану орындарының жетіспеушілігі мен жұмыссыздықтың артуы;
- қолайсыз демографиялық ахуал - жастардың ірілеу қалаларға көшуі, халықтың табиғи кемуі, денсаулық сақтаудың төменгі даму деңгейі;
- әлеуметтік-мәдени саланың жеткілікті деңгейде дамымауы және инженерлік-инфрақұрылымдық объектілердің төменгі даму деңгейі. Осылайша, еліміздегі шағын қалалардың даму мәселелері өте өзекті болып отыр. Сондықтан, аталған елді мекендердің қайта жаңғыруына бағытталған бағдарламаны әзірлеу, қазіргі заман талабына барынша сай келеді, ол жергілікті бастамалардың дамуын ескере отырып, моноқалаларды мемлекеттік қолдауға барынша мақсатты бағытталған сипат беретін болады.
Ел Президенті алға қойған шағын қалаларды дамытудың арнайы бағдарламасын әзірлеу міндеті Қазақстанның экономикасын кешенді кеңістіктік дамыту тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге халықты жұмыспен қамту мәселелері тұрғысынан және жалпы қазақстандық қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда да өте маңызды болып табылады. Бір уақытта жергілікті экономикалық мәселелерді шешу үшін жергілікті органдардың қызметтері мен өкілеттіктерін кеңейту қажет, сондықтан жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеу туралы шешім қабылдау дер кезінде қабылданған шешім болып табылады.
Алайда, бір ортақ бағдарламамен барлық моноқалалардың түйткелді мәселелерін шешу мүмкін емес. Макродеңгейдегі моноқалаларды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шағын қалаларды дамытудың негізгі бағыттарын айқындайтын болады. Осы бағдарламамен бірге әрбір қаланың жергілікті билік органдары оның бәсекеге қабілетті артықшылықтарына негізделген, оның дамуының қолайлы және шектеуші факторларын ескеретін өзінің даму стратегиясын әзірлеуі тиіс. Әрбір қалада көптеген факторларды жеке зерттеп, әрі қарай нақты қаланың даму бағдарламасын әзірлеу қажет. Бұл үшін шағын және орташа қалалардың әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштеріне мониторингті жүргізу, үрдістерді анықтау, даму бағдарламаларын әзірлеу қажет. Бұл жерде бенчмаркинг ғылымы өте пайдалы болмақ - қаланың барлық мүмкіндіктерін ескере отырып, қаланы дамытудың әлеуетін анықтау және стратегиялық бағыттарын белгілеу.
Моноқалаларды дамытудың стратегиялық бағыттары мыналар болуы мүмкін:
- қалыптасқан маманданым жаңа нарықтық жағдайларда тиімсіз болған жағдайларда ғана бейінін өзгерту;
- көлік тораптары, өнеркәсіптік кәсіпорындардың, рекреациялық және басқа да қызмет көрсетуші орталықтардың орналасқан орны ретінде олардың рөлін күшейту;
- қаланың қалыптасқан әлеуетіне, әсіресе білікті кадрларға сүйенетін жаңа функцияларды дамыту;
- туристік орталықтарды, ең алдымен осы мақсаттар үшін қолайлы табиғи шарттары мен тарих және мәдениет ескерткіштері бар қалаларды дамыту.
Монобейіндік сипаттағы моноқалаларды дамыту мәселелерін шешу жолдары, біздің пікірімізше, келесілер болуы мүмкін:
- қайта өңдеуші өндірістерді құру есебінен пайдалы кен орындарын шығаратын аймақтарындағы мономамандану саласын жеңілдету;
- қала түзуші кәсіпорынды әртараптандыру және қайта құрылымдау, қуатты арттыру, шығарылатын өнімнің номенклатурасын кеңейту;
- толық жете және технологиялық маманданудың жоғары деңгейіндегі шағын кәсіпорындарды дамыту (тораптар мен бөлшектер, жергілікті шикізаттан құрылыс материалдарын, халық тұтынатын тауарларды өндіру);
- экономиканың жаңа секторларында жаңа инновациялық өндірістерді құру, ақпараттық саланы қалыптастыру және қаланың атқарымдық мамандану бағытын кеңейту;
- моноқалаларда кадрларды қайта оқыту, оқыту және қайта даярлау арқылы халықты жұмыспен қамту стратегиясын іске асыру;
- уақытша жұмыс орындарын ашу және қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру арқылы халықты жұмыспен қамтуды уақытша қолдау;
- моноқалалардың кәсіпкерліктің дамуына көмек көрсету, гранттар, субсидиялар беру, жеңілдікті қаржыландыру, несиелер бойынша мемлекеттік кепілдіктер беру, өндірістік алаңдарға жеңілдікпен қол жеткізу, өндірістік алаңдарды жеңілдікпен жалға беру және т.б.;
- әрекет етуші кәсіпорындардың, инфрақұрылымдық объектілердің негізгі қорларын жаңарту;
-әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылым объектілерін дамыту.
Әрине, Қазақстанның шағын қалаларының түрлі типтері үшін қолдаудың түрлі нысандары мен әдістері қолданылуы мүмкін және тиіс, бірақ моноқалаларды мемлекеттік қолдаудың едәуір тиімді әдісі уақытша қаржылық жеңілдіктер беру немесе құю емес, олардың аумағында қысқа мерзімдік кезеңдерге (3-4 жылға) айрықша бюджеттік режимдерді құру болып табылатындығын ескеру қажет.
2. Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаттамасы.
2.1 Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы.
Қалалар - қоғамның барлық территориялық жүйесінің маңызды бөлігі, елдің халық шаруашылығының негізі болып саналады. Оларға негізгі тұрғыны өнеркәсіп, сауда мен басқару жүйесінде және ауыл шаруашылық емес салаларда қызмет ететін елді мекендер жатады. Халық тұрғындарының санына байланысты оларды бірнеше түрге бөлуге болады: шағын (халық саны 50 мыңнан аспайтын), орта (халық саны 50-100 мыңға дейін), үлкен (100-250 мыңға дейін), ірі (250-500 мыңға дейін), аса ірі (500 адамнан асатын). Мұнда ерекше топты халқы 1 млн. адам құрайтын ірі қалаларды атап өтуге болады. Сондықтан да, біздің көзқарасымызша қаланы бірыңғай әлеуметтік-экономикалық жүйені құрайтын ұлттық экономиканың түйіні ретінде сипаттау қажет. Ұлттық экономика құрамындағы тұтас шаруашылық жүйе бөлігі қоғамдық өндірістің және жаңа шыңына шығуға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуы бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Осы көзқараста аталған ұғымды елді мекеннің қызметі және тұрғыны жағынан анықтау толық еместігін мойындағын жөн. Осындай көзқарас біздің заңнамада да айқындалған.
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайы айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20%-дан астамы) шоғырландырылған қала. Немесе моноқала - бұл негізгі бөлігі өнеркәсіптік өндіріс, еңбекке қабілетті халқы, әдетте, бір профильдегі және шикізаттық бағыттағы (мономамандандырылған) бір немесе бірнеше қала құрушы кәсіпорындарда шоғырланған, соған байланысты қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
- қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20%-дан астамын құрайтын (мономамандандыру);
- қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20%-дан астамы жұмыс істейтін;
- қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бұл ретте көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста [4].
Қазақстанда қазіргі уақытта қала мәртебесі бар 86 елді мекеннің 27-сі моноқала болып санылады (1-қосымша). Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда, халық саны 50 мың адамға дейін шағын қалалар құрайды.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
- өндіру өнеркәсіптері басым дамыған қалалар (көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз; мұнай және газ өндіру Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен; металл кенін өндіру - Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау, Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау; шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара).
- өңдеу өндірісі басым дамыған қалалар (химия өнеркәсібі - Серебрянск;
- машина жасау, металлургия өнеркәсібі (алтын), уран өндірісі - Степногорск; металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау).
Ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді (қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз; қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск; қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар - Кентау, Серебрянск, Текелі).
Нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы қаланың ауылдан бөлініп шығуын жеделдете түсіп, тұрғындар дифференциациясын сипаты мен өмірлік қызметінің әдіс тәсілін өзгертті. Мұнда қосымша қызығушылық танытушылар үшін әртүрлі шарттар қарастырылады, онымен қоса мұнда капитал шоғырлануы орын алған, күннен күнге дамыған инфрақұрылым қалыптасқан, сатушы мен сатып алушы көзбе-көз кездесе алатын орын. Нарық жағдайында қала мүмкіндігі мол экономикалық орталық, сонымен қатар аумақтық жүйе және күннен күнге шексіз өсіп келе жатқан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырушы.
Қазір қалалар негізінен өндірістік, зияткерлік және ғылыми әлеуеті зор, жаңашылдық пен инновацияның тарихи қалыптасқан орталықтары болып табылады. Сәйкесінше, қалалар даму технологияларына, инновацияларға деген сұранысты талап етіп, өздері соны қанағаттандырады. Барлық заманда осылай болған және болашақта да солай болады. Бірақ дәл қазіргі уақытта әлем қалалардың түпкілікті өзгерісінің дәуіріне қадам басты.
Өткен ғасырдың 60-80 жылдары шағын және орташа қалалардың мәселелері мемлекеттік деңгейде бірнеше рет қаралды, көптеген үкімет қаулылары шығарылды, бірақ бұлардың көпшілігі орындалған жоқ, себебі олардың мақсатты түрдегі даму бағдарламасы болған жоқ. Қалалар мен жергілікті билік органдарының басқару жұмыстары деңгейінің төмендігінен басқару жүйесін орталықтандырылған және дотациялық механизмдерге ауыстыру - көптеген шағын және орташа қалалық елді мекендердің күйзелуіне әкеліп соқтырды.
Жаңа экономикалық реформа кезінде, басқарудың орталықтандырылмаған жағдайында, шағын және орташа қалалардың өз бетінше дамыту қабілеттерін өзіндік ресурстар мен мүмкіндіктер негізінде қалпына келтіруге бағытталған мәселелерді шешуге жаңаша тәсілдер қажет. Егер қалалар мен аймақтардың қарым-қатынасы мемлекеттік деңгейде де тең құқылы негізде жүргізілетін болса, шағын және орташа қалалардың өз бетінше даму үдерісі оң нәтиже беруі мүмкін. Өзіндік ресурстар негізінде шағын және орташа қалалардың одан әрі дамуы үшін оларға тиімді шарт негізінде өз ресурстарының бір бөлігін басқару мүмкіндігін беру қажет. Бұл шағын және орташа қалалардың тең құқылы шаруашылық жүргізуші және экономикалық қызмет субъектілері ретінде қарастырылуы тиіс екендігін білдіреді.
Қазіргі кездегі жергілікті басқару органдарының, денсаулық сақтау және білім беру секілді салалардағы әлеуметтік қызмет көрсетулерді тым болмаса минималды деңгейде арттыру бұл мәселелерді шешпейді. Сондықтан үкіметтің, аймақтық және қалалық басқару органдарының нақты қаржылай көмегі шағын қалалардағы жобаларды инвестициялау үшін кәсіпорындарға субсидиялар, заемдар мен салықтық жеңілдіктер көрсету түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1.Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..5
1.1 Қала ғылыми зерттеудің нысаны ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
1.2 Моноқалаларды қалыптастыру мен дамытудың теориялық негіздері және олардың жіктемесі ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...9
1.3 Қазақстандағы моноқалалардың дамуының ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ..13
2. Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаттамасы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .17
2.1 Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 17
2.2 Қазақстанның моноқалаларындағы экономикалық ахуалды талдау ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...20
2.3 Хромтау қаласының экономикасын әртараптандыру және шағын және орта бизнесті дамыту ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..36
3. Моноқалалардың негізгі даму бағыттары мен проблемалары және олардың Қазақстандағы мемлекеттік реттелуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .48
3.1 Қазақстан Республикасындағы моноқалалардың жаңа индустриялық бағытына стратегиялық зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 48
3.2 Моноқалалар экономикасын әртараптандыру дағдарыстан шығудың басым бағыты ретінде. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 53
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .62
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 66
Кіріспе
Қазақстан Республикасының Президенті Н.Назарбаевтың 2015 жылдың 30 қарашасында Қазақстан халқына кезекті Жолдауын айтып, ол ғаламдық дағдарыс жағдайындағы экономиканың әртүрлі өрісіндегі ел әрекетіне негізгі басым жасалды. Біздің еліміз тәуелсіздік жылдарында бірнеше рет дағдарыс сәттерін бастан кешіп, одан еш қиналмастан өтті. Қазіргі кездегі біздің міндетіміз әлемнің 30 дамыған елдер қатарына кіру, ол үшін бізде табиғат және еңбек ұстанымы бар. Екі жыл ішінде, "Қазақстан - 2050" стратегиялық даму бағдарламасын қабылдағаннан кейін үлкен жұмыстар атқарылды, көптеген экономикалық көрсеткіштер бойынша біз әлем елдері ішінде қырқыншы позицияны ұстаймыз, бірақ босаңсуға болмайды. Елдің нақты табыстары бізге өз күшімізге сенімділікті береді. Еліміздің нақты табыстары өз күшімізге сенімділік береді. "Мәңгілік ел" және "100 нақты қадам" бағдарламасы жұмыс істеуін жалғастыруда [1].
Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінен сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Сондықтан, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар алғы шарттармен де сипатталады. Моноқалалардың дамуына және оның халқының әлеуметтік деңгейін көтеру жолында азық-түлік көмек, медициналық көмек және әлеуметтік қамтамасыз ету, тұрғын үй көмегі, білім алу және кәсіби даярлыққа ықпал жасауды жатқызуға болады.
Ұлттық экономиканы одан әрі жаңғырту, әртараптандыру және бәсекелестік қабілетті арттыру жөніндегі табысты үдеріс индустриялық-инновациялық саясатты дәйекті іске асыруға байланысты болып отыр. Ең алдымен барлық назар әлемдік экономиканың дамуының қазіргі заманғы жағдайына сәйкес келетін инновациялық индустрияландыруға түсетінін атап өту қажет. Бүгінгі таңда Елбасы әлемнің бәсекелестікке қабілетті елу елінің қатарына кіру туралы ел алдына қойған міндеті экономиканың нақты секторында сапалы өзгерістер енгізу ісіне серпін берді.
Осылайша, жоғарыда айтып кеткендерді қорытындылай келе, біз зерттелініп отырған мәселенің ғылыми және тәжірибелік маңызының зор екенін, бүгінгі таңда өзекті екенін айта аламыз.
Дипломдық жұмыстың мақсаты:
- Ақтөбе облысы моноқаласының әлеуметтік-экономикалық дамуын талдау;
- мемлекеттік бағдарламалар мен әлеуметтік-экономикалық даму стратегияларына сай моноқаланың даму бағытын зерттеу;
- моноқалалардың урбанизациялық мәселесін, өнеркәсіп жағдайының жалпы даму динамикасын талдау;
- нарықтың инфрақұрылымы және қоғамдық артықшылықтар мен кемшіліктерді салыстыру, осыған байланысты шешілмеген проблемаларды қарастыру;
- қалыптасқан дағдарыс жағдайын шешу үшін сапалы ұсыныстарды қарастыру және шешу жолдарын көрсету;
- моноқаладағы демографиялық жағдайды, жалпы жұмыссыздық деңгейін талдау.
Дипломдық жұмыстың міндеттері:
- моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуындағы алғышарттарды шешуге мүмкіндік жасау;
- шешуге қойылған бағдарламаларды жүзеге асыруды ұйымдастыру жолдарын көрсету;
- әлемдік экономикаға тиімді кіруге өңірдін экономикалық дамуының салалық серпілісінің негізін құру;
- Ақтөбе облысы моноқаласының экономикасын, әлеуметтік жағдайын тұрлаулы белсенді өрлеудің кешенді өнеркәсіпті іргетасы ретінде әртараптандыру;
- моноқалалардағы қалыптасқан әлеуметтік әлжуаздылықты жойып, халықтың рухани әлеуетін дамыту.
Дипломдық жұмыс мазмұннан, кіріспеден, үш негізгі бөлімнен, қорытыңдыдан, пайдаланылған әдебиеттер тізімінен және қосымшалардан тұрады.
Бірінші бөлімде моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері, моноқалалардың нарықтық шаруашылықты ұйымдастырудағы маңызы, қалалардың әлеуметтік - экономикалық даму тенденциясы мен заңдылықтары, моноқалалардың дамуының әлеуметтік - экономикалық факторлары мен ерекшеліктері қарастырылады.
Екінші бөлімде Ақтөбе облысы моноқаласының әлеуметтік - экономикалық дамуы, моноқалалардың экономикалық - географиялық және тарихи дамуының алғышарттары, моноқалалардың жіктелуі және өнеркәсіпті дамытудағы рөлі, аймақтың даму жүйесінде моноқалалардың нарықтық инфрақұрылымы және әлеуметтік-экономикалық жағдайы сипатталады.
Үшінші бөлімде моноқалалардың әлеуметтік - экономикалық даму тұжырымдамасы, қалалардың индустриалды - инновациялық даму
перспективасы, моноқалалардың әлеуметтік - экономикалық даму моделі,
проблемалары және олардың тұрақты даму тұжырымдамасы қарастырылады.
1. Қалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының теориялық аспектілері.
0.1. Қала ғылыми зерттеудің нысаны ретінде.
Қалалардың өсуі және дамуы қоғамның әлеуметтік экономикалық дамуында, яғни оның негізінде жатқан қоғамдық өндірістің дамуында кездейсоқ жағдай емес. Қалалардың тарихи пайда болуы еңбектің терең бөлінуімен байланысты, яғни ауыл шаруашылығынан өндірістің бөлініп шығуы. Қалалардың өсуі және даму процесі қай қоғамда болса да ауылдың қала ретіндегі қалыптасып, қалаларда жаңа әлеуметтік-экономикалық қайшылықтардың пайда болуымен байқалады. Қазіргі заманғы урбанизацияға қарама-қайшылықтардың көбі тән болып келеді, олардың ішінде ең бастылары өнеркәсіп және ауыл шаруашылығы дамуындағы қарама-қайшылықтар, қала тұрғындарының тым тығыз орналасуы, халықтың өмір сүруінің нашарлауы және өмір сүру деңгейінде айырмашылықтардың пайда болуы мен сапасының түсуі, алып қалалардың пайда болуы, тұрғын үй мәселесі, еңбек етуде жұмыс орындардың тығыздығы, қылмыстың және жоқшылықтың өсуі, экологиялық ортаның нашарлауы, әлеуметтік шиеленістер және т.б.
Осы құбылыстарды жою және бейтараптандыру - қалаларды басқару мен реттеудің ең негізгі міндеттерінің бірі болып табылады, себебі, аталған сұрақтардың сәтті шешілуі жоғарыдағы көріністердің мәні мен нағыз масштабын және олардың пайда болуының тетіктерін зерттеуде қатал түрде ғылыми зерттеуді талап етеді.
Қала түсінігі санқилы өтпелі заманда әртүрлі мазмұнға ие болды. Әдетте, ол генетика-тарихи, формальды-құқықтық, статистикалық, демографиялық, қоғамдық-шаруашылықтық және де басқа да межелерге сүйеніп беріледі. Әдебиеттерде қазіргі қала түсінігі - бұл өзінің жергілікті басқару органы бар, онымен қоса, тұрғындар саны белгілі бір шартты санға теңгерілетін тұрғылықты жер аталады. Формальды көзқарас тұрғысынан қала бұл - әкімшілік шекарадағы аумақтың бір бөлігі.
Аталғандай қала түсінігіне әртүрлі анықтамалар беруге болады. Мысалы айталық, Египетте қала - бұл белгілі бір әкімшілік орталық, яғни әкімшілік билікке ие орталық. Кейбір мемлекеттерде тұрғындардың белгілі саны туралы мүлде ойланбайды, олар үшін қала немесе қала емес деп тағайындалуы мүмкін.
Ежелгі грек философы Аристотель әр қаланың тұрғындар санын 10 мың адамнан артық қылмай шектеу қажет деген ұсынысын айтқан болатын. Ол қала тұрғындары бір алаңға жиналып, бір бірімен танысып, пікір алмасып, бірге шешім қабылдайтын қаланың моделін ұсынды.
Шығыс ойшылы Әль-Фараби өзінің Философиялық трактаттар (870-950 жж.) атты ғылыми еңбегінде қайырымды қала туралы ілімін дамытты, оның ойынша бұндай қала тәртіпсіз, ар-ұятсыз, адасқан, тұрғындары байлықты өмірдің мақсаты деп санайтын қалаға қарама-қайшы болып келеді. Әл Фараби саяси-экономикалық пікірлерін Қайырымды қала тұрғындарының көзқарастары туралы, Мемлекеттік билеушінің нақыл сөздері және Азаматтық саясат еңбектерінде баяндайды. Ол, саяси-экономикалық ілім - қайырымды басқару, оны ұйымдастырудың тәсілдері мен қала тұрғындарына қайырымдылық пен игіліктің қалай келетінін, оған қандай жолмен жетуге болатындығын үйретеді деді. Адамдар өздерінің санасынан тыс қалыптасатын материалдық игіліктерді өндіруде әр түрлі топтарға, қауымдастықтарға біріккені белгілі. Осындай ұйымдастырушылықтың бірі - толық, екіншісі - толымсыз қоғам деп аталады. Өз ретінде толық қоғам үлкен, орта, кіші болып бөлінеді.
Үлкен қоғам - жер бетіндегі мекендеуші барлық адамдардың жиынтығы. Орта қоғамға белгілі бір халық, тайпалар бірігеді. Ал, кіші, шағын қоғамға жекелеген қалалардың тұрғындары, ондағы көшелер мен отбасы мүшелері жатады. Ғұлама қайырымды және қайырымсыз қала тұрғандарына талдау жасап, ондағы жекелеген топтардың әлеуметтік жағдайын, айналысатын кәсібін, тұрмыс-салтын, өмір сүру ерекшеліктері мен құндылықтарын көрсетуге ұмтылды. Оның айтуынша, адамдар, бақытты болуы үшін бір-біріне көмектесіп отыру мақсатымен бірлескен қала-ізгі қала. Халқы бақытқа жету үшін өзара көмектесіп отырған қоғам да ізгі қоғам болады. Қалалардың бәрі бақытқа жету жолында біріне-бірі көмектесіп тұратын халық ізгі халық. Сол сияқты халықтардың бәрі бақытқа ұмтылып, біріне-бірі көмектесіп отырса, бүкіл жер жүзі ізгі болар еді [5, 429б]. Әл-Фарабидің пікірінше, қоғамдардың ең жетілген формасы - қала, қала - бұл ел басқаруда адамдарды ең үлкен бақытқа жеткізетін мінсіз үлгісі саналады. Әл-Фараби қала терминін әкімшілік аумақтық бөлініс ретіндегі, осы заманғы ауқымдағы қаланы белгілеу үшін ғана емес, мемлекет-қаланы белгілеу үшін де, сондай-ақ, феодалдық қоғамда ең көп болған әртүрлі әлеуметтік топтарды белгілеу үшін де қолданады. Ол қала тұрғындарының бақытты өмірге қол жеткізуі жоғарғы, қайырымды билік өнеріне де тікелей қатысты деп ой түйеді. Қайырымды қала билеушілері өз жұрты, тұрғындары үшін қызмет етеді. Қайырымды қала тұрғындарының ғана мүмкіндігі, құқығы бар бақыт дегеніміз - игіліктердің ішіндегі ең қадірлісі, ең үлкені және ең жетілгені. Сондықтан, қайырымды билеушілер билеген қала тұрғындары ғана бақытқа жете алатыны айтылады.
Ғұлама қайырымды қалалармен бірге надан, бұзылған, сараң, қайырымсыз қалалардың болатынын ескертеді. Сонымен қатар, қайырымды қала тұрғындары пайдаланатын игіліктерге ғылым негіздерін меңгеру, әділдікке ұмтылу, әртүрлі әлеуметтік топтардың бір-бірімен тату өмір сүруін т.б. жатқызады.
Кезінде А. Смит, К. Маркс және Ф. Энгельс қаланы нақтылы тарихи түсінік ретінде қарастыру керек деп белгілеген. Көрнекі мысал болып ғылыми-техникалық прогресспен бірге дамитын, олардың нәтижесінде қалалық қоныстанудың, табиғатының, қоғам өміріндегі рөлі мен маңыздылығының өсуі, пайда болатын қалалардың прогрессивті урбандалуын айтуға болады.
Маркстың айтуы бойынша, қала-бұл халықтың, өндіріс құралдарының, капиталдың, көшеттердің, сұраныстардың шоғырлану фактісін білдіреді, ал ауылда дәл осыған қарсы факт анықталады, яғни оқшаулану және тарқалу. Сонымен қатар, қала салалардың механикалық жиынын немесе түрлі қызмет түрлерінің жиынтығын білдірмейді. Бұл дегеніміз - адамдардың белгілі бір ұйымы, ол өзінше бір сияқты, яғни онда өте үлкен диспропорция болмауы қажет. Себебі, олардың экономикалық, не болмаса әлеуметтік қызметтерін орындауда теріс әсерін береді. Қалалық қоныстанудың аумақтық ұйымының күрделілігі келесіде: Қаланың өзінің өмір сүруі жай ғана көптеген тәуелсіз үйлердің болуымен ерекшеленеді. Мұнда оның құраушы сандары әсер етпейді, бұл өзінше бір ағза деуге болады [6, 50б]. Тиісінше, қала-бұл ең алдымен шоғырланған жүйе. Қаланың аумақтық бірлігі, қатынастардың (жалпылама, қызметтердің алмасуы және басқалары) адамдардың, жалпы қалалық пайдалану нысандарының (мысалға, инженерлік коммуникациялар, көліктік тораптар) дамуына шарт жасайды, ал жоғарыда аталғандар өз кезегінде осы бірлікті күшейте түседi.
Ірі қалалар, ең алдымен, өндіріс пен көшіп - қонудың орталықтарына айналды. Ф.Энгельс сипатындағы қала неғұрлым үлкен болған сайын, соғұрлым онда өмір сүруге ыңғайлы: мұнда темір жол торабтары, құбырлар, шосселер де осында; дайын жұмысшыларды таңдау мүмкіндігі мол, жаңа кәсіпорындар ұйымдастырылуы да осында, мұнда барлығына қол жетімді, шалғай аудандармен салыстырғанда арзан, базарлар мен биржалар мекені, тұтынушылар кездесетін орын, дайын өнімді жеткізу мен шикізат нарықтарымен байланыс міндетті түрде болатын елді мекен деп атап өткен [6,354].
Сонымен қатар, ірі қалаларды орталықсыздандырудың негізгі идеясын ағылшын ғалымы Эбенезер Говард (1850-1928жж.) өзінің Қалалар - болашақтың бақтары атты ғылыми жұмысында айтқан болатын. Ал, Макс Вебер көзқарасына сүйенсек, Қала - бұл экономикалық мағынада тұрғылықты халықтың күнделікті қажеттіліктерін жергілікті нарықта қанағаттандыруы және мұндағы өнімдердің көптеген бөлігі тұрғындармен өндірілуі деп қарастырады [7].
Сондықтан да біздің көзқарасымызша, қаланы бірыңғай әлеуметтік-экономикалық жүйені құрайтын ұлттық экономиканың түйіні ретінде сипаттау қажет. Ұлттық экономика құрамындағы тұтас шаруашылық жүйе бөлігі қоғамдық өндірістің жаңа шыңына шығуға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуы бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді.
БҰҰ жанындағы бүкіләлемдік денсаулық сақтау ұйымының анықтауында бүкіл әлемде бейбітшілік сақтап қалу мәселесінен кейінгі ХХ ғасырдың екінші жартыжылдығында адамзат алдындағы шұғыл мәселе - ол қалаларды жоспарлау болып табылады [8].
Қала санының өсуі, оның ішінде ондағы тұрып жатқан халықтың көлемі мен санының өсуі олардың дамуында ғылыми және практикалық қызығушылық мәселесінің өсу шарттарын туғызады. Сондықтан да осы үдерістің ең басты спецификалық ерекшеліктерін анықтау яғни біріншіден, қала ұғымының критерийлерін қалыптастыру және анықтау экономикалық ғылымның маңызды міндеті болып табылады. Қазіргі таңда осы сұрақтарды зерттеуде, оның ішінде қала ұғымын анықтауда біршама көлемді экономикалық, экономикалық-географиялық, сәулет-қала құрылысы, әлеуметтік, әлеуметтік-демографиялық және басқа да ТМД елдері ғалымдарының әдебиеттері арналған, олардың әрбір салалар мағлұматында қала ұғымының азды-көпті ашық анықтамасы және зерттеудің теориялық ыңғайы келтірілген. Қаланы анықтаудың негізінен келесі критерийлер келтіріледі: статистикалық (аумақ көлемі және халық саны); демографиялық (халықтың өсу қарқыны); өндірістік-функционалдық (халықтың өндірістік-еңбек қызметтерінде үстем ететін қызмет түрлері); сәулет-құрылыс (өндіріс, тұрғын үй-шаруашылық және мәдени мәндегі нысандарды орналастыруды жоспарлау); тарихи-генетикалық (пайда болу, пайда болу мерзімі); экологиялық және т.б.
Экономикалық-географиялық мәнде қала шоғырланудың бір формасы ретінде қаралады, олардың шеңберінде адамдар белгілі бір материалдық және рухани өндірісте өзара араласады. Әлеуметтанушылар негізінен осы ұғымның әлеуметтік құраушысы талдауына жүгінеді - қалалық өмір сүру салтына, қалалар арасындағы байланыс және халқының сұранысы. Өз кезегінде демографтар қаланы белгілі бір бағдарланған тіршілік ету қағидасы бар, халық қоныстануға тиісті өздерінің талаптарын ұстанатын ұйым ретінде қарастыруды ұсынады.
Ғылыми әдебиеттің талдауы көрсеткендей, қала ұғымының бекітілген баяндамасы, шын мағынасында, оның әлеуметтік-экономикалық мәнін толығынан ашпайды. Монографиялық зерттеулерде ол жиі қоғамның өндіріс күшінің өңірлік ұйымы ретінде ғана қарастырылады. Шынында, аталған ұғымның әлеуметтік-экономикалық құрылымы біршама ауқымды және терең. Қазіргі заманғы қала - көптеген сфералардан құралған, әртүрлі байланыстары бар табиғаттың түрлі функционалдық жүйелерінен және нысандардан, оның ішінде алғашқыдан материалдық сфералар байланысынан және адамның өндіру сфераларының үздіксіз байланысынан тұрады.
1.2 Моноқалаларды қалыптастыру және олардың теориялық негіздері
Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев халыққа арнаған өзінің кезекті Жолдауында үкіметке жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеуді және моноқалаларды дамыту бағдарламасын дайындауды тапсырды [2].
Осыған байланысты моноқалалар түсінігін теориялық жағынан түсіндіру, олардың ерекшеліктерін және қалыптасу факторларын зерттеу, сондай-ақ оларды дамыту барысында біздің елімізде ғана емес, сонымен бірге әлемдік тәжірибеде туындайтын негізгі мәселелерді анықтау қызығушылық тудырады.
Қалалардың - ірі, орта және шағын типтерін анықтау кезінде әлемдік теория мен тәжірибеде қаланың көлемі (халқының саны), оның қызметінің мөлшері мен көлемі (көпшілік тұрғындарының негізгі қызметі) секілді негізгі критерийлер ескеріледі. Бұл ретте түрлі елдердің ұлттық заңнамаларында елді мекен қала болып есептелінетін халық санының түрлі критерийлері белгіленген: Данияда 250 адамнан бастап, Жапонияда 30 мың адамға дейін. Қазақстанда және ТМД елдерінде егер елді мекен халық саны 12 мың адамнан кем болмаған жағдайда қалаға жатқызылады.
Шағын қалалар санатына келетін болсақ, бұл халықтың көп болу критерийінің, яғни тұрақты тұрғындар санының негізінде бөлінетін халықтың жинақы түрде тұру жүйесі. Әдетте, заманауи шағын қалада тұрғындардың саны 50 мыңға дейін жетеді, ұйымдастырушылық-басқару қызметтері атқарылады, белгілі бір дәрежеде дамыған өндірістік базасы бар, оған инфрақұрылым мен көріктендірудің белгілі бір элементтері, көп қабатты құрылыстар, жер телімдері жақын орналасқан үй шаруашылығы тән. Шағын қалалар қала халқының ұдайы өсуі, қаланың аумағындағы әрбір адамның қажетті күнделікті қажеттіліктерін қанағаттандыру үшін барлық қажетті заттармен жабдықталған, қаланың аумағында орналасқан тұрғындар шоғырланған аумақтық тұтас және жинақы кеңістіктер болып табылады. Қазіргі уақытта Қазақстанда 87 қала бар, олардың шамамен 60-ы шағын қала мәртебесіне ие, ал оларда тұратын халықтың жалпы саны шамамен 1,5 млн. адамды құрайды.
Қалалардың пайда болуы мен экономикалық дамуының негізгі үрдістерін түсіндіруге негіз болып табылатын кейбір базалық теориялық ережелерді қарастырайық.
Олардың біріншісі, едәуір кең тараған түрі - кеңістіктік артықшылық теориясы немесе орналасу теориясы. Бұл теорияға сәйкес кеңістіктік артықшылық кез келген экономикалық қызметте көрінеді және өндірістің қандай да бір түрлерінің толық анықталған елді мекендерде орналасуына мәжбүрлейді. Басқа сөзбен айтқанда, әрбір қаланың шикізат көздеріне немесе өндірістің басқа да факторларына (жұмыс күші, жер, энергия) немесе өткізу нарығына жақын орналасуымен байланысты өзінің аумақтық артықшылықтары болады. Әдетте, шикізатқа аса тәуелді өндіріс шикізат көзіне жақын орналасады, ал айтарлықтай көлік шығындарын болжайтын өндіріс өткізу нарығына жақын орналасады. Мысалы, алюминий өнеркәсібі арзан электр энергиясы көздеріне, металлургия зауыты темір кені мен тас көмір кенін өндіру орындарына жақын орналасады. Бұл теория белгілі бір дәрежеде еліміздегі қалыптасқан өндіріс күштерінің орналасуын түсіндіреді.
Қалалар мен қалалық кенттердің қалыптасу қағидаларын түсіндіретін басқа теория, қалалық қоныстардың көлік өзгерісінің негізінде орналасу теориясы болып табылады. Ол алғаш рет С.Cooley жұмыстарында берілген болатын. Бұл қалалардың пайда болу теориясының негізінде елді мекендердің басымдықтағы көлік жолдарының айналасына шоғырлануы жатыр. Мысалы, бастапқыда қалалар мен қалалық қоныстар ірі өзендердің, теңіздердің, аумақтарды экономикалық игеруге арналған қақпалар, минералдық шикізатты және жер шаруашылығы өнімдерін тасып шығару порты секілді су жолдарының бойында пайда болған. Көлік жолдарының айналасында қалыптасқан дәл осы орталықтарда барлық өнеркәсіптер, банктер, білім мен мәдениет орындары шоғырланған. Басқа аумақтар ұзақ уақыт нашар игеріліп, онда ірі елді мекендер мен қалалар болмады.
Темір жолдарының пайда болуымен ірі теміржол тораптарында қалыптасқан қалалардың рөлі арта бастады. Осы теорияға сәйкес, Қазақстанда өнеркәсіптік-көлік орталықтары ретінде қалыптасқан шағын қалаларды бөліп алуға болады - бұл Қандыағаш, Ембі, Шалқар, Аягөз, Шар, Шу, Арыс. Сонымен, көліктік өзгеріс теориясын басшылыққа алатын болсақ, көліктің жаңа түрлерінің, байланыс пен коммуникацияның пайда болуы мен дамуының нәтижесінде көлік тораптарына байланыссыз елді мекендер пайда бола бастады. Оның үстіне, постиндустриалдық қоғамның қалыптасуы мен ақпараттық өрістің дамуына қарай бұл теория өзінің мәнін жоғалтатын болады.
Қаланың орталық орны теориясы - неміс географтары В.Кристаллердің және А.Лэманың еңбектерінде көрініс тапты [9]. Тұжырымдама қалалық аумақты ұстау үшін өнімді ауыл шаруашылығы жерлерінің біршама мөлшерінің қажеттігін пайымдауға негізделген. Қалалық сауда зонасының, сондай-ақ, ауыл аумағының қызмет етуі үшін қажетті аймақты құрайтын қатынастар туындайды.
Қазақстанда ауыл шаруашылығы өнімін қайта өңдейтін, басымдықпен дамитын салалары бар қалаларға 19 қаланы жатқызуға болады: Ақкөл, Арқалық, Атбасар, Есіл, Степняк, Сарқанд, Жаркент, Қаскелең, Үштөбе, Есік, Үшарал, Талғар, Шемонаих, Зайсан, Булаев, Мамлютка, Сергеевка, Тайыншы, Жетісай.
Қазіргі заманғы аймақтық дамудың әлемдік теориясында Дж. Кольбтің ұяларды дұрыс тарату үлгісі жалпы қабылданған үлгі болып саналады [10]. Бұл үлгінің мәні елді мекендердің ұйыған түрде шоғырланып орналасуында: ірі қала орталық орнында таралып орналасады, оның ықпал ету шекарасына шағын қалалар жақын орналасады; моноқалалардың айналасында олардың өткізу аймағының шетінде ауылдық елді мекендер орналасады.
Дж. Кольбтің үлгісіне сәйкес шағын қалалар немесе орталық-қалаға тікелей жақын орналасатын серік-қалалар көбінесе жатын аудандар немесе қосымша өнеркәсіп алаңдарының рөлін атқарады. Халық қала-орталыққа жылдам жете алады, бұл оған жұмысқа орналасуға, өзінің біліктілігін арттыруға, көрсетілетін әлеуметтік-тұрмыстық қызмет түрлерін толыққанды пайдалануға мүмкіндік береді. Бұл ретте экологиялық артықшылықтар маңызды емес немесе олар мүлдем жоқ. Осы жүйе бойынша еуропалық дамыған елдердің көптеген ірі қалалары мен астаналары дамиды. Қазақстанда ұяларды дұрыс тарату үлгісі енді ғана қалыптасып келеді, олар едәуір өрістеген түрінде Алматы, Астана және Қарағанды қалаларының айналасында қалыптасуда.
Агломерация орталығынан алпыс километр радиус қашықтықта орналасқан қалалар мен елді мекендердің серік-қалалармен салыстырғанда артықшылықтары басымырақ: бір жағынан мұнда еңбек және оқу мақсаттарымен халықтың күнделікті көшіп-қону мүмкіндігі сақталады, екінші жағынан - адамдардың өмірі үшін барынша қолайлы экологиялық жағдай қалыптасқан.
Алпыс километрден астам қашықтықта орналасқан елді мекендер ең қолайлы экологиялық жағдайда болып табылады, бірақ бұл жерде орталыққа бару еркіндігі біршама уақыт жұмсауға байланысты шектелген. Сәйкесінше, жеке және кәсіби жағынан өсу мүмкіндіктері шектелген. Өмір сүру қалпы ауыл тіршілігіне жақын.
Әлемдік тәжірибеде көптеген моноқалалардың пайда болуы қаланың мамандану қызмет бағытының негізінде оның орналасуын түсіндіретін теориялық тұжырымдаманың ережелеріне сәйкес болған. Әсіресе, қаланың атқарымдық мамандануы теориясы шахтерлік немесе металлургиялық қалалардың пайда болуы кезінде айқын болды. Мысалы, Оралда негізінен зауыт-қалалар құрылды. Кейбір қалалар осы атқарымды сақтап қалды, кейбіреулері - оларды жоғалтты немесе басқа атқарымдарды игерді. Мұндай қаланың басты айрықша ерекшелігі, оның өндірісті орналастыру жүйесіндегі мамандану факторларына тікелей тәуелділігі болып табылады. Әдетте, мұндай қалалардың аумағында жергілікті халықтың өмір сүру деңгейіне түпкілікті негізде әсер ететін бір немесе бірнеше кәсіпорындар қызмет етеді.
Дәл осы қалалар моноқалалар немесе моноөнеркәсіптік қалалар атауына ие болды, яғни бір жақты мамандандырылған экономикалық базасы бар қалалар [11]. Бұл қалаларға, әдетте, қалалық қоныстың қызмет етуі мен қала тіршілігінің барлық маңызды аспектілеріне ықпал ететін, ірі қала түзуші кәсіпорынмен тығыз байланыстың болуы тән. Шағын қаланы моноқалаларға жатқызудың нақты анықталған және айқын параметрлері жоқ, бірақ келесі сандық критерийлерді пайдалану туралы ресейлік зерттеушілердің ұсынысымен келісуге болады: қаланың барлық өнімдерінің 50%-дан астам көлемінің артықшылықты саланың кәсіпорындарында шығуы немесе осы қаланың экономикалық белсенді халқының 25%-дан астамы осы кәсіпорындарда жұмыс істеуі [12].
Моноқаланың негізгі сипаттамалары ретінде экономикалық әдебиетте белгіленген келесі сипаттамаларды мойындауға болады [13, 14]:
- бір-екі бір типтегі кәсіпорындардың немесе бір технологиялық тізбектегі кәсіпорындардың, яғни қала түзуші кәсіпорындардың болуы;
- қаланың басқа ірі елді мекендерден біршама алшақтығы, бұл еңбек ресурстарының жинақылығын және оның күш салу мен өмір тіршілігі салаларын таңдауын шектейді;
- қалалық бюджет пен халық табысының бәсекеге қабілеттілігіне және қала түзуші кәсіпорындардың қызмет ету тиімділігіне аса тәуелділігі;
- жұмыспен қамту саласының әртараптануының төмендігі және оның салдары ретінде кәсіби мамандану бағыты бойынша халықтың бір типтегі құрамы.
Әдетте, бұл қалалар бір саланы ғана дамытуға мамандану салдарынан, өзінің дамуы барысында орасан зор қиыншылықтарға ұшырайды. Сондықтан, кең ауқымды салалардың кешенді желісі қалыптасқан ірі қалаларға қарағанда, бір жақты маманданған шағын қалалардың басымдығы, көбінесе еңбекті қолдану саласын кеңейту, барынша тиімді және теңдестірілген жұмыспен қамтамасыз ету болып табылады, бұл жақын орналасқан ірі қаламен немесе ауылдық ауданмен қоғамдасуды күшейту қажеттігін тудырады.
Мысалға, Ресейде шағын қалалар елдің барлық қалаларының шамамен 23 құрайды [15]. Олар (орташа қалалармен бірлесіп) дамыған мемлекеттің таралып орналасуы жүйесінің қаңқасы болуы тиіс. Экономикалық дағдарысқа байланысты, қала түзуші кәсіпорындары кері кеткен бірқатар моносалалы қалалар едәуір қиын экономикалық жағдайға тап болды және қалалық бюджеттегі демеу қаржының мөлшері 90%-ға дейін жетті. Бұл қалаларда жұмыспен қамту мәселесі барынша өзекті бола түсті. Сонымен қатар, Ресейде шамамен 500 қала моноқырынды болып табылады, олардың ішінде жағдайы дағдарысты күйдегі қалалар тобына 213 қала кіреді (оның ішінде орманды моносалалы қоныстар - 90, машина жасау - 28, көмір - 16, түсті металл кен орындарының базасында - 14, тоқыма - 10) [16].
Осы мәселелер Қазақстанның бірқатар қалаларына да тән. Мысалы, осында 20-шы жүзжылдықтың 60-шы жылдары қалалық өнеркәсіп орталықтары немесе моноқалалар пайда болды. Барлығы шамамен 23-30 қала. Мысалға, мұндай өнеркәсіптік орталықтарға бағытталған - Сарань, Шахтинск қалалары жатады. Олардың жартысында халық тұрмайды, бірақ, тіптен болашағы жоқ қалалар да бар. Оларды жұмыспен қамту бағдарламаларының және басқа да бағдарламалардың аясында оңтайландыру қажет. Шағын қалалардың келесі типтерін бөліп қарастыруға болады:
- өндіруші өнеркәсіп арқылы артықшылықпен дамитын қалалар (15 қала келесідегідей маманданған: көмір өндіруге - Екібастұз, Абай, Шахтинск; мұнай мен газды шығаруға - Жаңаөзен, Құлсары, Ақсай; металл рудаларын шығаруға - Рудный, Зыряновск, Қаражал, Лисаковск, Арқалық, Хромтау; шикізат ресурстарының басқа да түрлерін шығаруға маманданған қалалар - Жаңатас, Қаратау, Жетіқара);
- өңдеуші өнеркәсіп арқылы артықшылықпен дамушы қалалар (9 қала келесідегідей маманданған: химия өнеркәсібіне - Сарань, Алға, Степногорск; металлургия өнеркәсібіне - Ақсу; машина жасау, құрылыс, тоқыма және тамақ өнеркәсібіне - Макинск, Ерейментау, Қапшағай, Леңгір, Арал);
- электр энергиясын өндіру жөніндегі сала арқылы артықшылықпен дамушы қалалар - Шардара, Серебрянск [17].
Нарықтық қатынастарға өту аймақтардың, облыстардың, сонымен бірге муниципалдық құрылымдардың айқындаушы экономикалық және әлеуметтік сипаттамаларын айтарлықтай өзгертті. Бұл өзгерістер әлеуметтік-экономикалық үдерістерді басқарудың орталықтандырылмауы едәуір дәрежеде қалаларға әсер тигізді.
1.3 Қазақстандағы моноқалалардың дамуының ерекшеліктері
Қазақстанның жалғыз ғана қала түзуші кәсіпорынның айналасында қалыптасқан моноқалалардың жағдайы барынша қиын дәрежеде қалып отыр (мысалы, Кентау, Текелі, Жаңаөзен, Шу, Степногорск, Арқалық, Лисаковск, Приозерск, Қазалы және т.б.). Қайта құру мен нарықтық қайта реформалау жылдары көптеген қала түзуші кәсіпорындар бәсекелестікке төтеп бере алмай, өздерінің мәнін жоғалта бастады, нәтижесінде шағын қалалардың халқы күрт азайып кетті. Мысалы, 1989 жылдан бастап 1999 жылға дейін Державинск қаласы тұрғындарының 50%-нан айырылды, Курчатов және Жаңатас қалалары - 43%, Қаратау - 35%, Қарқаралы - 33%, Степняк, Арқалық және Сергеевка қалалары - 27%, Абай қаласы - 25% халқынан айырылды.
Моноқалалардың көбі қала құру кәсіпорындар өндірісінің тоқтауының немесе қысқаруының салдарынан өздерінің бұрынғы өнеркәсіптік және өнеркәсіптік емес атқарымдарын жоғалтқан. Кер кетуші деп атала бастаған шағын қалалардың көпшілігі осындай қиын жағдайда қалды. Халқының саны бойынша бүгінде қала мәртебесіне сай келмейтін 13 шағын қала бар - бұл Державинск, Ерейментау, Степняк, Жем, Темір, Курчатов, Шар, Карқаралы, Қазалы, Форт-Шевченко, Булаев, Мамлютка, Сергеевка [17].
Қостанай облысы Лисаковск қаласының жағдайы басқаша, онда қала құрушы Соколов-Сарыбай тау-кен байыту комбинатының тоқтап қалуына қарамастан экономикалық өсу байқалады. Бұл Лисаковск еркін экономикалық аймағының қысқа уақыт қызмет етуінің, қала экономикасын әртараптандыру мен моноқалалардың кәсіпкерлікті дамытудың арқасында мүмкін болып отыр.
Соңғы жылдары елімізде негізгі күш пен инвестициялар ірі қалалар мен облыс орталықтарын дамытуға бағытталды. Қазақстан Республикасының 2015 жылға дейінгі аумақтық даму стратегиясы негізінен экономикалық өсу орталықтарын қалыптастыруға бағытталған. Бұл орталықтар өзімен бірге, басқа аймақтарды да алып шығатын қуатты экономикалық өрлеу аймақтарына айналады деп жоспарланды. Алайда, іс жүзінде бұл орындалмағанын көрсетті. Керісінше, өсу орталықтары өздеріне барлық қажетті ресурстарды (қаржы-шаруашылық, еңбек, материалдық және т.б.) көптеп тарта бастады, әдетте, бұл ол ресурстардың басқа аймақтарда азаюына алып келеді. Шағын және орташа қалалардың мүдделері дұрыс қорғалмады, табиғи және техногендік сипаттағы төтенше жағдайлар орын алған жағдайда ғана ауық-ауық ескеріліп отырды. Яғни, Батыс Қазақстанда 2011 ж., Оңтүстік Қазақстанда - 2012ж.су тасқыны кезінде, Алматы облысындағы бөгеттің бұзылуы және т.б. Көбінесе оларды мегаполис табыс алу үшін қосымша алаңдар ретінде ғана қолданады. Егер ондай ресурстар табылмаса, қалаға тиісінше дәрежеде назар аударылмайды. Қазақстан экономикасының кеңістіктік дамуы көбінесе сараланумен сипатталатыны белгілі. Бұл табиғи-шикізаттық, өндірістік, кадрлық әлеуеттердің үлкен айырмашылығына ғана емес, сонымен бірге аймақтардың қалыптасқан қызмет бағытының деңгейіне, олардың нарықтық қатынастарға бейімделу деңгейіне, ішкі және сыртқы нарықтардағы бәсекеге қабілеттілік шарттарына да байланысты. Басқа сөзбен айтқанда, республиканың әрбір шағын қаласының мәселелерінің сөзсіз өзіндік ерекшеліктері бар, бірақ олар ортақ алғышарттармен де сипатталады.
Жоғарыда айтылғандарды жан-жақты талдай келе, Қазақстанның барлық шағын қалаларына ортақ экономикалық дамудың негізгі мәселелерін бөліп қарауға болады:
- өнеркәсіптің бір түрі басым келетін қалалық қоныстардың болуы, бұл қоныстардың қала түзуші кәсіпорынға толық тәуелділігін білдіреді;
- экономикалық базаның шектелуі және білікті кадрлар мен инвестициялар тартудағы тиімсіз бәсекелік жағдайлар;
-көпшілік өнеркәсіптік кәсіпорындардың технологиялық артта қалушылығы, негізгі қорлардың жоғары деңгейде тозуы, еңбекті қолдану орындарының жетіспеушілігі мен жұмыссыздықтың артуы;
- қолайсыз демографиялық ахуал - жастардың ірілеу қалаларға көшуі, халықтың табиғи кемуі, денсаулық сақтаудың төменгі даму деңгейі;
- әлеуметтік-мәдени саланың жеткілікті деңгейде дамымауы және инженерлік-инфрақұрылымдық объектілердің төменгі даму деңгейі. Осылайша, еліміздегі шағын қалалардың даму мәселелері өте өзекті болып отыр. Сондықтан, аталған елді мекендердің қайта жаңғыруына бағытталған бағдарламаны әзірлеу, қазіргі заман талабына барынша сай келеді, ол жергілікті бастамалардың дамуын ескере отырып, моноқалаларды мемлекеттік қолдауға барынша мақсатты бағытталған сипат беретін болады.
Ел Президенті алға қойған шағын қалаларды дамытудың арнайы бағдарламасын әзірлеу міндеті Қазақстанның экономикасын кешенді кеңістіктік дамыту тұрғысынан ғана емес, сонымен бірге халықты жұмыспен қамту мәселелері тұрғысынан және жалпы қазақстандық қоғамның әлеуметтік тұрақтылығын қамтамасыз ету тұрғысынан алғанда да өте маңызды болып табылады. Бір уақытта жергілікті экономикалық мәселелерді шешу үшін жергілікті органдардың қызметтері мен өкілеттіктерін кеңейту қажет, сондықтан жергілікті өзін-өзі басқаруды дамыту тұжырымдамасын әзірлеу туралы шешім қабылдау дер кезінде қабылданған шешім болып табылады.
Алайда, бір ортақ бағдарламамен барлық моноқалалардың түйткелді мәселелерін шешу мүмкін емес. Макродеңгейдегі моноқалаларды дамытудың мемлекеттік бағдарламасы шағын қалаларды дамытудың негізгі бағыттарын айқындайтын болады. Осы бағдарламамен бірге әрбір қаланың жергілікті билік органдары оның бәсекеге қабілетті артықшылықтарына негізделген, оның дамуының қолайлы және шектеуші факторларын ескеретін өзінің даму стратегиясын әзірлеуі тиіс. Әрбір қалада көптеген факторларды жеке зерттеп, әрі қарай нақты қаланың даму бағдарламасын әзірлеу қажет. Бұл үшін шағын және орташа қалалардың әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштеріне мониторингті жүргізу, үрдістерді анықтау, даму бағдарламаларын әзірлеу қажет. Бұл жерде бенчмаркинг ғылымы өте пайдалы болмақ - қаланың барлық мүмкіндіктерін ескере отырып, қаланы дамытудың әлеуетін анықтау және стратегиялық бағыттарын белгілеу.
Моноқалаларды дамытудың стратегиялық бағыттары мыналар болуы мүмкін:
- қалыптасқан маманданым жаңа нарықтық жағдайларда тиімсіз болған жағдайларда ғана бейінін өзгерту;
- көлік тораптары, өнеркәсіптік кәсіпорындардың, рекреациялық және басқа да қызмет көрсетуші орталықтардың орналасқан орны ретінде олардың рөлін күшейту;
- қаланың қалыптасқан әлеуетіне, әсіресе білікті кадрларға сүйенетін жаңа функцияларды дамыту;
- туристік орталықтарды, ең алдымен осы мақсаттар үшін қолайлы табиғи шарттары мен тарих және мәдениет ескерткіштері бар қалаларды дамыту.
Монобейіндік сипаттағы моноқалаларды дамыту мәселелерін шешу жолдары, біздің пікірімізше, келесілер болуы мүмкін:
- қайта өңдеуші өндірістерді құру есебінен пайдалы кен орындарын шығаратын аймақтарындағы мономамандану саласын жеңілдету;
- қала түзуші кәсіпорынды әртараптандыру және қайта құрылымдау, қуатты арттыру, шығарылатын өнімнің номенклатурасын кеңейту;
- толық жете және технологиялық маманданудың жоғары деңгейіндегі шағын кәсіпорындарды дамыту (тораптар мен бөлшектер, жергілікті шикізаттан құрылыс материалдарын, халық тұтынатын тауарларды өндіру);
- экономиканың жаңа секторларында жаңа инновациялық өндірістерді құру, ақпараттық саланы қалыптастыру және қаланың атқарымдық мамандану бағытын кеңейту;
- моноқалаларда кадрларды қайта оқыту, оқыту және қайта даярлау арқылы халықты жұмыспен қамту стратегиясын іске асыру;
- уақытша жұмыс орындарын ашу және қоғамдық жұмыстарды ұйымдастыру арқылы халықты жұмыспен қамтуды уақытша қолдау;
- моноқалалардың кәсіпкерліктің дамуына көмек көрсету, гранттар, субсидиялар беру, жеңілдікті қаржыландыру, несиелер бойынша мемлекеттік кепілдіктер беру, өндірістік алаңдарға жеңілдікпен қол жеткізу, өндірістік алаңдарды жеңілдікпен жалға беру және т.б.;
- әрекет етуші кәсіпорындардың, инфрақұрылымдық объектілердің негізгі қорларын жаңарту;
-әлеуметтік және тұрғын үй-коммуналдық инфрақұрылым объектілерін дамыту.
Әрине, Қазақстанның шағын қалаларының түрлі типтері үшін қолдаудың түрлі нысандары мен әдістері қолданылуы мүмкін және тиіс, бірақ моноқалаларды мемлекеттік қолдаудың едәуір тиімді әдісі уақытша қаржылық жеңілдіктер беру немесе құю емес, олардың аумағында қысқа мерзімдік кезеңдерге (3-4 жылға) айрықша бюджеттік режимдерді құру болып табылатындығын ескеру қажет.
2. Қазақстандағы моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының сипаттамасы.
2.1 Моноқалалардың әлеуметтік-экономикалық дамуының қазіргі жағдайы.
Қалалар - қоғамның барлық территориялық жүйесінің маңызды бөлігі, елдің халық шаруашылығының негізі болып саналады. Оларға негізгі тұрғыны өнеркәсіп, сауда мен басқару жүйесінде және ауыл шаруашылық емес салаларда қызмет ететін елді мекендер жатады. Халық тұрғындарының санына байланысты оларды бірнеше түрге бөлуге болады: шағын (халық саны 50 мыңнан аспайтын), орта (халық саны 50-100 мыңға дейін), үлкен (100-250 мыңға дейін), ірі (250-500 мыңға дейін), аса ірі (500 адамнан асатын). Мұнда ерекше топты халқы 1 млн. адам құрайтын ірі қалаларды атап өтуге болады. Сондықтан да, біздің көзқарасымызша қаланы бірыңғай әлеуметтік-экономикалық жүйені құрайтын ұлттық экономиканың түйіні ретінде сипаттау қажет. Ұлттық экономика құрамындағы тұтас шаруашылық жүйе бөлігі қоғамдық өндірістің және жаңа шыңына шығуға және ұлттық экономиканың тұрақты дамуы бойынша мәселелерді шешуге мүмкіндік береді. Осы көзқараста аталған ұғымды елді мекеннің қызметі және тұрғыны жағынан анықтау толық еместігін мойындағын жөн. Осындай көзқарас біздің заңнамада да айқындалған.
Моноқала - бұл бір немесе бірнеше (көп емес) қала құраушы, бір бейінді және шикізаттық бағыттағы қаланың экономикалық және әлеуметтік жағдайы айқындайтын кәсiпорындарда еңбекке жарамды халықтың және өнеркәсіп өндірісінің негізгі бөлігі (20%-дан астамы) шоғырландырылған қала. Немесе моноқала - бұл негізгі бөлігі өнеркәсіптік өндіріс, еңбекке қабілетті халқы, әдетте, бір профильдегі және шикізаттық бағыттағы (мономамандандырылған) бір немесе бірнеше қала құрушы кәсіпорындарда шоғырланған, соған байланысты қалада болып жатқан барлық экономикалық және әлеуметтік процестерді айқындайтын қала.
Моноқалалар санатына тұрғындарының саны 10 мыңнан 200 мыңға дейін адамы бар:
- қаланың негізінен өңдеу секторының қала құраушы кәсіпорындарының өнеркәсіп өндірісінің көлемі жалпы қалалық өндіріс көлемінің 20%-дан астамын құрайтын (мономамандандыру);
- қаланың қала құраушы кәсіпорындарында жұмыспен қамтылған халықтың 20%-дан астамы жұмыс істейтін;
- қала құраушы кәсіпорындары жартылай істейтін немесе мүлдем істемейтін өлшемдердің бірімен сипатталатын қалалар кіреді.
Бұл ретте көптеген моноқалаларға қаламен экономикалық тығыз байланыстағы қала маңындағы кенттер мен ауылдық елді мекендер әкімшілік бағыныста [4].
Қазақстанда қазіргі уақытта қала мәртебесі бар 86 елді мекеннің 27-сі моноқала болып санылады (1-қосымша). Қазақстандағы моноқалалардың тізбесін негізінен халық саны 100 мыңнан асатын 4 қаланы (Теміртау, Рудный, Жаңаөзен, Екібастұз) қоспағанда, халық саны 50 мың адамға дейін шағын қалалар құрайды.
Қалалардың, олардың салалық құрылымдарының экономикалық базаларын талдау, негізгі қала құраушы кәсіпорындар туралы деректер қалаларды мынадай үш функционалдық типке бөлуге мүмкіндік берді:
- өндіру өнеркәсіптері басым дамыған қалалар (көмір өндіру - Абай, Сораң, Шахтинск, Екібастұз; мұнай және газ өндіру Ақсай, Құлсары, Жаңаөзен; металл кенін өндіру - Арқалық, Балқаш, Зыряновск, Қаражал, Кентау, Лисаковск, Риддер, Рудный, Текелі, Хромтау; шикізат ресурстарының өзге түрлерін өндіру - Жаңатас, Қаратау, Жітіқара).
- өңдеу өндірісі басым дамыған қалалар (химия өнеркәсібі - Серебрянск;
- машина жасау, металлургия өнеркәсібі (алтын), уран өндірісі - Степногорск; металлургия өнеркәсібі - Ақсу, Жезқазған, Сәтбаев, Теміртау).
Ғылыми-өнеркәсіптік орталық - Курчатов қаласы.
Қала құраушы кәсіпорындардың ағымдағы жағдайларына қарай моноқалалар мынадай болып бөлінеді (қала құраушы кәсіпорындар жұмыс істейтін моноқалалар - Абай, Ақсай, Ақсу, Балқаш, Жаңаөзен, Жезқазған, Жітіқара, Зыряновск, Қаражал, Құлсары, Курчатов, Лисаковск, Риддер, Рудный, Сәтбаев, Теміртау, Хромтау, Шахтинск, Екібастұз; қала құраушы кәсіпорындар ішінара жұмыс істейтін моноқалалар - Арқалық, Жаңатас, Қаратау, Сораң, Степногорск; қала құраушы кәсіпорындар мүлдем жұмыс істемейтін қалалар - Кентау, Серебрянск, Текелі).
Нарықтық қатынастардың дамуы мен қалыптасуы қаланың ауылдан бөлініп шығуын жеделдете түсіп, тұрғындар дифференциациясын сипаты мен өмірлік қызметінің әдіс тәсілін өзгертті. Мұнда қосымша қызығушылық танытушылар үшін әртүрлі шарттар қарастырылады, онымен қоса мұнда капитал шоғырлануы орын алған, күннен күнге дамыған инфрақұрылым қалыптасқан, сатушы мен сатып алушы көзбе-көз кездесе алатын орын. Нарық жағдайында қала мүмкіндігі мол экономикалық орталық, сонымен қатар аумақтық жүйе және күннен күнге шексіз өсіп келе жатқан әлеуметтік қажеттіліктерді қанағаттандырушы.
Қазір қалалар негізінен өндірістік, зияткерлік және ғылыми әлеуеті зор, жаңашылдық пен инновацияның тарихи қалыптасқан орталықтары болып табылады. Сәйкесінше, қалалар даму технологияларына, инновацияларға деген сұранысты талап етіп, өздері соны қанағаттандырады. Барлық заманда осылай болған және болашақта да солай болады. Бірақ дәл қазіргі уақытта әлем қалалардың түпкілікті өзгерісінің дәуіріне қадам басты.
Өткен ғасырдың 60-80 жылдары шағын және орташа қалалардың мәселелері мемлекеттік деңгейде бірнеше рет қаралды, көптеген үкімет қаулылары шығарылды, бірақ бұлардың көпшілігі орындалған жоқ, себебі олардың мақсатты түрдегі даму бағдарламасы болған жоқ. Қалалар мен жергілікті билік органдарының басқару жұмыстары деңгейінің төмендігінен басқару жүйесін орталықтандырылған және дотациялық механизмдерге ауыстыру - көптеген шағын және орташа қалалық елді мекендердің күйзелуіне әкеліп соқтырды.
Жаңа экономикалық реформа кезінде, басқарудың орталықтандырылмаған жағдайында, шағын және орташа қалалардың өз бетінше дамыту қабілеттерін өзіндік ресурстар мен мүмкіндіктер негізінде қалпына келтіруге бағытталған мәселелерді шешуге жаңаша тәсілдер қажет. Егер қалалар мен аймақтардың қарым-қатынасы мемлекеттік деңгейде де тең құқылы негізде жүргізілетін болса, шағын және орташа қалалардың өз бетінше даму үдерісі оң нәтиже беруі мүмкін. Өзіндік ресурстар негізінде шағын және орташа қалалардың одан әрі дамуы үшін оларға тиімді шарт негізінде өз ресурстарының бір бөлігін басқару мүмкіндігін беру қажет. Бұл шағын және орташа қалалардың тең құқылы шаруашылық жүргізуші және экономикалық қызмет субъектілері ретінде қарастырылуы тиіс екендігін білдіреді.
Қазіргі кездегі жергілікті басқару органдарының, денсаулық сақтау және білім беру секілді салалардағы әлеуметтік қызмет көрсетулерді тым болмаса минималды деңгейде арттыру бұл мәселелерді шешпейді. Сондықтан үкіметтің, аймақтық және қалалық басқару органдарының нақты қаржылай көмегі шағын қалалардағы жобаларды инвестициялау үшін кәсіпорындарға субсидиялар, заемдар мен салықтық жеңілдіктер көрсету түрінде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz