Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері_
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1.1 Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижелерінде пайда болған мал түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.1.2 Будандастыру мал тұқымдарының өнімділігін арттырудың негізгі әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1.3 Етті.майлы өнімді құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері 15
1.1.4 Будандастыру нәтижесінде алынған жаңа Ордабасы қойтұқымы. 17
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2.1 Ордабасы қой тұқымының пайда болу, шығу ерекшеліктері ... ... ... .. 20
1.2.2 Ордабасы қой тұқымы қозыларының дене бітімдерінің өсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
1.2.3 Ордабасы қой тұқымдарының ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.2.4 Ордабасы қой тұқымдарының көбеюі мен таралу болашағы және сапалы ет өнімін алуға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 5
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 10
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 10
1.1.1 Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижелерінде пайда болған мал түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
1.1.2 Будандастыру мал тұқымдарының өнімділігін арттырудың негізгі әдісі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 12
1.1.3 Етті.майлы өнімді құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері 15
1.1.4 Будандастыру нәтижесінде алынған жаңа Ордабасы қойтұқымы. 17
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 20
1.2.1 Ордабасы қой тұқымының пайда болу, шығу ерекшеліктері ... ... ... .. 20
1.2.2 Ордабасы қой тұқымы қозыларының дене бітімдерінің өсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 22
1.2.3 Ордабасы қой тұқымдарының ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 29
1.2.4 Ордабасы қой тұқымдарының көбеюі мен таралу болашағы және сапалы ет өнімін алуға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 36
Президент – ұлт Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың «...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет», - депкөрсеткен «Әлеуметтік – экономикалық жаңғырту – Қазақстан дамуының негізгі бағыты»және «Қазақстан – 2050 стратегиясы» қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына – «Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға» және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға деген міндеттер қойылды[1]. Осы орайда дәстүрлі қой шаруашылығында жаңа тұқымдар алу арқылы тұтынушылардың ет өнімдеріне сұранысын тудыратындай жағдай жасау мәселелері бүгінде өзекті саналатыны хақ. Қой шаруашылығы-қазақ халқының ежелден айналысатын кәсібі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазакстан Республикасында ауылдық әлеуметтік экономикалық дамуын жеделдетудің стратегиялық бағытында жүзеге асырылып жатқан және болашақта атқарылуға тиіс шараларға сәйкес фермерлік және қожалық шаруашылықтарға қой өсіру, соның ішінде қазақтың қылшық жүнді қойы мен еділбай қойын, кейіннен шет елдік қиссар қойларымен будандастыру нәтижесінде алынған жаңаша қой түрі – ордабасы қой тұқымын, тек ордабасы қойы ғана емес сонымен қатар, басқа да қой тұқымдарын ғылыми негіздеу және олардың өнімділігін одан әрі жетілдіру.Сондай-ақ, қой өсіру саласы бойынша қысқа болса да нақтылы пікірлер айтумен ұсыныс жасау арқылы барынша көмек көрсету болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың ет және ет өнімдеріне деген сұранысын қамтамасыз етуде қой шаруашылығының, әсіресе, оның етті-майлы бағытының алатын орны ерекше. Бұл тақырыптың өзектілігі қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы мен шет елдік қиссар қойын будандастыру кезінде алынған жаңа етті қой тұқымы – ордабасы қойының өсу ерекшелігімен танысу, олардың тұқымдық қасиеттерін, өнімдік ерекшеліктерін байқау әрі көбею қабілетін анықтау.Сондай-ақ, жергілікті ордабасы қойлардың тірілей салмағын, төлдердің тез жетілгіштігін, ет өнімділігін арттыру мақсатында ғылыми-зерттеу және одан әрі жетілдіріп дамыту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижесінде пайда болған мал түрлерімен танысу;
- ордабасы қойының генетикалық ерекшелігін байқау, зерттеу;
-ордабасы қой тұқымдарыныңаймақ бойынша көрсеткіштеріне талдау жасау және ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама жүргізу;
-Болашақта олардың көбеюі мен таралуына жағдай жасау;
-Зерттеу жұмысының экономикалық тиімділігін анықтау.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазакстан Республикасында ауылдық әлеуметтік экономикалық дамуын жеделдетудің стратегиялық бағытында жүзеге асырылып жатқан және болашақта атқарылуға тиіс шараларға сәйкес фермерлік және қожалық шаруашылықтарға қой өсіру, соның ішінде қазақтың қылшық жүнді қойы мен еділбай қойын, кейіннен шет елдік қиссар қойларымен будандастыру нәтижесінде алынған жаңаша қой түрі – ордабасы қой тұқымын, тек ордабасы қойы ғана емес сонымен қатар, басқа да қой тұқымдарын ғылыми негіздеу және олардың өнімділігін одан әрі жетілдіру.Сондай-ақ, қой өсіру саласы бойынша қысқа болса да нақтылы пікірлер айтумен ұсыныс жасау арқылы барынша көмек көрсету болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың ет және ет өнімдеріне деген сұранысын қамтамасыз етуде қой шаруашылығының, әсіресе, оның етті-майлы бағытының алатын орны ерекше. Бұл тақырыптың өзектілігі қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы мен шет елдік қиссар қойын будандастыру кезінде алынған жаңа етті қой тұқымы – ордабасы қойының өсу ерекшелігімен танысу, олардың тұқымдық қасиеттерін, өнімдік ерекшеліктерін байқау әрі көбею қабілетін анықтау.Сондай-ақ, жергілікті ордабасы қойлардың тірілей салмағын, төлдердің тез жетілгіштігін, ет өнімділігін арттыру мақсатында ғылыми-зерттеу және одан әрі жетілдіріп дамыту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижесінде пайда болған мал түрлерімен танысу;
- ордабасы қойының генетикалық ерекшелігін байқау, зерттеу;
-ордабасы қой тұқымдарыныңаймақ бойынша көрсеткіштеріне талдау жасау және ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама жүргізу;
-Болашақта олардың көбеюі мен таралуына жағдай жасау;
-Зерттеу жұмысының экономикалық тиімділігін анықтау.
1 Назарбаев Н.А. «Қазақстан – 2050 стратегиясы» қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты». – Астана, 2012. – 30 б.
2 Нұрғазы Қ.Ш. Мал шаруашылығы. // оқулық. Алматы, 2012. –Б. 47-48.
3ӘлібаевН.Н., Әжіметов Н.Н. «Жайылымдық қой шаруашылығын жүргізудің дәстүрлі технологияларын жаңғырту – қуаңшылықтағы малшаруашылығын дамытудың шешуші факторы» G-Global пікірсайыс алаңында жарияланған мақала.
4Сабденов Қ.С., Абдуллаев М., Құлтаев Б. Қой шаруашылығының технологиясы. – Астана: Фолиант, 2008. - 204 б.
5 Кансейтов Т., Омбаев А.М., Алибаев Н.Н., Паржанов Ж.А., Кансейтова Э.Т. Новая ордабасинская порода грубошерстных овец мясо-сальной продуктивности: методы выведения, современное состояние и перспективы развития // Рекомпендация. – Шымкент, 2014. – 19 с.
6 Абдошев Е.Д. Қазақтың қылшық жүнді құйрықты етті майлы еділбай қойының даму жолдарымен өнімділік көрсеткіштері және селекциялық-асылдандыру жұмыстарынан қысқаша анықтамалық. –Атырау: Ұлттық ғылы-ми-техникалық ақпарат орталығы, 2010. –23 б.
7Қанапин Қ., Ахатов А. Қазақтың құйрықты қойларының тұқымдық қоры //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2001. -№1. –Б.32-35.
8 Укбаев Х.И., Кансейтов Т. Наследование окрасок и расцветок //Научно-практические аспекты развития растениеводства и животноводства в Юго-Западном регионе Казахстана: сб.науч.трудов ЮЗНПЦСХ.–Алматы: Бастау, 2004. –Т.1.–С.357-367.
9Иванов М.Ф. Мясо-сальные овцы //Полное собр. соч. –М.: Колос, 1964. –Т.4. –С.334-361.
10 Бегімбеков Қ.Н., Нұрғазы Қ.Ш. Мал асылдандыру – маңызды міндет. // Қ.С.Сабденовтың 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, 2008. –Б. 47-48.
11Садықұлов Т.С., Бексейітов Т.К. Мал өсіру және селекция: жоғары оқу орындарының ауылшаруашылық мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған оқулық. – Алматы: Дәуір, 2011 – 207 б.
12 Батырбекұлы Б. Оңтүстік Қазақстан облысы «Сералы» шаруашылығында өсірілетін қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларының сапасы авторефераты. –Шымкент, 2010 – 9-10б.
13 Ахметниязов М. Шөлейт аймақтағы етті-майлы қой шаруашылығы. –Алматы : Қайнар, 1980. – 156 б.
14 Батырбекұлы Б. Оңтүстік Қазақстан облысы «Сералы» шаруашылығында өсірілетін қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларының сапасы авторефераты. –Шымкент, 2010 – 9-10б.
15О состояний животноводства в с/х предприятиях РК в разрезе регионов. // Агентство РК по статистике. – Т. 3. – Алматы, 2003. – 64 с.
16 Есенбаев А. Қой шаруашылығын дамытудың кейбір өзекті мәселелері // Жаршы. – Алматы : Бастау, 1997. -№ 4. –Б. 5-8.
17Жакыпбекова Б.О. Ветеринариялық гигиена: оқу құралы. – Шымкент, 2014. – 93 б.
18Дошанов.Д.А. Зоогигиена және мал обьектілерін жобалау негіздері пәні бойынша зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау.Шымкент, 2014.
2 Нұрғазы Қ.Ш. Мал шаруашылығы. // оқулық. Алматы, 2012. –Б. 47-48.
3ӘлібаевН.Н., Әжіметов Н.Н. «Жайылымдық қой шаруашылығын жүргізудің дәстүрлі технологияларын жаңғырту – қуаңшылықтағы малшаруашылығын дамытудың шешуші факторы» G-Global пікірсайыс алаңында жарияланған мақала.
4Сабденов Қ.С., Абдуллаев М., Құлтаев Б. Қой шаруашылығының технологиясы. – Астана: Фолиант, 2008. - 204 б.
5 Кансейтов Т., Омбаев А.М., Алибаев Н.Н., Паржанов Ж.А., Кансейтова Э.Т. Новая ордабасинская порода грубошерстных овец мясо-сальной продуктивности: методы выведения, современное состояние и перспективы развития // Рекомпендация. – Шымкент, 2014. – 19 с.
6 Абдошев Е.Д. Қазақтың қылшық жүнді құйрықты етті майлы еділбай қойының даму жолдарымен өнімділік көрсеткіштері және селекциялық-асылдандыру жұмыстарынан қысқаша анықтамалық. –Атырау: Ұлттық ғылы-ми-техникалық ақпарат орталығы, 2010. –23 б.
7Қанапин Қ., Ахатов А. Қазақтың құйрықты қойларының тұқымдық қоры //Жаршы. –Алматы: Бастау, 2001. -№1. –Б.32-35.
8 Укбаев Х.И., Кансейтов Т. Наследование окрасок и расцветок //Научно-практические аспекты развития растениеводства и животноводства в Юго-Западном регионе Казахстана: сб.науч.трудов ЮЗНПЦСХ.–Алматы: Бастау, 2004. –Т.1.–С.357-367.
9Иванов М.Ф. Мясо-сальные овцы //Полное собр. соч. –М.: Колос, 1964. –Т.4. –С.334-361.
10 Бегімбеков Қ.Н., Нұрғазы Қ.Ш. Мал асылдандыру – маңызды міндет. // Қ.С.Сабденовтың 75 жылдығына арналған халықаралық ғылыми тәжірибелік конференция материалдары. – Алматы, 2008. –Б. 47-48.
11Садықұлов Т.С., Бексейітов Т.К. Мал өсіру және селекция: жоғары оқу орындарының ауылшаруашылық мамандықтары бойынша оқитын студенттерге арналған оқулық. – Алматы: Дәуір, 2011 – 207 б.
12 Батырбекұлы Б. Оңтүстік Қазақстан облысы «Сералы» шаруашылығында өсірілетін қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларының сапасы авторефераты. –Шымкент, 2010 – 9-10б.
13 Ахметниязов М. Шөлейт аймақтағы етті-майлы қой шаруашылығы. –Алматы : Қайнар, 1980. – 156 б.
14 Батырбекұлы Б. Оңтүстік Қазақстан облысы «Сералы» шаруашылығында өсірілетін қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларының сапасы авторефераты. –Шымкент, 2010 – 9-10б.
15О состояний животноводства в с/х предприятиях РК в разрезе регионов. // Агентство РК по статистике. – Т. 3. – Алматы, 2003. – 64 с.
16 Есенбаев А. Қой шаруашылығын дамытудың кейбір өзекті мәселелері // Жаршы. – Алматы : Бастау, 1997. -№ 4. –Б. 5-8.
17Жакыпбекова Б.О. Ветеринариялық гигиена: оқу құралы. – Шымкент, 2014. – 93 б.
18Дошанов.Д.А. Зоогигиена және мал обьектілерін жобалау негіздері пәні бойынша зертханалық сабақтарға арналған әдістемелік нұсқау.Шымкент, 2014.
ҚАЗАҚСТАН РЕСПУБЛИКАСЫ БІЛІМ ЖӘНЕ ҒЫЛЫМ МИНИСТРЛІГІ
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы
Мал өсіру және селекция пәні бойынша курстық жоба
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері______________________ ______________________________
Мамандығы: 5В080200 - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
Орындаған: ______Нахыпова Д.________ тобы АП-13-7к2
Жетекші: ______Қансейітов Т., а.ш.ғ.д., профессор______
Жоба _____________
(бағасы)
бағасына қорғалды
___________________ 2015 ж.
Норма бақылау:
___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)
Комиссия:
___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)
___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)
Шымкент 2015 ж.
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_______________Теңлібаева А.С.
___________________ 2015 ж.
___________________________________ _______________________
пәні бойынша курстық жоба (жұмысқа)
№____ ТАПСЫРМА
Студент _________Нахыпова._____________ тобы ___АП-13-7к2_____
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері______________________ ______________________________
___________________________________ _________________________________
Берілген мәліметтер___________________________________ ________________
___________________________________ _________________________________
№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
курстық жоба (жұмыс)
Орындалу мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1
2
3
4
5
№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны
Формат
1
2
3
Әдебиет:
1___________________________________ ________________________________
2___________________________________ ________________________________
3___________________________________ ________________________________
Тапсырманың берілген күні ____________________________
Жұмысты қорғау күні _________________________________
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ __
(оқытушының аты-жөні, күні)
Тапсырманы орындауға қабылдаған___________________________________ _______________________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Аннотация
АП-13-7к2 тобының студенті Д. Нахыпованың Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері тақырыбындағы курстық жұмысында жаңа мал тұқымын алу мақсатында будандастыру әдісі нәтижесінде алынған жаңа мал тұқымы Ордабасы койына жалпы сипаттама көрсетілген.
Студент Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуін, биологиялық ерекшеліктерін, малдың өнімділік сипатын зерттей келіп, олардың басқа да будан нәтижелерінен алынған малдардан айырмашылығын анықтаған. Яғни, қойдың мұндай жаңа тұқымы ыстыққа, суыққа төзімді келетінін,шөлге шыдамды екенін анықтаған. Олардың жүні аз, есесіне еті мол болады.
Жаңа тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың ерте жетілгіштігі болып саналады.Мұнда еркек тоқтылар 4-айлық жасында 42,0 кг-нан жоғары орташа тірілей салмақта етке өткізіледі, 15-айлығында 72,0 кг-нан жоғары.
Аналықтарының тірілей салмағы - 68,0-80,0 кг, аталық-қошқарларда - 123 кг құрайды. Аналықтардың төлдегіштігі - 111,8 пайыз.
Тұқымның жалпы саны 45,0 мың бастан жоғары.
Алынған мәліметтер бұл мал тұқымының сапасын одан әрі жақсартуға мүмкіндік беретіндігін көрсетеді.
Анықтама
Будандастыру -- жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі.
Будан деп - екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Сіңіре будандастыру деп кең мағынада бір тұқымдық топтың негізгі өнімдік белгі қасиеттерін екінші тұқымдық топтың қасиеттерімен ауыстыруды, яғни жергілікті өнімі төмен тұқымды өнім сапасы мен саны жоғары тұқыммен будандастыру арқылы түбегейлі өзгертуді айтады.
Кірістіре будандастыру - жалпы өнімділік қасиеттері жақсы, жергілікті жағдайға бейімделген мал тұқымының негізгі қалпын сақтай отырып, тез арада кейбір кемшіліктерін жою үшін немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады.
Дезинфекция(франц. des-жоямын, лат. infectio-жұқтыру) - зардапты және шартты зардапты микроорганизмдерді жоюға малдың арасында індет ауруларын болдырмау шараларына бағытталған іс әрекеттердің бірлестігі.
Нормативті сілтемелер
МЖМБС 2.104-68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.01.-80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601-95 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері орынға қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МК (ГК) Қ.Р 04-2003.Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің класификаторы (ӘҚТБӨК).
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі, құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет стандарттары.Оқуәдістемелікпроцесте рдібасқару.
Белгілер мен қысқартулар
кг - килограмм
см - сантиметр
га - гектар
л - литр
млн - миллион
м - метр
Мазмұны
бет
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1.1
Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижелерінде пайда болған мал түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1.2
Будандастыру мал тұқымдарының өнімділігін арттырудың негізгі әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.1.3
Етті-майлы өнімді құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері
15
1.1.4
Будандастыру нәтижесінде алынған жаңа Ордабасы қойтұқымы.
17
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.2.1
Ордабасы қой тұқымының пайда болу, шығу ерекшеліктері ... ... ... ..
20
1.2.2
Ордабасы қой тұқымы қозыларының дене бітімдерінің өсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
1.2.3
Ордабасы қой тұқымдарының ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
1.2.4
Ордабасы қой тұқымдарының көбеюі мен таралу болашағы және сапалы ет өнімін алуға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
31
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
36
Кіріспе
Президент - ұлт Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың ...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет, - депкөрсеткен Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының негізгі бағытыжәне Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына - Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға деген міндеттер қойылды[1]. Осы орайда дәстүрлі қой шаруашылығында жаңа тұқымдар алу арқылы тұтынушылардың ет өнімдеріне сұранысын тудыратындай жағдай жасау мәселелері бүгінде өзекті саналатыны хақ. Қой шаруашылығы-қазақ халқының ежелден айналысатын кәсібі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазакстан Республикасында ауылдық әлеуметтік экономикалық дамуын жеделдетудің стратегиялық бағытында жүзеге асырылып жатқан және болашақта атқарылуға тиіс шараларға сәйкес фермерлік және қожалық шаруашылықтарға қой өсіру, соның ішінде қазақтың қылшық жүнді қойы мен еділбай қойын, кейіннен шет елдік қиссар қойларымен будандастыру нәтижесінде алынған жаңаша қой түрі - ордабасы қой тұқымын, тек ордабасы қойы ғана емес сонымен қатар, басқа да қой тұқымдарын ғылыми негіздеу және олардың өнімділігін одан әрі жетілдіру.Сондай-ақ, қой өсіру саласы бойынша қысқа болса да нақтылы пікірлер айтумен ұсыныс жасау арқылы барынша көмек көрсету болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың ет және ет өнімдеріне деген сұранысын қамтамасыз етуде қой шаруашылығының, әсіресе, оның етті-майлы бағытының алатын орны ерекше. Бұл тақырыптың өзектілігі қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы мен шет елдік қиссар қойын будандастыру кезінде алынған жаңа етті қой тұқымы - ордабасы қойының өсу ерекшелігімен танысу, олардың тұқымдық қасиеттерін, өнімдік ерекшеліктерін байқау әрі көбею қабілетін анықтау.Сондай-ақ, жергілікті ордабасы қойлардың тірілей салмағын, төлдердің тез жетілгіштігін, ет өнімділігін арттыру мақсатында ғылыми-зерттеу және одан әрі жетілдіріп дамыту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижесінде пайда болған мал түрлерімен танысу;
- ордабасы қойының генетикалық ерекшелігін байқау, зерттеу;
-ордабасы қой тұқымдарыныңаймақ бойынша көрсеткіштеріне талдау жасау және ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама жүргізу;
-Болашақта олардың көбеюі мен таралуына жағдай жасау;
-Зерттеу жұмысының экономикалық тиімділігін анықтау.
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1Будандастыру - мал тұқымдарының өнімділігін арттырудың негізгі әдісі.
Будандастыру -- малдың тұқым қуалаушылық жене өзгергіштік қасиеттеріне күшті әсер ететін, адам баласының ежелден қолданып келген тәсілі. Будандастыру малдың нәсілдік қасиеттерін түбегейлі өзгерте алады, жаңа комбинативтік (қисынды құрастырылған) өзгергіштікті туғызып, нәсілдік қасиетті биологиялық тұрғыдан байытады, малдың дене бітімінің мықтылығын арттырады жене гетерозис құбылысының пайда болуына қолайлы жағдай туғызады.
Будандастырудың биологиялық мәні екі тұқымға жататын малды шағылыстырып будан ұрпақ алу. Алынған будан ата-енесіне қарағанда өнімділігі өсу энергиясы жоғары (гетерозис құбылысы), жаңа экологиялық жағдайға бейімделгіштігі мен шыдамдылық қасиеттері бойынша асып түседі. Сонымен бірге адамзатқа пайдалы өнім беретін жаңа қой тұқымын шығаруға таптырмайтын негізгі құнды генетикалық материал алуға таптырмайтын тәсіл.
Әртүрлі өнімділік бағыттағы қойларды будандастыру ең алдымен, табиғи жайылымдық және ауа райы жағдайына, белгілі бір географиялық зоналарға жануарлардың жақсы бейімделуіне байланысты.
Будандастыру мал өсіруде өте кең тараған тәсіл. Оның ұғымының алғашқы ғылыми анықтамасын сонау XIX ғасырда Ч. Дарвин берген болатын. Қазіргі уақытта будандастыру деп белгілі бір мақсатпен екі мал тұқымы өкілдерін бір-бірімен шағылыстыруды, сонымен қатар, будандарды өзара немесе басқа топтармен шағылыстыруды айтады. Будан деп - екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Будандастыру -- жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі.
Будандастырудың әр түрлі жолдарын пайдалану арқылы мына төмендегі зоотехния мәселелерін шешуге болады:
1) өнімі төмен жергілікті мал тұқымын түбегейлі өзгерту;
2)өсіріп отырған мал тұқымының кейбір кемшіліктерін тез арада жақсарту;
3) жаңа мал тұқымын шығару;
4) гетерозис құбылысын барынша пайдалану.
Будандастыру алға қойған мақсат пен жететін нәтижесіне қарай бес түрге бөлінеді: сіңіре будандастыру, кірістіре будандастыру, зауыттық будандастыру, өндірістік және кезек будандастыру.
Сіңіре будандастыру деп кең мағынада бір тұқымдық топтың негізгі өнімдік белгі қасиеттерін екінші тұқымдық топтың қасиеттерімен ауыстыруды, яғни жергілікті өнімі төмен тұқымды өнім сапасы мен саны жоғары тұқыммен будандастыру арқылы түбегейлі өзгертуді айтады.Онда өнімділігі төмен жергілікті тұқымның табындарын қысқа мерзімде, қауіпсіз, тез жақсартуға болады және мұны көп шығынсыз, әсіресе қолдан ұрықтандыру кең тараған жағдайда іске асыруға болады.
Кірістіре будандастыру - жалпы өнімділік қасиеттері жақсы, жергілікті жағдайға бейімделген мал тұқымының негізгі қалпын сақтай отырып, тез арада кейбір кемшіліктерін жою үшін немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады.Кірістіре будандастыру жемісті болу үшін, біріншіден, жақсартқыш тұқымда жергілікті малда жетіспейтін қасиет өте жақсы жетілген болуымен қатар, өнімділік бағыты мен шыққан тегі жағынан мейлінше ұқсас болуы керек. Екіншіден, жергілікті тұқымды жақсартқыш тұқыммен бір-ақ рет шағылыстырады. Алынған будандар бірнеше ұрпақ бойы тек жергілікті тұқыммен жұптастырылады. Үшіншіден, будандар мұқият сұрыпталып, олардан үйлесімді жұп құрылып отырады. Төртіншіден, әдеттегідей өнім бағытына сәйкес бағып-күту мен азықтандыру ұйымдастырылады.
Зауыттық будандастыру - жаңа мал тұқымын шығару үшін қолданылады. Қазіргі мал тұқымдарының басым көпшілігі будандастырудың осы түрімен шығарылған. Зауыттық будандастыру жаңа мал тұқымдарын шығарудың тиімді тәсілі болғанымен, оны іске асыру өте күрделі, қажетті мөлшерде қаражат бөлуді, тиянақты білімділікті және іскерлікті талап етеді. Осыған орай, жаңа мал тұқымын шығару жұмысы қоғамның әлеуметтік-экономикалық сұранысы негізінде, белгілі бір жоспармен жүргізіледі.
Өнеркәсіптік будандастыру деп екі немесе үш тұқымды будандастыру арқылы гетерозис құбылысы деп бірінші, әрі кетсе, екінші ұрпақта будан алуды айтады.
Ал кезек будандастырудың мақсаты өнеркәсіптік будандастырумен бірдей-яғни гетерозис құбылысын мейлінше толық пайдалану. Айырмашылығы - гетерозис құбылысын бір-екі ұрпақ бойы емес, бірнеше ұрпақ бойы пайдалану. Бұл үшін будандастыруға қатысатын тұқымдардан келесі ұрпақ алу үшін оларды бір-бірімен алма кезек пайдаланады, осы тұрғыдан кезек будандастырудың жолы өнеркәсіптік будандастырудың жалғасы іспеттес[2].
Будандастыруды қой шаруашылығында қолданудың өз ерекшеліктері бар, себебі қой тұқымдарын будандастыру алдын ала мақсат қойылып межелеген өнім түрін алуға бағытталады. Бірақ ғылымда қай малды қалай жұптағанда ойдағыдай нәтиже алуға болатынын жетілдіруді талап етеді, себебі будандастырудың нәтижелі болуы аталық пен аналықты үйлесімді жұптау сәттілігінде.
Д.Ф.Бойконың айтуынша, будандарды алғаннан соң, кезінде іріктеу мен жұптауды будан ішінде өзімен өзін жүргізбесе, онда олардың өнімдік сапасы ұрпақтан - ұрпаққа төмендеп кетеді.Сондай - ақ, бұл жөнінде Н.П.Червинский, П.Н.Кулешов[3], Е.А.Богданов[4], М.Ф.Иванов[5] өз зерттеулерінде ауыл шаруашылығы малдарын өсіруде будандастыру тәсілін және нәсілдік қасиеті бар мал тұқымын алуда негізгі фактор ретінде өте жоғары бағалаған.
И.И.Шмальгаузеннің пікірінше, сәтті будандастыру ұнамды белгілерді үйлестіріп іріктеуге мүмкіндік береді және әртүрлі генетикалық материал алуға жағдай жасайды.
Т.С.Садыкулов күрделі будандастыру арқылы етті-жүнді дегерес құйрықты қойын шығарады. Осы тәсіл арқылы К.Канапин, Е.Есентаев, А.Ахатов қылшық жүнді сарыарқа құйрықты қой тұқымын шығарды.
Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов құйрықты мен сұр түсті қаракөл қошқарларын шағылыстырудан алынған бірінші және екінші будан қозыларда ұрпақтарда 5 түрлі құйрық пішіні кездесетіндігін айтады:
- құйрықты қой тұқымына тәе жинақы май құйрық;
- құйрық ұшы жоқ салбыраңқы май, кетпен құйрық;
- ұшы жоғары қараған жіңішке, әрі келте салбыраңқы май құйрық;
- ұшы жартылай S- әріптес жартылай имек, ұзындығы орташа әрі жіңішке салбыраңқы май құйрық;
- қаракөл қой тұқымына тән толықS- әріптес салбыраңқы май кетпек құйрық[6].
1.1.2 Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижелерінде пайда болған мал түрлері.
Жер бетінде халық саны жылма-жыл артып келеді.
Олардың қажеттілігін өтеу үшін мал шаруашылығын дамытудың маңызы зор.
Дүние жүзіндегі барлық мемлекеттерде ет бағытындағы қой шаруашылығын дамытудың ұлттық жоспары жасалып, іске асырылуда. Қазақстанның түрлі аймақтарында өсірілетін әртүрлі генотипті қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының ет өнімділігіне байланысты генетикалық мүмкіндіктері толық кең көлемде зерттелмей, зерттелсе де ескерілмей келді. Ал, бүгінгі таңда бұл саладағы өндірілетін бүкіл өнімнің жалпы құнының 80-90 % қой етінің үлесіне тиеді, сондықтан ет бағытындағы қой тұқымдарының, топтарының, сүлелерінің генетикалық және өнімділік мүмкіндіктерін өркендетуге баса көңіл аударылуы заңды нәрсе.
Соңғы кезде дүние жүзінде адам санының көбеюіне байланысты ет өніміне тапшылық күн өткен сайын арта түсуіне сәйкес мал етін өндіруде негізгі назар оның көлемін көбейту, салмағын арттыру мен оны өндірудің экономикалық тиімділігін жоғарылатуға көңіл аударылып жатыр. Сонымен қатар, мұндай жағдайда тірілей салмағы жоғары, неғұрлым тез жетілгіш мал тұқымдарын қолдану арқылы, жаңа жоғары өнімді қой тұқымдарын шығаруға қой малын өсіретін мемілекеттердің ғалымдары бар білімділіктері мен күш жігерлерін жұмсауда. Қой шаруашылығында ет өнімділігін арттыру бағытында еліміз егемендік алғалы бері экономикамыз нарық жағдайына өтуіне байланысты салмағы мен ет түсімі төмендеу (қаракөл, жартылай биязы, биязы жүнді) қой тұқымдары еділбай, қисар және қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарының қошқарларымен немесе алма кезек шағылыстырылуда, ал қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы таза өсірілумен қатар, еділбай және қисар қой тұқымдарымен будандастырылып олардың тірілей салмағы мен тез жетілгіштігін артыру бағытында кең көлемде еліміздің түкпір-түкпірінде жан- жақты ізденіс жұмыстары жүргізілуде.
Халықтың азық-түлікке деген сұранысының өсуі мен дүние жүзінде ет өнімділігі жоғары мал тұқымдарын өсіруге бағыт алуы біздің еліміздің кең байтақ жайлымын тиімді пайдалану және табиғи ерекшелігін тиімді пайдалану үшін біздің елде қой шаруашылығын өркендету қой етін, әсіресе, қозы етін өндіру қажеттілігі туындауда.
Нарықтық экономика жағдайында еліміздің қой шаруашылығы жас қой етін өндіруге, яғни қозылары мен төлдері туылған жылы жоғары қарқында өсіп- жетілуімен, азықты өнімге тиімді айналдыру қасиетімен және қоршаған орта әсеріне төзімділігімен ерекшеленетін құйрықты қой тұқымдарын өсіруге мамандандырылуда.
Қазіргі таңда, экономиканың аграрлы секторын реформалау қоғамдық сектордағы мал басын қысқартып, жеке секторларда оны ұлғайтып, әсіресе халықтың жеке қожалығында 70 пайызға жетті. Осы орайда елді-мекендерге жақын және оның айналасында орналасқан жайылымдарға үлкен салмақ түсті. Мал басын көбейту, ауыл маңындағы жерлерде жайылымдардың өнімділігінің төмендеуіне және одан әрі тозуына әкеліп соқтырды.
Қазіргі уақытта, Қазақстан Республикасының жер қорларын басқару Агенттігінің мәліметтері бойынша тозған жайылымдардың көлемі 26,6 млн.га құрайды. Осыған байланысты, жайылым шаруашылығында шалғайдағы жайылымдарды қолдану, жайылым ауысымын ұйымдастыру және жерлерді жақсарту арқылы жайылымға түсер салмақ мөлшерін азайту бірінші кезекті тапсырма болып саналады.
Шалғайдағы мал шаруашылығында негізінен жануарларды күтіп-бағудың дәстүрлі технологиясын қолданады. Бүгінде инновациялық жасамаларды қолдану арқылы дәстүрлі технологияларды жаңдандыру қажет.
Атап айтқанда, жайылымдық экожүйелерді басқару саласында әртүрлі агроқұрылымдарда шөл және шөлейт табиғи жайылымдарды тиімді қолданудың технологиялары жасалынды.
Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында тозған жерлерді қалпына келтіру және мәдени жайылымдарды құру үшін қуаңшылық мал азықтық дақылдардың 17 сұрыпы шығарылды. Қуаңшылық аймақта өсіру үшін жоғары өнімді бәсекелестікке қабілетті қой тұқымдары шығарылды (атырау және ордабасы қой тұқымдары).
Ордабасы қой тұқымы - қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын отандық (еділбай) және шет елдік (қиссар) тұқымды қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы шығарылған[7].
Жаңа тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың ерте жетілгіштігі болып саналады.Мұнда еркек тоқтылар 4-айлық жасында 42,0 кг-нан жоғары орташа тірілей салмақта етке өткізіледі, 15-айлығында 72,0 кг-нан жоғары.
Аналықтарының тірілей салмағы - 68,0-80,0 кг, аталық-қошқарларда - 123 кг құрайды. Аналықтардың төлдегіштігі - 111,8 пайыз.
Тұқымның жалпы саны 45,0 мың бастан жоғары.
Ғылыми - негізділген кадастр құру үшін, қуаңшылық жайылымдарды азықтық жіктеп бағалау, бонитировкалау және паспортизациялаудың әдісі жасалды. Оған қуаңшылық жайылымдардың жағдайын нақты бағалауды жүргізуді қамтамасыз ететін азықтық өнімділік көрсеткіштеріне сәйкес 10 балдық бағалау жүйесі бойынша бонитеттің 5 класы кіреді.
Жайылым жерлерді пайдаланғаны үшін, жер иелері және жалға алушылардың шарттарын теңестіру мақсатында, жердің жалгерлік ақысы немесе бағасы осы әдіс бойынша олардың азықтық өнімділігіне байланысты жіктелу қажет.
Етті-майлы (қазақтың құйрықты қылшық жүнді, еділбай қойлар) және елтірілі (қаракөл, атырау тұқымды қойлары) өнімді малдардың селекциялық процесстері мен асылтұқымды қорларын тез басқару үшін асылтұқымды және зоотехникалық есептің автоматтандырылған ақпараттық-сараптамалық бағдарламалары жасалынды.
Қазіргі таңда Қазақстандағы жалпы қой басының ішіндегі асылтұқымды мал басының үлес салмағы 13,8% құрайды. Тауарлы отарлардағы қойлардың (биязы жүнді, жартылай биязы, жартылай қылшық жүнді, қаракөл және басқалар) өнімділігі және тұқымдығы бойынша сандық құрамын түзуде нақты мәліметтерді алу үшін облыс, аудан және ауыл аумақтары көлемінде электронды есеп жүргізу қажет.
Қазақстанның әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарында шалғайдағы мал шаруашылық жүргізу үшін жылжымалы қой шарауашылығы кешендерінің үлгісі жасалынды.
Қолайлы жайылым-азықтық жағдайларда және су режимінде мал шаруашылығы кешені ұсынылған технологиялармен, құрылымдық табындармен, қызметшілер, техникалық құралдар және барлық қажетті инфрақұрылымға сай қой шаруашылығы кешенінің үлгісі тұрақты бола алады.
1.1.3 Етті майлы өнімді қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарының өнімділік-биологиялық ерекшеліктері.
Өткен ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде өсіріліп келген қылшық жүнді құйрықты қойлар өте кең экологиялық әртүрлілігімен де көзге түскен.
Қылшық жүнді қой шаруашылығында малдың ірілігі мен еттілігі селекциялауға қажет бағалы қасиеттер болып есептелінеді.
Етті-майлы қой шаруашылығында малдың тұқымдық және шаруашылықтық қатаң табиғатқа бейімділігі, туылған соң тез аяқтанып енесіне еріп жүріп тез жетілгіштігі, дене көлемі мен есейгендегі ірілігі, жүн құрамының қылшығы, аралық және түбіт жүнінен едәуір ұзындығы, жүндестігі әртүрлі бола тұра ең басым артықшылығы жүніне кең байтақ даламызда өсетін (ақселеу, кәріқыз, ошаған, т.б.) шөптер жабысып денесіне кіріп малды аздыра алмайтын ерекшелігімен бағаланады. Бұл жөнінде еділбай және қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларының шаруашылықтық бағалы белгілерінің осындай артықшылығы бойынша санының молдығы мен жойлып кетпеуі жөніндегі мәліметтер анық аңғартады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлардың өнімділігін сақтай отырып, оны жетілдіру ғылыми негізделген мақсатты, асылдандыру жұмыстарын ұйымдастырудан бастап, селекционерлер тірілей салмағын арттыра отырып тәулік салмақ қосуын, төлдегіштігі, сүттілігі сияқты селекциялық белгілерді өзара ұштастыра отырып, ғасырлар бойы қалыптасқан белгілердің даму сабақтастығын жетілдіруге бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстары еліміздің түкпір-түкпірінде түрлі деңгейде жүргізілуде.
Тұқымдарды жетілдіру үрдісінде қойлардың биологиялық ерекшеліктерінің өзгертушілік және көрініс табу сипаттамалары ерекше маңызға ие, себебі, олар жануардың өнімділік сапасымен тікелей немесе жанама байланыста болатынын, әрі мұндай ерекшеліктерге, сыртқы ортаның барлық алуан түрлі факторларын есепке ала отырып, осы ерекшеліктердің қалыптасу себебін анықтау жатады. Оның нәтижесінде, табиғи-климаттық зоналар бойынша аудандастыруға ғылыми негізде кірісуге болады. Бұған белгілі бір орта жағдайындағы жануарлардың ұдайы өсу қабілеті, сүттілігі, өміршеңділігі жатады деген пікір айтады .
Қаракөл, биязы жүнді және жартылай биязы жүнді қой тұқымдары кеңестік дәуірде жоспарлы түрде қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойлары өсіріліп келінген аймақтарында аудандастырылып өсірген болса, қазіргі кезде кәсіпкерлер етті-майлы өнімді қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарын республиканың аталмыш қой тұқымдарының орнын алмастырып, еліміздің оңтүстігіне де, солтүстігіне де алып бара бастады. Егер де, құйрықты қойлардың үлесі өткен ғасырдың 90-жылдары 23-28% құраған болса, қазіргі кезде ол 70 -80% жетті. Қазақстандағы мұндай қойлардың басым көпшілігі етті - майлы бағыттағы қойлар.
Мал шаруашылығы - Қазақстан республикасы халық шаруашылығының өте ертеден келе жатқан дәстүрлі саласы, әсіресе етті-майлы құйрықты қой, жылқы, түйе шаруашылығы жақсы дамыған. 1916 жылы Қазақстанда 18,4 млн. қой-ешкі, 4,3 млн. жылқы, 733 мың түйе, 5,0 млн ірі қара, 278 мың шошқа бағылған екен. Ұжымдастыру кезеңінде бұл мал өте қатты қысқарып, 1935 жылы республикада 2,6 млн. қой, 422 мың жылқы, 72 мың түйе, 276 мың шошқа ғана қалған[8].
Қазақстандағы етті-майлы бағыттағы қой шаруышылығы дәстүрлі қалыптасқан сала болып есептелінеді. Құйрықты қойлардың тұқымдары, нәсілдері, генетикалық популяциялары - бұл қазақ халқының ежелден жүргізген тұқым асылдандыру жұмысының нәтижесі. Құйрықты қойлардың алыс жайылымының, табиғатын қатал жағдайында өсіріп-бағуға өте бейімділігі, жоғары етті-майлы өнімділігі, қозылардың емізілу мерзімінде ауа райының құбылмалы өзгеруіне қарамай тез өсуі мен дамуы, бұл қой тұқымның болашағының өте жоғары екенін көрсетеді.
Етті-майлы өнімді құйрықты қойлардың мал басы саны жағынан, ет пен жүн өндіру бойынша Қазақстан бірінші орынды иеленіп келген. Ол, арзан да жоғарғы сапалы қой және қозы етінің, қылшық және жартылай қылшықты жүннің, сонымен бірге, жеңіл өнеркәсіп үшін аса құнды қой терісінің көзі болып табылады.
Құйрықты қойлар биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, қаракөл қой тұқымдарын дамыту сияқты жаңа бағыттардың пайда болуында үлкен рөл атқарғаны жөнінде жазады. Олардың негізінде, сырттан алынып келінген жануарларға қарағанда жергілікті жағдайға әлдеқайда бейімірек жаңа тұқымдар мен тұқымдық топтар жасалынды және жасалыну үстінде. Автор, осы құйрықты қойлардағы маңызды қасиеттерді, жаңа тұқымдағы қойлар өз бойларына сіңіріп алғандығы жөнінде пікір айтады [9].
Құйрықты қойлар жергілікті жағдайға жоғарғы дәрежеде бейімделген, сонымен бірге өзінің таңқаларлық төзімділігімен, мықтылығымен, өсімділігімен және азық тапшылықтарына қиналмай шыдай алатындықтарымен ерекшеленеді. Сонымен бірге, осындай қиыншылықтардың өзінде де ол өзінің тез жетілу, ет қосу, май жинау сияқты құнды сапаларын жоғалтпайды. Құйрықты қойлардың осы теңдесі жоқ қабілеттері, оларды басқа тұқымдар арасында дараландырып тұрады және олардың шаруашылық үшін өте маңыздылығын көрсетеді деп жазады М.Ф.Иванов .
Өнімділігі жоғары құйрықты қойларға Тәжікстанның гиссар және Қазақстанның еділбай қойлары жатады. Орталық Қазақстанда және оған жақын аудандарда ежелден ақ орташа тұлғалы қазақтың құйрықты қойларын өсіретін болған. Бұл - темір, қостанай, торғай, бағаналы, терісаққан, бесата, шу, жетісу және т.б. нәсілдері. Республиканың шығысы мен оңтүстігіндегі құйрықты қойлардың барлығы негізінен майдалау болып келеді. Жайдары (Өзбекстан) қойлары орташа денелі нәсілге жатса, Қырғыздың алай, Түркменнің сараджа және де басқа құйрықты қойлары майда нәсілге кіреді.
Оңтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанның шөл және шөлейт зоналарына тән жағдайға жақсы бейімделген жаңа тұқым ішілік, жартылай қылшық жүнді дегерес типті қойларды шығару жұмыстары 1931 жылдан бері қарай еділбай және қазақтың қылшық жүнді құйрықты саулықтарын, жартылай биязы жүнді дегерес қошқарларымен будандастыру арқылы басталған болатын деп келтіреді. Мұнда жаңадан шығарылған тұқымішілік типтегі қойлар жоғарғы өнімділік мүмкіндіктерге ие болды. Мысалы, тұқымдық қошқарлардың тірі салмағы осы тұқымның элита классының (90 кг) стандартынан 11,3 кг, яғни 12,6% ауыр түсті, ал саулықтардың көрсеткіштері - бұрынғы талаптар деңгейінде қалды (61 кг). Қошқарлардың ең жоғарғы тірі салмағы 125 кг, саулықтардікі - 81 кг дейін жетеді. Аналықтардың орташа төлшеңдігі - 106,3%, сүттілігі (сүттену мерзімінде) - 90,0 кг[10].
А.И.Жандеркин, Ж.Кейкин, С.Токкужин, М.А.Ермеков, А.В. Голоднов,В.В.Терентьев, С.Г.Алпкарин[11], мәліметтерінде соңғы жылдары таза еділбай қойын еліміздің батысында ғана емес, сонымен бірге республиканың оңтүстігі мен солтүстігінде де өсіре бастағандығын жазады. Республиканың тұқым асылдандыру жүйесіндегі шаруашылықтардағы қылшық жүнді бағыттағы қойлар арасында олардың саны 84547 мың, яғни, 41,4% құрайды. Негізінен олардың сүйектері жақсы дамыған, мықты ұзын аяқты, қуатты да шыдамды жануарлар. Олар ұзақ жол жүруге және оты нашар жайылымда да өзіне қорек табуға қабілетті. Жылдың қолайлы мезгілдерінде майды құйрықтарына жинап алады, кей кездерде оның салмағы 20-30 кг дейін жетеді. Бұл тұқымның қойлары өздерінің ірілігімен, тірі салмағының ауырлығымен, тез жетілгіштігімен және жоғарғы ет-май өнімділігімен сипатталады. Қошқарлардың тірілей салмағы 100-150 кг, саулықтар - 65-70 кг, кейбір жекелеген қошқарлардың салмағы 147-162 кг, саулықтардың - 80-100 кг дейін жетеді. Саулықтар, қозылардың тез жетілуін, дамуын және жылдам өсуін қамтамасыз ететін дәрежеде сүт бере алады. Мысалы, қозылардың туылғандағы салмағы 5-6 кг болса, екі аптадан кейін-ақ олардың салмағы екі есеге көбейеді, ал айырым кезінде 35-45 кг жетіп, сойылғанда 17-22 кг таза ет, 3-4 кг құйрық майын береді, яғни, қозыларды сол жылы-ақ союға болады деген сөз. Жақсы семіртілген қойлардың таза етінің салмағы 40-45 кг, ал құйрық майы - 12-14 кг жетеді.
1.1.4 Будандастыру нәтижесінде алынған жаңаОрдабасы қой тұқымы
Оңтүстік Қазақстан облысының селекционер-ғалымдары Ордабасы деп аталатын жаңа қой тұқымын шығарды. Бұл жаңалық қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын еділбай және қиссар тұқымды қошқарлармен будандастыру арқылы дүниеге келген [12].
Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мамандары бұл жобаға жиырма жылдан астам уақыттарын сарп етіпті. Жаңа тұқымның ерекше белгілері - жоғары салмағы, ет шығымы және төмен мөлшердегі жүн түсімі. Ересек аталықтарының тірі салмағы 120 келіден асады. Ғалымдар бұл жобаны қолға алғалы 20 жылдан асыпты. Селекциялық жұмыстар үшін қылшық жүнді құйрықты қазақы қойлардың аналықтары мен еділбай және қиссар тұқымды қошқарлар іріктелген. Будандарды өзара шағылыстыру арқылы алынған Ордабасы қойының төлі де өзі қатарлы қозылардан анағұрлым ірі. 4 айлық еркек марқаның салмағы 45 келіге дейін жетсе, ересек аталықтары 120 келіден аса ет береді екен. Бұл ордабасы қой тұқымы туралы жоба авторлары бірнеше мінездеме берген болатын.Соның ішінде,Тағай Қансейітов, бас ғылыми қызметкер:
- Бұның қанында 50 пайыз қиссары қой тұқымының қошқарының қаны бар. 25 пайыз қазақтың жергілікті қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының қаны бар. 25 пайыз Еділбай қойының үлесі бар. Бұның ерекшелігі өзі биік, жайылымдарға жарамды, тұяғы мықты. Салмағы ауыр, жүні аз,-деді.
Жаңа генотипті қойлар жылына бір рет қырқылады, 100 бас аналықтан 112 қозыға дейін төл алуға болады. Өмірден көрген-түйгені көп аға шопан Даржан Ибрагимов жаңа қой тұқымының ерекшелігіне таңдай қағып отыр.
ДаржанИбрагимов, ағашопан былай сипаттады:
- Қасиеті болғанда талай малды көріп жүрміз ғой бұл суыққа төзімді, бұның жайылымы болса қыста да азбайды. Ал енді сосын сүтті.
Ордабасы тұқымы салмағы мен жетілгіштігі жағынан қазақтың қылшық жүнді қойынан 10-15 пайызға асып түседі,-дейді ғалымдар. Ғылыми-зерттеу және селекция жұмыстары алты ауданда жүргізілген. Шөлге төзімді бұл қойдың саны бүгінде 40 мыңға жетіпті. Көрші облыстардан да сұраныс артқан. Дегенмен қойлардың жүнін өткізіп, етін сатуда бірқатар қиындықтар бар, - дейді шаруалар.
Сералы Абжалов, шаруашылық жетекшісі де сөз айтты:
- Біз мысалыға еттің тірідей салмағын 700 теңгеден сатып жатырмыз. Соны қайта өңдесе оның жүні бар терісі бар, басқа да қажетті өнімдерін пайдаланып, халықтың игілігіне етті арзан бағада ұсынуға болады. Оның пайдасын шаруалар емес арадағы саудагерлер көріп кетіп жатыр.
Ғалымдар будандасқан қой тұқымын тау арқарымен шағылыстырып, тағы бір жаңа төл тұқымын ала бастапты. Оның нәтижесін көретін кез алыс емес,-дейді жоба авторлары.
Ордабасы қой тұқымы - қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын отандық (еділбай) және шет елдік (қиссар) тұқымды қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы шығарылған.Тұқымның жалпы саны 45,0 мың бастан жоғары[13].
Жаңа тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың ерте жетілгіштігі болып саналады.Мұнда еркек тоқтылар 4-айлық жасында 42,0 кг-нан жоғары орташа тірілей салмақта етке өткізіледі, 15-айлығында 72,0 кг-нан жоғары.
Аналықтарының тірілей салмағы - 68,0-80,0 кг, аталық-қошқарларда - 123 кг құрайды. Аналықтардың төлдегіштігі - 111,8 пайыз.
Олардың пішіні мен сырт көрінісі төмендегі 1- суретте көрсетілген.
Сурет 1. Ордабасы қой тұқымы
Сурет 2. Жаңадан туылған ордабасы қойының қозылары
1.2 Технологиялық бөлім
1.2.1 Ордабасы қой тұқымының пайда болу, шығу ерекшеліктері
Тәжірибе жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Итарқа мекенінде орналасқан Сералы асыл тұқымды шаруа қожалығында жүргізілген.
Зерттеу зерзаты ретінде асыл тұқымды Сералы шаруашылығындағы етті-майлы бағытында өсірілетін қазақтың қылшық жүнді қой тұқымы мен Еділбай тұқымын шағылыстыру, шағылыстан шыққан ұрпақты шет елдік Ғиссар қойымен будандастыру нәтижесінде алынған жаңа Ордабасы қой тұқымын өсіру жөнінде 3-суретте келтірілген:
1992-1996 ж.
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы
Еділбай қойы
Х
Ғиссар қойы
F1
Х
1994-2000 ж.
Алынған буданның қажетті типтерін өсіру
1996-2003 ж.
Қажетті типтер табын бір аймаққа шоғырландыру
Сызықтық өсіру
Қажетті типті жануарларды еншілес шаруа қожалықтарында өсіру
2005-2013 ж.
VI сызық
V сызық
IV сызық
III сызық
II сызық
I сызық
Ұнамды типтегі жануарларды ірі көлемді сұрыптау
Сурет 3. Ордабасы қой тұқымының шығу кезеңдері
Жаңа ордабасы қой тұқымы сіңіре будандастыру негізінде қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойының саулықтары мен қошқарлары, еділбай қойының батыс-қазақстандық популяциясының (отандық) және қиссар (шетелдік) қошқарлары пайдалану арқылы ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Т. Қансейтовтың жетекшілігімен шығарылған.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы Сералы шаруа қожалығында қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының бастапқы мал басы келесі көрсеткіштермен сипатталатын: дене көлемі орташа, құйрығы - тартыңқы, кішірек көлемді, қаңқасы берік, құлақтары орташа және кішілеу көлемді, орташа тірілей салмағы: ересек саулықтарда - 61,7 кг, ересек қошқарларда - 87,6 кг, 4 айлық ұрғашы қозылар 33,4 кг және еркек қозылар 34,7 кг, 15 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН
МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы
Мал өсіру және селекция пәні бойынша курстық жоба
ТҮСІНДІРМЕ ЖАЗБАСЫ
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері______________________ ______________________________
Мамандығы: 5В080200 - Мал шаруашылығы өнімдерін өндіру технологиясы
Орындаған: ______Нахыпова Д.________ тобы АП-13-7к2
Жетекші: ______Қансейітов Т., а.ш.ғ.д., профессор______
Жоба _____________
(бағасы)
бағасына қорғалды
___________________ 2015 ж.
Норма бақылау:
___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)
Комиссия:
___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)
___________________________________ ______________
(қолы, аты-жөні)
Шымкент 2015 ж.
М.ӘУЕЗОВ АТЫНДАҒЫ ОҢТҮСТІК ҚАЗАҚСТАН МЕМЛЕКЕТТІК УНИВЕРСИТЕТІ
Мал шаруашылығы өнімдерінің технологиясы кафедрасы
БЕКІТЕМІН
Кафедра меңгерушісі
_______________Теңлібаева А.С.
___________________ 2015 ж.
___________________________________ _______________________
пәні бойынша курстық жоба (жұмысқа)
№____ ТАПСЫРМА
Студент _________Нахыпова._____________ тобы ___АП-13-7к2_____
Жоба (жұмыс) тақырыбы: ___Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері______________________ ______________________________
___________________________________ _________________________________
Берілген мәліметтер___________________________________ ________________
___________________________________ _________________________________
№
Түсіндірме жазбасының мазмұны
курстық жоба (жұмыс)
Орындалу мерзімі
Көлемі
(парақ саны)
1
2
3
4
5
№
Графикалық бөлімнің мазмұны
Орындалу мерзімі
Парақ саны
Формат
1
2
3
Әдебиет:
1___________________________________ ________________________________
2___________________________________ ________________________________
3___________________________________ ________________________________
Тапсырманың берілген күні ____________________________
Жұмысты қорғау күні _________________________________
Жұмыс жетекшісі ___________________________________ __
(оқытушының аты-жөні, күні)
Тапсырманы орындауға қабылдаған___________________________________ _______________________
(студенттің аты-жөні, қолы)
Аннотация
АП-13-7к2 тобының студенті Д. Нахыпованың Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуі ерекшеліктері тақырыбындағы курстық жұмысында жаңа мал тұқымын алу мақсатында будандастыру әдісі нәтижесінде алынған жаңа мал тұқымы Ордабасы койына жалпы сипаттама көрсетілген.
Студент Ордабасы қой тұқымының өсіп-жетілуін, биологиялық ерекшеліктерін, малдың өнімділік сипатын зерттей келіп, олардың басқа да будан нәтижелерінен алынған малдардан айырмашылығын анықтаған. Яғни, қойдың мұндай жаңа тұқымы ыстыққа, суыққа төзімді келетінін,шөлге шыдамды екенін анықтаған. Олардың жүні аз, есесіне еті мол болады.
Жаңа тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың ерте жетілгіштігі болып саналады.Мұнда еркек тоқтылар 4-айлық жасында 42,0 кг-нан жоғары орташа тірілей салмақта етке өткізіледі, 15-айлығында 72,0 кг-нан жоғары.
Аналықтарының тірілей салмағы - 68,0-80,0 кг, аталық-қошқарларда - 123 кг құрайды. Аналықтардың төлдегіштігі - 111,8 пайыз.
Тұқымның жалпы саны 45,0 мың бастан жоғары.
Алынған мәліметтер бұл мал тұқымының сапасын одан әрі жақсартуға мүмкіндік беретіндігін көрсетеді.
Анықтама
Будандастыру -- жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі.
Будан деп - екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Сіңіре будандастыру деп кең мағынада бір тұқымдық топтың негізгі өнімдік белгі қасиеттерін екінші тұқымдық топтың қасиеттерімен ауыстыруды, яғни жергілікті өнімі төмен тұқымды өнім сапасы мен саны жоғары тұқыммен будандастыру арқылы түбегейлі өзгертуді айтады.
Кірістіре будандастыру - жалпы өнімділік қасиеттері жақсы, жергілікті жағдайға бейімделген мал тұқымының негізгі қалпын сақтай отырып, тез арада кейбір кемшіліктерін жою үшін немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады.
Дезинфекция(франц. des-жоямын, лат. infectio-жұқтыру) - зардапты және шартты зардапты микроорганизмдерді жоюға малдың арасында індет ауруларын болдырмау шараларына бағытталған іс әрекеттердің бірлестігі.
Нормативті сілтемелер
МЖМБС 2.104-68 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.01.-80 КҚБЖ (ЕСКД).Бұйымдар мен конструкторлық құжаттарды белгілеу.
МЖМБС 2.301-68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601-95 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304-81 КҚБЖ (ЕСКД).Сызбалық шрифттер.
МЖМБС 2.701-84 КҚБЖ (ЕСКД).Схемалар.Түрлері мен типтері орынға қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321-84 КҚБЖ (ЕСКД).Әріптік белгілеу.
МК (ГК) Қ.Р 04-2003.Экономикалық қызмет түрлері бойынша өнімнің класификаторы (ӘҚТБӨК).
СТ ОҚМУ 4.02-2008.Университет стандарты.Сапа менеджменті жүйесі, құжаттарын түзу, мазмұндау мен ресімдеуге қойылатын жалпы талаптар.
СТ ОҚМУ 7.11-2008.Университет стандарттары.Оқуәдістемелікпроцесте рдібасқару.
Белгілер мен қысқартулар
кг - килограмм
см - сантиметр
га - гектар
л - литр
млн - миллион
м - метр
Мазмұны
бет
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
10
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1.1
Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижелерінде пайда болған мал түрлері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
10
1.1.2
Будандастыру мал тұқымдарының өнімділігін арттырудың негізгі әдісі ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
12
1.1.3
Етті-майлы өнімді құйрықты қойлардың биологиялық ерекшеліктері
15
1.1.4
Будандастыру нәтижесінде алынған жаңа Ордабасы қойтұқымы.
17
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
20
1.2.1
Ордабасы қой тұқымының пайда болу, шығу ерекшеліктері ... ... ... ..
20
1.2.2
Ордабасы қой тұқымы қозыларының дене бітімдерінің өсу ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
22
1.2.3
Ордабасы қой тұқымдарының ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
29
1.2.4
Ордабасы қой тұқымдарының көбеюі мен таралу болашағы және сапалы ет өнімін алуға әсер ететін факторлар ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ..
31
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
33
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
35
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ...
36
Кіріспе
Президент - ұлт Көшбасшысы Н.Ә. Назарбаевтың ...мемлекеттің, бизнестің және ғылымның өзара әрекетінің инновациялық әлеуетін арттыру қажет, - депкөрсеткен Әлеуметтік - экономикалық жаңғырту - Қазақстан дамуының негізгі бағытыжәне Қазақстан - 2050 стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты атты халыққа жолдауларында агроөнеркәсіп кешені алдына - Экологиялық таза өндіріс саласында ғаламдық ойыншы болуға және жаңа ғылыми, технологиялық, басқарушылық жетістіктерді ескере отырып, мал шаруашылығындағы дәстүрлерімізді жаңғыртуымызға деген міндеттер қойылды[1]. Осы орайда дәстүрлі қой шаруашылығында жаңа тұқымдар алу арқылы тұтынушылардың ет өнімдеріне сұранысын тудыратындай жағдай жасау мәселелері бүгінде өзекті саналатыны хақ. Қой шаруашылығы-қазақ халқының ежелден айналысатын кәсібі.
Курстық жұмыстың мақсаты: Қазакстан Республикасында ауылдық әлеуметтік экономикалық дамуын жеделдетудің стратегиялық бағытында жүзеге асырылып жатқан және болашақта атқарылуға тиіс шараларға сәйкес фермерлік және қожалық шаруашылықтарға қой өсіру, соның ішінде қазақтың қылшық жүнді қойы мен еділбай қойын, кейіннен шет елдік қиссар қойларымен будандастыру нәтижесінде алынған жаңаша қой түрі - ордабасы қой тұқымын, тек ордабасы қойы ғана емес сонымен қатар, басқа да қой тұқымдарын ғылыми негіздеу және олардың өнімділігін одан әрі жетілдіру.Сондай-ақ, қой өсіру саласы бойынша қысқа болса да нақтылы пікірлер айтумен ұсыныс жасау арқылы барынша көмек көрсету болып отыр.
Тақырыптың өзектілігі:Халықтың ет және ет өнімдеріне деген сұранысын қамтамасыз етуде қой шаруашылығының, әсіресе, оның етті-майлы бағытының алатын орны ерекше. Бұл тақырыптың өзектілігі қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы мен шет елдік қиссар қойын будандастыру кезінде алынған жаңа етті қой тұқымы - ордабасы қойының өсу ерекшелігімен танысу, олардың тұқымдық қасиеттерін, өнімдік ерекшеліктерін байқау әрі көбею қабілетін анықтау.Сондай-ақ, жергілікті ордабасы қойлардың тірілей салмағын, төлдердің тез жетілгіштігін, ет өнімділігін арттыру мақсатында ғылыми-зерттеу және одан әрі жетілдіріп дамыту.
Зерттеу жұмысының міндеттері:
-Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижесінде пайда болған мал түрлерімен танысу;
- ордабасы қойының генетикалық ерекшелігін байқау, зерттеу;
-ордабасы қой тұқымдарыныңаймақ бойынша көрсеткіштеріне талдау жасау және ет өнімділігіне салыстырмалы сараптама жүргізу;
-Болашақта олардың көбеюі мен таралуына жағдай жасау;
-Зерттеу жұмысының экономикалық тиімділігін анықтау.
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1Будандастыру - мал тұқымдарының өнімділігін арттырудың негізгі әдісі.
Будандастыру -- малдың тұқым қуалаушылық жене өзгергіштік қасиеттеріне күшті әсер ететін, адам баласының ежелден қолданып келген тәсілі. Будандастыру малдың нәсілдік қасиеттерін түбегейлі өзгерте алады, жаңа комбинативтік (қисынды құрастырылған) өзгергіштікті туғызып, нәсілдік қасиетті биологиялық тұрғыдан байытады, малдың дене бітімінің мықтылығын арттырады жене гетерозис құбылысының пайда болуына қолайлы жағдай туғызады.
Будандастырудың биологиялық мәні екі тұқымға жататын малды шағылыстырып будан ұрпақ алу. Алынған будан ата-енесіне қарағанда өнімділігі өсу энергиясы жоғары (гетерозис құбылысы), жаңа экологиялық жағдайға бейімделгіштігі мен шыдамдылық қасиеттері бойынша асып түседі. Сонымен бірге адамзатқа пайдалы өнім беретін жаңа қой тұқымын шығаруға таптырмайтын негізгі құнды генетикалық материал алуға таптырмайтын тәсіл.
Әртүрлі өнімділік бағыттағы қойларды будандастыру ең алдымен, табиғи жайылымдық және ауа райы жағдайына, белгілі бір географиялық зоналарға жануарлардың жақсы бейімделуіне байланысты.
Будандастыру мал өсіруде өте кең тараған тәсіл. Оның ұғымының алғашқы ғылыми анықтамасын сонау XIX ғасырда Ч. Дарвин берген болатын. Қазіргі уақытта будандастыру деп белгілі бір мақсатпен екі мал тұқымы өкілдерін бір-бірімен шағылыстыруды, сонымен қатар, будандарды өзара немесе басқа топтармен шағылыстыруды айтады. Будан деп - екі тұқым өкілдерін шағылыстырудан туған малды атайды.
Будандастыру -- жануарлардың тұқым қуалайтын белгілерін тез өзгертудің барынша тиімді әдісі ғана емес, сонымен бірге, жаңа мол өнімді тұқымдар шығарудың да тиімді әдісі.
Будандастырудың әр түрлі жолдарын пайдалану арқылы мына төмендегі зоотехния мәселелерін шешуге болады:
1) өнімі төмен жергілікті мал тұқымын түбегейлі өзгерту;
2)өсіріп отырған мал тұқымының кейбір кемшіліктерін тез арада жақсарту;
3) жаңа мал тұқымын шығару;
4) гетерозис құбылысын барынша пайдалану.
Будандастыру алға қойған мақсат пен жететін нәтижесіне қарай бес түрге бөлінеді: сіңіре будандастыру, кірістіре будандастыру, зауыттық будандастыру, өндірістік және кезек будандастыру.
Сіңіре будандастыру деп кең мағынада бір тұқымдық топтың негізгі өнімдік белгі қасиеттерін екінші тұқымдық топтың қасиеттерімен ауыстыруды, яғни жергілікті өнімі төмен тұқымды өнім сапасы мен саны жоғары тұқыммен будандастыру арқылы түбегейлі өзгертуді айтады.Онда өнімділігі төмен жергілікті тұқымның табындарын қысқа мерзімде, қауіпсіз, тез жақсартуға болады және мұны көп шығынсыз, әсіресе қолдан ұрықтандыру кең тараған жағдайда іске асыруға болады.
Кірістіре будандастыру - жалпы өнімділік қасиеттері жақсы, жергілікті жағдайға бейімделген мал тұқымының негізгі қалпын сақтай отырып, тез арада кейбір кемшіліктерін жою үшін немесе кейбір өнімділік белгілерін жедел жетілдіру үшін қолданылады.Кірістіре будандастыру жемісті болу үшін, біріншіден, жақсартқыш тұқымда жергілікті малда жетіспейтін қасиет өте жақсы жетілген болуымен қатар, өнімділік бағыты мен шыққан тегі жағынан мейлінше ұқсас болуы керек. Екіншіден, жергілікті тұқымды жақсартқыш тұқыммен бір-ақ рет шағылыстырады. Алынған будандар бірнеше ұрпақ бойы тек жергілікті тұқыммен жұптастырылады. Үшіншіден, будандар мұқият сұрыпталып, олардан үйлесімді жұп құрылып отырады. Төртіншіден, әдеттегідей өнім бағытына сәйкес бағып-күту мен азықтандыру ұйымдастырылады.
Зауыттық будандастыру - жаңа мал тұқымын шығару үшін қолданылады. Қазіргі мал тұқымдарының басым көпшілігі будандастырудың осы түрімен шығарылған. Зауыттық будандастыру жаңа мал тұқымдарын шығарудың тиімді тәсілі болғанымен, оны іске асыру өте күрделі, қажетті мөлшерде қаражат бөлуді, тиянақты білімділікті және іскерлікті талап етеді. Осыған орай, жаңа мал тұқымын шығару жұмысы қоғамның әлеуметтік-экономикалық сұранысы негізінде, белгілі бір жоспармен жүргізіледі.
Өнеркәсіптік будандастыру деп екі немесе үш тұқымды будандастыру арқылы гетерозис құбылысы деп бірінші, әрі кетсе, екінші ұрпақта будан алуды айтады.
Ал кезек будандастырудың мақсаты өнеркәсіптік будандастырумен бірдей-яғни гетерозис құбылысын мейлінше толық пайдалану. Айырмашылығы - гетерозис құбылысын бір-екі ұрпақ бойы емес, бірнеше ұрпақ бойы пайдалану. Бұл үшін будандастыруға қатысатын тұқымдардан келесі ұрпақ алу үшін оларды бір-бірімен алма кезек пайдаланады, осы тұрғыдан кезек будандастырудың жолы өнеркәсіптік будандастырудың жалғасы іспеттес[2].
Будандастыруды қой шаруашылығында қолданудың өз ерекшеліктері бар, себебі қой тұқымдарын будандастыру алдын ала мақсат қойылып межелеген өнім түрін алуға бағытталады. Бірақ ғылымда қай малды қалай жұптағанда ойдағыдай нәтиже алуға болатынын жетілдіруді талап етеді, себебі будандастырудың нәтижелі болуы аталық пен аналықты үйлесімді жұптау сәттілігінде.
Д.Ф.Бойконың айтуынша, будандарды алғаннан соң, кезінде іріктеу мен жұптауды будан ішінде өзімен өзін жүргізбесе, онда олардың өнімдік сапасы ұрпақтан - ұрпаққа төмендеп кетеді.Сондай - ақ, бұл жөнінде Н.П.Червинский, П.Н.Кулешов[3], Е.А.Богданов[4], М.Ф.Иванов[5] өз зерттеулерінде ауыл шаруашылығы малдарын өсіруде будандастыру тәсілін және нәсілдік қасиеті бар мал тұқымын алуда негізгі фактор ретінде өте жоғары бағалаған.
И.И.Шмальгаузеннің пікірінше, сәтті будандастыру ұнамды белгілерді үйлестіріп іріктеуге мүмкіндік береді және әртүрлі генетикалық материал алуға жағдай жасайды.
Т.С.Садыкулов күрделі будандастыру арқылы етті-жүнді дегерес құйрықты қойын шығарады. Осы тәсіл арқылы К.Канапин, Е.Есентаев, А.Ахатов қылшық жүнді сарыарқа құйрықты қой тұқымын шығарды.
Х.И.Укбаев, Т.Қансеитов құйрықты мен сұр түсті қаракөл қошқарларын шағылыстырудан алынған бірінші және екінші будан қозыларда ұрпақтарда 5 түрлі құйрық пішіні кездесетіндігін айтады:
- құйрықты қой тұқымына тәе жинақы май құйрық;
- құйрық ұшы жоқ салбыраңқы май, кетпен құйрық;
- ұшы жоғары қараған жіңішке, әрі келте салбыраңқы май құйрық;
- ұшы жартылай S- әріптес жартылай имек, ұзындығы орташа әрі жіңішке салбыраңқы май құйрық;
- қаракөл қой тұқымына тән толықS- әріптес салбыраңқы май кетпек құйрық[6].
1.1.2 Қой шаруашылығындағы будандастыру нәтижелерінде пайда болған мал түрлері.
Жер бетінде халық саны жылма-жыл артып келеді.
Олардың қажеттілігін өтеу үшін мал шаруашылығын дамытудың маңызы зор.
Дүние жүзіндегі барлық мемлекеттерде ет бағытындағы қой шаруашылығын дамытудың ұлттық жоспары жасалып, іске асырылуда. Қазақстанның түрлі аймақтарында өсірілетін әртүрлі генотипті қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының ет өнімділігіне байланысты генетикалық мүмкіндіктері толық кең көлемде зерттелмей, зерттелсе де ескерілмей келді. Ал, бүгінгі таңда бұл саладағы өндірілетін бүкіл өнімнің жалпы құнының 80-90 % қой етінің үлесіне тиеді, сондықтан ет бағытындағы қой тұқымдарының, топтарының, сүлелерінің генетикалық және өнімділік мүмкіндіктерін өркендетуге баса көңіл аударылуы заңды нәрсе.
Соңғы кезде дүние жүзінде адам санының көбеюіне байланысты ет өніміне тапшылық күн өткен сайын арта түсуіне сәйкес мал етін өндіруде негізгі назар оның көлемін көбейту, салмағын арттыру мен оны өндірудің экономикалық тиімділігін жоғарылатуға көңіл аударылып жатыр. Сонымен қатар, мұндай жағдайда тірілей салмағы жоғары, неғұрлым тез жетілгіш мал тұқымдарын қолдану арқылы, жаңа жоғары өнімді қой тұқымдарын шығаруға қой малын өсіретін мемілекеттердің ғалымдары бар білімділіктері мен күш жігерлерін жұмсауда. Қой шаруашылығында ет өнімділігін арттыру бағытында еліміз егемендік алғалы бері экономикамыз нарық жағдайына өтуіне байланысты салмағы мен ет түсімі төмендеу (қаракөл, жартылай биязы, биязы жүнді) қой тұқымдары еділбай, қисар және қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарының қошқарларымен немесе алма кезек шағылыстырылуда, ал қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымы таза өсірілумен қатар, еділбай және қисар қой тұқымдарымен будандастырылып олардың тірілей салмағы мен тез жетілгіштігін артыру бағытында кең көлемде еліміздің түкпір-түкпірінде жан- жақты ізденіс жұмыстары жүргізілуде.
Халықтың азық-түлікке деген сұранысының өсуі мен дүние жүзінде ет өнімділігі жоғары мал тұқымдарын өсіруге бағыт алуы біздің еліміздің кең байтақ жайлымын тиімді пайдалану және табиғи ерекшелігін тиімді пайдалану үшін біздің елде қой шаруашылығын өркендету қой етін, әсіресе, қозы етін өндіру қажеттілігі туындауда.
Нарықтық экономика жағдайында еліміздің қой шаруашылығы жас қой етін өндіруге, яғни қозылары мен төлдері туылған жылы жоғары қарқында өсіп- жетілуімен, азықты өнімге тиімді айналдыру қасиетімен және қоршаған орта әсеріне төзімділігімен ерекшеленетін құйрықты қой тұқымдарын өсіруге мамандандырылуда.
Қазіргі таңда, экономиканың аграрлы секторын реформалау қоғамдық сектордағы мал басын қысқартып, жеке секторларда оны ұлғайтып, әсіресе халықтың жеке қожалығында 70 пайызға жетті. Осы орайда елді-мекендерге жақын және оның айналасында орналасқан жайылымдарға үлкен салмақ түсті. Мал басын көбейту, ауыл маңындағы жерлерде жайылымдардың өнімділігінің төмендеуіне және одан әрі тозуына әкеліп соқтырды.
Қазіргі уақытта, Қазақстан Республикасының жер қорларын басқару Агенттігінің мәліметтері бойынша тозған жайылымдардың көлемі 26,6 млн.га құрайды. Осыған байланысты, жайылым шаруашылығында шалғайдағы жайылымдарды қолдану, жайылым ауысымын ұйымдастыру және жерлерді жақсарту арқылы жайылымға түсер салмақ мөлшерін азайту бірінші кезекті тапсырма болып саналады.
Шалғайдағы мал шаруашылығында негізінен жануарларды күтіп-бағудың дәстүрлі технологиясын қолданады. Бүгінде инновациялық жасамаларды қолдану арқылы дәстүрлі технологияларды жаңдандыру қажет.
Атап айтқанда, жайылымдық экожүйелерді басқару саласында әртүрлі агроқұрылымдарда шөл және шөлейт табиғи жайылымдарды тиімді қолданудың технологиялары жасалынды.
Қазақстанның шөл және шөлейт аймақтарында тозған жерлерді қалпына келтіру және мәдени жайылымдарды құру үшін қуаңшылық мал азықтық дақылдардың 17 сұрыпы шығарылды. Қуаңшылық аймақта өсіру үшін жоғары өнімді бәсекелестікке қабілетті қой тұқымдары шығарылды (атырау және ордабасы қой тұқымдары).
Ордабасы қой тұқымы - қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын отандық (еділбай) және шет елдік (қиссар) тұқымды қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы шығарылған[7].
Жаңа тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың ерте жетілгіштігі болып саналады.Мұнда еркек тоқтылар 4-айлық жасында 42,0 кг-нан жоғары орташа тірілей салмақта етке өткізіледі, 15-айлығында 72,0 кг-нан жоғары.
Аналықтарының тірілей салмағы - 68,0-80,0 кг, аталық-қошқарларда - 123 кг құрайды. Аналықтардың төлдегіштігі - 111,8 пайыз.
Тұқымның жалпы саны 45,0 мың бастан жоғары.
Ғылыми - негізділген кадастр құру үшін, қуаңшылық жайылымдарды азықтық жіктеп бағалау, бонитировкалау және паспортизациялаудың әдісі жасалды. Оған қуаңшылық жайылымдардың жағдайын нақты бағалауды жүргізуді қамтамасыз ететін азықтық өнімділік көрсеткіштеріне сәйкес 10 балдық бағалау жүйесі бойынша бонитеттің 5 класы кіреді.
Жайылым жерлерді пайдаланғаны үшін, жер иелері және жалға алушылардың шарттарын теңестіру мақсатында, жердің жалгерлік ақысы немесе бағасы осы әдіс бойынша олардың азықтық өнімділігіне байланысты жіктелу қажет.
Етті-майлы (қазақтың құйрықты қылшық жүнді, еділбай қойлар) және елтірілі (қаракөл, атырау тұқымды қойлары) өнімді малдардың селекциялық процесстері мен асылтұқымды қорларын тез басқару үшін асылтұқымды және зоотехникалық есептің автоматтандырылған ақпараттық-сараптамалық бағдарламалары жасалынды.
Қазіргі таңда Қазақстандағы жалпы қой басының ішіндегі асылтұқымды мал басының үлес салмағы 13,8% құрайды. Тауарлы отарлардағы қойлардың (биязы жүнді, жартылай биязы, жартылай қылшық жүнді, қаракөл және басқалар) өнімділігі және тұқымдығы бойынша сандық құрамын түзуде нақты мәліметтерді алу үшін облыс, аудан және ауыл аумақтары көлемінде электронды есеп жүргізу қажет.
Қазақстанның әртүрлі табиғи-климаттық аймақтарында шалғайдағы мал шаруашылық жүргізу үшін жылжымалы қой шарауашылығы кешендерінің үлгісі жасалынды.
Қолайлы жайылым-азықтық жағдайларда және су режимінде мал шаруашылығы кешені ұсынылған технологиялармен, құрылымдық табындармен, қызметшілер, техникалық құралдар және барлық қажетті инфрақұрылымға сай қой шаруашылығы кешенінің үлгісі тұрақты бола алады.
1.1.3 Етті майлы өнімді қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарының өнімділік-биологиялық ерекшеліктері.
Өткен ғасырларда Қазақстанның барлық жерінде өсіріліп келген қылшық жүнді құйрықты қойлар өте кең экологиялық әртүрлілігімен де көзге түскен.
Қылшық жүнді қой шаруашылығында малдың ірілігі мен еттілігі селекциялауға қажет бағалы қасиеттер болып есептелінеді.
Етті-майлы қой шаруашылығында малдың тұқымдық және шаруашылықтық қатаң табиғатқа бейімділігі, туылған соң тез аяқтанып енесіне еріп жүріп тез жетілгіштігі, дене көлемі мен есейгендегі ірілігі, жүн құрамының қылшығы, аралық және түбіт жүнінен едәуір ұзындығы, жүндестігі әртүрлі бола тұра ең басым артықшылығы жүніне кең байтақ даламызда өсетін (ақселеу, кәріқыз, ошаған, т.б.) шөптер жабысып денесіне кіріп малды аздыра алмайтын ерекшелігімен бағаланады. Бұл жөнінде еділбай және қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларының шаруашылықтық бағалы белгілерінің осындай артықшылығы бойынша санының молдығы мен жойлып кетпеуі жөніндегі мәліметтер анық аңғартады.
Қылшық жүнді құйрықты қойлардың өнімділігін сақтай отырып, оны жетілдіру ғылыми негізделген мақсатты, асылдандыру жұмыстарын ұйымдастырудан бастап, селекционерлер тірілей салмағын арттыра отырып тәулік салмақ қосуын, төлдегіштігі, сүттілігі сияқты селекциялық белгілерді өзара ұштастыра отырып, ғасырлар бойы қалыптасқан белгілердің даму сабақтастығын жетілдіруге бағытталған ғылыми-зерттеу жұмыстары еліміздің түкпір-түкпірінде түрлі деңгейде жүргізілуде.
Тұқымдарды жетілдіру үрдісінде қойлардың биологиялық ерекшеліктерінің өзгертушілік және көрініс табу сипаттамалары ерекше маңызға ие, себебі, олар жануардың өнімділік сапасымен тікелей немесе жанама байланыста болатынын, әрі мұндай ерекшеліктерге, сыртқы ортаның барлық алуан түрлі факторларын есепке ала отырып, осы ерекшеліктердің қалыптасу себебін анықтау жатады. Оның нәтижесінде, табиғи-климаттық зоналар бойынша аудандастыруға ғылыми негізде кірісуге болады. Бұған белгілі бір орта жағдайындағы жануарлардың ұдайы өсу қабілеті, сүттілігі, өміршеңділігі жатады деген пікір айтады .
Қаракөл, биязы жүнді және жартылай биязы жүнді қой тұқымдары кеңестік дәуірде жоспарлы түрде қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойлары өсіріліп келінген аймақтарында аудандастырылып өсірген болса, қазіргі кезде кәсіпкерлер етті-майлы өнімді қылшық жүнді құйрықты қой тұқымдарын республиканың аталмыш қой тұқымдарының орнын алмастырып, еліміздің оңтүстігіне де, солтүстігіне де алып бара бастады. Егер де, құйрықты қойлардың үлесі өткен ғасырдың 90-жылдары 23-28% құраған болса, қазіргі кезде ол 70 -80% жетті. Қазақстандағы мұндай қойлардың басым көпшілігі етті - майлы бағыттағы қойлар.
Мал шаруашылығы - Қазақстан республикасы халық шаруашылығының өте ертеден келе жатқан дәстүрлі саласы, әсіресе етті-майлы құйрықты қой, жылқы, түйе шаруашылығы жақсы дамыған. 1916 жылы Қазақстанда 18,4 млн. қой-ешкі, 4,3 млн. жылқы, 733 мың түйе, 5,0 млн ірі қара, 278 мың шошқа бағылған екен. Ұжымдастыру кезеңінде бұл мал өте қатты қысқарып, 1935 жылы республикада 2,6 млн. қой, 422 мың жылқы, 72 мың түйе, 276 мың шошқа ғана қалған[8].
Қазақстандағы етті-майлы бағыттағы қой шаруышылығы дәстүрлі қалыптасқан сала болып есептелінеді. Құйрықты қойлардың тұқымдары, нәсілдері, генетикалық популяциялары - бұл қазақ халқының ежелден жүргізген тұқым асылдандыру жұмысының нәтижесі. Құйрықты қойлардың алыс жайылымының, табиғатын қатал жағдайында өсіріп-бағуға өте бейімділігі, жоғары етті-майлы өнімділігі, қозылардың емізілу мерзімінде ауа райының құбылмалы өзгеруіне қарамай тез өсуі мен дамуы, бұл қой тұқымның болашағының өте жоғары екенін көрсетеді.
Етті-майлы өнімді құйрықты қойлардың мал басы саны жағынан, ет пен жүн өндіру бойынша Қазақстан бірінші орынды иеленіп келген. Ол, арзан да жоғарғы сапалы қой және қозы етінің, қылшық және жартылай қылшықты жүннің, сонымен бірге, жеңіл өнеркәсіп үшін аса құнды қой терісінің көзі болып табылады.
Құйрықты қойлар биязы жүнді, жартылай биязы жүнді, қаракөл қой тұқымдарын дамыту сияқты жаңа бағыттардың пайда болуында үлкен рөл атқарғаны жөнінде жазады. Олардың негізінде, сырттан алынып келінген жануарларға қарағанда жергілікті жағдайға әлдеқайда бейімірек жаңа тұқымдар мен тұқымдық топтар жасалынды және жасалыну үстінде. Автор, осы құйрықты қойлардағы маңызды қасиеттерді, жаңа тұқымдағы қойлар өз бойларына сіңіріп алғандығы жөнінде пікір айтады [9].
Құйрықты қойлар жергілікті жағдайға жоғарғы дәрежеде бейімделген, сонымен бірге өзінің таңқаларлық төзімділігімен, мықтылығымен, өсімділігімен және азық тапшылықтарына қиналмай шыдай алатындықтарымен ерекшеленеді. Сонымен бірге, осындай қиыншылықтардың өзінде де ол өзінің тез жетілу, ет қосу, май жинау сияқты құнды сапаларын жоғалтпайды. Құйрықты қойлардың осы теңдесі жоқ қабілеттері, оларды басқа тұқымдар арасында дараландырып тұрады және олардың шаруашылық үшін өте маңыздылығын көрсетеді деп жазады М.Ф.Иванов .
Өнімділігі жоғары құйрықты қойларға Тәжікстанның гиссар және Қазақстанның еділбай қойлары жатады. Орталық Қазақстанда және оған жақын аудандарда ежелден ақ орташа тұлғалы қазақтың құйрықты қойларын өсіретін болған. Бұл - темір, қостанай, торғай, бағаналы, терісаққан, бесата, шу, жетісу және т.б. нәсілдері. Республиканың шығысы мен оңтүстігіндегі құйрықты қойлардың барлығы негізінен майдалау болып келеді. Жайдары (Өзбекстан) қойлары орташа денелі нәсілге жатса, Қырғыздың алай, Түркменнің сараджа және де басқа құйрықты қойлары майда нәсілге кіреді.
Оңтүстік Шығыс және Орталық Қазақстанның шөл және шөлейт зоналарына тән жағдайға жақсы бейімделген жаңа тұқым ішілік, жартылай қылшық жүнді дегерес типті қойларды шығару жұмыстары 1931 жылдан бері қарай еділбай және қазақтың қылшық жүнді құйрықты саулықтарын, жартылай биязы жүнді дегерес қошқарларымен будандастыру арқылы басталған болатын деп келтіреді. Мұнда жаңадан шығарылған тұқымішілік типтегі қойлар жоғарғы өнімділік мүмкіндіктерге ие болды. Мысалы, тұқымдық қошқарлардың тірі салмағы осы тұқымның элита классының (90 кг) стандартынан 11,3 кг, яғни 12,6% ауыр түсті, ал саулықтардың көрсеткіштері - бұрынғы талаптар деңгейінде қалды (61 кг). Қошқарлардың ең жоғарғы тірі салмағы 125 кг, саулықтардікі - 81 кг дейін жетеді. Аналықтардың орташа төлшеңдігі - 106,3%, сүттілігі (сүттену мерзімінде) - 90,0 кг[10].
А.И.Жандеркин, Ж.Кейкин, С.Токкужин, М.А.Ермеков, А.В. Голоднов,В.В.Терентьев, С.Г.Алпкарин[11], мәліметтерінде соңғы жылдары таза еділбай қойын еліміздің батысында ғана емес, сонымен бірге республиканың оңтүстігі мен солтүстігінде де өсіре бастағандығын жазады. Республиканың тұқым асылдандыру жүйесіндегі шаруашылықтардағы қылшық жүнді бағыттағы қойлар арасында олардың саны 84547 мың, яғни, 41,4% құрайды. Негізінен олардың сүйектері жақсы дамыған, мықты ұзын аяқты, қуатты да шыдамды жануарлар. Олар ұзақ жол жүруге және оты нашар жайылымда да өзіне қорек табуға қабілетті. Жылдың қолайлы мезгілдерінде майды құйрықтарына жинап алады, кей кездерде оның салмағы 20-30 кг дейін жетеді. Бұл тұқымның қойлары өздерінің ірілігімен, тірі салмағының ауырлығымен, тез жетілгіштігімен және жоғарғы ет-май өнімділігімен сипатталады. Қошқарлардың тірілей салмағы 100-150 кг, саулықтар - 65-70 кг, кейбір жекелеген қошқарлардың салмағы 147-162 кг, саулықтардың - 80-100 кг дейін жетеді. Саулықтар, қозылардың тез жетілуін, дамуын және жылдам өсуін қамтамасыз ететін дәрежеде сүт бере алады. Мысалы, қозылардың туылғандағы салмағы 5-6 кг болса, екі аптадан кейін-ақ олардың салмағы екі есеге көбейеді, ал айырым кезінде 35-45 кг жетіп, сойылғанда 17-22 кг таза ет, 3-4 кг құйрық майын береді, яғни, қозыларды сол жылы-ақ союға болады деген сөз. Жақсы семіртілген қойлардың таза етінің салмағы 40-45 кг, ал құйрық майы - 12-14 кг жетеді.
1.1.4 Будандастыру нәтижесінде алынған жаңаОрдабасы қой тұқымы
Оңтүстік Қазақстан облысының селекционер-ғалымдары Ордабасы деп аталатын жаңа қой тұқымын шығарды. Бұл жаңалық қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын еділбай және қиссар тұқымды қошқарлармен будандастыру арқылы дүниеге келген [12].
Оңтүстік-Батыс мал және өсімдік шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтының мамандары бұл жобаға жиырма жылдан астам уақыттарын сарп етіпті. Жаңа тұқымның ерекше белгілері - жоғары салмағы, ет шығымы және төмен мөлшердегі жүн түсімі. Ересек аталықтарының тірі салмағы 120 келіден асады. Ғалымдар бұл жобаны қолға алғалы 20 жылдан асыпты. Селекциялық жұмыстар үшін қылшық жүнді құйрықты қазақы қойлардың аналықтары мен еділбай және қиссар тұқымды қошқарлар іріктелген. Будандарды өзара шағылыстыру арқылы алынған Ордабасы қойының төлі де өзі қатарлы қозылардан анағұрлым ірі. 4 айлық еркек марқаның салмағы 45 келіге дейін жетсе, ересек аталықтары 120 келіден аса ет береді екен. Бұл ордабасы қой тұқымы туралы жоба авторлары бірнеше мінездеме берген болатын.Соның ішінде,Тағай Қансейітов, бас ғылыми қызметкер:
- Бұның қанында 50 пайыз қиссары қой тұқымының қошқарының қаны бар. 25 пайыз қазақтың жергілікті қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының қаны бар. 25 пайыз Еділбай қойының үлесі бар. Бұның ерекшелігі өзі биік, жайылымдарға жарамды, тұяғы мықты. Салмағы ауыр, жүні аз,-деді.
Жаңа генотипті қойлар жылына бір рет қырқылады, 100 бас аналықтан 112 қозыға дейін төл алуға болады. Өмірден көрген-түйгені көп аға шопан Даржан Ибрагимов жаңа қой тұқымының ерекшелігіне таңдай қағып отыр.
ДаржанИбрагимов, ағашопан былай сипаттады:
- Қасиеті болғанда талай малды көріп жүрміз ғой бұл суыққа төзімді, бұның жайылымы болса қыста да азбайды. Ал енді сосын сүтті.
Ордабасы тұқымы салмағы мен жетілгіштігі жағынан қазақтың қылшық жүнді қойынан 10-15 пайызға асып түседі,-дейді ғалымдар. Ғылыми-зерттеу және селекция жұмыстары алты ауданда жүргізілген. Шөлге төзімді бұл қойдың саны бүгінде 40 мыңға жетіпті. Көрші облыстардан да сұраныс артқан. Дегенмен қойлардың жүнін өткізіп, етін сатуда бірқатар қиындықтар бар, - дейді шаруалар.
Сералы Абжалов, шаруашылық жетекшісі де сөз айтты:
- Біз мысалыға еттің тірідей салмағын 700 теңгеден сатып жатырмыз. Соны қайта өңдесе оның жүні бар терісі бар, басқа да қажетті өнімдерін пайдаланып, халықтың игілігіне етті арзан бағада ұсынуға болады. Оның пайдасын шаруалар емес арадағы саудагерлер көріп кетіп жатыр.
Ғалымдар будандасқан қой тұқымын тау арқарымен шағылыстырып, тағы бір жаңа төл тұқымын ала бастапты. Оның нәтижесін көретін кез алыс емес,-дейді жоба авторлары.
Ордабасы қой тұқымы - қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойларын отандық (еділбай) және шет елдік (қиссар) тұқымды қошқарларымен күрделі будандастыру арқылы шығарылған.Тұқымның жалпы саны 45,0 мың бастан жоғары[13].
Жаңа тұқымның ерекшелігі жоғары сапалы қозы етін өндіруде жас малдардың ерте жетілгіштігі болып саналады.Мұнда еркек тоқтылар 4-айлық жасында 42,0 кг-нан жоғары орташа тірілей салмақта етке өткізіледі, 15-айлығында 72,0 кг-нан жоғары.
Аналықтарының тірілей салмағы - 68,0-80,0 кг, аталық-қошқарларда - 123 кг құрайды. Аналықтардың төлдегіштігі - 111,8 пайыз.
Олардың пішіні мен сырт көрінісі төмендегі 1- суретте көрсетілген.
Сурет 1. Ордабасы қой тұқымы
Сурет 2. Жаңадан туылған ордабасы қойының қозылары
1.2 Технологиялық бөлім
1.2.1 Ордабасы қой тұқымының пайда болу, шығу ерекшеліктері
Тәжірибе жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы, Ордабасы ауданы, Итарқа мекенінде орналасқан Сералы асыл тұқымды шаруа қожалығында жүргізілген.
Зерттеу зерзаты ретінде асыл тұқымды Сералы шаруашылығындағы етті-майлы бағытында өсірілетін қазақтың қылшық жүнді қой тұқымы мен Еділбай тұқымын шағылыстыру, шағылыстан шыққан ұрпақты шет елдік Ғиссар қойымен будандастыру нәтижесінде алынған жаңа Ордабасы қой тұқымын өсіру жөнінде 3-суретте келтірілген:
1992-1996 ж.
Қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойы
Еділбай қойы
Х
Ғиссар қойы
F1
Х
1994-2000 ж.
Алынған буданның қажетті типтерін өсіру
1996-2003 ж.
Қажетті типтер табын бір аймаққа шоғырландыру
Сызықтық өсіру
Қажетті типті жануарларды еншілес шаруа қожалықтарында өсіру
2005-2013 ж.
VI сызық
V сызық
IV сызық
III сызық
II сызық
I сызық
Ұнамды типтегі жануарларды ірі көлемді сұрыптау
Сурет 3. Ордабасы қой тұқымының шығу кезеңдері
Жаңа ордабасы қой тұқымы сіңіре будандастыру негізінде қазақтың қылшық жүнді құйрықты қойының саулықтары мен қошқарлары, еділбай қойының батыс-қазақстандық популяциясының (отандық) және қиссар (шетелдік) қошқарлары пайдалану арқылы ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, профессор Т. Қансейтовтың жетекшілігімен шығарылған.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары Оңтүстік Қазақстан облысы Ордабасы ауданы Сералы шаруа қожалығында қазақтың қылшық жүнді құйрықты қой тұқымының бастапқы мал басы келесі көрсеткіштермен сипатталатын: дене көлемі орташа, құйрығы - тартыңқы, кішірек көлемді, қаңқасы берік, құлақтары орташа және кішілеу көлемді, орташа тірілей салмағы: ересек саулықтарда - 61,7 кг, ересек қошқарларда - 87,6 кг, 4 айлық ұрғашы қозылар 33,4 кг және еркек қозылар 34,7 кг, 15 ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz