Ірі қара фасциолезіне қарсы ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар
Қысқартулар мен белгілер
Анықтамалар
Нормативтік сілтемелер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1Ветеринария саласындағы мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2Ірі қара фасциолез ауруының қоздырғышы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Ірі қара фасциолезінің эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4 Ірі қараның организмінде фасцелиоз ауруының өрбуі ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.5Ірі қара фасциолез ауруының этиологиясы және жұғу жолдары ... ... ... .18
1.6Ірі қарада фасциолез аурудының клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... ..19
1.7 Ірі қара малдың фасциолез ауруы кезіндегі өлекседегі өзгерістер ... ... ..20
1.8 Ірі қараның фасциолез ауруын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.9 Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3 Техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Анықтамалар
Нормативтік сілтемелер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .8
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..10
1.1Ветеринария саласындағы мемлекеттік реттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...10
1.2Ірі қара фасциолез ауруының қоздырғышы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...13
1.3 Ірі қара фасциолезінің эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4 Ірі қараның организмінде фасцелиоз ауруының өрбуі ... ... ... ... ... ... ... ..17
1.5Ірі қара фасциолез ауруының этиологиясы және жұғу жолдары ... ... ... .18
1.6Ірі қарада фасциолез аурудының клиникалық белгілері ... ... ... ... ... ... ..19
1.7 Ірі қара малдың фасциолез ауруы кезіндегі өлекседегі өзгерістер ... ... ..20
1.8 Ірі қараның фасциолез ауруын анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.9 Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 Өзіндік зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..27
3 Техника қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..32
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде болған экономикалық өзгерістер ветеринарлық қызмет көрсету жүйесін түп-тамырымен өзгеруіне әкеп соқтырады.
Орталықталындырылған жоспарлы экономика кезеңінде қалыптасқан және бұрын толық мемлекет қаржысымен қаржыландырып келген ветеринарлық қызмет сапалы ветеринарлық қызмет көрсетуді қалыптастыра алмады. Ол жеке кәсіпкерлік саласының дамуына кедергі болады.
Осы жағдайлар «Ветеринария туралы заңның» талқыланып, 1995 жылы қабылдануына әсер етті.
Бұл қаулы ТМД елдері арасындағы заңды күші бар және сол уақыттың барлық талаптарына жауап беретін алғашқы құжаттардың бірі болды. Ол елімізде ветеринарияның бір саласы жеке кәсіпкерліктің дамуына жол ашты және бұл ветеринариялық қызмет көрсетудің нарықтық дамуына негіз болды.
Ветеринариялық жүйені дұрыс қалыптастыру жолында жасалған жұмысты негізге ала отырып, төмендегі мәліметтерге көңіл бөледі:
- мемлекеттік қадағалау, бақылау қызметінен шаруашылықтық-атқарушы қызметін бөліп ажырату жұмыстары атқарылды. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер мысалында ветеринарияда инспекторлық жүйе құрылды. Ол мемлекетегі қызметтегі бөлімнен, ауыл округына және базарға дейінгі аумақты қамтыды. Мемлекеттік ветинспекторлар ветеринарлық тәжірибе жүргізбейді.
- ветеринариялық қызмет көрсетудің барлық саласы бәсекелестік ортаға шығарылған, бұған өте қауіпті жұқпалы аурулармен күресу шараларын ұйымдастыру және карантин қойылатын инфекциялық ауруларды жою жұмыстарын жүргізу қосылмаған.
- ветеринария саласында жұмыс атқаратын мелекеттік өндірістер саны анықталған.
- ветеринариялық препараттарды өндіруде барлық потенциалдық өндірушілердің байланысын қалыптастыруда және ветеринарлық қызмет көрсету нарығына ветпрепараттарды жеткізуде бәсекелестік ортасы кеңейтілген.
- осы қалыптасқан өзгерістердің бәрі 1995 жылы қабылданған заңға қарама-қайшылық туғызады және ол 2002 жылдың 10 шілдесінде жаңа талаптарға сай келетін «Ветеринария туралы заңды» қайта талқылап, қабылдануының себебі болды.
- жаңа «Ветеринария туралы заңның» мақсаты - ветеринарлық-санитарлық жағдайды жақсарту, жануарлар өнімдерін, шикізаттардың және ветеринарлық қадағалаудан өтетін басқа объектілердің қауіпсіздігін, халықты адам мен жануарларға ортақ жұқпалы аурулардан сақтау, сонымен қатар бірінші, экономикалық орталық құру.
Орталықталындырылған жоспарлы экономика кезеңінде қалыптасқан және бұрын толық мемлекет қаржысымен қаржыландырып келген ветеринарлық қызмет сапалы ветеринарлық қызмет көрсетуді қалыптастыра алмады. Ол жеке кәсіпкерлік саласының дамуына кедергі болады.
Осы жағдайлар «Ветеринария туралы заңның» талқыланып, 1995 жылы қабылдануына әсер етті.
Бұл қаулы ТМД елдері арасындағы заңды күші бар және сол уақыттың барлық талаптарына жауап беретін алғашқы құжаттардың бірі болды. Ол елімізде ветеринарияның бір саласы жеке кәсіпкерліктің дамуына жол ашты және бұл ветеринариялық қызмет көрсетудің нарықтық дамуына негіз болды.
Ветеринариялық жүйені дұрыс қалыптастыру жолында жасалған жұмысты негізге ала отырып, төмендегі мәліметтерге көңіл бөледі:
- мемлекеттік қадағалау, бақылау қызметінен шаруашылықтық-атқарушы қызметін бөліп ажырату жұмыстары атқарылды. Нарықтық экономикасы дамыған мемлекеттер мысалында ветеринарияда инспекторлық жүйе құрылды. Ол мемлекетегі қызметтегі бөлімнен, ауыл округына және базарға дейінгі аумақты қамтыды. Мемлекеттік ветинспекторлар ветеринарлық тәжірибе жүргізбейді.
- ветеринариялық қызмет көрсетудің барлық саласы бәсекелестік ортаға шығарылған, бұған өте қауіпті жұқпалы аурулармен күресу шараларын ұйымдастыру және карантин қойылатын инфекциялық ауруларды жою жұмыстарын жүргізу қосылмаған.
- ветеринария саласында жұмыс атқаратын мелекеттік өндірістер саны анықталған.
- ветеринариялық препараттарды өндіруде барлық потенциалдық өндірушілердің байланысын қалыптастыруда және ветеринарлық қызмет көрсету нарығына ветпрепараттарды жеткізуде бәсекелестік ортасы кеңейтілген.
- осы қалыптасқан өзгерістердің бәрі 1995 жылы қабылданған заңға қарама-қайшылық туғызады және ол 2002 жылдың 10 шілдесінде жаңа талаптарға сай келетін «Ветеринария туралы заңды» қайта талқылап, қабылдануының себебі болды.
- жаңа «Ветеринария туралы заңның» мақсаты - ветеринарлық-санитарлық жағдайды жақсарту, жануарлар өнімдерін, шикізаттардың және ветеринарлық қадағалаудан өтетін басқа объектілердің қауіпсіздігін, халықты адам мен жануарларға ортақ жұқпалы аурулардан сақтау, сонымен қатар бірінші, экономикалық орталық құру.
1.Абуладзе К.И Паразитология и инвазионные болезни сельскохозяйственных животных. – М., ВО Агропроиздат, 1990.
2.Ақаев А. Үй құстарының гельминтоз аурулары. – Алматы, Қайнар, 1981.
3.Боен С.Н. и др. Гельминты копытных животных.
4.Вибе П.П Авителлинозы домашних и диких жвачных животных, Алма – Ата, Кайнар. 1974.
5.Демидов Г.И. Дементьев И.С. мал гельминтоздарының анықтамалығы (аурудан анықтау, одан сақтандыру әдістері) – Алматы, Қайнар. 1979.
6.Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. – Алматы, Қайнао. 1971.
7.Карамендин Ө.С. Қойдың нематодирозы. Алматы, Қайнар, 197.
8.Қашағанов К.Е және т.б. Жылқы және түйе аурулары. Алматы. Қайнар. 1978.
9.Мухаметалин Қ. Малдың паразит аурулары. Алматы. Қайнар. 1973.
10.Г.И Сабаншиев М.С., Сулейменов М.Ж. Справочник по паразитом сельскохозяйственных животных. Алматы. 1994.
11.Шульц Р.С. Диков Г.И. Гельминты и гельминтозы сельскохозяйственных животных. Алматы. Кайнар. 1964.
12.Арзымбетов Д.Е.Ветеринария ісін ұйымдастыру: Ауыл шаруашылық жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқулық /Арзымбетов Д.Е., Орынтаев Қ.Б., Қанатбеков Т.И. –Алматы, 2009.- 126б.
2.Ақаев А. Үй құстарының гельминтоз аурулары. – Алматы, Қайнар, 1981.
3.Боен С.Н. и др. Гельминты копытных животных.
4.Вибе П.П Авителлинозы домашних и диких жвачных животных, Алма – Ата, Кайнар. 1974.
5.Демидов Г.И. Дементьев И.С. мал гельминтоздарының анықтамалығы (аурудан анықтау, одан сақтандыру әдістері) – Алматы, Қайнар. 1979.
6.Ерболатов К.М. Мал гельминтоздары. – Алматы, Қайнао. 1971.
7.Карамендин Ө.С. Қойдың нематодирозы. Алматы, Қайнар, 197.
8.Қашағанов К.Е және т.б. Жылқы және түйе аурулары. Алматы. Қайнар. 1978.
9.Мухаметалин Қ. Малдың паразит аурулары. Алматы. Қайнар. 1973.
10.Г.И Сабаншиев М.С., Сулейменов М.Ж. Справочник по паразитом сельскохозяйственных животных. Алматы. 1994.
11.Шульц Р.С. Диков Г.И. Гельминты и гельминтозы сельскохозяйственных животных. Алматы. Кайнар. 1964.
12.Арзымбетов Д.Е.Ветеринария ісін ұйымдастыру: Ауыл шаруашылық жоғары оқу орындары студенттеріне арналған оқулық /Арзымбетов Д.Е., Орынтаев Қ.Б., Қанатбеков Т.И. –Алматы, 2009.- 126б.
Анықтамалар
Дезинфекция – оның баламасы зарарсыздаңдыру яғни, жұқпайтын ету
Дезинсекция – сыртқы ортадағы зиянды жәңдіктерді жою
Дератизация – кемірушілерді (тышқандарды, атжалмандарды) жоюету
Гермафродит – қосжынысты
Шистосомата – дара жынысты
Анемия – қан аздық
Интоксикация – денені уландыру
Холангит – өт жолының қабынуы
Холеоцистит – өт қалтасының қабынуы
Экстенстиімділік - дегельминтизация жасалған жануарлардың ішқұрттардан
толық босанғаны
Интенстиімділік - дегельминтизация жасалған жануарлардағы ішқұрттардың
жалпы санымен салыстырғанда олардың дәрі арқылы сыртқа шығарылғандарының
проценттік саны
Экстенс нәтижелілік - белгілі бір гельминттерден толық арылған
жануарлардың проценттік көрсеткіші
Интенс нәтижелілік - алғашқы мөлшерімен салыстырғандағы бөлінген
паразиттердің, олардың личинкалары мен жұмыртқаларының көрсеткіші
Мазмұны
Қысқартулар мен белгілер
Анықтамалар
Нормативтік сілтемелер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1Ветеринария саласындағы мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..10
1.2Ірі қара фасциолез ауруының
қоздырғышы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13
1.3 Ірі қара фасциолезінің
эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4 Ірі қараның организмінде фасцелиоз ауруының
өрбуі ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.5Ірі қара фасциолез ауруының этиологиясы және жұғу
жолдары ... ... ... .18
1.6Ірі қарада фасциолез аурудының клиникалық
белгілері ... ... ... ... ... ... .. 19
1.7 Ірі қара малдың фасциолез ауруы кезіндегі өлекседегі
өзгерістер ... ... ..20
1.8 Ірі қараның фасциолез ауруын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.9
Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 Өзіндік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .27
3 Техника
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
Аннотация
Ветеринария ісін ұйымдастыру пәнінен Ірі қара фасциолезіне қарсы
ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар тақырыбына жазылған бұл курстық
жұмыста ірі қара фасциолезіне қарсы ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар
туралы мәліметтер жинақталған. Курстық жұмыс 32 беттен тұрады.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жұмыста келесі нормативтік құжаттарды қолдануға
сілтемелер жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері.Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
Қысқартулар мен белгілер
мин. – минут
сағ. – сағат
см – сантиметр
мм – миллиметр
нм – нанометр
км – километр
мкм – микрометр
мкл – микролитр
кг – килограмм
г – грамм
мг – миллиграмм
л – литр
мл – миллилитр
ҚР – Қазақстан Республикасы
АШМ – Ауылшаруашылық Министрлігі
°C – градус
% - пайыз
КГАТР - кері гемагглютинацияны тежеу реакциясы
Э.Т.- экстенс тиімділігі
И.Т.- интенс тиімділігі
ГПК - Гексахлорпараксилол
ЭН - Экстенс нәтижелілік
ИН - Интенс нәтижелілік
Ф. 7. 04 – 06
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
___________________________________ ____
жоғары мектебі
___________________________________ __ ____ кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_____________________
(қолы,аты – жөні)
_______________2016ж.
Курстық жұмысты қорғау
Хаттамасы №____
___________________________________ ___________________пәні
студент____________________________ _тобы_________________________
Курстық жұмыс тақырыбы ___________________________________ __
___________________________________ ______________________________
Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды:
1.___________________________________ _____________________________
2.___________________________________ _____________________________
3.___________________________________ _____________________________
Курстық жұмысты орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен)
_____, қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен)_____балл.
Сомалық баллы______
Жұмыстың бағасы____________
Курстық жұмыс жетекшісі__________________________ __________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Қорғау күні__________2016ж.
Ф. 7. 04 – 03
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
__________________________кафедрасы
___________________________________ пәні бойынша
Курстық жұмыс
Пәні ___________________________________ ____________________
Жұмыс тақырыбы:___________________________________ __________
Мамандығы:___________________________________ ______________
Орындаған _______________________________
(студенттің аты жөні,тобы)
Жетекші
___________________________________ __________
(оқытушының аты –
жөні,ғылыми дәрежесі, атағы)
Жұмыс ____________
бағасы
бағасына қорғалды
_____________2016ж.
Норма бақылау:
_______________
қолы, аты – жөні
Комиссия:
_______________
қолы,аты – жөні
_______________
қолы,аты – жөні
Шымкент 2016 ж.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде болған
экономикалық өзгерістер ветеринарлық қызмет көрсету жүйесін түп-тамырымен
өзгеруіне әкеп соқтырады.
Орталықталындырылған жоспарлы экономика кезеңінде қалыптасқан және бұрын
толық мемлекет қаржысымен қаржыландырып келген ветеринарлық қызмет сапалы
ветеринарлық қызмет көрсетуді қалыптастыра алмады. Ол жеке кәсіпкерлік
саласының дамуына кедергі болады.
Осы жағдайлар Ветеринария туралы заңның талқыланып, 1995 жылы
қабылдануына әсер етті.
Бұл қаулы ТМД елдері арасындағы заңды күші бар және сол уақыттың барлық
талаптарына жауап беретін алғашқы құжаттардың бірі болды. Ол елімізде
ветеринарияның бір саласы жеке кәсіпкерліктің дамуына жол ашты және бұл
ветеринариялық қызмет көрсетудің нарықтық дамуына негіз болды.
Ветеринариялық жүйені дұрыс қалыптастыру жолында жасалған жұмысты
негізге ала отырып, төмендегі мәліметтерге көңіл бөледі:
- мемлекеттік қадағалау, бақылау қызметінен шаруашылықтық-атқарушы
қызметін бөліп ажырату жұмыстары атқарылды. Нарықтық экономикасы
дамыған мемлекеттер мысалында ветеринарияда инспекторлық жүйе құрылды.
Ол мемлекетегі қызметтегі бөлімнен, ауыл округына және базарға дейінгі
аумақты қамтыды. Мемлекеттік ветинспекторлар ветеринарлық тәжірибе
жүргізбейді.
- ветеринариялық қызмет көрсетудің барлық саласы бәсекелестік ортаға
шығарылған, бұған өте қауіпті жұқпалы аурулармен күресу шараларын
ұйымдастыру және карантин қойылатын инфекциялық ауруларды жою
жұмыстарын жүргізу қосылмаған.
- ветеринария саласында жұмыс атқаратын мелекеттік өндірістер саны
анықталған.
- ветеринариялық препараттарды өндіруде барлық потенциалдық
өндірушілердің байланысын қалыптастыруда және ветеринарлық қызмет
көрсету нарығына ветпрепараттарды жеткізуде бәсекелестік ортасы
кеңейтілген.
- осы қалыптасқан өзгерістердің бәрі 1995 жылы қабылданған заңға қарама-
қайшылық туғызады және ол 2002 жылдың 10 шілдесінде жаңа талаптарға
сай келетін Ветеринария туралы заңды қайта талқылап, қабылдануының
себебі болды.
- жаңа Ветеринария туралы заңның мақсаты - ветеринарлық-санитарлық
жағдайды жақсарту, жануарлар өнімдерін, шикізаттардың және
ветеринарлық қадағалаудан өтетін басқа объектілердің қауіпсіздігін,
халықты адам мен жануарларға ортақ жұқпалы аурулардан сақтау, сонымен
қатар бірінші, экономикалық орталық құру.
- мемлекеттік қадағалау қызметін жақсарту үшін бір жағынан
ветеринарияның барлық саласын лицензиялайтын институттың құрылуы; ал
екінші жағынан мемлекеттік қадағалау пунктерінде тексерілетін жүктерді
дайындау, өңдеу, сақтау жұмысымен айналысатын бүкіл мемлекет
территориясындағы барлық субъектілерді қамтиды және мемлекеттік
ветбөлімнен ауыл аймағына дейін инсректорлық вертикаль құрылады.
- заңның халықаралық ветеринарлық талаптарға жауап беруі, Қазақстанның
Бүкіл әлемдік сауда ұйымы құрамына кіруіне себеп болады.
Егер қойларды табиғи жайылымдарда жайса, олар азыққа төзімді келеді.
Бірақ осыған қарамастан қойлар әр түрлі жұқпалы және паразитарлық
аурулармен ауырады. Бұл аурулар үлкен экономикалық шығын келтіреді. Соның
ішінде өнімділіктің және сапасының төмендеуі, жоғары көрсеткішті өлімге
әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кейбір жұқпалы аурулар адамдар мен
жануарларға ортақ болып табылады.
Сау малдарды өсіру үшін ең бастысы – зоогигиеналық талаптарды қатаң
сақтау, індетке қарсы қазіргі заманғы емдік - профилактикалық шараларды
ұйымдастырыу жақсы нәтиже берері сөзсіз. Егер осы шаралар толық және
сапалы орындалатын болса, онда малдардың аурумен ауруы және өлімі азая
түседі [1,2].
Курстық жұмыстың мақсаты - ірі қара фасциолезіне қарсы ветеринариялық-
санитариялық іс-шараларын зерттеу.
1Негізгі бөлім
1.1Ветеринария саласындағы мемлекеттік реттеу
Ветеринария саласындағы мемлекеттік саясат
Ветеринария саласындағы мемлекеттік саясат:
1) мемлекеттік ветеринариялық қадағалау бақылайтын жүктерді өндіру,
сақтау және өткізу кезінде мемлекеттік ветеринариялық қадағалауды
жүзеге асыруға;
2) осы Заңның 11-бабында белгіленген ветеринариялық қызметтің жекелеген
түрлерін жүргізуге мемлекеттік манаполяны сақтауға;
3) Қазақстан Республикасының аумағын басқа мемлекеттерден жануарлардың
жұқпалы және экзотикалық ауруларының әкелінуі мен таралуынан қорғауға;
4) мемлекеттік ветеринариялық қадағалаудың тәуелсіздігін қамтамасыз
етуге;
5) індет жағдайын объективті түрде бағалауды және ветеринария саласындағы
халықаралық нормаларды ескере отырып, ветеринриялық ережелер мен
нормативтерді ғылыми негізде әзірлеуге;
6) ғылыми негіздемесі болған жағдайда, ветеринариялық іс шаралар
өткізудің халықаралық ұсыныстарда көзделгеннен анағұрлым жоғары
деңгейіне жетуге;
7) ветеринариялық-санитариялық қолайлы жағдайды қамтамасыз ету мақсатында
ветеринариялық іс шараларды жүзеге асыру кезінде мемлекеттік
ветеринариялық қадағалау бақылайтын жүктерді өткізуді негізсіз
шектеулерге жол бермеуге;
8) жануарлардың және адамның денсаулығына қауіп төндіретін, алып қойлатын
және жойылатын жануарлардың құнын өтеу тәртібін белгілеуге
бағытталған.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ветеринария саласындағы құзіреті
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ветеринария саласындағы құзіретіне:
1) ветеринария саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын
әзірлеу;
2) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның ұсынуы
бойынша жануарлардың аса қауіпті ауруларының профилактикасы мен
диагностикасы жөніндегі республикалық бағдарламаларды бекіту;
3) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның ұсынуы
бойынша ветеринария саласындағы нормативтік құқықтың актілерді
қабылдау немесе бекіту;
4) ветеринария саласындағы мемлекеттік органның ұсынуы бойынша,
профилактикасы, диагностикасы және жойылуы республикалық бюджет
қаражаты есебінен жүзеге асырылатын жануарлардың аса қауіпті
ауруларының тізбесін қабылдау немесе бекіту;
5) жануарлардың және адамның денсаулығына қауіп төндіретін, алып
қойылатын және жойылатын жануарлардың құнын өтеу тәртібі мен
шартарын белгілеу;
6) шет мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен ветеринария
саласындағы ынтымақтастық;
7) осы Заңға және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілеріне
сәйкес ветеринария саласында басқа да функцияларды жүзеге асыру
кіреді.
Қазақстан Республикасының ветеринария жүйесі
Қазақстан Респуликасының ветеринария жүйесіне;
1) мемлекеттік органдардың ветеринария саласындағы қызметті жүзеге
асыратын бөлімшелері;
2) мемлекеттік органдардың ветеринария саласындағы қызметті жүзеге
асыратын бөлімшелері;
3) мемлекеттік ветеринариялық ұйымдар:
4) ветеринария саласындағы кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке және
заңды тұлғалар кіреді.
Ветеринарияны мемлекеттік басқару органдары
1. Ветеринарияны мемлекеттік басқару органдарына;
1) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган;
2) мемлекеттік бақылау постылары бар шекарадағы және көліктегі мемлекеттік
ветеринариялық қадағалаудың аймақтық бөлімшелері;
3) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның облыстық,
республикалық маңызы бар қаланың аумақтық бөлімшелері;
4) селолық округтердің, базарлардағы, мемлекеттік ветеринариялық қадағалау
органдары бақылайтын жүктерді өндіру, дайындау, сақтау, өңдеу және
өткізу жөніндегі ұйымдардағы ветеринариялық инспекторлары бар
ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның аудандық,
қалалық, аумақтық бөлімшелері жатады.
2. Ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен оның аумақтық
бөлімшелерінің басшылары бір мезгілде- Қазақстан Республикасы мен тиісті
аумақтардың бас мемлекеттік ветеринариялық инспекторлары, ал олардың
орынбасарлары Қазақстан Республикасы мен тиісті аумақтардың бас мемлекеттік
ветеринариялық инспекторларының орынбасарлары бола алады. Ветеринария
саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның басшысы әкімшілік мемлекеттік
қызметшілердің тиісті лауазымдарына қоса бас мемлекеттік инспектор, бас
мемлекеттік ветеринариялық инспектордың орынбасары деген арнаулы атаулар
беруге құқылы.
Ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен оның аумақтық
бөлімшелерінің құзіреті
Ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен оның аумақтық
бөлімшелерінің құзіретіне:
1) ветеринария саласында біріңғай мемлекеттік саясат жүргізу;
2) жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының ветеринария
саласындағы заңдарын сақтауына мемлекеттік ветеринариялық қадағалауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
3) жануарлардың аса қауіпті ауруларының профилактикасы, диагностикасы
және жойылуы республикалық бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылатын
тізбесін әзірлеу;
4) аса қауіпті аурулармен ауыратын жануарлар ауруының профилактикасы,
диагностикасы және оларды емдеу жөніндегі іс шараларды ұйымдастыру мен
қамтамасыз ету;
5) денсаулық сақтау органдарымен бірлесе отырып, халықтың денсаулығын
жануарлар мен адамға ортақ аурулардан қорғауды ұйымдастыру және өзара
ақпарат алмасуды жүзеге асыру;
6) Қазақстан Республикасының аумағын басқа мемлекеттерден жануарлардың
жұқпалы және экзотикалық ауруларының әкелінуі мен таралуынан қорғауды
ұйымдастыру;
7) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
ветеринариялық препараттарды мемлекеттік сатып алуды, сақтауды,
тасымалдауды және пайдалануды ұйымдастыру;
8) Қазақстан Республикасының ветеринари саласындағы заңдарында
белгіленген тәртіппен ветеринариялық іс шараларды, ветеринариялық
ережелер мен нормативтерді, ветеринариялық есеп пен есептілік
нысандарын, ветеринария саласындағы басқа да нормативтік құқықтық
актілерді әзірлеу мен бекітуді ұйымдастыру;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ветеринариялық қызметтерді
лицензиялау;
10) ветеринариялық препараттарды мемлекеттік сатып алу, ветеринария
саласындағы жұмыстарды, ветеринариялық ғылыми зерттеулер мен
ветеринария саласындағы мамандарды қайта даярлау тапсырыстарын орындау
жөніндегі республикалық бюджеттік бағдарламаларды, нормативтік
конкурстық және тендерлік құжаттама ны әзірлеуге қатысу;
11) Жануарлар аурулары бойынша індет мониторингін ұйымдастыру және індет
жағдайын зерделеу;
12) Жүргізіліп жатқан ветеринариялық іс шаралар, белгіленген
ветеринариялық ережелер мен нормативтер, Қазақстан Республикасының
ветеринария саласындағы басқа да нормативтік құқықтық актілері туралы
мүдделі тұлғаларға ақпарат беруді ұйымдастыру мен қамтамасыз ету;
13) Ветеринариялық препараттарды, аспаптарды, құрал-саймандарды, жемшөп
пен жемшөптік қоспаларды байқаудан өткізуді, бақылауды, оларды тіркеу
сынағынан өткізуді ұйымдастыру, сондай-ақ ветеринариялық препараттарды
мемлекеттік тізілімін жүгізу;
14) жаңа ветеринариялық препараттарға, аспаптарға, құрал-саймандарға,
жемшөп пен жемшөптік қоспаларға қорытындылар беру;
15) халық арасында ветеринариялық ағартушылық жұмысты ұйымдастыру және
жүргізу;
16) Мал шаруашылығы объектілерін және жануарларды өндіру, дайындау,
жануарлардан алынатын өнімдер мен шикізатты өңдеу жөніндегі ұйымдарды
пайдалануға қабылдайтын мемлекеттік комиссияларға қатысу;
17) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ветеринария
саласындағы халықаралық ұйымдарда Қазақстан Республикасының атынан
өкілдік ету, сондай-ақ олармен ынтымақтастықты ұйымдастыру;
18) Қазақстан Респуликасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды жүзеге
асыру;
Мемлекеттік органдардың ветеринария саласындағы қызметті жүзеге асыратын
бөлімшелері
1.Жануарларды ұстайтын және пайдаланатын мемлекеттік органдар Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ветеринария саласындағы
мынандай қызметтерді:
1) тиісті мемлекеттік органдарга тиесілі жануарлар ауруларына
профилактика және диагностика жасау, оларды емдеу;
2) тиісті мемлекеттік органдарға тиесілі мемлекеттік ветеринариялық
қадағалау объектілеріне мемлекеттік ветеринариялық қадағалау қызметін
жүзеге асыратын бөлімшелер құра алады.
2. Мемлекеттік органдардың осы баптың 1-тармағында аталған бөлімшелері
мемлекеттік ветеринариялық қадағалауды жүзеге асыруды қоса алғанда,
ветеринариялық шараларды ұйымдастыру мен орындауға қатысты бөлігінде
Қазақстан Республикасының ветеринария саласындағы заңдарын басшылыққа
алады.
3. Мемлекеттік органдарды осы баптың 1-тармағында аталған бөлімшелері
ветеринариялық есеппен жүргізеді және оларды Қазақстан Республикасының
ветеринария саласындағы заңдарында белгіленген тәртіппен табыс етеді.
Жергілікті өкілдері және атқарушы органдардың ветеринария саласындағы
құзіреті
1.Жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік ветеринариялық ұйымдар құрып,
олардың құрылымын, қаржыландыру және материалдық-техникалық қамтамасыз
етілу тәртібін белгілей алады.
2.Жергілікті атқарушы органдар ветеринариялық инспекторларға олардың
мемлекеттік ветеринриялық қадағалау функцияларын атқаруына көмек көрсетеді,
ауру жануарларды санитарлық союды қоса алғанда, ветеринариялық іс шаралар
жүргізуді ұйымдастырады, сондай-ақ жергілікті уәкілетті органдардың шешімі
бойынша оларды жүзеге асыруға жергілікті бюджеттерден қаражат бөле алады
[12].
1.2 Ірі қара фасциолез ауруының қоздырғышы
Трематодоздар – ауру, яғни қоздырғышы – трематод класына жататын жалпақ
құрттар. Трематодтардың денесі жапырақ тәрізді, олардың екі сорғыш басы
бар. Барлық трематодтар гермафродитты. Трематодалар (грек сөзі Тrеmаtосіеs
- сорғышты, емізік) - жалпақ құрттар қатарына жатады, бұлар қоздыратын
аруларды трематодоздар деп атайды. Сорғыш құрттар үй жануарларының
барлығында кездеседі, гельминттер мал және адамның бауыры мен ұйқы безінде,
қан тамырларында, құстың ащы ішегінде, аналық ұрық түтігінде, т.б.
мүшелерінде мекендеп, өмір сүреді. Бұлардың көп тараған үш мыңдай түрі бар.
Трематодалардың денесі жалпақ келеді, түрлеріне қарай пішіні жапырақ
сияқты, тіл тәрізді болады, ұзындығы әр қилы 0,1 мл-ден 10-15 см-ге дейін
жетеді. Ауызы денесінің алдыңғы ұшында орналаскан. Ауыздың емеуіріні
қалыңдап, бұлшық еті мол ауыз сорғышқа айналған, ал құрсақ сорғышы көбінің
денесінің орта шенінде жайғасқан, бірақ кейбіреулерінің (парамфистоматолар)
құрсақ емізігі құрттың ең артқы шетінде қалыптаскан. Осы сорғыштары арқылы
олар иесінің ұлпасына жабысып тұрады. Бекіну органдарынан басқа
трематодалардың асқорыту, зәршығару, жүйке (нерв) және жыныстық жүйелері
бар. Қан айналу, тыныс алу ағзалары жоқ.
Қоректенуі. Қорек кұрттың ауызы арқылы жұтқыншаққа барып, одан
тармақталған екі ішекке өтеді. Қорытылмаған ас қалдығын сол ауыз тесігі
көмегімен сыртқа шығарып тастайды.
Зәр шығару. Құрт денесінің барлық жерін толып жатқан тарамдалған өте
жіңішке түтікшелер торлап жатады. Соңыңда зиянды сұйық өнімдер ағып келеді
де құрт денесінің төменгі шетінде орналасқан қуықша арқылы сыртқа несеп
шығарылады.
Жүйке жүйесі жұтқыншақтың айналасына жалғасқан жүйке түйінінен басталады
да талшықтары жан-жаққа таралады, әсіресе бұлар сезімтал мүшелерді қоршап
өрімдер құрайды.
Жыныстық ағзалары. Сорғыштардың басым көпшілігі қосжыныстылар немесе
(гермафродиттер), бірақ дара жыныстылары да бар (шистосоматалар).
Еркектік мүшелер екі еннен (аталық бездері) тұрады, әрқайсысы ен түтігімен
жалғасады, олар тұқым жиналатын кең түтік боп түйісіп, еркектік жыныс
тесігімен аяқталады. Түтіктік тесігіне таяу қысқа бөлігі нығыздалып келеді
және ол сыртынан көпіршікпен қапталып тұрады, оны жыныстық сауыт (бурса)
дейді [1,2].
Ұрғашылық мүшелері: оотип, тұқымдық немесе аналық без, тұқымдық түтігі,
тұқым қабылдағыш, уыздық, мелис денешігі, Лаурер каналшасы, жатыр, қынап
және сыртқы жыныс тесігінен құралған. Оотипте - еркектік және ұрғашылық
тұқымдар шағылысып жұмыртқа пайда болады. Уыздықта қалыптасқан заттар
жетіліп келе жатқан жұмыртқаның қоректенуіне жұмсалады. Құрт жүмыртқасы
жақсы жылжуы үшін Мелис денешігі оотип пен басқа да жыныс жолдарын
майлайтын сұйықтық бөліп түрады. Лаурер каналшасы сыртқы ортаға қажетсіз
артық заттарды шығарады және кейде ұрғашы жыныс тесігінің міндетін
атқарады.
Сорғыштардың өсіп-өнуі аралық иелері суда не құрлықта тіршілік ететін
ұлулардың (бауыр-аяқтылардың) тікелей қатысуымен өтеді. Кейбіреулерінің
даму циклы ұлулармен шектелмейді, бұлардан басқа қосымша иелері боп
табылатындар-алтыаяқты жәндіктер (насекомдар), өрмекші тәрізділер,
балықгар, қосмекенділер т.б.
Ақтық иелері ішқұрт жұмыртқаларын нәжіс арқылы сыртқа бөліп шығарады.
Жұмыртқа ішіндегі ең алғашқы балаңқұртты мирацидий деп атайды. Балаңқүрттың
ары қарай дамуы аралық иесі - ұлумен байланысты. Ұлу денесінде мирацидий —
спороцистаға, ал ол редияға айналып жетіледі. (Құрлық бауыраяқтыларда
трематодалардың редиялық сатысы жоқ). Редиялар сорғыштың келесі даму сатысы
церкарийлерге айналады. Ұлу денесінен құйрықты церкарийлер бөлініп шығады,
олар судағы немесе жағадағы өсімдіктерге жабысып, құйрықтарын тастап,
қабыршықганып, дөңгеленіп, соңғы адолескарий деп аталатын залалдағыш
жүқпалы сатысына жетіледі. Егер құрттың дамуы үшін қосымша ие қажет болса,
онда церкарийлер бұлардың ішіне еніп инвазиялық сатысы метацеркарийлерге
айналады.
Трематодалар тобының (класс) негізгі тек бұтақтары (подотрядтары) үшеу:
фасциолята, парамфистомата және гетерофиата.
Фасциоляталар – Ғаsсіоlаtа маңызды үш тұқымдастардан қалыптасқан:
Ғаsсіоlidае - фасциолиде, Dісгосоеlіdае - дикроцелиде және Рrоstоgоnіmdае-
простогонимде. Құрттың құрсақ сорғышы ауыз емізігіне жақын, уыздықтары
денесінің екі бүйірінен орын тепкен; трематодалар бір немесе екі аралық
иелерінің қатынасуымен дамиды.
Парамфистоматалар - Раrатрhistоtіа - бір ғана тұқымдастан
Раrаmрһіstomіdае- парамфистомидилерден тұрады. Құрсақ емізігі гельминт
денесінің артқы шетіне орналасқан. Аралық иесі біреу - тұщы су ұлулары,
жұқпалы балаңқұрты адолескарий. Гетерофиаталарға- Оріstогсһіdае -
описторхиделер тұқымдастары жатады, қосымша иесі - балықтар. Сорғыштардың
жыныс бездері денесінің артқы жақ бөлігіне жайғасқан.
Фасциолез ауруы сүтқоректілердің жіті және созылмалы өтетін құрт ауруы.
Сүтқоректілердің 40-тан астам түрі бауыр құрттарға сезімтал келеді. Шошқа,
жылқы, бұғы, қоян және басқалары, сонымен қатар адам сирегірек ауырады.
Құстар фасциолезбен ауырмайды. Фасциолезбен қой, ешкі, ірі қара, түйе,
жылқы, шошқа, ал жабайы жануарлардан ұсақ күйіс қайыратындар мен қоян
тәрізділер ауырады, кейде гельминтоз адамға да қауіпті. Трематодалар малдың
бауырында, анығырақ айтқанда өт жолдарында мекендейді.
Мал фасциолезбен күшті зақымданған кезде, олар жаппай өлім-жітімге
ұшырауы мүмкін немесе ұзақ ауырады, бірте-бірте арықтап, қаны төмендеп,
өнімі кемиді. Сиырдың сүт өнімі 20-40 % азаяды. Фасциолез көп тараған
аймақтарда ірі қара 90 %-ке дейін және қой мен ешкі 50-60 %-ке дейін
аталған дертке шалдығады.
Қоздырғышы – фасциола Ғаsсіоlа hepatica, Ғаsсіоlа gigantica –
жоңышқаның жапырағына ұқсайды. Ұзындығы 3-5см. Оның Қазақстанда екі түрі
кездеседі. Біріншісін – кіші фасциолез , ал екіншісін – ірі фасциолез
бауырқұрт деп атайды. Кіші фасциолез Қазақстанның Солтүстік облыстарында,
ал ірі фасциола Оңтүстік облыстарда кездеседі. Екеуінің де ішкі құрылысында
ешқандай айырмашылық жоқ, өзгешелігі тек қана көлемінде. Олар жыныс бездері
мен ішектерде тармақтанған болып сипатталады.
F. һераtіса – жапырақ тәрізді, ұзындығы 20-30 мм, барлық жерге таралған.
F. gigantica – лента тәрізді, ұзындығы 60-70 мм, Оңтүстіктегі аудандарда
кездеседі. Фасциолезбен қой, ешкі, сиыр, түйе, жылқы, шошқа ауырады.
Фасциолездер малдың бауыр өті жолында жайылады. Бұлар адамды да
зақымдайды. Кәдімгі фасциола жапырақ тәрізді, ұзындығы 2-3см, құрттың
тұмсық жағы сәл шығыңқы келеді де көптеген тікеншелерімен жабдықталады.
Ауыз бен құрсақ сорғыштарының арасы тым жақын болады [1,2,3,4].
1. 3 Ірі қара фасциолезінің эпизоотологиясы
Фасциолез Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Әсіресе Атырау,
Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған облыстарының
малды жаз-күз айларында шалшық сулы, саз батпақты жайылымдарда жаятын
шаруашылықтарында жиі кездеседі. Бұл инвазияға көбінесе бұзау, қозы, лақ
т.б. 1-2 жастағы төл жиі шалдығып, көптеген жағдайда мал өлімі болады.
Батпақ сазды жерде құрт жұмыртқасы және адолескарий личинкалары ұзақ уақыт
өлмейді, ал сулы жерде фасциолалардың аралық иелері – ұлулар жаз айларында
тез көбейіп өседі. Фасциолез көлшікті, сазды, ылғалды алқаптарда және
жаңбырлы жылдары көп кездеседі. Әсіресе шалшық сулары мол, саз-батпақты
өрістерде мал көптеп зақымданады. Сулы мекендерде фасциола жұмыртқасы,
адолескарий ұзақ мерзім өлмейді және мұндай биотоптарда сорғыштардың аралық
иелері ұлулар жаз айларында тез көбейеді. Мысалы, кіші тоспа ұлуы тайыз
шалшық сулар түбінде 20 см тереңдікте тіршілік етеді. Оларды бөгетті тұщы
көлдің, кішігірім өзендердің жағасынан және осы суларға жақын жатқан
жайылымдардың ылғалды топырақтарынан көптеп кездестіруге болады. Ал
адолескарий болса өте төзімді келеді: суда бір жылға дейін тірі сақталады,
шөпте 1,5-6 ай, сүрлемде 0,5-1 айға дейін өмір сүреді.
Малдың фасциолезі кең тараған ішқұрт ауруы. Қазақтанның Оңтүстік-
Шығыс, Оңтүстік және батысында жиі ұшырасады. Республиканың Оңтүстік
-шығысында көбінесе кәдімгі фасциолез тіркелсе, Оңтүстік - батысы мен
батысында алып фасциолез табылады.
Фасциолез үй тұяқтыларының барлығына жұғады, бірақ бұл ауруға көбіне
қой мен ірі қара шалдығады да өлім-жітімге осы түліктер ұшырайды.
Бауырқұртпен барлық жастағы мал жайылымға шығысымен залалданады, әсіресе
қозы, бұзау жиі шалдығады да көбінесе өлімге ұшырайды. Ал кейбір жағдайда
сау малдың да өлімі болады. Қазақстанда фасциолез жаздың соңғы айларында
білінеді де, мал шығыны күзде, қыста және ерте көктемде байқалады.
Республиканың Оңтүстік жылы аудандарында бұл дерт жылдың барлық маусымында
кездесе береді.
Өсіп-өнуі. Сорғыштар қосжыныстылар. Жұмыртқалары денесінен
бөлініп, ақтық иесінің өтімен бірге ішегіне еніп, одан нәжіспен сыртқы
ортаға шығады. Қоршаған ортада, яғни тұщы суда жұмыртқа ішінде
балаңқүрттың алғашқы сатысы - мирацидий 7-15 күн аралығында қалыптасады.
Бұл үшін қолайлы жылылық, жарық және ауа қажет. Жұмыртқаның ұшындағы
қақпақшасы ашылысымен одан кірпікші қаптаған өте ұсақ мирацидийлер сыртқа
шыға бастайды. Бұлардың ендігі дамуы аралық иесінің, яғни тұщы су
ұлуларының қатынасуымен байланысты. Мирацидийлер бауыраяқтылардың
былпылдақ денесіне тесіп кіріп, өседі және көбейе бастайды. Екі
фасциолездің екеуі де дамуы жағынан бірдей деуге болады, айырмашылығы тек
қана аралық иелерінде: кәдімгі бауырқұрттікі - кіші таспа ұлу (малый
прудовик), алып бауырқұрттікі - құлақша таспа ұлу. Ұлулардың денесінде 2-3
айдың ішінде мирацидийден, спороцист, редий және церкарий деп аталатын
сатылары өрбиді. Құйрықты церкарий ұлуларды тастап біраз уақыт суда жүзіп
жүреді, сонан кейін шөптің тамыр жағына немесе сабағына қонып, құйрығынан
құтылып, қабықшамен қапталады, жұқпалы сатысы адолескарийларға айналады.
[2,3].
Жануарлар адолескарийлер мен залалданған шөп не су арқылы ауруды
жұқтырады. Адам да лас суды ішкен кезде бауырқұртқа шалдығуы ықтимал.
Денеге енісімен адолескарий ішеккке барып жетеді, сыртқы
қабыршағынан айырылады. Қабыршағынан босаған адолескарий ішекті тесіп,
құрсақ қуысына түсіп, онан әрі жылжып бауырдың сыртқы қабығын,
қантамырларын жыртып ішкі ұлпасына ауысады, жыбырлап кезіп жүріп өт
жолдарына барып тұрақтайды. Ал жас құрттардың бауырға жететін тағы бір жолы
қан тамырлары. Малдың бауырына жеткен фасциолалар 2-5 айдан кейін өсіп-
жетіліп, ересек сорғышқа айналады да тағы да жұмыртқа сала бастайды. Жануар
денесінде бұл трематодалар 5-10 жылға дейін тіршілік ете алады. Бір кұрттың
өзінде 45000-дай жұмыртқа болады.
Фасциолез қоздырғышы трематод класына жататын жалпақ құрттар.
Трематодтардың денесі жапырақ тәрізді, олардың екі сорғыш басы бар. Барлық
трематодтар гермафродитты [3,4].
1.4Ірі қараның организмінде фасциолез ауруының өрбуі
Фасциолез өте қауіпті құрт, жануарларға келтіретін зардабы да тым зор.
Денеге түскен адолескарийлер біртіндеп өсе бастайды, жынысы жетілмеген жас
трематодалар тұмсығымен, денесінің сыртындағы тікеншелерімен ащы ішекті
тесіп жаралайды, қанын сорғалатады. Олар жылжып отырып бауырға жетісімен
оның сыртқы қабығын (капсуласын), үлпершегін (паренхимасын), көптеген
қантамырларын жарақаттап, өздерінің тұрақты мекеніне – өт жолдарына өтеді.
Осының салдарынан құрсақ қуысына қан жиналады, бауыр қабынады (жіті
гепатит, перитонит). Жануар денесінде фасциолездің жедел өршуі жас
құрттардың сан жағынан өте көп болғандығынан туындайды, ауру мал көп ұзамай
әлсіреп өлімге ұшырайды. Егер ол тірі қалса онда дерт созылмалы түрге
ауысады. Мал жұқпалы балаңқұртпен аз мөлшерде зақымданса ол фасциолездің
созылмалы немесе субклиникалық түрімен ауырады.
Ересек фасциола қанмен қоректенеді. Ғалымдардың болжауы бойынша 200
құрт 40 мл қан сорады. Сонымен бірге трематода өзінің уытын шығарып, денені
уландырады (интоксикация), біртіндеп қан мөлшерін азайтады (анемия),
құрамын өзгертеді. Қан сарысуындағы белок құрамында глобулин көбейіп,
альбумин кемиді. Қанның қызыл түйіршігі азайғанмен, керісінше эозинофилдер
молаяды. Кальций, фосфор, кейбір витаминдердің (А,В12) көрсеткіштері
төмендейді.
Сорғыш құрттар бауырдың ішкі ұлпаларын зақымдап, өт жолдарын
(холангит), өт қалтасын (холеоцистит) қабындырады. Өсіп-жетілген
гельминттер өт арнасын түгелімен бітеп тастауы мүмкін. Өттің ішекке
қарай жүрмей, жетпей қалуы салдарынан асқорыту ағзаларының атқарар қызметі
тежеледі, күрт бұзылады. Бауыр ісініп қабынады, өт жолдарының кілегей
қабығы қалыңдайды, зақымдалған ұлпалардың орнын дәнекер ұлпалар басып,
ұлғайып (цирроз) , өзінің жұмысын нашар атқара бастайды.
Ал дәнекер тоқымалар молайған сайын бауырдың қан тамырлары тарылады,
олар қысымға алынады. Осының нәтижесінде қан тамырларының сыртқы қабығынан
сарқылма сулар (транссудат) шығып құрсақ куысына жиналып, шемен (асцит)
пайда болады. Қан айналымының нашарлауынан транссудат тері астына да сіңе
бастайды. Бауыр құрылымы бірте-бірте бүлініп, шіруге айналады, қанда, басқа
мүшелер мен ұлпаларында бөгде заттар жинақталып, аллергиялық процестің
тууына соқтырады.
Адолескарийлер, жас трематодалар патогенді микробтардың жануар денесіне
енуіне жараланған ішек, қан тамырлары арқылы жол ашып, кейбір жұқпалы
дертке душар еткізеді. Іріңдеткіш микрофлора енген жағдайда бауырда
абсцесс пайда болуы мүмкін [4,5].
1.5 Ірі қара фасциолез ауруының этиологиясы және жұғу жолдары.
Фасциолез аралық ие – тұщы су ұлуларылары арқылы өсіп-өнеді.
F. һераtіса үшін нағыз аралық ие үшін нағыз аралық ие – Galba
truncatula, ал F. Gigantica үшін нағыз аралық ие – Radix auricularia болып
саналады. Фасциолездің жұмыртқалары малдың нәжісімен бірге сыртқы ортаға
шығады. Бауырқұрты қойдың бауырын мекендеп, оған көптеген ұрықтарын
(жұмыртқаларын) шашады. Бұл ұрықтар өт арқылы малдың ішегіне түсіп, одан
әрі нәжіспен бірге сыртқа шығады да, жайылым мен суды, шөпті ластайды.
Жұмыртқадан личинка шығып, ұлуға енеді де инвазиялық кезеңіне – церкарииге
жеткенше өсіп-өнеді. Церкарии суға түсіп ондағы шөпке жабысады да тығыз
қабық құрайды. Бұл инвазиялық кезең (адолескарий) сыртқы ортада 5 айға
дейін және одан да көп уақыт сақталады.
Фасциолез малға адолескарийлерді шөппен бірге жеп, сумен қосып ішкеннен
жұғады. Ауруды жұқтырушы – зақымданған мал. Ауру жайылым маусымының орта
шенінде жұғады да, мал сол маусымның соңында ауыра бастайды, сөйтіп
желтоқсан – қаңтар айларында өрши түседі. Фасциолез мал организмінде 4-5
жылға дейін және одан да көп уақыт өмір сүреді. Асқазанға барған
адолескарийдің сыртқы қабығы еріп, ішіндегі личинкасы босаған соң ішектің
ішіне кіреді, онан қан арқылы бауырға барып орналасады. Үш айдың ішінде
адолескарий ересек құртқа айналып, қайтадан ұрық сала бастайды.
Фасциолез ауруы шөлді жерде болмайды. Себебі, паразиттердің өсіп-
жетілуі айналымына ұлулар қатысады, ал ұлулар сулы жерде өмір сүретіні
белгілі. Мал денесінде жетілген паразиттер оның нәжісімен сыртқы ортаға
жұмыртқа тастайды. Ол жұмыртқалар міндетті түрде тұщы сулы тоған, көлшік
сулы батпақты жерлерге түсуі керек. Яғни, мал осындай ақпайтын су
көздерінен су ішіп, тезек тастаған кезде жұмыртқаларға қолайлы кезең
туылады. Суға түскен жұмыртқалардан екі-үш аптада алғашқы сатыдағы балаң
құрттар шығады. Күн жылылығы 15-30° аралығында болған жағдайда құрттарға
ең қолайлы кезең деп есептелінеді. Құрттар тұщы суда болатын майда
ұлулардың ағзасына өтіп орналасады да, ары қарай өсіп-өніп ұлғая бастайды.
Бұл ұлудан жүздеген, тіпті кейде бір жарым мыңға дейін үшінші сатыдағы
балаң құрттар шығуы мүмкін. Олар бірнеше сағат ішінде келесі сатыдағы
балаң құрттарға айналып, су жағасында өсетін өсімдіктерге жабысып немесе
су бетінде жүзіп жүреді [3,4,5].
1.6 Ірі қарада фасциолез аурудының клиникалық белгілері
Ауру жіті және созылмалы болып келеді. Ауа райы мен жер жағдайына
байланысты мал бауырқұртпен көбіне қыста, күздің аяқ кезінде және көктемде
ауырады.
Фасциолезге тән негізгі белгілері – арықтау, қан азаю, сүтінің кемуі, ас
қорыту органдарының бұзылуы, кейде іш тоқтап қалады, кейде іш өтеді, кейде
алдыңғы қарын әлсірейді, қабағы, иек асты, кеудесі және іші ісінеді.
Жүнінің түбі босап түсе бастайды, құрғайды (әсіресе кеуде тұсы).
Температурасы бірде жоғарылап, бірде төмендейді. Бауыр түбін басса мал
ауырсынады. Ауру бірнеше айға созылады. Көтеремдіктен мал өледі. Шамалы
жұққан кезде аурудың клиникалық белгілері білінбейді, бірақ малдың
өнімділігі күрт төмендейді.
Қой фасциолездің екі түрімен ауырады. Бірі жіті, екіншісі созылмалы
түрі.
Жіті түрі – күзде кездеседі. Оны жас фасциола құрты қоздырады. Жіті
түрін – малдың нәжісінен тексеріп табу өте қиын. Аурудың бастапқы кезінде
малдың денесі қызып жабығады, тез шаршайды. Бауырының тұсын тыңдаса көмескі
сырыл естіледі. Бірте-бірте қаны азаяды, әсіресе қанның қызыл түйіршігі
(эритроцит) 3-4 миллионға дейін кемиді. Қандағы гемаглобин де азаяды. Жіті
түрі жас құрттардың денеге енген сәтінен ересек сатыға жетуіне дейінгі
мерзімді қамтиды, 2-2,5 айға созылады, көбінесе күзде тіркеледі, ұсақ
тұяқтыларда, әсіресе олардың төлінде - қозы мен лақтарда жиі ұшырасады.
Дертке шалдыққан жануардың дене қызуы көтеріледі, жем - шөпке зауқы
шаппайды, оттай алмайды, іші кебеді, ауыз, танау, көз кілегей қабықтары
кансызданып бозарып кетеді, жүрек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Дезинфекция – оның баламасы зарарсыздаңдыру яғни, жұқпайтын ету
Дезинсекция – сыртқы ортадағы зиянды жәңдіктерді жою
Дератизация – кемірушілерді (тышқандарды, атжалмандарды) жоюету
Гермафродит – қосжынысты
Шистосомата – дара жынысты
Анемия – қан аздық
Интоксикация – денені уландыру
Холангит – өт жолының қабынуы
Холеоцистит – өт қалтасының қабынуы
Экстенстиімділік - дегельминтизация жасалған жануарлардың ішқұрттардан
толық босанғаны
Интенстиімділік - дегельминтизация жасалған жануарлардағы ішқұрттардың
жалпы санымен салыстырғанда олардың дәрі арқылы сыртқа шығарылғандарының
проценттік саны
Экстенс нәтижелілік - белгілі бір гельминттерден толық арылған
жануарлардың проценттік көрсеткіші
Интенс нәтижелілік - алғашқы мөлшерімен салыстырғандағы бөлінген
паразиттердің, олардың личинкалары мен жұмыртқаларының көрсеткіші
Мазмұны
Қысқартулар мен белгілер
Анықтамалар
Нормативтік сілтемелер
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
1 Негізгі
бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...10
1.1Ветеринария саласындағы мемлекеттік
реттеу ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ..10
1.2Ірі қара фасциолез ауруының
қоздырғышы ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ..13
1.3 Ірі қара фасциолезінің
эпизоотологиясы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 16
1.4 Ірі қараның организмінде фасцелиоз ауруының
өрбуі ... ... ... ... ... ... ... .. 17
1.5Ірі қара фасциолез ауруының этиологиясы және жұғу
жолдары ... ... ... .18
1.6Ірі қарада фасциолез аурудының клиникалық
белгілері ... ... ... ... ... ... .. 19
1.7 Ірі қара малдың фасциолез ауруы кезіндегі өлекседегі
өзгерістер ... ... ..20
1.8 Ірі қараның фасциолез ауруын
анықтау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .21
1.9
Емі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...23
2 Өзіндік
зерттеу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .27
3 Техника
қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ..30
Қорытынды
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... .31
Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
32
Аннотация
Ветеринария ісін ұйымдастыру пәнінен Ірі қара фасциолезіне қарсы
ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар тақырыбына жазылған бұл курстық
жұмыста ірі қара фасциолезіне қарсы ветеринариялық-санитариялық іс-шаралар
туралы мәліметтер жинақталған. Курстық жұмыс 32 беттен тұрады.
Нормативтік сілтемелер
Осы курстық жұмыста келесі нормативтік құжаттарды қолдануға
сілтемелер жасалған:
МЖМБС 2.104 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 -68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 -2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері.Орындауға
қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
Қысқартулар мен белгілер
мин. – минут
сағ. – сағат
см – сантиметр
мм – миллиметр
нм – нанометр
км – километр
мкм – микрометр
мкл – микролитр
кг – килограмм
г – грамм
мг – миллиграмм
л – литр
мл – миллилитр
ҚР – Қазақстан Республикасы
АШМ – Ауылшаруашылық Министрлігі
°C – градус
% - пайыз
КГАТР - кері гемагглютинацияны тежеу реакциясы
Э.Т.- экстенс тиімділігі
И.Т.- интенс тиімділігі
ГПК - Гексахлорпараксилол
ЭН - Экстенс нәтижелілік
ИН - Интенс нәтижелілік
Ф. 7. 04 – 06
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан мемлекеттік университеті
___________________________________ ____
жоғары мектебі
___________________________________ __ ____ кафедрасы
Бекітемін
Кафедра меңгерушісі
_____________________
(қолы,аты – жөні)
_______________2016ж.
Курстық жұмысты қорғау
Хаттамасы №____
___________________________________ ___________________пәні
студент____________________________ _тобы_________________________
Курстық жұмыс тақырыбы ___________________________________ __
___________________________________ ______________________________
Қорғау кезінде келесі сұрақтарға жауап алынды:
1.___________________________________ _____________________________
2.___________________________________ _____________________________
3.___________________________________ _____________________________
Курстық жұмысты орындау кезінде алынған балл (60 мүмкіндіктен)
_____, қорғау бағаланды (40 мүмкіндіктен)_____балл.
Сомалық баллы______
Жұмыстың бағасы____________
Курстық жұмыс жетекшісі__________________________ __________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Комиссия мүшелері___________________________________ _____________
Қорғау күні__________2016ж.
Ф. 7. 04 – 03
Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым министрлігі
М.Әуезов атындағы Оңтүстік Қазақстан Мемлекеттік Университеті
__________________________кафедрасы
___________________________________ пәні бойынша
Курстық жұмыс
Пәні ___________________________________ ____________________
Жұмыс тақырыбы:___________________________________ __________
Мамандығы:___________________________________ ______________
Орындаған _______________________________
(студенттің аты жөні,тобы)
Жетекші
___________________________________ __________
(оқытушының аты –
жөні,ғылыми дәрежесі, атағы)
Жұмыс ____________
бағасы
бағасына қорғалды
_____________2016ж.
Норма бақылау:
_______________
қолы, аты – жөні
Комиссия:
_______________
қолы,аты – жөні
_______________
қолы,аты – жөні
Шымкент 2016 ж.
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Еліміздің тәуелсіздігінің 10 жыл ішінде болған
экономикалық өзгерістер ветеринарлық қызмет көрсету жүйесін түп-тамырымен
өзгеруіне әкеп соқтырады.
Орталықталындырылған жоспарлы экономика кезеңінде қалыптасқан және бұрын
толық мемлекет қаржысымен қаржыландырып келген ветеринарлық қызмет сапалы
ветеринарлық қызмет көрсетуді қалыптастыра алмады. Ол жеке кәсіпкерлік
саласының дамуына кедергі болады.
Осы жағдайлар Ветеринария туралы заңның талқыланып, 1995 жылы
қабылдануына әсер етті.
Бұл қаулы ТМД елдері арасындағы заңды күші бар және сол уақыттың барлық
талаптарына жауап беретін алғашқы құжаттардың бірі болды. Ол елімізде
ветеринарияның бір саласы жеке кәсіпкерліктің дамуына жол ашты және бұл
ветеринариялық қызмет көрсетудің нарықтық дамуына негіз болды.
Ветеринариялық жүйені дұрыс қалыптастыру жолында жасалған жұмысты
негізге ала отырып, төмендегі мәліметтерге көңіл бөледі:
- мемлекеттік қадағалау, бақылау қызметінен шаруашылықтық-атқарушы
қызметін бөліп ажырату жұмыстары атқарылды. Нарықтық экономикасы
дамыған мемлекеттер мысалында ветеринарияда инспекторлық жүйе құрылды.
Ол мемлекетегі қызметтегі бөлімнен, ауыл округына және базарға дейінгі
аумақты қамтыды. Мемлекеттік ветинспекторлар ветеринарлық тәжірибе
жүргізбейді.
- ветеринариялық қызмет көрсетудің барлық саласы бәсекелестік ортаға
шығарылған, бұған өте қауіпті жұқпалы аурулармен күресу шараларын
ұйымдастыру және карантин қойылатын инфекциялық ауруларды жою
жұмыстарын жүргізу қосылмаған.
- ветеринария саласында жұмыс атқаратын мелекеттік өндірістер саны
анықталған.
- ветеринариялық препараттарды өндіруде барлық потенциалдық
өндірушілердің байланысын қалыптастыруда және ветеринарлық қызмет
көрсету нарығына ветпрепараттарды жеткізуде бәсекелестік ортасы
кеңейтілген.
- осы қалыптасқан өзгерістердің бәрі 1995 жылы қабылданған заңға қарама-
қайшылық туғызады және ол 2002 жылдың 10 шілдесінде жаңа талаптарға
сай келетін Ветеринария туралы заңды қайта талқылап, қабылдануының
себебі болды.
- жаңа Ветеринария туралы заңның мақсаты - ветеринарлық-санитарлық
жағдайды жақсарту, жануарлар өнімдерін, шикізаттардың және
ветеринарлық қадағалаудан өтетін басқа объектілердің қауіпсіздігін,
халықты адам мен жануарларға ортақ жұқпалы аурулардан сақтау, сонымен
қатар бірінші, экономикалық орталық құру.
- мемлекеттік қадағалау қызметін жақсарту үшін бір жағынан
ветеринарияның барлық саласын лицензиялайтын институттың құрылуы; ал
екінші жағынан мемлекеттік қадағалау пунктерінде тексерілетін жүктерді
дайындау, өңдеу, сақтау жұмысымен айналысатын бүкіл мемлекет
территориясындағы барлық субъектілерді қамтиды және мемлекеттік
ветбөлімнен ауыл аймағына дейін инсректорлық вертикаль құрылады.
- заңның халықаралық ветеринарлық талаптарға жауап беруі, Қазақстанның
Бүкіл әлемдік сауда ұйымы құрамына кіруіне себеп болады.
Егер қойларды табиғи жайылымдарда жайса, олар азыққа төзімді келеді.
Бірақ осыған қарамастан қойлар әр түрлі жұқпалы және паразитарлық
аурулармен ауырады. Бұл аурулар үлкен экономикалық шығын келтіреді. Соның
ішінде өнімділіктің және сапасының төмендеуі, жоғары көрсеткішті өлімге
әкеліп соқтырады. Сонымен қатар, кейбір жұқпалы аурулар адамдар мен
жануарларға ортақ болып табылады.
Сау малдарды өсіру үшін ең бастысы – зоогигиеналық талаптарды қатаң
сақтау, індетке қарсы қазіргі заманғы емдік - профилактикалық шараларды
ұйымдастырыу жақсы нәтиже берері сөзсіз. Егер осы шаралар толық және
сапалы орындалатын болса, онда малдардың аурумен ауруы және өлімі азая
түседі [1,2].
Курстық жұмыстың мақсаты - ірі қара фасциолезіне қарсы ветеринариялық-
санитариялық іс-шараларын зерттеу.
1Негізгі бөлім
1.1Ветеринария саласындағы мемлекеттік реттеу
Ветеринария саласындағы мемлекеттік саясат
Ветеринария саласындағы мемлекеттік саясат:
1) мемлекеттік ветеринариялық қадағалау бақылайтын жүктерді өндіру,
сақтау және өткізу кезінде мемлекеттік ветеринариялық қадағалауды
жүзеге асыруға;
2) осы Заңның 11-бабында белгіленген ветеринариялық қызметтің жекелеген
түрлерін жүргізуге мемлекеттік манаполяны сақтауға;
3) Қазақстан Республикасының аумағын басқа мемлекеттерден жануарлардың
жұқпалы және экзотикалық ауруларының әкелінуі мен таралуынан қорғауға;
4) мемлекеттік ветеринариялық қадағалаудың тәуелсіздігін қамтамасыз
етуге;
5) індет жағдайын объективті түрде бағалауды және ветеринария саласындағы
халықаралық нормаларды ескере отырып, ветеринриялық ережелер мен
нормативтерді ғылыми негізде әзірлеуге;
6) ғылыми негіздемесі болған жағдайда, ветеринариялық іс шаралар
өткізудің халықаралық ұсыныстарда көзделгеннен анағұрлым жоғары
деңгейіне жетуге;
7) ветеринариялық-санитариялық қолайлы жағдайды қамтамасыз ету мақсатында
ветеринариялық іс шараларды жүзеге асыру кезінде мемлекеттік
ветеринариялық қадағалау бақылайтын жүктерді өткізуді негізсіз
шектеулерге жол бермеуге;
8) жануарлардың және адамның денсаулығына қауіп төндіретін, алып қойлатын
және жойылатын жануарлардың құнын өтеу тәртібін белгілеуге
бағытталған.
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ветеринария саласындағы құзіреті
Қазақстан Республикасы Үкіметінің ветеринария саласындағы құзіретіне:
1) ветеринария саласындағы мемлекеттік саясаттың негізгі бағыттарын
әзірлеу;
2) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның ұсынуы
бойынша жануарлардың аса қауіпті ауруларының профилактикасы мен
диагностикасы жөніндегі республикалық бағдарламаларды бекіту;
3) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның ұсынуы
бойынша ветеринария саласындағы нормативтік құқықтың актілерді
қабылдау немесе бекіту;
4) ветеринария саласындағы мемлекеттік органның ұсынуы бойынша,
профилактикасы, диагностикасы және жойылуы республикалық бюджет
қаражаты есебінен жүзеге асырылатын жануарлардың аса қауіпті
ауруларының тізбесін қабылдау немесе бекіту;
5) жануарлардың және адамның денсаулығына қауіп төндіретін, алып
қойылатын және жойылатын жануарлардың құнын өтеу тәртібі мен
шартарын белгілеу;
6) шет мемлекеттермен және халықаралық ұйымдармен ветеринария
саласындағы ынтымақтастық;
7) осы Заңға және Қазақстан Республикасының өзге де заң актілеріне
сәйкес ветеринария саласында басқа да функцияларды жүзеге асыру
кіреді.
Қазақстан Республикасының ветеринария жүйесі
Қазақстан Респуликасының ветеринария жүйесіне;
1) мемлекеттік органдардың ветеринария саласындағы қызметті жүзеге
асыратын бөлімшелері;
2) мемлекеттік органдардың ветеринария саласындағы қызметті жүзеге
асыратын бөлімшелері;
3) мемлекеттік ветеринариялық ұйымдар:
4) ветеринария саласындағы кәсіпкерлік қызметпен шұғылданатын жеке және
заңды тұлғалар кіреді.
Ветеринарияны мемлекеттік басқару органдары
1. Ветеринарияны мемлекеттік басқару органдарына;
1) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган;
2) мемлекеттік бақылау постылары бар шекарадағы және көліктегі мемлекеттік
ветеринариялық қадағалаудың аймақтық бөлімшелері;
3) ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның облыстық,
республикалық маңызы бар қаланың аумақтық бөлімшелері;
4) селолық округтердің, базарлардағы, мемлекеттік ветеринариялық қадағалау
органдары бақылайтын жүктерді өндіру, дайындау, сақтау, өңдеу және
өткізу жөніндегі ұйымдардағы ветеринариялық инспекторлары бар
ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның аудандық,
қалалық, аумақтық бөлімшелері жатады.
2. Ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен оның аумақтық
бөлімшелерінің басшылары бір мезгілде- Қазақстан Республикасы мен тиісті
аумақтардың бас мемлекеттік ветеринариялық инспекторлары, ал олардың
орынбасарлары Қазақстан Республикасы мен тиісті аумақтардың бас мемлекеттік
ветеринариялық инспекторларының орынбасарлары бола алады. Ветеринария
саласындағы уәкілетті мемлекеттік органның басшысы әкімшілік мемлекеттік
қызметшілердің тиісті лауазымдарына қоса бас мемлекеттік инспектор, бас
мемлекеттік ветеринариялық инспектордың орынбасары деген арнаулы атаулар
беруге құқылы.
Ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен оның аумақтық
бөлімшелерінің құзіреті
Ветеринария саласындағы уәкілетті мемлекеттік орган мен оның аумақтық
бөлімшелерінің құзіретіне:
1) ветеринария саласында біріңғай мемлекеттік саясат жүргізу;
2) жеке және заңды тұлғалардың Қазақстан Республикасының ветеринария
саласындағы заңдарын сақтауына мемлекеттік ветеринариялық қадағалауды
ұйымдастыру және жүзеге асыру;
3) жануарлардың аса қауіпті ауруларының профилактикасы, диагностикасы
және жойылуы республикалық бюджет қаражаты есебінен жүзеге асырылатын
тізбесін әзірлеу;
4) аса қауіпті аурулармен ауыратын жануарлар ауруының профилактикасы,
диагностикасы және оларды емдеу жөніндегі іс шараларды ұйымдастыру мен
қамтамасыз ету;
5) денсаулық сақтау органдарымен бірлесе отырып, халықтың денсаулығын
жануарлар мен адамға ортақ аурулардан қорғауды ұйымдастыру және өзара
ақпарат алмасуды жүзеге асыру;
6) Қазақстан Республикасының аумағын басқа мемлекеттерден жануарлардың
жұқпалы және экзотикалық ауруларының әкелінуі мен таралуынан қорғауды
ұйымдастыру;
7) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен
ветеринариялық препараттарды мемлекеттік сатып алуды, сақтауды,
тасымалдауды және пайдалануды ұйымдастыру;
8) Қазақстан Республикасының ветеринари саласындағы заңдарында
белгіленген тәртіппен ветеринариялық іс шараларды, ветеринариялық
ережелер мен нормативтерді, ветеринариялық есеп пен есептілік
нысандарын, ветеринария саласындағы басқа да нормативтік құқықтық
актілерді әзірлеу мен бекітуді ұйымдастыру;
9) Қазақстан Республикасының заңдарына сәйкес ветеринариялық қызметтерді
лицензиялау;
10) ветеринариялық препараттарды мемлекеттік сатып алу, ветеринария
саласындағы жұмыстарды, ветеринариялық ғылыми зерттеулер мен
ветеринария саласындағы мамандарды қайта даярлау тапсырыстарын орындау
жөніндегі республикалық бюджеттік бағдарламаларды, нормативтік
конкурстық және тендерлік құжаттама ны әзірлеуге қатысу;
11) Жануарлар аурулары бойынша індет мониторингін ұйымдастыру және індет
жағдайын зерделеу;
12) Жүргізіліп жатқан ветеринариялық іс шаралар, белгіленген
ветеринариялық ережелер мен нормативтер, Қазақстан Республикасының
ветеринария саласындағы басқа да нормативтік құқықтық актілері туралы
мүдделі тұлғаларға ақпарат беруді ұйымдастыру мен қамтамасыз ету;
13) Ветеринариялық препараттарды, аспаптарды, құрал-саймандарды, жемшөп
пен жемшөптік қоспаларды байқаудан өткізуді, бақылауды, оларды тіркеу
сынағынан өткізуді ұйымдастыру, сондай-ақ ветеринариялық препараттарды
мемлекеттік тізілімін жүгізу;
14) жаңа ветеринариялық препараттарға, аспаптарға, құрал-саймандарға,
жемшөп пен жемшөптік қоспаларға қорытындылар беру;
15) халық арасында ветеринариялық ағартушылық жұмысты ұйымдастыру және
жүргізу;
16) Мал шаруашылығы объектілерін және жануарларды өндіру, дайындау,
жануарлардан алынатын өнімдер мен шикізатты өңдеу жөніндегі ұйымдарды
пайдалануға қабылдайтын мемлекеттік комиссияларға қатысу;
17) Қазақстан Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ветеринария
саласындағы халықаралық ұйымдарда Қазақстан Республикасының атынан
өкілдік ету, сондай-ақ олармен ынтымақтастықты ұйымдастыру;
18) Қазақстан Респуликасының заңдарына сәйкес өзге де функцияларды жүзеге
асыру;
Мемлекеттік органдардың ветеринария саласындағы қызметті жүзеге асыратын
бөлімшелері
1.Жануарларды ұстайтын және пайдаланатын мемлекеттік органдар Қазақстан
Республикасының заңдарында белгіленген тәртіппен ветеринария саласындағы
мынандай қызметтерді:
1) тиісті мемлекеттік органдарга тиесілі жануарлар ауруларына
профилактика және диагностика жасау, оларды емдеу;
2) тиісті мемлекеттік органдарға тиесілі мемлекеттік ветеринариялық
қадағалау объектілеріне мемлекеттік ветеринариялық қадағалау қызметін
жүзеге асыратын бөлімшелер құра алады.
2. Мемлекеттік органдардың осы баптың 1-тармағында аталған бөлімшелері
мемлекеттік ветеринариялық қадағалауды жүзеге асыруды қоса алғанда,
ветеринариялық шараларды ұйымдастыру мен орындауға қатысты бөлігінде
Қазақстан Республикасының ветеринария саласындағы заңдарын басшылыққа
алады.
3. Мемлекеттік органдарды осы баптың 1-тармағында аталған бөлімшелері
ветеринариялық есеппен жүргізеді және оларды Қазақстан Республикасының
ветеринария саласындағы заңдарында белгіленген тәртіппен табыс етеді.
Жергілікті өкілдері және атқарушы органдардың ветеринария саласындағы
құзіреті
1.Жергілікті атқарушы органдар мемлекеттік ветеринариялық ұйымдар құрып,
олардың құрылымын, қаржыландыру және материалдық-техникалық қамтамасыз
етілу тәртібін белгілей алады.
2.Жергілікті атқарушы органдар ветеринариялық инспекторларға олардың
мемлекеттік ветеринриялық қадағалау функцияларын атқаруына көмек көрсетеді,
ауру жануарларды санитарлық союды қоса алғанда, ветеринариялық іс шаралар
жүргізуді ұйымдастырады, сондай-ақ жергілікті уәкілетті органдардың шешімі
бойынша оларды жүзеге асыруға жергілікті бюджеттерден қаражат бөле алады
[12].
1.2 Ірі қара фасциолез ауруының қоздырғышы
Трематодоздар – ауру, яғни қоздырғышы – трематод класына жататын жалпақ
құрттар. Трематодтардың денесі жапырақ тәрізді, олардың екі сорғыш басы
бар. Барлық трематодтар гермафродитты. Трематодалар (грек сөзі Тrеmаtосіеs
- сорғышты, емізік) - жалпақ құрттар қатарына жатады, бұлар қоздыратын
аруларды трематодоздар деп атайды. Сорғыш құрттар үй жануарларының
барлығында кездеседі, гельминттер мал және адамның бауыры мен ұйқы безінде,
қан тамырларында, құстың ащы ішегінде, аналық ұрық түтігінде, т.б.
мүшелерінде мекендеп, өмір сүреді. Бұлардың көп тараған үш мыңдай түрі бар.
Трематодалардың денесі жалпақ келеді, түрлеріне қарай пішіні жапырақ
сияқты, тіл тәрізді болады, ұзындығы әр қилы 0,1 мл-ден 10-15 см-ге дейін
жетеді. Ауызы денесінің алдыңғы ұшында орналаскан. Ауыздың емеуіріні
қалыңдап, бұлшық еті мол ауыз сорғышқа айналған, ал құрсақ сорғышы көбінің
денесінің орта шенінде жайғасқан, бірақ кейбіреулерінің (парамфистоматолар)
құрсақ емізігі құрттың ең артқы шетінде қалыптаскан. Осы сорғыштары арқылы
олар иесінің ұлпасына жабысып тұрады. Бекіну органдарынан басқа
трематодалардың асқорыту, зәршығару, жүйке (нерв) және жыныстық жүйелері
бар. Қан айналу, тыныс алу ағзалары жоқ.
Қоректенуі. Қорек кұрттың ауызы арқылы жұтқыншаққа барып, одан
тармақталған екі ішекке өтеді. Қорытылмаған ас қалдығын сол ауыз тесігі
көмегімен сыртқа шығарып тастайды.
Зәр шығару. Құрт денесінің барлық жерін толып жатқан тарамдалған өте
жіңішке түтікшелер торлап жатады. Соңыңда зиянды сұйық өнімдер ағып келеді
де құрт денесінің төменгі шетінде орналасқан қуықша арқылы сыртқа несеп
шығарылады.
Жүйке жүйесі жұтқыншақтың айналасына жалғасқан жүйке түйінінен басталады
да талшықтары жан-жаққа таралады, әсіресе бұлар сезімтал мүшелерді қоршап
өрімдер құрайды.
Жыныстық ағзалары. Сорғыштардың басым көпшілігі қосжыныстылар немесе
(гермафродиттер), бірақ дара жыныстылары да бар (шистосоматалар).
Еркектік мүшелер екі еннен (аталық бездері) тұрады, әрқайсысы ен түтігімен
жалғасады, олар тұқым жиналатын кең түтік боп түйісіп, еркектік жыныс
тесігімен аяқталады. Түтіктік тесігіне таяу қысқа бөлігі нығыздалып келеді
және ол сыртынан көпіршікпен қапталып тұрады, оны жыныстық сауыт (бурса)
дейді [1,2].
Ұрғашылық мүшелері: оотип, тұқымдық немесе аналық без, тұқымдық түтігі,
тұқым қабылдағыш, уыздық, мелис денешігі, Лаурер каналшасы, жатыр, қынап
және сыртқы жыныс тесігінен құралған. Оотипте - еркектік және ұрғашылық
тұқымдар шағылысып жұмыртқа пайда болады. Уыздықта қалыптасқан заттар
жетіліп келе жатқан жұмыртқаның қоректенуіне жұмсалады. Құрт жүмыртқасы
жақсы жылжуы үшін Мелис денешігі оотип пен басқа да жыныс жолдарын
майлайтын сұйықтық бөліп түрады. Лаурер каналшасы сыртқы ортаға қажетсіз
артық заттарды шығарады және кейде ұрғашы жыныс тесігінің міндетін
атқарады.
Сорғыштардың өсіп-өнуі аралық иелері суда не құрлықта тіршілік ететін
ұлулардың (бауыр-аяқтылардың) тікелей қатысуымен өтеді. Кейбіреулерінің
даму циклы ұлулармен шектелмейді, бұлардан басқа қосымша иелері боп
табылатындар-алтыаяқты жәндіктер (насекомдар), өрмекші тәрізділер,
балықгар, қосмекенділер т.б.
Ақтық иелері ішқұрт жұмыртқаларын нәжіс арқылы сыртқа бөліп шығарады.
Жұмыртқа ішіндегі ең алғашқы балаңқұртты мирацидий деп атайды. Балаңқүрттың
ары қарай дамуы аралық иесі - ұлумен байланысты. Ұлу денесінде мирацидий —
спороцистаға, ал ол редияға айналып жетіледі. (Құрлық бауыраяқтыларда
трематодалардың редиялық сатысы жоқ). Редиялар сорғыштың келесі даму сатысы
церкарийлерге айналады. Ұлу денесінен құйрықты церкарийлер бөлініп шығады,
олар судағы немесе жағадағы өсімдіктерге жабысып, құйрықтарын тастап,
қабыршықганып, дөңгеленіп, соңғы адолескарий деп аталатын залалдағыш
жүқпалы сатысына жетіледі. Егер құрттың дамуы үшін қосымша ие қажет болса,
онда церкарийлер бұлардың ішіне еніп инвазиялық сатысы метацеркарийлерге
айналады.
Трематодалар тобының (класс) негізгі тек бұтақтары (подотрядтары) үшеу:
фасциолята, парамфистомата және гетерофиата.
Фасциоляталар – Ғаsсіоlаtа маңызды үш тұқымдастардан қалыптасқан:
Ғаsсіоlidае - фасциолиде, Dісгосоеlіdае - дикроцелиде және Рrоstоgоnіmdае-
простогонимде. Құрттың құрсақ сорғышы ауыз емізігіне жақын, уыздықтары
денесінің екі бүйірінен орын тепкен; трематодалар бір немесе екі аралық
иелерінің қатынасуымен дамиды.
Парамфистоматалар - Раrатрhistоtіа - бір ғана тұқымдастан
Раrаmрһіstomіdае- парамфистомидилерден тұрады. Құрсақ емізігі гельминт
денесінің артқы шетіне орналасқан. Аралық иесі біреу - тұщы су ұлулары,
жұқпалы балаңқұрты адолескарий. Гетерофиаталарға- Оріstогсһіdае -
описторхиделер тұқымдастары жатады, қосымша иесі - балықтар. Сорғыштардың
жыныс бездері денесінің артқы жақ бөлігіне жайғасқан.
Фасциолез ауруы сүтқоректілердің жіті және созылмалы өтетін құрт ауруы.
Сүтқоректілердің 40-тан астам түрі бауыр құрттарға сезімтал келеді. Шошқа,
жылқы, бұғы, қоян және басқалары, сонымен қатар адам сирегірек ауырады.
Құстар фасциолезбен ауырмайды. Фасциолезбен қой, ешкі, ірі қара, түйе,
жылқы, шошқа, ал жабайы жануарлардан ұсақ күйіс қайыратындар мен қоян
тәрізділер ауырады, кейде гельминтоз адамға да қауіпті. Трематодалар малдың
бауырында, анығырақ айтқанда өт жолдарында мекендейді.
Мал фасциолезбен күшті зақымданған кезде, олар жаппай өлім-жітімге
ұшырауы мүмкін немесе ұзақ ауырады, бірте-бірте арықтап, қаны төмендеп,
өнімі кемиді. Сиырдың сүт өнімі 20-40 % азаяды. Фасциолез көп тараған
аймақтарда ірі қара 90 %-ке дейін және қой мен ешкі 50-60 %-ке дейін
аталған дертке шалдығады.
Қоздырғышы – фасциола Ғаsсіоlа hepatica, Ғаsсіоlа gigantica –
жоңышқаның жапырағына ұқсайды. Ұзындығы 3-5см. Оның Қазақстанда екі түрі
кездеседі. Біріншісін – кіші фасциолез , ал екіншісін – ірі фасциолез
бауырқұрт деп атайды. Кіші фасциолез Қазақстанның Солтүстік облыстарында,
ал ірі фасциола Оңтүстік облыстарда кездеседі. Екеуінің де ішкі құрылысында
ешқандай айырмашылық жоқ, өзгешелігі тек қана көлемінде. Олар жыныс бездері
мен ішектерде тармақтанған болып сипатталады.
F. һераtіса – жапырақ тәрізді, ұзындығы 20-30 мм, барлық жерге таралған.
F. gigantica – лента тәрізді, ұзындығы 60-70 мм, Оңтүстіктегі аудандарда
кездеседі. Фасциолезбен қой, ешкі, сиыр, түйе, жылқы, шошқа ауырады.
Фасциолездер малдың бауыр өті жолында жайылады. Бұлар адамды да
зақымдайды. Кәдімгі фасциола жапырақ тәрізді, ұзындығы 2-3см, құрттың
тұмсық жағы сәл шығыңқы келеді де көптеген тікеншелерімен жабдықталады.
Ауыз бен құрсақ сорғыштарының арасы тым жақын болады [1,2,3,4].
1. 3 Ірі қара фасциолезінің эпизоотологиясы
Фасциолез Қазақстанның барлық облыстарында кездеседі. Әсіресе Атырау,
Алматы, Оңтүстік Қазақстан, Жамбыл, Қызылорда, Талдықорған облыстарының
малды жаз-күз айларында шалшық сулы, саз батпақты жайылымдарда жаятын
шаруашылықтарында жиі кездеседі. Бұл инвазияға көбінесе бұзау, қозы, лақ
т.б. 1-2 жастағы төл жиі шалдығып, көптеген жағдайда мал өлімі болады.
Батпақ сазды жерде құрт жұмыртқасы және адолескарий личинкалары ұзақ уақыт
өлмейді, ал сулы жерде фасциолалардың аралық иелері – ұлулар жаз айларында
тез көбейіп өседі. Фасциолез көлшікті, сазды, ылғалды алқаптарда және
жаңбырлы жылдары көп кездеседі. Әсіресе шалшық сулары мол, саз-батпақты
өрістерде мал көптеп зақымданады. Сулы мекендерде фасциола жұмыртқасы,
адолескарий ұзақ мерзім өлмейді және мұндай биотоптарда сорғыштардың аралық
иелері ұлулар жаз айларында тез көбейеді. Мысалы, кіші тоспа ұлуы тайыз
шалшық сулар түбінде 20 см тереңдікте тіршілік етеді. Оларды бөгетті тұщы
көлдің, кішігірім өзендердің жағасынан және осы суларға жақын жатқан
жайылымдардың ылғалды топырақтарынан көптеп кездестіруге болады. Ал
адолескарий болса өте төзімді келеді: суда бір жылға дейін тірі сақталады,
шөпте 1,5-6 ай, сүрлемде 0,5-1 айға дейін өмір сүреді.
Малдың фасциолезі кең тараған ішқұрт ауруы. Қазақтанның Оңтүстік-
Шығыс, Оңтүстік және батысында жиі ұшырасады. Республиканың Оңтүстік
-шығысында көбінесе кәдімгі фасциолез тіркелсе, Оңтүстік - батысы мен
батысында алып фасциолез табылады.
Фасциолез үй тұяқтыларының барлығына жұғады, бірақ бұл ауруға көбіне
қой мен ірі қара шалдығады да өлім-жітімге осы түліктер ұшырайды.
Бауырқұртпен барлық жастағы мал жайылымға шығысымен залалданады, әсіресе
қозы, бұзау жиі шалдығады да көбінесе өлімге ұшырайды. Ал кейбір жағдайда
сау малдың да өлімі болады. Қазақстанда фасциолез жаздың соңғы айларында
білінеді де, мал шығыны күзде, қыста және ерте көктемде байқалады.
Республиканың Оңтүстік жылы аудандарында бұл дерт жылдың барлық маусымында
кездесе береді.
Өсіп-өнуі. Сорғыштар қосжыныстылар. Жұмыртқалары денесінен
бөлініп, ақтық иесінің өтімен бірге ішегіне еніп, одан нәжіспен сыртқы
ортаға шығады. Қоршаған ортада, яғни тұщы суда жұмыртқа ішінде
балаңқүрттың алғашқы сатысы - мирацидий 7-15 күн аралығында қалыптасады.
Бұл үшін қолайлы жылылық, жарық және ауа қажет. Жұмыртқаның ұшындағы
қақпақшасы ашылысымен одан кірпікші қаптаған өте ұсақ мирацидийлер сыртқа
шыға бастайды. Бұлардың ендігі дамуы аралық иесінің, яғни тұщы су
ұлуларының қатынасуымен байланысты. Мирацидийлер бауыраяқтылардың
былпылдақ денесіне тесіп кіріп, өседі және көбейе бастайды. Екі
фасциолездің екеуі де дамуы жағынан бірдей деуге болады, айырмашылығы тек
қана аралық иелерінде: кәдімгі бауырқұрттікі - кіші таспа ұлу (малый
прудовик), алып бауырқұрттікі - құлақша таспа ұлу. Ұлулардың денесінде 2-3
айдың ішінде мирацидийден, спороцист, редий және церкарий деп аталатын
сатылары өрбиді. Құйрықты церкарий ұлуларды тастап біраз уақыт суда жүзіп
жүреді, сонан кейін шөптің тамыр жағына немесе сабағына қонып, құйрығынан
құтылып, қабықшамен қапталады, жұқпалы сатысы адолескарийларға айналады.
[2,3].
Жануарлар адолескарийлер мен залалданған шөп не су арқылы ауруды
жұқтырады. Адам да лас суды ішкен кезде бауырқұртқа шалдығуы ықтимал.
Денеге енісімен адолескарий ішеккке барып жетеді, сыртқы
қабыршағынан айырылады. Қабыршағынан босаған адолескарий ішекті тесіп,
құрсақ қуысына түсіп, онан әрі жылжып бауырдың сыртқы қабығын,
қантамырларын жыртып ішкі ұлпасына ауысады, жыбырлап кезіп жүріп өт
жолдарына барып тұрақтайды. Ал жас құрттардың бауырға жететін тағы бір жолы
қан тамырлары. Малдың бауырына жеткен фасциолалар 2-5 айдан кейін өсіп-
жетіліп, ересек сорғышқа айналады да тағы да жұмыртқа сала бастайды. Жануар
денесінде бұл трематодалар 5-10 жылға дейін тіршілік ете алады. Бір кұрттың
өзінде 45000-дай жұмыртқа болады.
Фасциолез қоздырғышы трематод класына жататын жалпақ құрттар.
Трематодтардың денесі жапырақ тәрізді, олардың екі сорғыш басы бар. Барлық
трематодтар гермафродитты [3,4].
1.4Ірі қараның организмінде фасциолез ауруының өрбуі
Фасциолез өте қауіпті құрт, жануарларға келтіретін зардабы да тым зор.
Денеге түскен адолескарийлер біртіндеп өсе бастайды, жынысы жетілмеген жас
трематодалар тұмсығымен, денесінің сыртындағы тікеншелерімен ащы ішекті
тесіп жаралайды, қанын сорғалатады. Олар жылжып отырып бауырға жетісімен
оның сыртқы қабығын (капсуласын), үлпершегін (паренхимасын), көптеген
қантамырларын жарақаттап, өздерінің тұрақты мекеніне – өт жолдарына өтеді.
Осының салдарынан құрсақ қуысына қан жиналады, бауыр қабынады (жіті
гепатит, перитонит). Жануар денесінде фасциолездің жедел өршуі жас
құрттардың сан жағынан өте көп болғандығынан туындайды, ауру мал көп ұзамай
әлсіреп өлімге ұшырайды. Егер ол тірі қалса онда дерт созылмалы түрге
ауысады. Мал жұқпалы балаңқұртпен аз мөлшерде зақымданса ол фасциолездің
созылмалы немесе субклиникалық түрімен ауырады.
Ересек фасциола қанмен қоректенеді. Ғалымдардың болжауы бойынша 200
құрт 40 мл қан сорады. Сонымен бірге трематода өзінің уытын шығарып, денені
уландырады (интоксикация), біртіндеп қан мөлшерін азайтады (анемия),
құрамын өзгертеді. Қан сарысуындағы белок құрамында глобулин көбейіп,
альбумин кемиді. Қанның қызыл түйіршігі азайғанмен, керісінше эозинофилдер
молаяды. Кальций, фосфор, кейбір витаминдердің (А,В12) көрсеткіштері
төмендейді.
Сорғыш құрттар бауырдың ішкі ұлпаларын зақымдап, өт жолдарын
(холангит), өт қалтасын (холеоцистит) қабындырады. Өсіп-жетілген
гельминттер өт арнасын түгелімен бітеп тастауы мүмкін. Өттің ішекке
қарай жүрмей, жетпей қалуы салдарынан асқорыту ағзаларының атқарар қызметі
тежеледі, күрт бұзылады. Бауыр ісініп қабынады, өт жолдарының кілегей
қабығы қалыңдайды, зақымдалған ұлпалардың орнын дәнекер ұлпалар басып,
ұлғайып (цирроз) , өзінің жұмысын нашар атқара бастайды.
Ал дәнекер тоқымалар молайған сайын бауырдың қан тамырлары тарылады,
олар қысымға алынады. Осының нәтижесінде қан тамырларының сыртқы қабығынан
сарқылма сулар (транссудат) шығып құрсақ куысына жиналып, шемен (асцит)
пайда болады. Қан айналымының нашарлауынан транссудат тері астына да сіңе
бастайды. Бауыр құрылымы бірте-бірте бүлініп, шіруге айналады, қанда, басқа
мүшелер мен ұлпаларында бөгде заттар жинақталып, аллергиялық процестің
тууына соқтырады.
Адолескарийлер, жас трематодалар патогенді микробтардың жануар денесіне
енуіне жараланған ішек, қан тамырлары арқылы жол ашып, кейбір жұқпалы
дертке душар еткізеді. Іріңдеткіш микрофлора енген жағдайда бауырда
абсцесс пайда болуы мүмкін [4,5].
1.5 Ірі қара фасциолез ауруының этиологиясы және жұғу жолдары.
Фасциолез аралық ие – тұщы су ұлуларылары арқылы өсіп-өнеді.
F. һераtіса үшін нағыз аралық ие үшін нағыз аралық ие – Galba
truncatula, ал F. Gigantica үшін нағыз аралық ие – Radix auricularia болып
саналады. Фасциолездің жұмыртқалары малдың нәжісімен бірге сыртқы ортаға
шығады. Бауырқұрты қойдың бауырын мекендеп, оған көптеген ұрықтарын
(жұмыртқаларын) шашады. Бұл ұрықтар өт арқылы малдың ішегіне түсіп, одан
әрі нәжіспен бірге сыртқа шығады да, жайылым мен суды, шөпті ластайды.
Жұмыртқадан личинка шығып, ұлуға енеді де инвазиялық кезеңіне – церкарииге
жеткенше өсіп-өнеді. Церкарии суға түсіп ондағы шөпке жабысады да тығыз
қабық құрайды. Бұл инвазиялық кезең (адолескарий) сыртқы ортада 5 айға
дейін және одан да көп уақыт сақталады.
Фасциолез малға адолескарийлерді шөппен бірге жеп, сумен қосып ішкеннен
жұғады. Ауруды жұқтырушы – зақымданған мал. Ауру жайылым маусымының орта
шенінде жұғады да, мал сол маусымның соңында ауыра бастайды, сөйтіп
желтоқсан – қаңтар айларында өрши түседі. Фасциолез мал организмінде 4-5
жылға дейін және одан да көп уақыт өмір сүреді. Асқазанға барған
адолескарийдің сыртқы қабығы еріп, ішіндегі личинкасы босаған соң ішектің
ішіне кіреді, онан қан арқылы бауырға барып орналасады. Үш айдың ішінде
адолескарий ересек құртқа айналып, қайтадан ұрық сала бастайды.
Фасциолез ауруы шөлді жерде болмайды. Себебі, паразиттердің өсіп-
жетілуі айналымына ұлулар қатысады, ал ұлулар сулы жерде өмір сүретіні
белгілі. Мал денесінде жетілген паразиттер оның нәжісімен сыртқы ортаға
жұмыртқа тастайды. Ол жұмыртқалар міндетті түрде тұщы сулы тоған, көлшік
сулы батпақты жерлерге түсуі керек. Яғни, мал осындай ақпайтын су
көздерінен су ішіп, тезек тастаған кезде жұмыртқаларға қолайлы кезең
туылады. Суға түскен жұмыртқалардан екі-үш аптада алғашқы сатыдағы балаң
құрттар шығады. Күн жылылығы 15-30° аралығында болған жағдайда құрттарға
ең қолайлы кезең деп есептелінеді. Құрттар тұщы суда болатын майда
ұлулардың ағзасына өтіп орналасады да, ары қарай өсіп-өніп ұлғая бастайды.
Бұл ұлудан жүздеген, тіпті кейде бір жарым мыңға дейін үшінші сатыдағы
балаң құрттар шығуы мүмкін. Олар бірнеше сағат ішінде келесі сатыдағы
балаң құрттарға айналып, су жағасында өсетін өсімдіктерге жабысып немесе
су бетінде жүзіп жүреді [3,4,5].
1.6 Ірі қарада фасциолез аурудының клиникалық белгілері
Ауру жіті және созылмалы болып келеді. Ауа райы мен жер жағдайына
байланысты мал бауырқұртпен көбіне қыста, күздің аяқ кезінде және көктемде
ауырады.
Фасциолезге тән негізгі белгілері – арықтау, қан азаю, сүтінің кемуі, ас
қорыту органдарының бұзылуы, кейде іш тоқтап қалады, кейде іш өтеді, кейде
алдыңғы қарын әлсірейді, қабағы, иек асты, кеудесі және іші ісінеді.
Жүнінің түбі босап түсе бастайды, құрғайды (әсіресе кеуде тұсы).
Температурасы бірде жоғарылап, бірде төмендейді. Бауыр түбін басса мал
ауырсынады. Ауру бірнеше айға созылады. Көтеремдіктен мал өледі. Шамалы
жұққан кезде аурудың клиникалық белгілері білінбейді, бірақ малдың
өнімділігі күрт төмендейді.
Қой фасциолездің екі түрімен ауырады. Бірі жіті, екіншісі созылмалы
түрі.
Жіті түрі – күзде кездеседі. Оны жас фасциола құрты қоздырады. Жіті
түрін – малдың нәжісінен тексеріп табу өте қиын. Аурудың бастапқы кезінде
малдың денесі қызып жабығады, тез шаршайды. Бауырының тұсын тыңдаса көмескі
сырыл естіледі. Бірте-бірте қаны азаяды, әсіресе қанның қызыл түйіршігі
(эритроцит) 3-4 миллионға дейін кемиді. Қандағы гемаглобин де азаяды. Жіті
түрі жас құрттардың денеге енген сәтінен ересек сатыға жетуіне дейінгі
мерзімді қамтиды, 2-2,5 айға созылады, көбінесе күзде тіркеледі, ұсақ
тұяқтыларда, әсіресе олардың төлінде - қозы мен лақтарда жиі ұшырасады.
Дертке шалдыққан жануардың дене қызуы көтеріледі, жем - шөпке зауқы
шаппайды, оттай алмайды, іші кебеді, ауыз, танау, көз кілегей қабықтары
кансызданып бозарып кетеді, жүрек ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz