Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ, орыс тілдерінің қызметі
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1 Микроәлеуметтік қауымдастыққа әлеуметтік лингвиистика тұрғысынан мінездеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасы тілдік жағдайының сипаттамасы ... ... . 6
1.2 микроәлеуметтік қауымдастықтың әлеуметтіклингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
2 Қазақ және орыс тілдерінің микроәлеуметтік жастар
билингвалды қауымдастығындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
a. Қостілділік . жастар билингвалды қауымдастығының
басты сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.2 Диглоссия . микроәлеуметтік жастар қауымдастығының
негізгі белгісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Пайдаланған сөздіктер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
1 Микроәлеуметтік қауымдастыққа әлеуметтік лингвиистика тұрғысынан мінездеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
1.1 Қазақстан Республикасы тілдік жағдайының сипаттамасы ... ... . 6
1.2 микроәлеуметтік қауымдастықтың әлеуметтіклингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 10
2 Қазақ және орыс тілдерінің микроәлеуметтік жастар
билингвалды қауымдастығындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
a. Қостілділік . жастар билингвалды қауымдастығының
басты сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 17
2.2 Диглоссия . микроәлеуметтік жастар қауымдастығының
негізгі белгісі ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 37
Пайдаланған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
Пайдаланған сөздіктер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..41
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда қазақ, орыс тілдері барлық жағдайда бір – біріне әсер еткендіктен, әрқашан зерттеушілердің назарында. Орыс тілі белгілі кезеңдерде тіршілік әрекетіміздің барлық жағында басыңқы тіл болып, мемлекеттік тіл дәрежесі, ұлтаралық қатынас тілі ретінде, білім алу саласында қызмет атқарды. Қазақстандағы тілдік саясаттағы өзгерістер, әлеуметтік – экономикалық қайта құрулар қазақ тілінің дамуына жағдай жасады. Қазақ тілі тұрмыстық тіл деңгейінен шығып, саясатта, мәдениетте, әлеуметтік өмірде жоғары қызмет атқара бастады.
Жаңа кезеңде тілдік саясат келесі факторлармен сипатталады:
1. Тілдік саясаттың өзгеруі. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру, оның дамуына жақсы ықпал етті. Бірақ орыс тілі ресми тіл ретінде тең дәрежеде тұрады. Бұл қостілділікті заңды бекіту болып табылады. Ғалымдардың қостілділікке байланысты пікірлері әртүрлі болып келеді. Біріншіден, қостілділік тілдердің дамуының негізі ретінде; екіншіден, қостілділік Қазақстанның қазіргі кезеңдегі тілдік жағдайына өте қажет.
2. Демографиялық фактор негізгі факторлардың бірі болып табылады. Қазақ ұлты 70 жылда алғаш рет республика құрды. Осы факт қазақ тілі ролінің артуына үлкен әсер етті.
3. Қазақ ұлттық сананың өсуі. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы осы фактордың көрсеткіші бола алады. Тәуелсіздікті алумен бірге өткен өмір, тарихқа, тілге деген қызығушылық оянды.
Микроәлеуметтік жастар қауымдастығы Қазақстан қауымдастығының бір бөлігі ретінде тілдік жағдайдың өзгеруіне әсер ететін белгілі бір заңдарға бағынады.
Қостілділік микроәлеуметтік қауымдастық сыртында, қоғамда бүтіндей әлеуметтік сұранысқа сай дамып, мемлекет, қоғам тарапынан саналы түрде реттелінеді және микроәлеуметтік қауымдастық өзінің параметрлерімен қөрініс табады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ, орыс тілдерінің қолданылу аясы мен өмір сүру формасын зерттеу. Қазақстан Республикасындағы тілдердің қызметіне әсер етуші жаңа тілдік жағдай мен тілдік саясаттың қостілді жастар микроәлеуметтік қауымдастығындағы ерекшеліктерін сипаттау.
Микроәлеуметтік билингвалды жастар қауымдастығындағы полтипологиялық қостілділікті (табиғи және жасанды, аралас және таза, алмастырушы және қосымша, функционалды және т.б) саралау. Микроәлеуметтік билингвалды жастар қауымдастығында қазақ және орыс әдеби тіл деңгейінде диглоссияны зерттеу, осы ретте бұл құбылыстың сипатты белгілерін анықтау.
Бітіру жұмысының нысаны. Қазақстандағы жаңа тілдік жағдайдағы қазақ, орыс тілдерінің қызметі.
Жаңа кезеңде тілдік саясат келесі факторлармен сипатталады:
1. Тілдік саясаттың өзгеруі. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін беру, оның дамуына жақсы ықпал етті. Бірақ орыс тілі ресми тіл ретінде тең дәрежеде тұрады. Бұл қостілділікті заңды бекіту болып табылады. Ғалымдардың қостілділікке байланысты пікірлері әртүрлі болып келеді. Біріншіден, қостілділік тілдердің дамуының негізі ретінде; екіншіден, қостілділік Қазақстанның қазіргі кезеңдегі тілдік жағдайына өте қажет.
2. Демографиялық фактор негізгі факторлардың бірі болып табылады. Қазақ ұлты 70 жылда алғаш рет республика құрды. Осы факт қазақ тілі ролінің артуына үлкен әсер етті.
3. Қазақ ұлттық сананың өсуі. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы осы фактордың көрсеткіші бола алады. Тәуелсіздікті алумен бірге өткен өмір, тарихқа, тілге деген қызығушылық оянды.
Микроәлеуметтік жастар қауымдастығы Қазақстан қауымдастығының бір бөлігі ретінде тілдік жағдайдың өзгеруіне әсер ететін белгілі бір заңдарға бағынады.
Қостілділік микроәлеуметтік қауымдастық сыртында, қоғамда бүтіндей әлеуметтік сұранысқа сай дамып, мемлекет, қоғам тарапынан саналы түрде реттелінеді және микроәлеуметтік қауымдастық өзінің параметрлерімен қөрініс табады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ, орыс тілдерінің қолданылу аясы мен өмір сүру формасын зерттеу. Қазақстан Республикасындағы тілдердің қызметіне әсер етуші жаңа тілдік жағдай мен тілдік саясаттың қостілді жастар микроәлеуметтік қауымдастығындағы ерекшеліктерін сипаттау.
Микроәлеуметтік билингвалды жастар қауымдастығындағы полтипологиялық қостілділікті (табиғи және жасанды, аралас және таза, алмастырушы және қосымша, функционалды және т.б) саралау. Микроәлеуметтік билингвалды жастар қауымдастығында қазақ және орыс әдеби тіл деңгейінде диглоссияны зерттеу, осы ретте бұл құбылыстың сипатты белгілерін анықтау.
Бітіру жұмысының нысаны. Қазақстандағы жаңа тілдік жағдайдағы қазақ, орыс тілдерінің қызметі.
1. Тіл білімінің сөздігі. – Алматы, «Ғылым», 1998.
2. Лингистический энциклопедический словарь. –Москва, 1990.
3. Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов.
4. Қазақша-орысша орысша-қазақша сөздік. «Қазақ энциклопедиясы». –Алматы,1993.
5. Қалиев Г. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі – Алматы, 2005
6. Қазақ тілі энциклопедиясы – Алматы, 2003
7. Терминология хабаршысы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссия бюллетені. – Астана, 2003-2006
2. Лингистический энциклопедический словарь. –Москва, 1990.
3. Сулейменова Э.Д., Шаймерденова Н.Ж. Словарь социолингвистических терминов.
4. Қазақша-орысша орысша-қазақша сөздік. «Қазақ энциклопедиясы». –Алматы,1993.
5. Қалиев Г. Тіл білімі терминдерінің түсіндірме сөздігі – Алматы, 2005
6. Қазақ тілі энциклопедиясы – Алматы, 2003
7. Терминология хабаршысы. Қазақстан Республикасы Үкіметінің жанындағы Мемлекеттік терминологиялық комиссия бюллетені. – Астана, 2003-2006
БІТІРУ ЖҰМЫСЫ
МИКРОӘЛЕУМЕТТІК ҚАУЫМДАСТЫҚТАҒЫ ҚАЗАҚ, ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІ
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ, орыс
тілдерінің қызметі.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер мен сөздіктер тізімі және тақырыпқа байланысты
сауалнамадан тұрады.
Тірек сөздер: микроқауым, қостілділік, диглоссия, тілдің өмір сүру
формалары, тілдік жағдаят, тілдік саясат, бірінші тіл, екінші тіл, тілдік
код.
Жұмыстың көлемі: 42 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Бітіру жұмысының нысаны: Қазақстандағы жаңа тілдік жағдайдағы қазақ,
орыс тілдерінің қызметі.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ,
орыс тілдерінің қолданылу аясы мен өмір сүру формасын зерттеу. Қазақстан
Республикасындағы тілдердің қызметіне әсер етуші жаңа тілдік жағдай мен
тілдік саясаттың қостілді жастар микроәлеуметтік қауымдастығындағы
ерекшеліктерін сипаттау.
Микроәлеуметтік билигвалды жастар қауымдастығындағы политипологиялық
қостілділікті (табиғи және жасанды, аралас және таза, алмастырушы және
қосымша, функционалды және т.б.) саралау. Микроәлеуметтік билингвалды
жастар қауымдастығында қазақ және орыс әдеби тіл деңгейінде диглоссияны
зерттеу, осы ретте бқл құбылыстың сипатты белгілерін анықтау.
Зерттеу әдістері: империкалық (бақылау, сауалнама, сұрақтар арқылы
нысан туралы мағлұмат жинау) талдау, жалпылау, моделдеу.
Жұмыста қолданылған дерек көздер: ғылыми әдебиеттер мен жұмыстар,
жинақтар алынды. Сонымен қатар, сөздіктер, мерзімді басылымдар қолданылды.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
әдіс – тәсілдері жайында мәлімет беріледі.Негізгі бөлімі екі тарауды
қамтиды.Мұнда микроәлеуметтік қауымдастыққа мінездеме беру, елімізде
қалыптасқан тілдік жағдайдағы қостілді қоғамдағы қазақ, орыс тілдерінің
қызметін талдау.Қорытынды бөлімде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп нақтыланған.
Жұмыстың нәтижелері: микроәлеуметтік жастар қауымдастығының сипаты және
қостілді қауымдастық ретінде қалыптасуы сараланды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. Микроәлеуметтік қауымдастыққа әлеуметтік лингвиистика тұрғысынан
мінездеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.1 Қазақстан Республикасы тілдік жағдайының сипаттамасы ... ... . 6
1.2 микроәлеуметтік қауымдастықтың әлеуметтіклингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 10
2. Қазақ және орыс тілдерінің микроәлеуметтік жастар
билингвалды қауымдастығындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
a. Қостілділік – жастар билингвалды қауымдастығының
басты
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 17
2.2 Диглоссия - микроәлеуметтік жастар қауымдастығының
негізгі белгісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланған сөздіктер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда қазақ, орыс тілдері барлық жағдайда
бір – біріне әсер еткендіктен, әрқашан зерттеушілердің назарында. Орыс тілі
белгілі кезеңдерде тіршілік әрекетіміздің барлық жағында басыңқы тіл болып,
мемлекеттік тіл дәрежесі, ұлтаралық қатынас тілі ретінде, білім алу
саласында қызмет атқарды. Қазақстандағы тілдік саясаттағы өзгерістер,
әлеуметтік – экономикалық қайта құрулар қазақ тілінің дамуына жағдай
жасады. Қазақ тілі тұрмыстық тіл деңгейінен шығып, саясатта, мәдениетте,
әлеуметтік өмірде жоғары қызмет атқара бастады.
Жаңа кезеңде тілдік саясат келесі факторлармен сипатталады:
1. Тілдік саясаттың өзгеруі. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін
беру, оның дамуына жақсы ықпал етті. Бірақ орыс тілі ресми тіл ретінде
тең дәрежеде тұрады. Бұл қостілділікті заңды бекіту болып табылады.
Ғалымдардың қостілділікке байланысты пікірлері әртүрлі болып келеді.
Біріншіден, қостілділік тілдердің дамуының негізі ретінде; екіншіден,
қостілділік Қазақстанның қазіргі кезеңдегі тілдік жағдайына өте қажет.
2. Демографиялық фактор негізгі факторлардың бірі болып табылады. Қазақ
ұлты 70 жылда алғаш рет республика құрды. Осы факт қазақ тілі ролінің
артуына үлкен әсер етті.
3. Қазақ ұлттық сананың өсуі. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы осы фактордың
көрсеткіші бола алады. Тәуелсіздікті алумен бірге өткен өмір, тарихқа,
тілге деген қызығушылық оянды.
Микроәлеуметтік жастар қауымдастығы Қазақстан қауымдастығының бір
бөлігі ретінде тілдік жағдайдың өзгеруіне әсер ететін белгілі бір заңдарға
бағынады.
Қостілділік микроәлеуметтік қауымдастық сыртында, қоғамда бүтіндей
әлеуметтік сұранысқа сай дамып, мемлекет, қоғам тарапынан саналы түрде
реттелінеді және микроәлеуметтік қауымдастық өзінің параметрлерімен қөрініс
табады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ,
орыс тілдерінің қолданылу аясы мен өмір сүру формасын зерттеу. Қазақстан
Республикасындағы тілдердің қызметіне әсер етуші жаңа тілдік жағдай мен
тілдік саясаттың қостілді жастар микроәлеуметтік қауымдастығындағы
ерекшеліктерін сипаттау.
Микроәлеуметтік билингвалды жастар қауымдастығындағы полтипологиялық
қостілділікті (табиғи және жасанды, аралас және таза, алмастырушы және
қосымша, функционалды және т.б) саралау. Микроәлеуметтік билингвалды жастар
қауымдастығында қазақ және орыс әдеби тіл деңгейінде диглоссияны зерттеу,
осы ретте бұл құбылыстың сипатты белгілерін анықтау.
Бітіру жұмысының нысаны. Қазақстандағы жаңа тілдік жағдайдағы қазақ,
орыс тілдерінің қызметі.
Зерттеу әдістері. империкалық (бақылау, сауалнама, сұрақтар арқылы
нысан туралы мағлұмат жинау) талдау, жалпылау, моделдеу.
Бітіру жұмысының нәтижелері. Микроәлеуметтік жастар қауымдастығының
сипаты және қостілді қауымдастық ретінде қалыптасуы сараланды.
Зерттеуде тілдерді қолдануды анықтайтын негізгі факторлардың бірі
тілдік орта. Көптілді ортада қазақ және орыс тілдерінің қолданысы шамалас
болып келеді. Сонымен қатар, тілдік ортаның тілдерді қолдануға әсер ететін
жағымды және жағымсыз факторлары бар. Жағымды факторлардың ішінде негізгісі
мыналар: этникалық құрылымның сан жағынан көбеюі, ұлттық сана-сезімнің
көтерілуі. Жағымсыз факторларға қазақ тілді балабақшалар мен тәрбиелеу
мекемелерінің жетіспеуі, орыс және аралас мектептердің санының көптігі.
Тілдердің бір-біріне әсерін сипаттайтын ықпал етуші тілдік жағдайдың
маңызды компоненті ретінде қарым-қатынас кеңістігі болып табылады. Жұмыста
респонденттердің негізгі қарым-қатынас кеңістіктері анықталған: тұрмыстық-
шаруашылықтық, қоғамдық, оқу-білім, бұқаралық ақпарат құралдары. Қазақ және
орыс тілдері тілдік жағдайды диглоссиялы-билингвалды қатынаста етіп,
аталған кеңістіктердің барлығында параллель қызмет етеді.
1 МИКРОӘЛЕУМЕТТІК ҚАУЫМДАСТЫҚ ҰҒЫМЫНА ӘЛЕУМЕТТІК ЛИНГВИСТИКА ТҰРҒЫСЫНАН
МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдайдың сипаттамасы
Микроәлеуметтік қауымдастықта Қазақстандық қауымдастығымыздың
бір бөлшегі ретінде мемлекеттің тілдік саясаты мен тілдік жағдайы көрініс
табады. Сондықтан микроәлеуметтік қауымдастықтағы процесстерді түсіну үшін,
жалпы тілдер қызметінің алғышарты болатын тілдік саясаттың қалыптасуы және
жеке микроәлеуметтік қауымдастық бойынша Қазақстандағы тілдік жағдайларды
талдау қажет.
Қазақстан Республикасының (1996ж) тіл саясаты жөніндегі
концепциясында тілдік жағдайға мынандай анықтама береді: тілдік жағдай –
бұл тілдің қоғамда шынайы пайдаланылуы[1.5]. Оның пайда болуы мен одан
кейінгі қызметі тілдік және тілдік емес (әлеуметтік, саяси, эконмикалық,
тарихи, географиялық) басқа да факторларлардың әсерлеріне байланысты болып
келеді. Әлеуметтік лингвистикада тілдік жағдайға біршама басқа анықтамалар
берілген. Л.Б Никольский тілдік жағдайға мынандай анықтама береді: Тілдік
жағдай жергілікті – әкімшілік ұйымдарда, этникалық қауымдастықта қызмет
ететін функционалды стильдер мен тілдер жиынтығы,-дейді. Л.П. Крысин
мынандай келесі бір анықтама береді: Тілдік жағдай – тілдік қауымдастықтың
өмір сүру деңгейіндегі осы қауымдастыққа тән әлеуметтік коммуникативті
жүйелер компоненттерінің жиынтығы[5.113]. Ю.В.Михалченко тілдік жағдайдың
компоненттерін атап көрсетеді: тілдік қауымдастық, тілдік дәстүр, тілдік
құзыреттілік, сөйлеу тәжірибесі, бағалау бағдары, тілдердің заң алдындағы
мәртебесі, тілдің қызметтік орны. Ю.В.Михалченконың пікірі бойынша кейбір
әсер етуші факторлардың өзгеруі, тілдік жағдайды толығымен өзгертуі мүмкін
емес [3.23].
Қазақстандағы әлеуметтік лингвистиканы зерттеуші ғалымдардың
айтуынша, еліміздегі тілдік жағдай экзоглосты (әртүрлі тілдер жиынтығы),
теңестірілмеген (қызмет ету жағынан біркелкі емес), түрлі қарым –
қатынастық құзыреттілікке ие тілдер жиынтығы. Берілген анықтамалар
Қазақстан әртүрлі генетикалық топтарға жататын, құрылымы біртекті емес
мемлекет екенін көрсетеді. 1999 жылғы санақ бойынша түркі және славян
тілдер тобына жататын тілдерде сөйлеушілерден басқа да тілдер тобына
жататын тілдерде сөйлеушілер бар екенін көрсетті. Қазақстан көп ұлтты
мемлекет екеніне қарамастан демографиялық және қызметтік жағынан екі үлкен
орыс қазақ тілдерінің қарым-қатынастық үлесіне тиеді. Қос тілді және үш
тілді микроәлеуметтік қауымдастықтардың көпшілігі шашыраңқы (ұйғыр, кәріс
және т.б. тілдерді қоспағанда) және ұлттық жергілікті білім алу
қалыптаспаған. Тіл шашыраңқылығы қазақ тіліне де тән екенін айта кетсек,
(еліміздің батыс және оңтүстік өңірлерін қоспағанда) қазақ тілі үлкен
территорияда бытыраңқы тараған және қарым-қатынасы жағынан қуатты орыс
тілімен әрқашан әрекеттестікте өмір сүреді.
Қазақстандағы тілдік жағдай екі үлкен тілмен қызметтес, генетикалық
жағынан әр түрлі тілдердің бар болуына қарамастан, әлеуметтік лингвистика
параметрлері көрсеткендей, қарым-қатынас кеңістігінде қазақ, орыс
тілдерінің қызметі басым екенін анықтайды.
Жалпы тілдік жағдайға анықтама беретін болсақ, тілдік жағдай – қандайда
бір тарихи кезеңге қызмет көрсететін тілдер ментілдік варианттардың
иерархиясы (территориялық және әлеуметтік дилектілердің, койне, жаргон,
тілдердің функционалдық стильдері) Социум (этнос, саяси қоғам) белгілі бір
тарихи кезеңде пайдаланылатын тілдердің және тіл варианттарының иерархиялық
бірлестіктердің шеңберіне таралады. Эндоглосты (бір тілден тарайтын
жүйелердің жиынтығы, өзара бірдей коммуникативтік, функциялық қызметке ие
болады) және баланссыз (функциялары бойынша мәртебелі не мәртебесіз
тілдердің және тіл варианттарының жиынтығы – әр түрлі коммуникативтік
үстемдікке ие болады. Демография бойынша тепе-тең (демографиялық ортасы
өзара тең тілдердің жиынтығы) және демографиялық жағынан тепе-теңдік
сақталмаған (демографиялық орталары әр түрлі тілдердің жиынтығы). Тілдік
жағдай ажыратылады. Диглосты және диглосты емес тілдік жағдай бар.
Қазақстанда экзоглосты, баланссыз, диглосты және демографиялық жағынан тепе-
теңдік сақталмаған тілдік жағдай орын алған. Мысалы Венгрияда эндоглосты,
баланссыз және диглосты (венгр тілінде тұрғындардың 99,4% сөйлейді, 8
диалект және әдеби тіл нормаға түскен) [ 1.42].
Тілдік жағдай үш түрлі белгілермен сипатталады: сандық, сапалық, және
эстимационалдық (бағалық). Тілдің сандық белгілеріне берілген аймақтағы
қызмет ететін тілдер саны, тілдердің демографиялық қуаттылығы, тілдердің
қарым – қатынастық белсенділігі жатады. Тілдердің сапалық белгілеріне
тілдер арасындағы құрылымдық, гентикалық қарым – қатынас (біртілділік,
көптілділік, гомогендік, гетерогендік,эндоглостық, экзоглостық) тілдердің
ресми қарым – қатынастық мәртебесі және басқалар. Эстимациондық белгілер
тұрғындардың тілге деген қарым – қатынасы арқылы көрініс табады.
Еліміздегі тілдік жағдайды сипаттауда демографиялық теңсіздік жайында
айта кеткен жөн:
- Біркелкі емес және күрделі этнотілдік жағдайдың қалыптасуына (1731-
1865 жж) Қазақстанның Ресейге қосылуы үлкен әсер етті.
- Сталыпин реформасы қазақтардың 30% жеріне Ресей мен Украинадан
шаруаларды орналастырып,сол жердегі қазақтарды ығыстырды. Осының
нәтижесінде солтүстік – батыс, солтүстік – шығыс және оңтүстік –
шығыста славян этникалық топтары құрылды.
- 1929 – 1933 жж республика тұрғындарының санын 2.4 есеге азайтқан,
қазақтарды өздерінің тарихи отанында 1966 жылға дейін этникалық аз топқа
айналдырған демографиялық қирау.
- Соғыстың алдындағы қуғын – сүргінге ұшырығандарды жаппай Қазақстанға
департациялау.
- Соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі жылдары миграциялаудағы халықтар
легі.
- Тың игеру жылдарындағы орыс, украин шаруаларының Қазақстанға қоныс
аударуы.
- Кейінгі жылдардағы тәуелсіздік қарсаңында орыс – славян, неміс
тұрғындардың тарихи отанына оралуы.
- КСРО – дан ТМД – ға өтукезіндегі саяси өзгерістер мемлекеттік
концепцияның өзгеруіне әкеліп, қоғамдық өмір мен саяси – мемлекеттік
құрылымдағы ұлттіқ элементтің ролінің өсуі мен этникалық тіл мен
мәдениеттердің қайта жаңғыруына әкелді [3.83].
Сонымен қатар еліміздегі тілдік жағдайды сипаттауда 1990 жылдан
басталатын тарихи оқиғалардың маңызы ерекше. Тәуелсіз мемлекет құру
негізінде Қазақстан Республикасы егемендігі жөнінде декларация қабылданды.
(1990ж. 16-желтоқсан), Қазақстан халықтар ассамблеясы (1995ж., 24-наурыз)
полиэтникалық мемлекеттегі ұлттық саясаттың алғы шарттары.
Елімізде ұлттық, мәдени орталықтар құрылып, ұлттық тіл мен әдебиет
жүргізілетін мектептер, гимназиялар, лицейлер ашылды. Басқа ұлттардың
тілін, ұлттық мәдениетін оқытатын жексенбілік мектептер балабақшалар жұмыс
жасай бастады. 1992 жылы Алматы қаласында Дүниежүзілік қазақтар Ассоцациясы
құрылған Дүниежүзілік құрылтай өтті. Ондағы мақсат шетелдегі қазақтардың
басын қосу, мәдениет пен дәстүрді қалыпқа келтіру, ұлттық сананы жетілдіру.
Еліміз тәуеліздік алған соң шетелдегі қазақтар отанына қайтып оралуға
мүмкіндік алды. Тәуелсіздік тілдің өмір сүру факторларының бірі, ұлттық
сана сезімнің дамуын көтерді. Халықтың жеке тарихи өткеніне үңілу, салт-
дәстүр, мәдениет, тілге деген қызығушылық артты [4.33].
Тілдік саясат мемлекеттегі тілдік проблемаларды шешуге арналған
идеологиялық түйіндер жиынтығы мен әлеуметтік лингвистика мониторингтері,
тілдік процестер динамикасы көрініс табатын тілдік саясаттың түзелуін және
оның демографиялық, әлеуметтік этникалық критерийлер бойынша аймақтық
жіктелісін қамтамасыз ету керек.
Тіл саясаты бойынша атқарылған қазіргі заманға лайық істер мемлекет
ішіндегі әлеуметтік лингвистикалық жағдайды талдаумен ғана шектелмейді,
тілдік немесе әлеуметтік лингистикалық жағдай жалпыевропалық немесе әлемдік
деңгейде жиі қарастырылады. М. Кенинг жаһандану үдерісі қазіргі заманғы
мемлекет құру серпініне айтарлықтай әсер етеді деп тұжырымдайды. Ол:
Жаһандану ұлттық мемлекеттің өзінің экономикалық, мәдени және әлеуметтік
жүйесін басқару егемендігін белгілі бір шамада әлсіретеді,- деп жазады.
Халықаралық құқық жаңа пайда болған ұлттық мемлекеттерге әмбебап заң жүйсін
барынша міндеттейді. Гомогендеу, дискриминация (нәсілдік кемсітушілік) және
геноцид (қуғын-сүргін) саясатына ұшыраған иммигранттар, аймақтық азшылық
топтар мен байырғы халық халықаралық стандарттар нәтижесінде ұлттық
мемелкетте дербестікке қол жеткізді, ал мұндай стандарттар еуропада
мемлекеттің қалыптасу кезеңінде болмаған.
Сондай-ақ жаһандану саяси жүйеде ұлттық мемлекет пен ұлттық өкіметтің
доминанты – құрылымдық ролін еш төмендетпейді.
М. Кенингтің пікірі бойнша, қазіргі заманғы тіл саясатында мынадай
маңызды қарама-қайшылық бар: бір жағынан, тілдің әралуандығы мен этникалық
топтардың саяси талаптарына орай әрекет ету қажеттілігі, екінші жағынан,
мемлекеттің ұлтшылдық концепсиясының заңдылығын жоюға дейін баратын
көпшілік мақұлдаған қоғамдық саланың бекітілген қағидаларын орындау
міндеті.
Мемлекет қос тілді және көп тілді болған жағдайда ондағы тілдік саясат
қатар өмір сүретін тілдер қолданысы мен олардың қызметін анықтаудан тұрады.
Әлеуметтік тіл білімінің мамандары қазақ тілінің мемлекеттік дәрежеге
ие болуына орай оны білудің қажеттілігін туғызып отырған себептер мынадай
деп атап көрсетеді:
1) Қазақтардың республикада үлес салмағының басым болуы және оның соңғы
жылдарда үздіксіз өсіп отыруы. Мысалы, 1959 жылы қазақ халқы республика
тұрғындарының 30 пайызын құраса, 1992 жылғы санақ бойынша 42 пайызға
жетті.
2) Республиканың барлық жерінде азды-көпті қазақ тілді ортаның қалыптасуы.
3) Көп ұлтты ауыл – село тұрғындарының тең жартысынан астамы қазақтар
болғандықтан,қазақ тілінің ұлтаралық қатынаста жұмсалуы;
4) Қазақтардың ТМД республикаларында көп екені, ондағы жүзден астам ұлт пен
ұлыс ішінде бесінші орын алатыны (қазақ тілі кіретін түркі тілдері ТМД
республикаларында славян тілдерінен кейінгі екінші орында);
5) Қазақ тілі ғылыми тұрғыда зерттелген, сөйлеушісі көп тілдердің бірі
екендігі. Қазір дүние жүзінде 5651 тіл болса, қазақ тілі соның ішінде
сөйлеушісінің саны жағынан алғашқы 70 тілдің санатында екені;
6) Қазақ тілін бөлу қазақтар саны жағынан басым көп ұлтты аймақтарда өзге
ұлт өкілдері үшін аса қажет екендігі;
7) Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің ауқымы уақыт талабына сай кеңейіп бара
жатқандығы.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғанымен, қоғамдық өмірдің
барлық саласында дербес қызмет етпей, орыс тілімен қызметтес болады.
Орыс тілі Қазақстан Республикасында қызмет етудің барлық саласында
қолданысқа ие орыстардың ұлттық тілі ретінде қазақ тілімен тең дәрежеде
қолданылады. Сонымен қатар орыс тілі қазіргі таңда көп ұлтты мемлекетімізде
халықаралық қатынас тілі болып, ұлт аралық қатынас тілі қызметін атқарады.
Тәуелсіздік қарсаңында Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту
жөнінде екі мемлекеттік бағдарлама жасалды ( 1998ж., 2003 ж.). Ондағы
мақсат - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіл мен басқа да тілдердің
дамуына жағдай жасау. Мемлекеттік бағдарламалар Қазақстан халқының
біртіндеп мемлекеттік тілге көшуіне бағытталған.
Тілдердің қызметі мен дамуы жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар 2001-
2010 жж Қазақстан териториясындағы тілдер қызметіне байланысты келесі
мемлекеттік іс-шараларды ұсынады (негізгі мақсат мемлекеттік тілдің
әлеуметтік, қарым-қатынастық қызметін кеңейту, нығайту, орыс тілінің жалпы
мәдени қызметін сақтап қалу, этникалық топтардың тілдірін дамыту).
Жеке қазақ тілі ғана мемлекеттің – Қазақстан Республикасының нышаны
болып табылады. Мемлекеттің мемлекеттік мөр, ақша банкноты, тиын секілді
нышандары тек қазақ тілінде ғана шығарылады. Ел президенті және сенат пен
мәжіліс палаталарының төрағасы қызметін атқарушы азаматтар қазақ тілін
еркін меңгеруі тиіс (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 42,58
баптар). Осылайша, беделіне қарамастан қазақ тілін қолдану заңды түрде
қамтамасыз етіледі, сондай-ақ орыс және қазақ тілдерін жұмыс тілі ретінде
тең дәрежеде қолдану мүмкіндігі де бар. Өкіметтің барлық құжаттары,
бланктер, заң құжаттары, жол көрсеткіштері екі тілде – қазақ және орыс
тілдерінде басылып шығады [1.17].
Жаңа бағдарлама бойынша тілдер қызметіне байланысты мемлекеттік іс-
шаралар қоғамда қолдау тауып, мемлекеттік органдарда қазақ тіліне деген
сұраныс ұлғайды; мемлекеттік органдардың көпшілігінде іс-қағаздарды жүргізу
екі тілде – қазақ және орыс тілдерінде; мемлекеттік тіл дәрежесі білім беру
жүйесінде де өсуде, жоғары оқу орындарында қосымша оқу пәні ретінде іс-
қағаздарын жүргізу енгізілді.
Бүгінгі таңда Қазақстан – әртүрлі генетикалық топтар мен құрылымдардан
тұратын көп тілді, полиэтникалық, мультимәдениетті және поликонцессионалды
мемлекет.
Қазақстанның қазіргі этнотілдік ландшафты бір жағына көптілділігімен
сипатталса, екінші жағынан, басым екі этнос тілі (қазақ, орыс) сандық
жағынан басқа этностардан барлығынан жоғары тұрып, тілдік жағдайда
теңестірілмеген түрінде сипаттайды.
Осының бәрі этнотілдік ландшафтың әртүрлі екенін, тілдік жағдай
демографиялық және қарым-қатынастық жағынан екі қуатты – қазақ және орыс
тілдері төңірегінде құрылатынын көрсетеді.
Ұсынылған әлеуметтік лингвистикалық бітіру жұмысымда тілдік жағдайды
талдау, тәуелсіз елімізде тілдер қызметінің құқықтық базасы жеткілікті
екендігін, бірінші орында мемлекеттік тілді дамыту, басқа тілдердің жеке
лингвистикалық, мәдени қызметін арттыру үшін жағдайлар жасалғандығы жайлы
және Қазақстанда барлық тілге төзімділікпен қарайтын жағдай қалыптасқанын
айтқым келеді.
1.2 Микроәлеуметтік қауымдастықтың әлеуметтіклингвистикалық сипаты
Көп ұлтты мемлекеттерде тіл қызметі тұрғысынан әлеуметтік лингвистика
басты мәселелердің бірі. Әлеуметтік лингвистика өзінің бірнеше онжылдық
көлеміндегі даму кезеңінде макроәлеуметтік контекстегі әлеуметтік және
тілдік құрылымдар арасындағы заңды корреляцияларды (сәйкестікті) анықтауда
айтарлықтай жетістіктерге жетіп, пәнаралық ғылым ретінде сипат алды.
Ю.А.Шмелов: ...ол әлеуметтану секілді қоғам өмірімен, іс-әрекетімен
байланыста болады; ал енді одан айырмашылығы қоғамның тілді өмірі мен іс-
әрекетін қарым-қатынас құралының әлеуметтік феномені ретінде (тұлғааралық,
топаралық, ұлтаралық) қарастыруды басты назарға алуы болып табылады,
[6.138]- дейді.
Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер саны әлемнің көптеген елдерінде
жыл өткен сайын көбейе түсуде. Мұның өзі оның бүгінгі таңда қаншалықты
қажет екенін көрсетіп отыр. 1995 жылы Мәскеуде өткен Лингвистика на исходе
XX века: итоги и перспективы атты конференцияда И.А.Бодуэн де Куртененің
1901-1904 жж жаңа ғасырға жасаған болжамының айғақталғаны ғалымдар
тарапынан атап өтілді. Оның тек эксперимент әдісін ғана қолдану туралы
тезистерінің бірі психолингвистикада және лингвистиканың басқа да
бағыттарында қолданылып келеді. Сонымен қатар адам сөйлеуінің психикалығы
(психологикалығы) және әлеуметтілігі (социологикалығы) туралы тезисі де
кең қолдау тапқан. Бұл тұрғыдан И.А.Бодуэн де Куртенэ психолингвистикамен
әлеуметтік лингвистикалық стратегияларды жасау мәселесі қоғам үшін аса
маңызды болып отырғаны да атап көрсетілген, өйткені бұл барлық тілдердің
үйлесімді дамуына септігін тигізіп, адамдардың өз ойын сөзбен еркін
жеткізуінің қарапайым құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандық ғалымдар Б.Х.Хасанов, А.Е.Корлинский, М.К.Исаев,
З.К.Ахметжанова, Э.Д.Сүлейменова, А.М.Абасилов, С.А.Асанбаева, С.Ю.Сан,
Д.Қасымова және т.б. тіл – қоғам қатынасындағы әлеуметтік лингвистикалық
бағыттың өзектілігін көрсетеді.
Р.Т.Белл әлеуметтік лингвистиканы -макро,-микро деп бөледі.
Макроәлеуметтік лингвистика әлеуметтік факторлар әсерінен пайда болатын
кең көлемдегі процестер мен қатынастарды қарастырады және қоғамды тұтас
немесе адамдардың біршама үлкен қауымы тұрғысынан сипаттайды (тілдің
әлеуметтік дифференциациясы, жаппай қостілділік процесі, тіл саясаты).
Л.П.Крысиннің көрсетуінше, әртүрлі топтардағы адамдар қатынасының
ерекшеліктерін зерттеуге байланысты еңбектер отандық тіл білімінде де,
шетелдік тіл білімінде де көп емес. Кіші топ мүшелері болып табылатын
адамдардың әрекетін зерттеу адамның жалпы әлеуметтік әрекетін сипаттауда
аса қажет екені сөзсіз. Сонымен қатар тұлғаның сөйлеуші, белгілі бір сөз
қолданысын жасаушы ретіндегі қасиеттерін ең алдымен осы кіші топтардан
байқауға болады.
Л.П.Крысиннің пікірінше, микроәлеуметтік лингвистиканың мәселелері екі
шеңберде қарастырылған: 1) белгілі бір микроәлеуметтік қауымдастықта
қолданылатын тілдердің сипаты және 2) сол микроәлеуметтік қауымдастық
мүшелерінің тілдерді қолдану сипаты.
Микроәлеуметтік лингвистика басты назарға белгілі бір тілде сөйлеуші
ретіндегі адамды және оны тікелей қоршаған ортаны алады, сонымен қатар ол
тұтас қоғамның немесе адамдардың ірі әлеуметтік бірлестігінің тілдік
ерекшеліктерін сипаттайтын мәселелерді қарастырады. Микроәлеуметтік
лингвистикалық еңбектерде айтылып отырған топтар, мәселен, белгілі бір
жастағы, жыныстағы, белгілі бір білім деңгейі бар тұлғалар – шартты топтар
болып табылады және ондай топ мүшелері бір-бірімен байланыста болмайды.
Микроәлеуметтік лигвистика тіл білімінің бір саласы екені сөзсіз, өйткені
мұнда тіл өзіне тән ішкі топтық қолданысына қарамастан микроәлеуметтік
лингвистиканың объектісі болып табылады.
Ұсынылып отырған бітіру жұмысымда Алматы қаласының микроәлеуметтік
жастар қауымындағы қазақ және орыс тілдерінің қызметін қарастырамын. Бұл
қауымдастыққа М.Базарбаев атындағы №138 гуманитарлық-өнер гимназиясының 11
сынып оқушылары мен Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
экономика және бизнес факультетінің бірінші курс студенттері жатады.
Әлеуметтік лингвистикада микроәлеуметтік қауымдастықтың мынадай анықтамасы
қалыптасқан: Микроәлеуметтік қауымдастық демографиялық, әлеуметтік
көрсеткіштермен және сонымен қатар қауымдастық мүшелерінің өздеріне
үйреншікті ортадағы ұдайы коммуникациялық байланыстармен сипатталады
(Л.П.Крысин) [25.73] Зерттеушілердің көрсетуінше, Микроәлеуметтік
қауымдастық шағын болған сайын оның тілдік біртектілігі соғұрлым жоғары,
сол сияқты микроәлеуметтік қауымдастық топтың идеал түріне жақын болған
сайын тілдің әрекет модельдерінің біртектілігі, мәселен, тілдік құралдардың
стандарт жиыны, оларды қолдану ережелері, тілдік әрекеттер тактикалары,
вербалдық емес компоненттері мен клишелену деңгейі соғұрлым жоғары болады
(Л.П.Крысин, Э.Д.Сүлейменова, Н.Ш.Шаймерденова). Микроәлеуметтік
қауымдастық – бұл тілдік бірлестіктердің бір бөлігі. Микроәлеуметтік
қауымдастықтың бөліну критерийлері өмір қауымдастығы мен жүйелі
коммуникативтік байланыстардың болуы болып табылады.
Микроәлеуметтік қауымдастықтың макроәлеуметтік қауымдастықтан
айырмашылығы оның жеке қалыптасу тарихы бар. мұндай қоғамға кеңістіктегі
және белгілі бір уақыт ішіндегі салыстырмалы біртектілік пен тұрақтылық
тән. Микроәлеуметтік қауымдастықтың басты ерекшелігі – оның ішкі
құрылымының болуы. Әртүрлі микроәлеуметтік топтар бір-бірімен өзара
байланысты және микроәлеуметтік қоғамда иерархиялық жолмен ұйымдасқан.
Топтар көлемі жағынан екі адамнан немесе миллиондаған адамнан құралуы
мүмкін. Топтарды құрамы жағынан бөлуде бірнеше көзқарас қалыптасқан.
Мәселен, Т.Шибутани микроәлеуметтік топтарды жасы, жынысы, ұлты, бірлесуге
негіз болатын ортақ көзқарасы бойынша топтастырады [5.120].
Л.П.Крысин адамдардың қандайда бір мәселелерді жүзеге асыруы үшін
топтасатынын және сол мәселелерді шешу үшін топ мүшелерінің еңбек
бөлінісіне түсетінін, белгілі бір әрекетке баратынын көрсетеді. Олар өзінің
топқа қатысының бар екенін түйсінеді және топқа өзін үлестіреді. [5.181]
Кез-келген тұлғаның әртүрлі топтарға кіргеніне қарамастан, қоғамда
бірнеше әлеуметтік ұстанымы болуы мүмкін. Мысалы, студент (мұның өзі
әлеуметтік ұстаным деп алуға болады) жастар ұйымының белсенді мүшесі,
спортшы, үйде күйеу, аға, ұл және т.б. болуы мүмкін. Бұл ұстанымдардың қай-
қайсысы болса да белгілі бір ережелермен, міндеттермен байланысты болып,
әлеуметтік лингвистикада статус (мәртебе) деп аталады. (Л.П.Крысин)
Әлеуметтік лингвистикада микроәлеуметтік қауымдастықтың әртүрлі түрлері
қарастырылады: биологиялық, аумақтық, конфессионалдық, тілдік, әлеуметтік,
мәдени және т.б. микроәлеуметтік қауымдастықтың маңызды топ жасаушы
белгілері ретінде ғалымдар тұлғалардың жас ерекшеліктерін және сонымен
байланысты әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктерін, түрлі әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктері тарихи-әлеуметтік болмысқа ие болып, қоғамдық
құрылысқа, мәдениетке, сол қоғамға тән заңдылықтар мен әлеуметтендірулерге
байланысты болады.
Микроәлеуметтік қауымдастық қоғамның органикалық субъектісі ретінде
жүйелі түрде тұтас зерттеуді қажет етеді. Жастардың қоғамдағы орны мен
рөлін анықтау үшін мыналарды ескеру қажет: біріншіден, жастар бейнесі
олардың қалыптасып, тәрбиеленетін нақты әлеуметтік жағдайына байланысты;
екіншіден, жастар қоғамның құрамдас бір бөлігі, сондықтан қоғам оларға
идеологиялық, психологиялық, психо-физиологиялық тұрғыдан ықпал етеді, бұл
олардың жоғары эмоционалдығында, тез қабылдағыштығында, әсерленгіштігінде,
шапшаңдығында көрініс тапқан. Қазақстанның қазіргі жастары саналуан
проблемалармен бетпе-бет келуде: білім, еңбек, жұмысбастылық, материалдық
жағдай және т.б. Соңғы жылдары біздің қоғамымызда жастар туралы әртүрлі
жақсы да жаман мифтер пайда болды. Осы микроәлеуметтік қауымдастықтағы
қазіргі бар және болашақтағы процестер мен құбылыстарды болжау жастар
проблемасын ғылыми тұрғыдан келуді қажет етеді. Жастардың әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктерін, олардың қазіргі заманға бейімделуінің жолдары
мен қиындықтарын, шынайы өмірі мен нақты тарихи контекстегі, социомәдени
жағдайдағы әрекет стериотиптерін білу де аса қажет.
Бұл жұмыс жастардың ұлттық және тілдік өзіндік идентификацияға шынайы
қатынасын көрсетуге мүмкіндік береді.
Микроәлеуметтік қауымдастық халықтың басым бөлігін құрайды.
Әлеуметтендіру (социолизациялау) процесіндегі жастардың белсенді рөлі
олардың ұсынылған әрекет үлгілерін қайталаумен ғана емес, сонымен қатар
оған өзінің мазмұнын ендірумен байланысты. 80-жылдардың аяғында басталған
өтпелі кезең жастардың жаңа саясатқа, қоғамдық-экономикалық қатынастарға
енуімен, оларды жаңа құндылықтардың пайда болуымен байланысты жастардың
әлеуметтенуінің (социолизациялануының) жаңа деңгейін талап етті. Мәселен,
қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуында қазақ жастарының үлесі зор (1986
жылғы оқиға). Студенттер қауымының қазақ тілін ана тіліміз деп саяси
тұрғыдан көрсете алуы олардың этноспен ұқсастық (иденфикация) табуы болып
табылады. Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер үшін микроәлеуметтік жастар
қауымын таңдауда біз оның болашаққа потенциалдық мүмкіндігінің болуын
негізге алдық. Микроәлеуметтік жастар қауымын қарастыруда білімге баса
назар аударылады. Білім – бұл әлеуметтік институт қана емес, сонымен қатар
қоғамның мәдени бөлігі, адамдардың өзара мәдени-әлеуметтік әрекетінің
нәтижесі. Білім әлеуметтенуінің өзекті мәселелері ретінде өз тағдыран шешу,
өзін-өзі дамыту, өзін-өзі дәлелдеу мәселелері мен әртүрлі құндылықтарды
таңдау мәселелері көрсетіледі. Білім беру жүйесі адамды оның өмірге
бейімделуіне көмектесетін біліммен қамтамасыз етуге арналған. Қазіргі кезде
қоғамдағы білім рөлі өте жоғары. Білім берудің басты міндеті – адамның
өмірде өзіне лайық орын табуына көмектесетін біліммен қамтамасыз ету.
Біз сауалнама жүргізген жоғары сынып мектеп оқушылары мен студенттер,
аса жоғары әлеуметтік белсенділігімен және жоғары білім деңгейімен
сипатталатын микроәлеуметтік қауым. Бұл алған білімді есте сақтау, жинау,
реттеу және оны практикалық әрекетке айналдыру процестері қарқынды жүретін
ерекше жас кезеңі. Қазіргі заманғы студенттік шақтың ерекшелігі
студенттердің қоғам өміріне оқу әрекеті мен кәсіби дайындығы арқылы ғана
емес, сонымен қатар олардың дербес тұрмыстық-материалдық жағдайы арқылы,
жеке белсенділік танытудың жаңа формаларын қалыптастыру мен әлеуметтік
өзара әрекет формаларын таңдау арқылы да араласуы болып отыр.
Ұсынылған әлеуметтік лингвистикалық жұмыста микроәлеуметтік қауымдастық
мынандай негізгі критерийлер бойынша қостілді болып келеді: екі тілді
меңгеру, ол тілдерді қызмет аясына қарай еркін қолдану, т.б.
Зерттеудің мақсаты қазақ және орыс тілдерінің қызметін анықтау
болғандықтан, Қазақстанда біржақты қазақ, орыс қостілділігіне байланысты
сауалнама ұлты қазақ жастардың арасында жүргізілді.
Жұмыста ана тілге байланысты сұрақтарға көп назар аударылды. Әлеуметтік
лингвистикалық еңбектерде ана тілге берілген бірнеше анықтамалар бар. Бұл
терминнің анықтамасын көбіне тілдің атауы ретінде ...үлкендерге еліктеумен
балалық шақта меңгерілген тіл (О.С.Ахманова) немесе бірінші үйренген тіл
(Вайнрих)
Зерттеушілердің пікірі бойынша, кейбір жағдайларда ана тілі ретінде екі
тілді көрсету фактілері кездеседі. Бұл аудармашылар, оқытушылар сияқты
шағын топтарға қатысты болуы мүмкін. Л.П. Крысин мұндай фактілерді жоққа
шығармайды және ана тілі бір тілмен шектелмеуі мүмкіндігін айтады.[5.22]
Микроәлеуметтік жастар қауымдастығында жүргізілген сауалнама нәтижелері
бойынша ана тілін анықтауда этнопсихологиялық анықтамаға жақындаймыз.
Себебі жастар ана тілі деп, көбіне өз ұлтының тілін белгілейді және ұлтымен
өздерін теңестіреді.
И.А.Зимняя Тек ана тілі адамның сөйлеу әрекетін еркін, шынайы етіп
көрсете алады[10.27] - дейді. Бұл құбылысты бірнеше тілді меңгерген
адамдардың ішкі тебіреністерін, ең асыл тұлғалық маңызды дүниелерін ана
тілінде жеткізгісі келетіні куәлендіреді.
Микроәлеуметтік қауымдастықта қазақ, орыс тілдерінің қызметі екінші
тілді анықтауда маңызды құбылыс болып табылады. Бұл категорияларға қатысты
әртүрлі ой-тұжырымдар бар. Ю.Д.Дешериев мынандай анықтама берген: Екінші
тіл – сөйлеушінің (бірінші тілге қарағанда) ана тілінен кейін меңгерген
тілі Екі тілде сөйлеуші адам бірінші тілге қарағанда екінші тілде жақсы
сөйлеуі мүмкін.[5.22]
Э.Д.Сулейменова, Н.Ж.Шаймерденова екінші тілдің үш белгісін көрсетеді:
1.Реті бойынша балалық шақта меңгерілген екінші тіл – бұл бірінші
тілден кейін меңгерілген тіл. Мұндай түсініктеме бойынша екінші тіл ана
тілімен сәйкес келуі, келмеуі мүмкін.
2.Қостілділіктегі тілдік құзыреттілік деңгейі бойынша доминант тілге
қатысты қосымша тіл.
3.Оқу орындарында оқытылу ретіне қарай – бұл екінші шет тілі, тіл білім
алу мақсатында.[26.8]
Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулерде Л.П.Крысиннің ізімен
микроәлеуметтік қауымдастық келесі парметрлер бойынша классификацияланады:
біріншілік, (формальды екіншілік) формальды емес, мақсатты және
инструментальды.
Л.П.Крысин бұл параметрлерге мынандай анықтама береді: Біріншілік
деген термин алғашқы семьяны, оның мүшесі адам болатын бірінші ұжымды
атаған. Кейін оны негізгі топ құрушы эмоционалды байланыстар бола алатын
кез келген топты білдіру үшін қолданды. Көп жағдайларда аз топтардың мәдени
ерекшеліктері иерархиялық жоғары тұратын екіншілік үлкен топтардың мәдени
комплексінің түрі болып табылады.
Ұйымдастыру әдістеріне қарай Л.П.Крысин формальды және формальды емес
топтарға бөледі: формальды топтар арнайы бірлескен іс-әрекет орындау үшін
құрылады спецификалық жағынан дәл осы топты мұндай жағдайда мақсатты
немесе инструментальды деп атайды. Өзара байланысқан топтардың арасында топ
аралық вертикальды және горизонтальды коммуникациялық демеу болып, осы
топтардың мәдени біркелкілігі интенсивтілігінің деңгейіне тәуелді болатынын
зерттеуші белгілейді. Мұндай жағдайда субмәдениет жайлы үлкен мәдениеттің
бір түрі ретінде айтылады.[3.27]
Ең алдымен біз шағын топтар теориясын қарастыруға тоқталдық. Шағын
топтарды психологиялық бірлескен мүшелері бір-бірінен ажыратылмайтын және
бәр-біріне тәуелді әлеуметтік ұя ретінде қарастырамыз. Топтың бір
бөлігіндегі өзгеріс басқа бөлігінің де жағдайын өзгертуін оның белгісі деп
білеміз.Шағын топтың негізгі ерекшеліктері:
• Топты құрайтын тұлғалар арасындағы тік немесе көлденең байланыс,
тығыз және жүйелі;
• Топ ішінде қызметтік және әлеуметтік рөлдерді бөлу;
• Қызығушылық, әлеуметтік қалпы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрінің
ортақтығы;
• Кеңістік пен уақыт арасындағы жеке оқшаулану;
Әрбір тұлға бір уақытта үлкен формальды және формальды емес топтарға
кіре алады. Адамның іс-әрекеті мен қоғамды ғылыми зерттеуде әлеуметтік
топтардың рөлі үлкен.
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ МИКРОӘЛЕУМЕТТІК ЖАСТАР БИЛИНГВАЛДЫ
ҚАУЫМДАСТЫҒЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Қостілділік – жастар билингвалды қауымдастығының басты сипаттамасы
Қостілділік көптеген отандық және шетелдік ғалымдармен қарқынды
зерттелуде бірақ әлі де бұл түсініктің мазмұны туралы бірауызды пікірлер
жоқ. Біз алдыңғы бөлімдерде мазмұнның қисынына (логикасына) сүйене отырып,
қостілділік құбылысының кейбір қырларын қозғаған болатынбыз. Бұл маңызды
сұрақтың төңірегіне қатысты барлық мәселелерді бүтіндей арнайы қарастыру
қажет.
Бұл қостілділікке арналған әдебиеттерде нақты анықтамаларды таба
алмаймыз немесе бұл ұғымның күнделікті пайдаланылатын түсіндірулері
кездеседі не болмаса бұл құбылыстың әртүрлі қырларымен сипаттама берудің
әртүрлі анықтамалары табылады. Қостілділіктің әртүрлі жақтарын
(лигвистикалық, әлеуметтік лнгвистикалық, философиялық, педагогикалық,
психологиялық және т.б) оқып үйрену зерттеу мақсатына байланысты, сондықтан
да феноменнің (атаудың) өзі мәндес, мағыналас анықтамаға бағынбайды. Алайда
біздің көзқарас бойынша қостілділіктің барлық қырлары бір-бірімен
байланысты, әртүрлі зерттеу бірін-бірі толықтыру арқылы қабылданады және
толық түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қостілділіктің мәнін ашу үшін, біріншіден, оның компоненттерінің
лингвистикалық статусын (дәрежесін) анықтап алу қажет. Осы жерде
келіспеушіліктер туындайды. О.С Ахманова былай дейді: Қостілділік бұл –
қарым-қатынастың әртүрлі жағдайында қолдануға болатын екі тілді бірдей
мүлткісіз меңгеру[24.83].
М.М Михаилов билингвизм мен диглоссияны айырып көрсетеді: Билингвизм –
тілдік қатынастағы генетикалық жағынан әр түрлі екі форманы меңгеру
диглоссияны тілдік қатынастағы генетикалық жағынан біртекті екі форманы
меңгеру. Бірақ, меңгеру бұл – қолдану емес, қабілет[4.45].
Қостілділік екі компонент болуғанда ғана бар: оның бірі ана тілі болуы
керек, екіншісі – меңгерілетін тіл. Әдетте, ана тілі әлеуметтік – этникалық
немесе әлеуметтік лингвистикалық категория ретінде саналады. М.Н. Губогла
оны, қашан, кіммен, не туралы, қандай мәселеге байланысты және адам
қаншалықты көп сөйлесетіндігіне, қай тілде ол жазады, оқиды және ойлануына
байланысты емес, өзінің белгілі бір ұлтқа немесе халыққа тән болуын тіл
арқылы ол қалай білдіретініне байланысты психологиялық категориялардың
қатарына жатқызады.
Этнопсихологиялық мәні жағынан ана тілі деген түсінікті бөліп
қарастырғанда, екі түрлі жағынан қарастыруға мүмкіндік береді: этникалық
өзіндік сананы құрайтын бөлігі ретінде және тіпті кеңірек-этникалық сана
ретінде.
Қостілділік дегенде екі тілді алма-кезек қолдану (оны іске асырушы
қостілді (екі тілді бірдей меңгерген адам) тұлға деп аталаады) деген
тәжірибеге сәйкес тұтастай тіл мамандарының арасында Вайнрайхтың анықтамасы
қабылданған. Бірақ бұл жағдайды жоюға тырысуда. Ә.М Акунзянов, Дж.Фишманның
пікірі мен бөлісе отырып,былай деп жазады: Бір ұлттық тілден
екіншісіне,ұлттық тілден диалектіге немесе тайпааралық тілге (ұлтаралыққа,
халықаралыққа) өту туралы сөз болмаса да, ережеге сәйкес,қостілділік сөйлеу
қатынасында қолданыста болады.
Қостілділік ұғымына бірауызды анықтаманың болмауы оның оқып үйренуде
әртүрлі ыңғайдан келуге әсер етті. А.Мартине былай дейді: Лингвистикалық
жақтан алып қарағанда қостілділік мәселесі мынған келіп тіреледі:бір-
бірімен қатынаста (контактіде) болатын бірнеше тілдік жүйені баядау үшін,
бірдей меңгеруде қиындық тудыратын жүйелердің арасындағы айырмашылықтарды
бөліп көрсету үшін және тілдер қатынасқа түскенде пайда болатын
интерференцияны болжау үшін және ең ақырында, қостілді қолданушылардағы әр
тілдің нормадан ауытқуын көрсету [11.126].
Қостілді ұжымның тіліне және сөйлеуіне қатысты қостілділіктің
лингвистикалық қырлары көптеген сұрақтарды қамтиды: бір-бірімен байланысты
екі тілдің құрылымдарының (структура) және элементтерінің ара-қатынасы;
қостілді ортада тілдердің қызметінің өзіне тән ерекшелігі; тілдердің
нормалануы мен лингвистикалық қалыпқа келуі, т.б Осы толық емес тізімдерден
–ақ, қостілділіктің лингвистикалық жағы көп жоспарлы және өз кезегінде
бірнеше аспектілерге (әлеуметтік лингвистикалық, құрылымды (структуралы)
лингвистикалық, психологиялық, функциялық, нормативті) бөлінетіндігін көру
қиын емес.
Сөйлеу іс-әрекеті жағынан алып қарағанда, қостілділіктің кейбір
мәселелері психолингвистиканың да, әлеуметтік лингвистиканың да ортақ
мәселесі болып табылады. Жеке, дара (индивидуалды) қостілділік
психолингвистиканың зерттеу нысаны болуы мүмкін, бірақ оның кейбір
кеңістіктерде қызмет атқаруы, мысалы, көркем әдебиет саласында әлеуметтік
лингвистикалық жағынан да қарастырылуы тиіс.
Көріп отырғанымыздай, қостілділік оның барлық негізгі қасиеттері мен
белгілерін көрсете алатындай анықтамаларды алмаған. Біз оның бүтіндей
тұлғасын көрсете алатын ұғымды ойлап табу керек деп есептейміз. Бұл
құбылысқа өзіміздің түсінігімізді ұсынып көрейік:
1. Қостілділік бұл, ең алдымен, гетерогенді екі тілдің өзара әрекеттестігін
көрсететін процесс. Әрине, бұл процесс екі тілде де көрініс табады
немесе кем дегенде біреуінен көрініс табады.
2. Қостілділік мынадан көрініс табады:
a) Тарихи жақтан алып қарағанда әртүрлі тілді халықтың қарым-қатынаста
қажеттіліктерін қанағаттандыратын азық ретінде; (этностардың тарихи
қарым-қатынасының нәтижесі ретінде)
ә) Қолданылу аясының өсуі немесе тарылуы және билингвтердің санының
өзгеруі;
б) Интерференция, кірігу сияқты лингвистикалық құбылыстарда;
Қостілділікті қарастырғанда мынандай үш жағдайды ескеру керек: тілдік
құзыреттілік, жүзеге асу, тілдік бағдарлау. М. Губогло былай дейді: Тілдік
құзыреттіліктен тілді меңгеру дәрежесі (және тілдерді меңгеру), сөйлеу
әрекетінен бір, екі немесе одан да көп тілдер қолданысын, өмірдегі түрлі
жағдайлардан, тілдік бағдарлардан билингв немесе полилингв адамның әр түрлі
тілдерге психологиялық көзқарасын көреміз. Зерттеуші өз сөзін былай деп
нақтылайды: Тілдік құзыреттіліктен (потенциялды қостілділік) бір немесе
бірнеше тілде сөйлеу деңгейі көрінеді, ал сөйлеу әрекеті бойынша (шынайы
қостілділік) тіршіліктің барлық саласында бір немесе бірнеше тілдің шынайы
қолданысы. Егер тілдік құзыреттілік пен тілдік әрекет арасында айырмашылық
болмаса, онда әрбір адам өзі еркін сөйлейтін тілді қолданылуын көруге
болатын еді. Бірақ ондай байланыс байқалмайды. Қостілділіктің негізі бола
алатын тілдік құзыреттілік пен сөйлеу әрекетіне байланысты объективті және
субъективті факторлармен ір түрлі тілдерді пайдаланумен анықталады.
Қостілділік бұл – гетерогенді әлеуметтегі бір ұлт өкілдерінің екі тілді
синхронды пайдалануы. Бүкіл әлеуметті қамтыған қостілділік жеке билингвизм
(топтық) мен бір лингвемалық әлеуметке қарағанда қостілді қоғам немесе
билингвалды әлеумет деп атауға болады.
Қостілділіктің табиғатын одан әрі түсіну үшін, қайдан, қашан, неден
қостілділік фактісі басталады деген сұраққа жауап іздеу керек. Белгілі бір
территория аумағында гетерогенді ортада жеке қостілді адамдардың болуымен
анықталады. Біртекті қоғамда ондай адамдардың болуы мүмкін емес. Біз жеке
адамдар арқылы жеке тілдерді үйрену мүмкіндігін жоққа шығармаймыз. Бірақ
оны жүзеге асыру үшін тілдік орта керек екені анық. Жеке адамдардың
қостілділігі топтық болып, одан соң микроәлеуметтік қауымдастық аумағында
өседі. Тіпті макроәлеуметтік қауымды да қамтуы мүмкін.
Білім беру мазмұнының жаңартылуына байланысты білім алушының
шығармашылық тұлғалық әлеуетін дамыту мен тілдік білімді тереңдетуге аса
көңіл бөлінуде.
Тілдік білімді тереңдету, біздіңше, қостілді білім беру және
қостілділік негізінде қалыптасатын жағдай. Қос тілді білім берудің
әлеуметтік лингвистикалық және психолингвистикалық қырлары бүгінгі күні
қарқынды зерттелуде. Қостілділік және көптілділік қазіргі өмір талабы,
айнымас өмір шындығы.
Қостілділіктің табиғаты, қоғамдағы функциясы, пайда болу себептері
ментүрлері, қостілділікті қалыптастырудағы тілдік орта, тілдік жағдайдың
әлеуметтік лингвистикалық проблемалары терең және жан-жақты зерттелу
үстінде. Біз аталмыш проблеменың профессор Б.Хасановтың қарастыратын
қостілділікті қалыптастыру қостілділікті қалыптастыру мен дамытудағы арнайы
оқытудың ролі мен функциясы туралы мәселені ғана көтермекпіз.
Сонымен қостілділікті Б.Х.Хасанов тілдік қатынас (языковой контакт)
жемісі деп қарастырып, оның әлеуметтік тарихи құбылыс ретінде көптілді
әлеуметтік ортада тілдер қатынасқа түскен нақты жағдайда пайда болатынын
айтады және де этносаралық қарым- қатынас жағдайы мен қызмет бабында
қатынас құралы боларлық ортақ тіл қажеттілігі қайда болса – қостілділік
сонда пайда болады дей келе, қостілділіктің пайда болуының мына шарттарын
көрсетеді:
• Әр түрлі халықтар тұратын мемлекеттер:
• Аралас ұлттық құрамды адамдардан тұратын әлеуметтік орта;
• Көптілді еңбек ұжымдарды;
• Ұлттық аралас құрамды оқушылар мен студенттер тұратын оқу
орындары;
• Аралас некелі жанұя;
• Әртүрлі халықтардың саяси, экономикалық, ғылыми, мәдени, спорттық
өмірінде тұрақты тілдік қатынас орнаған елдер.
Қостілділіктің тілдік орта сияқты табиғи және жасанды түрлері
ажыратылады. Табиғи және жасанды қостілділіктің қалыптасуы мен олардың
арасындағы айырмашылықтарды А.Е.Карлинский нақты талдап, мынадай
критерийлерін көрсеткен:
• Қостілділіктің пайда болу көздерінің әр түрлілігі: табиғи
қостілділік тікелей қатынас, ал жасанды қастілділік жанама
қатынас, яғни жасанды жасалған (оқыту) орта.
• Қостілділік мақсаттары: табиғи қостілділіктегі тілді оқып
білу түпкі мақсат емес, тек қана ақпарат алмасуда қарым-
қатынас құралы болса жасанды қостілділіктің мақсаты оқылған
тілді кәсіби немесе жеке мақсатта қолдану;
• Табиғи қостілділікке тілді меңгеру стихиялы түрде болса,
жасанды қостілділікті қалыптастыру оқытушы арқылы жүзеге
асады. Табиғи қостілділіктегі негізгі үйретуші фактор
табиғи тілдік орта болып тбылады, ал жасанды қостілділікте
тілді меңгеру үдерісі оқыту арқылы іске асады.
Аталып өткен табиғи және жасанды қостілділік арасындағы айырмашылықтар
негізінде елімізде қалыптасқан және қалыптастырылатын қазақ-орыс, орыс-
қазақ қостілділіктерінің түрлері ажыратылып, оларды жүзеге асырушы негізгі
құралдар мен әдістер, тәсілдер жасалуы тиіс.
2. Диглоссия – микроәлеуметтік жастар қауымдастығының негізгі белгісі
ретінде
Кез келген жағдаят қашанда оны құрайтын тілдік құрылымдардың
арақатынасы және олардың қызметі арқылы сипатталады, сондықтан тілдік
жағдаятты қарастырылып отырған микроәлеуметтік қауымдастық аясында
адекваттық бағалау үшін қазақ және орыс тілдерін тек қостілділік тұрғысынан
ғана емес, сонымен қатар диглоссия тұрғысынан функционалды бөлудің маңызы
зор.
Диглоссия терминінің мағынасы мен оны шынайылығы төңірегіндегі ойлар
пікірталас тудырып келеді. Сондықтан еңбекте бұл туралы әлеуметтік
лингвистикамен айналысатын ғалымдардың әр түрлі пікірлерін кездестіруге
болады.
Ч.Фергюсон (1959) ұсынған Д термині (грек.di екі, грек. gramma жазба)
сөйлеуде тілдің бірнеше нұсқасының қолданылуымен түсіндіріледі.
Ч.Фергюсонның пікірінше, д – бұл тілдің әртүрлі нұсқаларын айырықша
ұйымдастырылуы және жүйені тұрақтандыруға көмектесетін әлеуметтік
факторлардың шеберлікпен ұйымдастырылуы.
Ч.Фергюсон д-ның әр түрлі елдердегі төрт түрлі жағдайын зерттеді. Ол әр
жағдайдағы д-ның жоғарғы түрі (Н) пен төменгі түрін (L) бөліп көрсетті.
Бұл төрт тілдік жағдайдың қызық сипатын Н пен L-дың лингвистикалық
табиғатымен яғни, олардың сәйкестендіріліп қолданылуымен, мәртебелерінің
ажыратылуымен, талап етілу жолдарымен және сонымен қатар олардың д туғызу
үшін және оны тұрақты жүйе ретінде сақтап тұру үшін өзара әрекетке түсуімен
түсіндіруге болады, - дейді ғалым. Сөйтіп д-ның жоғарғы түрі уағыз,
насихат айтуда, ресми хат алмасуда, университет дәрістерінде, радио мен
газетте, поэзияда қолданылса, д-ның төменгі түрі қзметші, малайлармен,
отбасы мүшелерімен, әріптестермен, достармен сөйлескенде, фольлор мен
мыльная опера жанрында қолданылған.
Диглоссия жағдайында қоғам екі түрлі тапқа: біріншісі білім алу
мүмкіндігі бар сауатты жоғарғы тапқа, екіншісітек L-ға білікті, халықтың
басым бөлігін құрайтын төменгі тапқа бөлінеді. Тоғыз категориядан тұратын
(қызмет, мәртебе, әдеби мұра, жинақ, стандарттау,тұрақтылық, лексика,
фонология) осы ұғымдарды қарастыра келе Ч.Фергюсон мынадай анықтама береді:
Диглоссия – тілдің алғашқы диалектілеріне стандарт формалар қосылатын
тұрақты жағдаяты (жағдайы) Ч.Фергюсон әлеуметтік және тілдік құрылымдар
арасында өте терең байланыстар бар екенін де атап өтеді.
Ч.Фергюсон диглоссияны жоғарғы – төменгі принципімен зерделей
келе,кесте ұсынады. Ғалымның сол кестесін пайдалана отырып, біз
микроәлеуметтік жастар қауымдастығындағы қазақ-орыс тілдерін өмірдің түрлі
саласындағы әдеби тілді (кодталған және ауызекі) көрсететін жоғарғы және
төменгі бағандарға бөлуге тырыстық.
Тілді қолданудың типтік салалары және оларды диглоссияның жоғарғы-
төменгі принципі бойынша бөлу.
Қазақ тілі Орыс тілі
Қолданылу саласы
Тұрмыста-шаруашылықта 16 15 4 5
Оқуда 20 0 18 2
Қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
МИКРОӘЛЕУМЕТТІК ҚАУЫМДАСТЫҚТАҒЫ ҚАЗАҚ, ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ ҚЫЗМЕТІ
Реферат
Жұмыстың тақырыбы: Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ, орыс
тілдерінің қызметі.
Жұмыстың құрылымы: Бітіру жұмысы кіріспеден, екі тараудан,
қорытындыдан, әдебиеттер мен сөздіктер тізімі және тақырыпқа байланысты
сауалнамадан тұрады.
Тірек сөздер: микроқауым, қостілділік, диглоссия, тілдің өмір сүру
формалары, тілдік жағдаят, тілдік саясат, бірінші тіл, екінші тіл, тілдік
код.
Жұмыстың көлемі: 42 бет
Пайдаланылған әдебиеттер саны: 33
Бітіру жұмысының нысаны: Қазақстандағы жаңа тілдік жағдайдағы қазақ,
орыс тілдерінің қызметі.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері: Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ,
орыс тілдерінің қолданылу аясы мен өмір сүру формасын зерттеу. Қазақстан
Республикасындағы тілдердің қызметіне әсер етуші жаңа тілдік жағдай мен
тілдік саясаттың қостілді жастар микроәлеуметтік қауымдастығындағы
ерекшеліктерін сипаттау.
Микроәлеуметтік билигвалды жастар қауымдастығындағы политипологиялық
қостілділікті (табиғи және жасанды, аралас және таза, алмастырушы және
қосымша, функционалды және т.б.) саралау. Микроәлеуметтік билингвалды
жастар қауымдастығында қазақ және орыс әдеби тіл деңгейінде диглоссияны
зерттеу, осы ретте бқл құбылыстың сипатты белгілерін анықтау.
Зерттеу әдістері: империкалық (бақылау, сауалнама, сұрақтар арқылы
нысан туралы мағлұмат жинау) талдау, жалпылау, моделдеу.
Жұмыста қолданылған дерек көздер: ғылыми әдебиеттер мен жұмыстар,
жинақтар алынды. Сонымен қатар, сөздіктер, мерзімді басылымдар қолданылды.
Жұмыстың мазмұны: Кіріспе бөлімінде жұмыстың мақсаты мен міндеттері,
әдіс – тәсілдері жайында мәлімет беріледі.Негізгі бөлімі екі тарауды
қамтиды.Мұнда микроәлеуметтік қауымдастыққа мінездеме беру, елімізде
қалыптасқан тілдік жағдайдағы қостілді қоғамдағы қазақ, орыс тілдерінің
қызметін талдау.Қорытынды бөлімде жалпы жұмыс барысы жүйеленіп нақтыланған.
Жұмыстың нәтижелері: микроәлеуметтік жастар қауымдастығының сипаты және
қостілді қауымдастық ретінде қалыптасуы сараланды.
МАЗМҰНЫ
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 4
1. Микроәлеуметтік қауымдастыққа әлеуметтік лингвиистика тұрғысынан
мінездеме ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... .
1.1 Қазақстан Республикасы тілдік жағдайының сипаттамасы ... ... . 6
1.2 микроәлеуметтік қауымдастықтың әлеуметтіклингвистикалық
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... ... ... .. 10
2. Қазақ және орыс тілдерінің микроәлеуметтік жастар
билингвалды қауымдастығындағы қызметі ... ... ... ... ... ... ... ..
a. Қостілділік – жастар билингвалды қауымдастығының
басты
сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... ... ... ... .. 17
2.2 Диглоссия - микроәлеуметтік жастар қауымдастығының
негізгі белгісі
ретінде ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
... ... 21
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... 37
Пайдаланған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 39
Пайдаланған сөздіктер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
41
Қосымша ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .42
Кіріспе
Жұмыстың өзектілігі. Қазақстанда қазақ, орыс тілдері барлық жағдайда
бір – біріне әсер еткендіктен, әрқашан зерттеушілердің назарында. Орыс тілі
белгілі кезеңдерде тіршілік әрекетіміздің барлық жағында басыңқы тіл болып,
мемлекеттік тіл дәрежесі, ұлтаралық қатынас тілі ретінде, білім алу
саласында қызмет атқарды. Қазақстандағы тілдік саясаттағы өзгерістер,
әлеуметтік – экономикалық қайта құрулар қазақ тілінің дамуына жағдай
жасады. Қазақ тілі тұрмыстық тіл деңгейінен шығып, саясатта, мәдениетте,
әлеуметтік өмірде жоғары қызмет атқара бастады.
Жаңа кезеңде тілдік саясат келесі факторлармен сипатталады:
1. Тілдік саясаттың өзгеруі. Қазақ тіліне мемлекеттік тіл мәртебесін
беру, оның дамуына жақсы ықпал етті. Бірақ орыс тілі ресми тіл ретінде
тең дәрежеде тұрады. Бұл қостілділікті заңды бекіту болып табылады.
Ғалымдардың қостілділікке байланысты пікірлері әртүрлі болып келеді.
Біріншіден, қостілділік тілдердің дамуының негізі ретінде; екіншіден,
қостілділік Қазақстанның қазіргі кезеңдегі тілдік жағдайына өте қажет.
2. Демографиялық фактор негізгі факторлардың бірі болып табылады. Қазақ
ұлты 70 жылда алғаш рет республика құрды. Осы факт қазақ тілі ролінің
артуына үлкен әсер етті.
3. Қазақ ұлттық сананың өсуі. 1986 жылғы желтоқсан оқиғасы осы фактордың
көрсеткіші бола алады. Тәуелсіздікті алумен бірге өткен өмір, тарихқа,
тілге деген қызығушылық оянды.
Микроәлеуметтік жастар қауымдастығы Қазақстан қауымдастығының бір
бөлігі ретінде тілдік жағдайдың өзгеруіне әсер ететін белгілі бір заңдарға
бағынады.
Қостілділік микроәлеуметтік қауымдастық сыртында, қоғамда бүтіндей
әлеуметтік сұранысқа сай дамып, мемлекет, қоғам тарапынан саналы түрде
реттелінеді және микроәлеуметтік қауымдастық өзінің параметрлерімен қөрініс
табады.
Зерттеу мақсаты мен міндеттері. Микроәлеуметтік қауымдастықтағы қазақ,
орыс тілдерінің қолданылу аясы мен өмір сүру формасын зерттеу. Қазақстан
Республикасындағы тілдердің қызметіне әсер етуші жаңа тілдік жағдай мен
тілдік саясаттың қостілді жастар микроәлеуметтік қауымдастығындағы
ерекшеліктерін сипаттау.
Микроәлеуметтік билингвалды жастар қауымдастығындағы полтипологиялық
қостілділікті (табиғи және жасанды, аралас және таза, алмастырушы және
қосымша, функционалды және т.б) саралау. Микроәлеуметтік билингвалды жастар
қауымдастығында қазақ және орыс әдеби тіл деңгейінде диглоссияны зерттеу,
осы ретте бұл құбылыстың сипатты белгілерін анықтау.
Бітіру жұмысының нысаны. Қазақстандағы жаңа тілдік жағдайдағы қазақ,
орыс тілдерінің қызметі.
Зерттеу әдістері. империкалық (бақылау, сауалнама, сұрақтар арқылы
нысан туралы мағлұмат жинау) талдау, жалпылау, моделдеу.
Бітіру жұмысының нәтижелері. Микроәлеуметтік жастар қауымдастығының
сипаты және қостілді қауымдастық ретінде қалыптасуы сараланды.
Зерттеуде тілдерді қолдануды анықтайтын негізгі факторлардың бірі
тілдік орта. Көптілді ортада қазақ және орыс тілдерінің қолданысы шамалас
болып келеді. Сонымен қатар, тілдік ортаның тілдерді қолдануға әсер ететін
жағымды және жағымсыз факторлары бар. Жағымды факторлардың ішінде негізгісі
мыналар: этникалық құрылымның сан жағынан көбеюі, ұлттық сана-сезімнің
көтерілуі. Жағымсыз факторларға қазақ тілді балабақшалар мен тәрбиелеу
мекемелерінің жетіспеуі, орыс және аралас мектептердің санының көптігі.
Тілдердің бір-біріне әсерін сипаттайтын ықпал етуші тілдік жағдайдың
маңызды компоненті ретінде қарым-қатынас кеңістігі болып табылады. Жұмыста
респонденттердің негізгі қарым-қатынас кеңістіктері анықталған: тұрмыстық-
шаруашылықтық, қоғамдық, оқу-білім, бұқаралық ақпарат құралдары. Қазақ және
орыс тілдері тілдік жағдайды диглоссиялы-билингвалды қатынаста етіп,
аталған кеңістіктердің барлығында параллель қызмет етеді.
1 МИКРОӘЛЕУМЕТТІК ҚАУЫМДАСТЫҚ ҰҒЫМЫНА ӘЛЕУМЕТТІК ЛИНГВИСТИКА ТҰРҒЫСЫНАН
МІНЕЗДЕМЕ
1.1 Қазақстан Республикасындағы тілдік жағдайдың сипаттамасы
Микроәлеуметтік қауымдастықта Қазақстандық қауымдастығымыздың
бір бөлшегі ретінде мемлекеттің тілдік саясаты мен тілдік жағдайы көрініс
табады. Сондықтан микроәлеуметтік қауымдастықтағы процесстерді түсіну үшін,
жалпы тілдер қызметінің алғышарты болатын тілдік саясаттың қалыптасуы және
жеке микроәлеуметтік қауымдастық бойынша Қазақстандағы тілдік жағдайларды
талдау қажет.
Қазақстан Республикасының (1996ж) тіл саясаты жөніндегі
концепциясында тілдік жағдайға мынандай анықтама береді: тілдік жағдай –
бұл тілдің қоғамда шынайы пайдаланылуы[1.5]. Оның пайда болуы мен одан
кейінгі қызметі тілдік және тілдік емес (әлеуметтік, саяси, эконмикалық,
тарихи, географиялық) басқа да факторларлардың әсерлеріне байланысты болып
келеді. Әлеуметтік лингвистикада тілдік жағдайға біршама басқа анықтамалар
берілген. Л.Б Никольский тілдік жағдайға мынандай анықтама береді: Тілдік
жағдай жергілікті – әкімшілік ұйымдарда, этникалық қауымдастықта қызмет
ететін функционалды стильдер мен тілдер жиынтығы,-дейді. Л.П. Крысин
мынандай келесі бір анықтама береді: Тілдік жағдай – тілдік қауымдастықтың
өмір сүру деңгейіндегі осы қауымдастыққа тән әлеуметтік коммуникативті
жүйелер компоненттерінің жиынтығы[5.113]. Ю.В.Михалченко тілдік жағдайдың
компоненттерін атап көрсетеді: тілдік қауымдастық, тілдік дәстүр, тілдік
құзыреттілік, сөйлеу тәжірибесі, бағалау бағдары, тілдердің заң алдындағы
мәртебесі, тілдің қызметтік орны. Ю.В.Михалченконың пікірі бойынша кейбір
әсер етуші факторлардың өзгеруі, тілдік жағдайды толығымен өзгертуі мүмкін
емес [3.23].
Қазақстандағы әлеуметтік лингвистиканы зерттеуші ғалымдардың
айтуынша, еліміздегі тілдік жағдай экзоглосты (әртүрлі тілдер жиынтығы),
теңестірілмеген (қызмет ету жағынан біркелкі емес), түрлі қарым –
қатынастық құзыреттілікке ие тілдер жиынтығы. Берілген анықтамалар
Қазақстан әртүрлі генетикалық топтарға жататын, құрылымы біртекті емес
мемлекет екенін көрсетеді. 1999 жылғы санақ бойынша түркі және славян
тілдер тобына жататын тілдерде сөйлеушілерден басқа да тілдер тобына
жататын тілдерде сөйлеушілер бар екенін көрсетті. Қазақстан көп ұлтты
мемлекет екеніне қарамастан демографиялық және қызметтік жағынан екі үлкен
орыс қазақ тілдерінің қарым-қатынастық үлесіне тиеді. Қос тілді және үш
тілді микроәлеуметтік қауымдастықтардың көпшілігі шашыраңқы (ұйғыр, кәріс
және т.б. тілдерді қоспағанда) және ұлттық жергілікті білім алу
қалыптаспаған. Тіл шашыраңқылығы қазақ тіліне де тән екенін айта кетсек,
(еліміздің батыс және оңтүстік өңірлерін қоспағанда) қазақ тілі үлкен
территорияда бытыраңқы тараған және қарым-қатынасы жағынан қуатты орыс
тілімен әрқашан әрекеттестікте өмір сүреді.
Қазақстандағы тілдік жағдай екі үлкен тілмен қызметтес, генетикалық
жағынан әр түрлі тілдердің бар болуына қарамастан, әлеуметтік лингвистика
параметрлері көрсеткендей, қарым-қатынас кеңістігінде қазақ, орыс
тілдерінің қызметі басым екенін анықтайды.
Жалпы тілдік жағдайға анықтама беретін болсақ, тілдік жағдай – қандайда
бір тарихи кезеңге қызмет көрсететін тілдер ментілдік варианттардың
иерархиясы (территориялық және әлеуметтік дилектілердің, койне, жаргон,
тілдердің функционалдық стильдері) Социум (этнос, саяси қоғам) белгілі бір
тарихи кезеңде пайдаланылатын тілдердің және тіл варианттарының иерархиялық
бірлестіктердің шеңберіне таралады. Эндоглосты (бір тілден тарайтын
жүйелердің жиынтығы, өзара бірдей коммуникативтік, функциялық қызметке ие
болады) және баланссыз (функциялары бойынша мәртебелі не мәртебесіз
тілдердің және тіл варианттарының жиынтығы – әр түрлі коммуникативтік
үстемдікке ие болады. Демография бойынша тепе-тең (демографиялық ортасы
өзара тең тілдердің жиынтығы) және демографиялық жағынан тепе-теңдік
сақталмаған (демографиялық орталары әр түрлі тілдердің жиынтығы). Тілдік
жағдай ажыратылады. Диглосты және диглосты емес тілдік жағдай бар.
Қазақстанда экзоглосты, баланссыз, диглосты және демографиялық жағынан тепе-
теңдік сақталмаған тілдік жағдай орын алған. Мысалы Венгрияда эндоглосты,
баланссыз және диглосты (венгр тілінде тұрғындардың 99,4% сөйлейді, 8
диалект және әдеби тіл нормаға түскен) [ 1.42].
Тілдік жағдай үш түрлі белгілермен сипатталады: сандық, сапалық, және
эстимационалдық (бағалық). Тілдің сандық белгілеріне берілген аймақтағы
қызмет ететін тілдер саны, тілдердің демографиялық қуаттылығы, тілдердің
қарым – қатынастық белсенділігі жатады. Тілдердің сапалық белгілеріне
тілдер арасындағы құрылымдық, гентикалық қарым – қатынас (біртілділік,
көптілділік, гомогендік, гетерогендік,эндоглостық, экзоглостық) тілдердің
ресми қарым – қатынастық мәртебесі және басқалар. Эстимациондық белгілер
тұрғындардың тілге деген қарым – қатынасы арқылы көрініс табады.
Еліміздегі тілдік жағдайды сипаттауда демографиялық теңсіздік жайында
айта кеткен жөн:
- Біркелкі емес және күрделі этнотілдік жағдайдың қалыптасуына (1731-
1865 жж) Қазақстанның Ресейге қосылуы үлкен әсер етті.
- Сталыпин реформасы қазақтардың 30% жеріне Ресей мен Украинадан
шаруаларды орналастырып,сол жердегі қазақтарды ығыстырды. Осының
нәтижесінде солтүстік – батыс, солтүстік – шығыс және оңтүстік –
шығыста славян этникалық топтары құрылды.
- 1929 – 1933 жж республика тұрғындарының санын 2.4 есеге азайтқан,
қазақтарды өздерінің тарихи отанында 1966 жылға дейін этникалық аз топқа
айналдырған демографиялық қирау.
- Соғыстың алдындағы қуғын – сүргінге ұшырығандарды жаппай Қазақстанға
департациялау.
- Соғыс кезіндегі, соғыстан кейінгі жылдары миграциялаудағы халықтар
легі.
- Тың игеру жылдарындағы орыс, украин шаруаларының Қазақстанға қоныс
аударуы.
- Кейінгі жылдардағы тәуелсіздік қарсаңында орыс – славян, неміс
тұрғындардың тарихи отанына оралуы.
- КСРО – дан ТМД – ға өтукезіндегі саяси өзгерістер мемлекеттік
концепцияның өзгеруіне әкеліп, қоғамдық өмір мен саяси – мемлекеттік
құрылымдағы ұлттіқ элементтің ролінің өсуі мен этникалық тіл мен
мәдениеттердің қайта жаңғыруына әкелді [3.83].
Сонымен қатар еліміздегі тілдік жағдайды сипаттауда 1990 жылдан
басталатын тарихи оқиғалардың маңызы ерекше. Тәуелсіз мемлекет құру
негізінде Қазақстан Республикасы егемендігі жөнінде декларация қабылданды.
(1990ж. 16-желтоқсан), Қазақстан халықтар ассамблеясы (1995ж., 24-наурыз)
полиэтникалық мемлекеттегі ұлттық саясаттың алғы шарттары.
Елімізде ұлттық, мәдени орталықтар құрылып, ұлттық тіл мен әдебиет
жүргізілетін мектептер, гимназиялар, лицейлер ашылды. Басқа ұлттардың
тілін, ұлттық мәдениетін оқытатын жексенбілік мектептер балабақшалар жұмыс
жасай бастады. 1992 жылы Алматы қаласында Дүниежүзілік қазақтар Ассоцациясы
құрылған Дүниежүзілік құрылтай өтті. Ондағы мақсат шетелдегі қазақтардың
басын қосу, мәдениет пен дәстүрді қалыпқа келтіру, ұлттық сананы жетілдіру.
Еліміз тәуеліздік алған соң шетелдегі қазақтар отанына қайтып оралуға
мүмкіндік алды. Тәуелсіздік тілдің өмір сүру факторларының бірі, ұлттық
сана сезімнің дамуын көтерді. Халықтың жеке тарихи өткеніне үңілу, салт-
дәстүр, мәдениет, тілге деген қызығушылық артты [4.33].
Тілдік саясат мемлекеттегі тілдік проблемаларды шешуге арналған
идеологиялық түйіндер жиынтығы мен әлеуметтік лингвистика мониторингтері,
тілдік процестер динамикасы көрініс табатын тілдік саясаттың түзелуін және
оның демографиялық, әлеуметтік этникалық критерийлер бойынша аймақтық
жіктелісін қамтамасыз ету керек.
Тіл саясаты бойынша атқарылған қазіргі заманға лайық істер мемлекет
ішіндегі әлеуметтік лингвистикалық жағдайды талдаумен ғана шектелмейді,
тілдік немесе әлеуметтік лингистикалық жағдай жалпыевропалық немесе әлемдік
деңгейде жиі қарастырылады. М. Кенинг жаһандану үдерісі қазіргі заманғы
мемлекет құру серпініне айтарлықтай әсер етеді деп тұжырымдайды. Ол:
Жаһандану ұлттық мемлекеттің өзінің экономикалық, мәдени және әлеуметтік
жүйесін басқару егемендігін белгілі бір шамада әлсіретеді,- деп жазады.
Халықаралық құқық жаңа пайда болған ұлттық мемлекеттерге әмбебап заң жүйсін
барынша міндеттейді. Гомогендеу, дискриминация (нәсілдік кемсітушілік) және
геноцид (қуғын-сүргін) саясатына ұшыраған иммигранттар, аймақтық азшылық
топтар мен байырғы халық халықаралық стандарттар нәтижесінде ұлттық
мемелкетте дербестікке қол жеткізді, ал мұндай стандарттар еуропада
мемлекеттің қалыптасу кезеңінде болмаған.
Сондай-ақ жаһандану саяси жүйеде ұлттық мемлекет пен ұлттық өкіметтің
доминанты – құрылымдық ролін еш төмендетпейді.
М. Кенингтің пікірі бойнша, қазіргі заманғы тіл саясатында мынадай
маңызды қарама-қайшылық бар: бір жағынан, тілдің әралуандығы мен этникалық
топтардың саяси талаптарына орай әрекет ету қажеттілігі, екінші жағынан,
мемлекеттің ұлтшылдық концепсиясының заңдылығын жоюға дейін баратын
көпшілік мақұлдаған қоғамдық саланың бекітілген қағидаларын орындау
міндеті.
Мемлекет қос тілді және көп тілді болған жағдайда ондағы тілдік саясат
қатар өмір сүретін тілдер қолданысы мен олардың қызметін анықтаудан тұрады.
Әлеуметтік тіл білімінің мамандары қазақ тілінің мемлекеттік дәрежеге
ие болуына орай оны білудің қажеттілігін туғызып отырған себептер мынадай
деп атап көрсетеді:
1) Қазақтардың республикада үлес салмағының басым болуы және оның соңғы
жылдарда үздіксіз өсіп отыруы. Мысалы, 1959 жылы қазақ халқы республика
тұрғындарының 30 пайызын құраса, 1992 жылғы санақ бойынша 42 пайызға
жетті.
2) Республиканың барлық жерінде азды-көпті қазақ тілді ортаның қалыптасуы.
3) Көп ұлтты ауыл – село тұрғындарының тең жартысынан астамы қазақтар
болғандықтан,қазақ тілінің ұлтаралық қатынаста жұмсалуы;
4) Қазақтардың ТМД республикаларында көп екені, ондағы жүзден астам ұлт пен
ұлыс ішінде бесінші орын алатыны (қазақ тілі кіретін түркі тілдері ТМД
республикаларында славян тілдерінен кейінгі екінші орында);
5) Қазақ тілі ғылыми тұрғыда зерттелген, сөйлеушісі көп тілдердің бірі
екендігі. Қазір дүние жүзінде 5651 тіл болса, қазақ тілі соның ішінде
сөйлеушісінің саны жағынан алғашқы 70 тілдің санатында екені;
6) Қазақ тілін бөлу қазақтар саны жағынан басым көп ұлтты аймақтарда өзге
ұлт өкілдері үшін аса қажет екендігі;
7) Қазақ тілінің қоғамдық қызметінің ауқымы уақыт талабына сай кеңейіп бара
жатқандығы.
Қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесіне ие болғанымен, қоғамдық өмірдің
барлық саласында дербес қызмет етпей, орыс тілімен қызметтес болады.
Орыс тілі Қазақстан Республикасында қызмет етудің барлық саласында
қолданысқа ие орыстардың ұлттық тілі ретінде қазақ тілімен тең дәрежеде
қолданылады. Сонымен қатар орыс тілі қазіргі таңда көп ұлтты мемлекетімізде
халықаралық қатынас тілі болып, ұлт аралық қатынас тілі қызметін атқарады.
Тәуелсіздік қарсаңында Қазақстан Республикасында тілдерді дамыту
жөнінде екі мемлекеттік бағдарлама жасалды ( 1998ж., 2003 ж.). Ондағы
мақсат - Қазақстан Республикасының мемлекеттік тіл мен басқа да тілдердің
дамуына жағдай жасау. Мемлекеттік бағдарламалар Қазақстан халқының
біртіндеп мемлекеттік тілге көшуіне бағытталған.
Тілдердің қызметі мен дамуы жөніндегі мемлекеттік бағдарламалар 2001-
2010 жж Қазақстан териториясындағы тілдер қызметіне байланысты келесі
мемлекеттік іс-шараларды ұсынады (негізгі мақсат мемлекеттік тілдің
әлеуметтік, қарым-қатынастық қызметін кеңейту, нығайту, орыс тілінің жалпы
мәдени қызметін сақтап қалу, этникалық топтардың тілдірін дамыту).
Жеке қазақ тілі ғана мемлекеттің – Қазақстан Республикасының нышаны
болып табылады. Мемлекеттің мемлекеттік мөр, ақша банкноты, тиын секілді
нышандары тек қазақ тілінде ғана шығарылады. Ел президенті және сенат пен
мәжіліс палаталарының төрағасы қызметін атқарушы азаматтар қазақ тілін
еркін меңгеруі тиіс (Қазақстан Республикасының Конституциясы, 42,58
баптар). Осылайша, беделіне қарамастан қазақ тілін қолдану заңды түрде
қамтамасыз етіледі, сондай-ақ орыс және қазақ тілдерін жұмыс тілі ретінде
тең дәрежеде қолдану мүмкіндігі де бар. Өкіметтің барлық құжаттары,
бланктер, заң құжаттары, жол көрсеткіштері екі тілде – қазақ және орыс
тілдерінде басылып шығады [1.17].
Жаңа бағдарлама бойынша тілдер қызметіне байланысты мемлекеттік іс-
шаралар қоғамда қолдау тауып, мемлекеттік органдарда қазақ тіліне деген
сұраныс ұлғайды; мемлекеттік органдардың көпшілігінде іс-қағаздарды жүргізу
екі тілде – қазақ және орыс тілдерінде; мемлекеттік тіл дәрежесі білім беру
жүйесінде де өсуде, жоғары оқу орындарында қосымша оқу пәні ретінде іс-
қағаздарын жүргізу енгізілді.
Бүгінгі таңда Қазақстан – әртүрлі генетикалық топтар мен құрылымдардан
тұратын көп тілді, полиэтникалық, мультимәдениетті және поликонцессионалды
мемлекет.
Қазақстанның қазіргі этнотілдік ландшафты бір жағына көптілділігімен
сипатталса, екінші жағынан, басым екі этнос тілі (қазақ, орыс) сандық
жағынан басқа этностардан барлығынан жоғары тұрып, тілдік жағдайда
теңестірілмеген түрінде сипаттайды.
Осының бәрі этнотілдік ландшафтың әртүрлі екенін, тілдік жағдай
демографиялық және қарым-қатынастық жағынан екі қуатты – қазақ және орыс
тілдері төңірегінде құрылатынын көрсетеді.
Ұсынылған әлеуметтік лингвистикалық бітіру жұмысымда тілдік жағдайды
талдау, тәуелсіз елімізде тілдер қызметінің құқықтық базасы жеткілікті
екендігін, бірінші орында мемлекеттік тілді дамыту, басқа тілдердің жеке
лингвистикалық, мәдени қызметін арттыру үшін жағдайлар жасалғандығы жайлы
және Қазақстанда барлық тілге төзімділікпен қарайтын жағдай қалыптасқанын
айтқым келеді.
1.2 Микроәлеуметтік қауымдастықтың әлеуметтіклингвистикалық сипаты
Көп ұлтты мемлекеттерде тіл қызметі тұрғысынан әлеуметтік лингвистика
басты мәселелердің бірі. Әлеуметтік лингвистика өзінің бірнеше онжылдық
көлеміндегі даму кезеңінде макроәлеуметтік контекстегі әлеуметтік және
тілдік құрылымдар арасындағы заңды корреляцияларды (сәйкестікті) анықтауда
айтарлықтай жетістіктерге жетіп, пәнаралық ғылым ретінде сипат алды.
Ю.А.Шмелов: ...ол әлеуметтану секілді қоғам өмірімен, іс-әрекетімен
байланыста болады; ал енді одан айырмашылығы қоғамның тілді өмірі мен іс-
әрекетін қарым-қатынас құралының әлеуметтік феномені ретінде (тұлғааралық,
топаралық, ұлтаралық) қарастыруды басты назарға алуы болып табылады,
[6.138]- дейді.
Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер саны әлемнің көптеген елдерінде
жыл өткен сайын көбейе түсуде. Мұның өзі оның бүгінгі таңда қаншалықты
қажет екенін көрсетіп отыр. 1995 жылы Мәскеуде өткен Лингвистика на исходе
XX века: итоги и перспективы атты конференцияда И.А.Бодуэн де Куртененің
1901-1904 жж жаңа ғасырға жасаған болжамының айғақталғаны ғалымдар
тарапынан атап өтілді. Оның тек эксперимент әдісін ғана қолдану туралы
тезистерінің бірі психолингвистикада және лингвистиканың басқа да
бағыттарында қолданылып келеді. Сонымен қатар адам сөйлеуінің психикалығы
(психологикалығы) және әлеуметтілігі (социологикалығы) туралы тезисі де
кең қолдау тапқан. Бұл тұрғыдан И.А.Бодуэн де Куртенэ психолингвистикамен
әлеуметтік лингвистикалық стратегияларды жасау мәселесі қоғам үшін аса
маңызды болып отырғаны да атап көрсетілген, өйткені бұл барлық тілдердің
үйлесімді дамуына септігін тигізіп, адамдардың өз ойын сөзбен еркін
жеткізуінің қарапайым құқығын жүзеге асыруға мүмкіндік береді.
Қазақстандық ғалымдар Б.Х.Хасанов, А.Е.Корлинский, М.К.Исаев,
З.К.Ахметжанова, Э.Д.Сүлейменова, А.М.Абасилов, С.А.Асанбаева, С.Ю.Сан,
Д.Қасымова және т.б. тіл – қоғам қатынасындағы әлеуметтік лингвистикалық
бағыттың өзектілігін көрсетеді.
Р.Т.Белл әлеуметтік лингвистиканы -макро,-микро деп бөледі.
Макроәлеуметтік лингвистика әлеуметтік факторлар әсерінен пайда болатын
кең көлемдегі процестер мен қатынастарды қарастырады және қоғамды тұтас
немесе адамдардың біршама үлкен қауымы тұрғысынан сипаттайды (тілдің
әлеуметтік дифференциациясы, жаппай қостілділік процесі, тіл саясаты).
Л.П.Крысиннің көрсетуінше, әртүрлі топтардағы адамдар қатынасының
ерекшеліктерін зерттеуге байланысты еңбектер отандық тіл білімінде де,
шетелдік тіл білімінде де көп емес. Кіші топ мүшелері болып табылатын
адамдардың әрекетін зерттеу адамның жалпы әлеуметтік әрекетін сипаттауда
аса қажет екені сөзсіз. Сонымен қатар тұлғаның сөйлеуші, белгілі бір сөз
қолданысын жасаушы ретіндегі қасиеттерін ең алдымен осы кіші топтардан
байқауға болады.
Л.П.Крысиннің пікірінше, микроәлеуметтік лингвистиканың мәселелері екі
шеңберде қарастырылған: 1) белгілі бір микроәлеуметтік қауымдастықта
қолданылатын тілдердің сипаты және 2) сол микроәлеуметтік қауымдастық
мүшелерінің тілдерді қолдану сипаты.
Микроәлеуметтік лингвистика басты назарға белгілі бір тілде сөйлеуші
ретіндегі адамды және оны тікелей қоршаған ортаны алады, сонымен қатар ол
тұтас қоғамның немесе адамдардың ірі әлеуметтік бірлестігінің тілдік
ерекшеліктерін сипаттайтын мәселелерді қарастырады. Микроәлеуметтік
лингвистикалық еңбектерде айтылып отырған топтар, мәселен, белгілі бір
жастағы, жыныстағы, белгілі бір білім деңгейі бар тұлғалар – шартты топтар
болып табылады және ондай топ мүшелері бір-бірімен байланыста болмайды.
Микроәлеуметтік лигвистика тіл білімінің бір саласы екені сөзсіз, өйткені
мұнда тіл өзіне тән ішкі топтық қолданысына қарамастан микроәлеуметтік
лингвистиканың объектісі болып табылады.
Ұсынылып отырған бітіру жұмысымда Алматы қаласының микроәлеуметтік
жастар қауымындағы қазақ және орыс тілдерінің қызметін қарастырамын. Бұл
қауымдастыққа М.Базарбаев атындағы №138 гуманитарлық-өнер гимназиясының 11
сынып оқушылары мен Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің
экономика және бизнес факультетінің бірінші курс студенттері жатады.
Әлеуметтік лингвистикада микроәлеуметтік қауымдастықтың мынадай анықтамасы
қалыптасқан: Микроәлеуметтік қауымдастық демографиялық, әлеуметтік
көрсеткіштермен және сонымен қатар қауымдастық мүшелерінің өздеріне
үйреншікті ортадағы ұдайы коммуникациялық байланыстармен сипатталады
(Л.П.Крысин) [25.73] Зерттеушілердің көрсетуінше, Микроәлеуметтік
қауымдастық шағын болған сайын оның тілдік біртектілігі соғұрлым жоғары,
сол сияқты микроәлеуметтік қауымдастық топтың идеал түріне жақын болған
сайын тілдің әрекет модельдерінің біртектілігі, мәселен, тілдік құралдардың
стандарт жиыны, оларды қолдану ережелері, тілдік әрекеттер тактикалары,
вербалдық емес компоненттері мен клишелену деңгейі соғұрлым жоғары болады
(Л.П.Крысин, Э.Д.Сүлейменова, Н.Ш.Шаймерденова). Микроәлеуметтік
қауымдастық – бұл тілдік бірлестіктердің бір бөлігі. Микроәлеуметтік
қауымдастықтың бөліну критерийлері өмір қауымдастығы мен жүйелі
коммуникативтік байланыстардың болуы болып табылады.
Микроәлеуметтік қауымдастықтың макроәлеуметтік қауымдастықтан
айырмашылығы оның жеке қалыптасу тарихы бар. мұндай қоғамға кеңістіктегі
және белгілі бір уақыт ішіндегі салыстырмалы біртектілік пен тұрақтылық
тән. Микроәлеуметтік қауымдастықтың басты ерекшелігі – оның ішкі
құрылымының болуы. Әртүрлі микроәлеуметтік топтар бір-бірімен өзара
байланысты және микроәлеуметтік қоғамда иерархиялық жолмен ұйымдасқан.
Топтар көлемі жағынан екі адамнан немесе миллиондаған адамнан құралуы
мүмкін. Топтарды құрамы жағынан бөлуде бірнеше көзқарас қалыптасқан.
Мәселен, Т.Шибутани микроәлеуметтік топтарды жасы, жынысы, ұлты, бірлесуге
негіз болатын ортақ көзқарасы бойынша топтастырады [5.120].
Л.П.Крысин адамдардың қандайда бір мәселелерді жүзеге асыруы үшін
топтасатынын және сол мәселелерді шешу үшін топ мүшелерінің еңбек
бөлінісіне түсетінін, белгілі бір әрекетке баратынын көрсетеді. Олар өзінің
топқа қатысының бар екенін түйсінеді және топқа өзін үлестіреді. [5.181]
Кез-келген тұлғаның әртүрлі топтарға кіргеніне қарамастан, қоғамда
бірнеше әлеуметтік ұстанымы болуы мүмкін. Мысалы, студент (мұның өзі
әлеуметтік ұстаным деп алуға болады) жастар ұйымының белсенді мүшесі,
спортшы, үйде күйеу, аға, ұл және т.б. болуы мүмкін. Бұл ұстанымдардың қай-
қайсысы болса да белгілі бір ережелермен, міндеттермен байланысты болып,
әлеуметтік лингвистикада статус (мәртебе) деп аталады. (Л.П.Крысин)
Әлеуметтік лингвистикада микроәлеуметтік қауымдастықтың әртүрлі түрлері
қарастырылады: биологиялық, аумақтық, конфессионалдық, тілдік, әлеуметтік,
мәдени және т.б. микроәлеуметтік қауымдастықтың маңызды топ жасаушы
белгілері ретінде ғалымдар тұлғалардың жас ерекшеліктерін және сонымен
байланысты әлеуметтік жағдайларының ерекшеліктерін, түрлі әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктері тарихи-әлеуметтік болмысқа ие болып, қоғамдық
құрылысқа, мәдениетке, сол қоғамға тән заңдылықтар мен әлеуметтендірулерге
байланысты болады.
Микроәлеуметтік қауымдастық қоғамның органикалық субъектісі ретінде
жүйелі түрде тұтас зерттеуді қажет етеді. Жастардың қоғамдағы орны мен
рөлін анықтау үшін мыналарды ескеру қажет: біріншіден, жастар бейнесі
олардың қалыптасып, тәрбиеленетін нақты әлеуметтік жағдайына байланысты;
екіншіден, жастар қоғамның құрамдас бір бөлігі, сондықтан қоғам оларға
идеологиялық, психологиялық, психо-физиологиялық тұрғыдан ықпал етеді, бұл
олардың жоғары эмоционалдығында, тез қабылдағыштығында, әсерленгіштігінде,
шапшаңдығында көрініс тапқан. Қазақстанның қазіргі жастары саналуан
проблемалармен бетпе-бет келуде: білім, еңбек, жұмысбастылық, материалдық
жағдай және т.б. Соңғы жылдары біздің қоғамымызда жастар туралы әртүрлі
жақсы да жаман мифтер пайда болды. Осы микроәлеуметтік қауымдастықтағы
қазіргі бар және болашақтағы процестер мен құбылыстарды болжау жастар
проблемасын ғылыми тұрғыдан келуді қажет етеді. Жастардың әлеуметтік-
психологиялық ерекшеліктерін, олардың қазіргі заманға бейімделуінің жолдары
мен қиындықтарын, шынайы өмірі мен нақты тарихи контекстегі, социомәдени
жағдайдағы әрекет стериотиптерін білу де аса қажет.
Бұл жұмыс жастардың ұлттық және тілдік өзіндік идентификацияға шынайы
қатынасын көрсетуге мүмкіндік береді.
Микроәлеуметтік қауымдастық халықтың басым бөлігін құрайды.
Әлеуметтендіру (социолизациялау) процесіндегі жастардың белсенді рөлі
олардың ұсынылған әрекет үлгілерін қайталаумен ғана емес, сонымен қатар
оған өзінің мазмұнын ендірумен байланысты. 80-жылдардың аяғында басталған
өтпелі кезең жастардың жаңа саясатқа, қоғамдық-экономикалық қатынастарға
енуімен, оларды жаңа құндылықтардың пайда болуымен байланысты жастардың
әлеуметтенуінің (социолизациялануының) жаңа деңгейін талап етті. Мәселен,
қазақ тілінің мемлекеттік мәртебе алуында қазақ жастарының үлесі зор (1986
жылғы оқиға). Студенттер қауымының қазақ тілін ана тіліміз деп саяси
тұрғыдан көрсете алуы олардың этноспен ұқсастық (иденфикация) табуы болып
табылады. Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулер үшін микроәлеуметтік жастар
қауымын таңдауда біз оның болашаққа потенциалдық мүмкіндігінің болуын
негізге алдық. Микроәлеуметтік жастар қауымын қарастыруда білімге баса
назар аударылады. Білім – бұл әлеуметтік институт қана емес, сонымен қатар
қоғамның мәдени бөлігі, адамдардың өзара мәдени-әлеуметтік әрекетінің
нәтижесі. Білім әлеуметтенуінің өзекті мәселелері ретінде өз тағдыран шешу,
өзін-өзі дамыту, өзін-өзі дәлелдеу мәселелері мен әртүрлі құндылықтарды
таңдау мәселелері көрсетіледі. Білім беру жүйесі адамды оның өмірге
бейімделуіне көмектесетін біліммен қамтамасыз етуге арналған. Қазіргі кезде
қоғамдағы білім рөлі өте жоғары. Білім берудің басты міндеті – адамның
өмірде өзіне лайық орын табуына көмектесетін біліммен қамтамасыз ету.
Біз сауалнама жүргізген жоғары сынып мектеп оқушылары мен студенттер,
аса жоғары әлеуметтік белсенділігімен және жоғары білім деңгейімен
сипатталатын микроәлеуметтік қауым. Бұл алған білімді есте сақтау, жинау,
реттеу және оны практикалық әрекетке айналдыру процестері қарқынды жүретін
ерекше жас кезеңі. Қазіргі заманғы студенттік шақтың ерекшелігі
студенттердің қоғам өміріне оқу әрекеті мен кәсіби дайындығы арқылы ғана
емес, сонымен қатар олардың дербес тұрмыстық-материалдық жағдайы арқылы,
жеке белсенділік танытудың жаңа формаларын қалыптастыру мен әлеуметтік
өзара әрекет формаларын таңдау арқылы да араласуы болып отыр.
Ұсынылған әлеуметтік лингвистикалық жұмыста микроәлеуметтік қауымдастық
мынандай негізгі критерийлер бойынша қостілді болып келеді: екі тілді
меңгеру, ол тілдерді қызмет аясына қарай еркін қолдану, т.б.
Зерттеудің мақсаты қазақ және орыс тілдерінің қызметін анықтау
болғандықтан, Қазақстанда біржақты қазақ, орыс қостілділігіне байланысты
сауалнама ұлты қазақ жастардың арасында жүргізілді.
Жұмыста ана тілге байланысты сұрақтарға көп назар аударылды. Әлеуметтік
лингвистикалық еңбектерде ана тілге берілген бірнеше анықтамалар бар. Бұл
терминнің анықтамасын көбіне тілдің атауы ретінде ...үлкендерге еліктеумен
балалық шақта меңгерілген тіл (О.С.Ахманова) немесе бірінші үйренген тіл
(Вайнрих)
Зерттеушілердің пікірі бойынша, кейбір жағдайларда ана тілі ретінде екі
тілді көрсету фактілері кездеседі. Бұл аудармашылар, оқытушылар сияқты
шағын топтарға қатысты болуы мүмкін. Л.П. Крысин мұндай фактілерді жоққа
шығармайды және ана тілі бір тілмен шектелмеуі мүмкіндігін айтады.[5.22]
Микроәлеуметтік жастар қауымдастығында жүргізілген сауалнама нәтижелері
бойынша ана тілін анықтауда этнопсихологиялық анықтамаға жақындаймыз.
Себебі жастар ана тілі деп, көбіне өз ұлтының тілін белгілейді және ұлтымен
өздерін теңестіреді.
И.А.Зимняя Тек ана тілі адамның сөйлеу әрекетін еркін, шынайы етіп
көрсете алады[10.27] - дейді. Бұл құбылысты бірнеше тілді меңгерген
адамдардың ішкі тебіреністерін, ең асыл тұлғалық маңызды дүниелерін ана
тілінде жеткізгісі келетіні куәлендіреді.
Микроәлеуметтік қауымдастықта қазақ, орыс тілдерінің қызметі екінші
тілді анықтауда маңызды құбылыс болып табылады. Бұл категорияларға қатысты
әртүрлі ой-тұжырымдар бар. Ю.Д.Дешериев мынандай анықтама берген: Екінші
тіл – сөйлеушінің (бірінші тілге қарағанда) ана тілінен кейін меңгерген
тілі Екі тілде сөйлеуші адам бірінші тілге қарағанда екінші тілде жақсы
сөйлеуі мүмкін.[5.22]
Э.Д.Сулейменова, Н.Ж.Шаймерденова екінші тілдің үш белгісін көрсетеді:
1.Реті бойынша балалық шақта меңгерілген екінші тіл – бұл бірінші
тілден кейін меңгерілген тіл. Мұндай түсініктеме бойынша екінші тіл ана
тілімен сәйкес келуі, келмеуі мүмкін.
2.Қостілділіктегі тілдік құзыреттілік деңгейі бойынша доминант тілге
қатысты қосымша тіл.
3.Оқу орындарында оқытылу ретіне қарай – бұл екінші шет тілі, тіл білім
алу мақсатында.[26.8]
Әлеуметтік лингвистикалық зерттеулерде Л.П.Крысиннің ізімен
микроәлеуметтік қауымдастық келесі парметрлер бойынша классификацияланады:
біріншілік, (формальды екіншілік) формальды емес, мақсатты және
инструментальды.
Л.П.Крысин бұл параметрлерге мынандай анықтама береді: Біріншілік
деген термин алғашқы семьяны, оның мүшесі адам болатын бірінші ұжымды
атаған. Кейін оны негізгі топ құрушы эмоционалды байланыстар бола алатын
кез келген топты білдіру үшін қолданды. Көп жағдайларда аз топтардың мәдени
ерекшеліктері иерархиялық жоғары тұратын екіншілік үлкен топтардың мәдени
комплексінің түрі болып табылады.
Ұйымдастыру әдістеріне қарай Л.П.Крысин формальды және формальды емес
топтарға бөледі: формальды топтар арнайы бірлескен іс-әрекет орындау үшін
құрылады спецификалық жағынан дәл осы топты мұндай жағдайда мақсатты
немесе инструментальды деп атайды. Өзара байланысқан топтардың арасында топ
аралық вертикальды және горизонтальды коммуникациялық демеу болып, осы
топтардың мәдени біркелкілігі интенсивтілігінің деңгейіне тәуелді болатынын
зерттеуші белгілейді. Мұндай жағдайда субмәдениет жайлы үлкен мәдениеттің
бір түрі ретінде айтылады.[3.27]
Ең алдымен біз шағын топтар теориясын қарастыруға тоқталдық. Шағын
топтарды психологиялық бірлескен мүшелері бір-бірінен ажыратылмайтын және
бәр-біріне тәуелді әлеуметтік ұя ретінде қарастырамыз. Топтың бір
бөлігіндегі өзгеріс басқа бөлігінің де жағдайын өзгертуін оның белгісі деп
білеміз.Шағын топтың негізгі ерекшеліктері:
• Топты құрайтын тұлғалар арасындағы тік немесе көлденең байланыс,
тығыз және жүйелі;
• Топ ішінде қызметтік және әлеуметтік рөлдерді бөлу;
• Қызығушылық, әлеуметтік қалпы, әдет-ғұрпы, салт-дәстүрінің
ортақтығы;
• Кеңістік пен уақыт арасындағы жеке оқшаулану;
Әрбір тұлға бір уақытта үлкен формальды және формальды емес топтарға
кіре алады. Адамның іс-әрекеті мен қоғамды ғылыми зерттеуде әлеуметтік
топтардың рөлі үлкен.
2 ҚАЗАҚ ЖӘНЕ ОРЫС ТІЛДЕРІНІҢ МИКРОӘЛЕУМЕТТІК ЖАСТАР БИЛИНГВАЛДЫ
ҚАУЫМДАСТЫҒЫНДАҒЫ ҚЫЗМЕТІ
2.1 Қостілділік – жастар билингвалды қауымдастығының басты сипаттамасы
Қостілділік көптеген отандық және шетелдік ғалымдармен қарқынды
зерттелуде бірақ әлі де бұл түсініктің мазмұны туралы бірауызды пікірлер
жоқ. Біз алдыңғы бөлімдерде мазмұнның қисынына (логикасына) сүйене отырып,
қостілділік құбылысының кейбір қырларын қозғаған болатынбыз. Бұл маңызды
сұрақтың төңірегіне қатысты барлық мәселелерді бүтіндей арнайы қарастыру
қажет.
Бұл қостілділікке арналған әдебиеттерде нақты анықтамаларды таба
алмаймыз немесе бұл ұғымның күнделікті пайдаланылатын түсіндірулері
кездеседі не болмаса бұл құбылыстың әртүрлі қырларымен сипаттама берудің
әртүрлі анықтамалары табылады. Қостілділіктің әртүрлі жақтарын
(лигвистикалық, әлеуметтік лнгвистикалық, философиялық, педагогикалық,
психологиялық және т.б) оқып үйрену зерттеу мақсатына байланысты, сондықтан
да феноменнің (атаудың) өзі мәндес, мағыналас анықтамаға бағынбайды. Алайда
біздің көзқарас бойынша қостілділіктің барлық қырлары бір-бірімен
байланысты, әртүрлі зерттеу бірін-бірі толықтыру арқылы қабылданады және
толық түсінік қалыптастыруға мүмкіндік береді.
Қостілділіктің мәнін ашу үшін, біріншіден, оның компоненттерінің
лингвистикалық статусын (дәрежесін) анықтап алу қажет. Осы жерде
келіспеушіліктер туындайды. О.С Ахманова былай дейді: Қостілділік бұл –
қарым-қатынастың әртүрлі жағдайында қолдануға болатын екі тілді бірдей
мүлткісіз меңгеру[24.83].
М.М Михаилов билингвизм мен диглоссияны айырып көрсетеді: Билингвизм –
тілдік қатынастағы генетикалық жағынан әр түрлі екі форманы меңгеру
диглоссияны тілдік қатынастағы генетикалық жағынан біртекті екі форманы
меңгеру. Бірақ, меңгеру бұл – қолдану емес, қабілет[4.45].
Қостілділік екі компонент болуғанда ғана бар: оның бірі ана тілі болуы
керек, екіншісі – меңгерілетін тіл. Әдетте, ана тілі әлеуметтік – этникалық
немесе әлеуметтік лингвистикалық категория ретінде саналады. М.Н. Губогла
оны, қашан, кіммен, не туралы, қандай мәселеге байланысты және адам
қаншалықты көп сөйлесетіндігіне, қай тілде ол жазады, оқиды және ойлануына
байланысты емес, өзінің белгілі бір ұлтқа немесе халыққа тән болуын тіл
арқылы ол қалай білдіретініне байланысты психологиялық категориялардың
қатарына жатқызады.
Этнопсихологиялық мәні жағынан ана тілі деген түсінікті бөліп
қарастырғанда, екі түрлі жағынан қарастыруға мүмкіндік береді: этникалық
өзіндік сананы құрайтын бөлігі ретінде және тіпті кеңірек-этникалық сана
ретінде.
Қостілділік дегенде екі тілді алма-кезек қолдану (оны іске асырушы
қостілді (екі тілді бірдей меңгерген адам) тұлға деп аталаады) деген
тәжірибеге сәйкес тұтастай тіл мамандарының арасында Вайнрайхтың анықтамасы
қабылданған. Бірақ бұл жағдайды жоюға тырысуда. Ә.М Акунзянов, Дж.Фишманның
пікірі мен бөлісе отырып,былай деп жазады: Бір ұлттық тілден
екіншісіне,ұлттық тілден диалектіге немесе тайпааралық тілге (ұлтаралыққа,
халықаралыққа) өту туралы сөз болмаса да, ережеге сәйкес,қостілділік сөйлеу
қатынасында қолданыста болады.
Қостілділік ұғымына бірауызды анықтаманың болмауы оның оқып үйренуде
әртүрлі ыңғайдан келуге әсер етті. А.Мартине былай дейді: Лингвистикалық
жақтан алып қарағанда қостілділік мәселесі мынған келіп тіреледі:бір-
бірімен қатынаста (контактіде) болатын бірнеше тілдік жүйені баядау үшін,
бірдей меңгеруде қиындық тудыратын жүйелердің арасындағы айырмашылықтарды
бөліп көрсету үшін және тілдер қатынасқа түскенде пайда болатын
интерференцияны болжау үшін және ең ақырында, қостілді қолданушылардағы әр
тілдің нормадан ауытқуын көрсету [11.126].
Қостілді ұжымның тіліне және сөйлеуіне қатысты қостілділіктің
лингвистикалық қырлары көптеген сұрақтарды қамтиды: бір-бірімен байланысты
екі тілдің құрылымдарының (структура) және элементтерінің ара-қатынасы;
қостілді ортада тілдердің қызметінің өзіне тән ерекшелігі; тілдердің
нормалануы мен лингвистикалық қалыпқа келуі, т.б Осы толық емес тізімдерден
–ақ, қостілділіктің лингвистикалық жағы көп жоспарлы және өз кезегінде
бірнеше аспектілерге (әлеуметтік лингвистикалық, құрылымды (структуралы)
лингвистикалық, психологиялық, функциялық, нормативті) бөлінетіндігін көру
қиын емес.
Сөйлеу іс-әрекеті жағынан алып қарағанда, қостілділіктің кейбір
мәселелері психолингвистиканың да, әлеуметтік лингвистиканың да ортақ
мәселесі болып табылады. Жеке, дара (индивидуалды) қостілділік
психолингвистиканың зерттеу нысаны болуы мүмкін, бірақ оның кейбір
кеңістіктерде қызмет атқаруы, мысалы, көркем әдебиет саласында әлеуметтік
лингвистикалық жағынан да қарастырылуы тиіс.
Көріп отырғанымыздай, қостілділік оның барлық негізгі қасиеттері мен
белгілерін көрсете алатындай анықтамаларды алмаған. Біз оның бүтіндей
тұлғасын көрсете алатын ұғымды ойлап табу керек деп есептейміз. Бұл
құбылысқа өзіміздің түсінігімізді ұсынып көрейік:
1. Қостілділік бұл, ең алдымен, гетерогенді екі тілдің өзара әрекеттестігін
көрсететін процесс. Әрине, бұл процесс екі тілде де көрініс табады
немесе кем дегенде біреуінен көрініс табады.
2. Қостілділік мынадан көрініс табады:
a) Тарихи жақтан алып қарағанда әртүрлі тілді халықтың қарым-қатынаста
қажеттіліктерін қанағаттандыратын азық ретінде; (этностардың тарихи
қарым-қатынасының нәтижесі ретінде)
ә) Қолданылу аясының өсуі немесе тарылуы және билингвтердің санының
өзгеруі;
б) Интерференция, кірігу сияқты лингвистикалық құбылыстарда;
Қостілділікті қарастырғанда мынандай үш жағдайды ескеру керек: тілдік
құзыреттілік, жүзеге асу, тілдік бағдарлау. М. Губогло былай дейді: Тілдік
құзыреттіліктен тілді меңгеру дәрежесі (және тілдерді меңгеру), сөйлеу
әрекетінен бір, екі немесе одан да көп тілдер қолданысын, өмірдегі түрлі
жағдайлардан, тілдік бағдарлардан билингв немесе полилингв адамның әр түрлі
тілдерге психологиялық көзқарасын көреміз. Зерттеуші өз сөзін былай деп
нақтылайды: Тілдік құзыреттіліктен (потенциялды қостілділік) бір немесе
бірнеше тілде сөйлеу деңгейі көрінеді, ал сөйлеу әрекеті бойынша (шынайы
қостілділік) тіршіліктің барлық саласында бір немесе бірнеше тілдің шынайы
қолданысы. Егер тілдік құзыреттілік пен тілдік әрекет арасында айырмашылық
болмаса, онда әрбір адам өзі еркін сөйлейтін тілді қолданылуын көруге
болатын еді. Бірақ ондай байланыс байқалмайды. Қостілділіктің негізі бола
алатын тілдік құзыреттілік пен сөйлеу әрекетіне байланысты объективті және
субъективті факторлармен ір түрлі тілдерді пайдаланумен анықталады.
Қостілділік бұл – гетерогенді әлеуметтегі бір ұлт өкілдерінің екі тілді
синхронды пайдалануы. Бүкіл әлеуметті қамтыған қостілділік жеке билингвизм
(топтық) мен бір лингвемалық әлеуметке қарағанда қостілді қоғам немесе
билингвалды әлеумет деп атауға болады.
Қостілділіктің табиғатын одан әрі түсіну үшін, қайдан, қашан, неден
қостілділік фактісі басталады деген сұраққа жауап іздеу керек. Белгілі бір
территория аумағында гетерогенді ортада жеке қостілді адамдардың болуымен
анықталады. Біртекті қоғамда ондай адамдардың болуы мүмкін емес. Біз жеке
адамдар арқылы жеке тілдерді үйрену мүмкіндігін жоққа шығармаймыз. Бірақ
оны жүзеге асыру үшін тілдік орта керек екені анық. Жеке адамдардың
қостілділігі топтық болып, одан соң микроәлеуметтік қауымдастық аумағында
өседі. Тіпті макроәлеуметтік қауымды да қамтуы мүмкін.
Білім беру мазмұнының жаңартылуына байланысты білім алушының
шығармашылық тұлғалық әлеуетін дамыту мен тілдік білімді тереңдетуге аса
көңіл бөлінуде.
Тілдік білімді тереңдету, біздіңше, қостілді білім беру және
қостілділік негізінде қалыптасатын жағдай. Қос тілді білім берудің
әлеуметтік лингвистикалық және психолингвистикалық қырлары бүгінгі күні
қарқынды зерттелуде. Қостілділік және көптілділік қазіргі өмір талабы,
айнымас өмір шындығы.
Қостілділіктің табиғаты, қоғамдағы функциясы, пайда болу себептері
ментүрлері, қостілділікті қалыптастырудағы тілдік орта, тілдік жағдайдың
әлеуметтік лингвистикалық проблемалары терең және жан-жақты зерттелу
үстінде. Біз аталмыш проблеменың профессор Б.Хасановтың қарастыратын
қостілділікті қалыптастыру қостілділікті қалыптастыру мен дамытудағы арнайы
оқытудың ролі мен функциясы туралы мәселені ғана көтермекпіз.
Сонымен қостілділікті Б.Х.Хасанов тілдік қатынас (языковой контакт)
жемісі деп қарастырып, оның әлеуметтік тарихи құбылыс ретінде көптілді
әлеуметтік ортада тілдер қатынасқа түскен нақты жағдайда пайда болатынын
айтады және де этносаралық қарым- қатынас жағдайы мен қызмет бабында
қатынас құралы боларлық ортақ тіл қажеттілігі қайда болса – қостілділік
сонда пайда болады дей келе, қостілділіктің пайда болуының мына шарттарын
көрсетеді:
• Әр түрлі халықтар тұратын мемлекеттер:
• Аралас ұлттық құрамды адамдардан тұратын әлеуметтік орта;
• Көптілді еңбек ұжымдарды;
• Ұлттық аралас құрамды оқушылар мен студенттер тұратын оқу
орындары;
• Аралас некелі жанұя;
• Әртүрлі халықтардың саяси, экономикалық, ғылыми, мәдени, спорттық
өмірінде тұрақты тілдік қатынас орнаған елдер.
Қостілділіктің тілдік орта сияқты табиғи және жасанды түрлері
ажыратылады. Табиғи және жасанды қостілділіктің қалыптасуы мен олардың
арасындағы айырмашылықтарды А.Е.Карлинский нақты талдап, мынадай
критерийлерін көрсеткен:
• Қостілділіктің пайда болу көздерінің әр түрлілігі: табиғи
қостілділік тікелей қатынас, ал жасанды қастілділік жанама
қатынас, яғни жасанды жасалған (оқыту) орта.
• Қостілділік мақсаттары: табиғи қостілділіктегі тілді оқып
білу түпкі мақсат емес, тек қана ақпарат алмасуда қарым-
қатынас құралы болса жасанды қостілділіктің мақсаты оқылған
тілді кәсіби немесе жеке мақсатта қолдану;
• Табиғи қостілділікке тілді меңгеру стихиялы түрде болса,
жасанды қостілділікті қалыптастыру оқытушы арқылы жүзеге
асады. Табиғи қостілділіктегі негізгі үйретуші фактор
табиғи тілдік орта болып тбылады, ал жасанды қостілділікте
тілді меңгеру үдерісі оқыту арқылы іске асады.
Аталып өткен табиғи және жасанды қостілділік арасындағы айырмашылықтар
негізінде елімізде қалыптасқан және қалыптастырылатын қазақ-орыс, орыс-
қазақ қостілділіктерінің түрлері ажыратылып, оларды жүзеге асырушы негізгі
құралдар мен әдістер, тәсілдер жасалуы тиіс.
2. Диглоссия – микроәлеуметтік жастар қауымдастығының негізгі белгісі
ретінде
Кез келген жағдаят қашанда оны құрайтын тілдік құрылымдардың
арақатынасы және олардың қызметі арқылы сипатталады, сондықтан тілдік
жағдаятты қарастырылып отырған микроәлеуметтік қауымдастық аясында
адекваттық бағалау үшін қазақ және орыс тілдерін тек қостілділік тұрғысынан
ғана емес, сонымен қатар диглоссия тұрғысынан функционалды бөлудің маңызы
зор.
Диглоссия терминінің мағынасы мен оны шынайылығы төңірегіндегі ойлар
пікірталас тудырып келеді. Сондықтан еңбекте бұл туралы әлеуметтік
лингвистикамен айналысатын ғалымдардың әр түрлі пікірлерін кездестіруге
болады.
Ч.Фергюсон (1959) ұсынған Д термині (грек.di екі, грек. gramma жазба)
сөйлеуде тілдің бірнеше нұсқасының қолданылуымен түсіндіріледі.
Ч.Фергюсонның пікірінше, д – бұл тілдің әртүрлі нұсқаларын айырықша
ұйымдастырылуы және жүйені тұрақтандыруға көмектесетін әлеуметтік
факторлардың шеберлікпен ұйымдастырылуы.
Ч.Фергюсон д-ның әр түрлі елдердегі төрт түрлі жағдайын зерттеді. Ол әр
жағдайдағы д-ның жоғарғы түрі (Н) пен төменгі түрін (L) бөліп көрсетті.
Бұл төрт тілдік жағдайдың қызық сипатын Н пен L-дың лингвистикалық
табиғатымен яғни, олардың сәйкестендіріліп қолданылуымен, мәртебелерінің
ажыратылуымен, талап етілу жолдарымен және сонымен қатар олардың д туғызу
үшін және оны тұрақты жүйе ретінде сақтап тұру үшін өзара әрекетке түсуімен
түсіндіруге болады, - дейді ғалым. Сөйтіп д-ның жоғарғы түрі уағыз,
насихат айтуда, ресми хат алмасуда, университет дәрістерінде, радио мен
газетте, поэзияда қолданылса, д-ның төменгі түрі қзметші, малайлармен,
отбасы мүшелерімен, әріптестермен, достармен сөйлескенде, фольлор мен
мыльная опера жанрында қолданылған.
Диглоссия жағдайында қоғам екі түрлі тапқа: біріншісі білім алу
мүмкіндігі бар сауатты жоғарғы тапқа, екіншісітек L-ға білікті, халықтың
басым бөлігін құрайтын төменгі тапқа бөлінеді. Тоғыз категориядан тұратын
(қызмет, мәртебе, әдеби мұра, жинақ, стандарттау,тұрақтылық, лексика,
фонология) осы ұғымдарды қарастыра келе Ч.Фергюсон мынадай анықтама береді:
Диглоссия – тілдің алғашқы диалектілеріне стандарт формалар қосылатын
тұрақты жағдаяты (жағдайы) Ч.Фергюсон әлеуметтік және тілдік құрылымдар
арасында өте терең байланыстар бар екенін де атап өтеді.
Ч.Фергюсон диглоссияны жоғарғы – төменгі принципімен зерделей
келе,кесте ұсынады. Ғалымның сол кестесін пайдалана отырып, біз
микроәлеуметтік жастар қауымдастығындағы қазақ-орыс тілдерін өмірдің түрлі
саласындағы әдеби тілді (кодталған және ауызекі) көрсететін жоғарғы және
төменгі бағандарға бөлуге тырыстық.
Тілді қолданудың типтік салалары және оларды диглоссияның жоғарғы-
төменгі принципі бойынша бөлу.
Қазақ тілі Орыс тілі
Қолданылу саласы
Тұрмыста-шаруашылықта 16 15 4 5
Оқуда 20 0 18 2
Қоғамдық ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz