Түркілер дүниетанымы
Кіріспе
Түркілер империясы мен мемлекеттерінің қысқаша тарихнамасы
Көне түркі жазба әдебиеті
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Түркілер империясы мен мемлекеттерінің қысқаша тарихнамасы
Көне түркі жазба әдебиеті
ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР
Бұл тарихи – этнографиялық анықтамада түркі халықтары мен ұлыстарына этнографиялық сипаттама берілген. Түркі тектес халықтардың аталуы, мекендейтін елдері, таралған территориясы, жиынтық саны, антропологиялық кескін-келбеті, тарихи, тілі мен диалектілері, әдебиеті мен музыкасы, діни наным-сенімі, этногенезі мен этникалық тарихы, шаруашылығы, дәстүрлі тұрмыс-тіршілігі, ұлттық тағамдары мен ұллтық спорт түрлері, әлеуметтік құрылымы, туыстық қарым-қатынасы, ұлттық мәдениеті, рухани байлығының өзіндік өрнегі, ұрпақ тәрбиелеу үрдісі, әдет-ғұрыпы, ұлттық бітім болмысы мен қазіргі әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайы төңірегінде мәліметтер көп.
Түркі тілді әлем сөз болғанда, кең-байтақ алып Еуразия құрлығының көп бөлігін мекендейтін бауырлас халықтар көз алдымызға келеді. Бұлар – түркі тілдес алты тәуелсіз мемлекет: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Әзербайжан, Түркменстан, Қырғызстан. Мұның сыртында Ресей Федерациясы, Иран, Қытай сияқты іргелі елдердің әрқайсысында 10 милионнан 15 миллионға дейін түркі тілдес бауырларымыз мекендейді. Миллиондаған қандастарымыз Ауғаныстан, Болгария, Ирак, Югославия, Моңғолия, Кипр, Грекия сияқты елдерде тұрып жатыр. Түркі тілдес ағайындар Кіші Азия мен Солтүстік Африкада, Латын Америкасы мен Австралияда, Еуропа елдерінде де қоныстанған. Бір сөзбен айтқанда, түркі тілдес ұлт пен ұлыстар төрткүл дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен.
Дүние жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы жиынтық саны 150 миллиондай. Бұл халықтардың толық тізімі 40-қа жетеді деп жүреміз. Олардың арасында саны 10 миллионның асатын ең көп санды төрт халыққа түрік, өзбек, азербайжан мен қазақтар жатады. Олардан кейінгі жалпы саны бір миллионнан он миллионға дейінгілерге ұйғыр, татар, түрікмен, қырғыз, чуваш, башқұрттар жатады. Кейбір түркі ұлыстарының дәл саның анықтап айту қиын.
Түркі тілді әлем сөз болғанда, кең-байтақ алып Еуразия құрлығының көп бөлігін мекендейтін бауырлас халықтар көз алдымызға келеді. Бұлар – түркі тілдес алты тәуелсіз мемлекет: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан, Әзербайжан, Түркменстан, Қырғызстан. Мұның сыртында Ресей Федерациясы, Иран, Қытай сияқты іргелі елдердің әрқайсысында 10 милионнан 15 миллионға дейін түркі тілдес бауырларымыз мекендейді. Миллиондаған қандастарымыз Ауғаныстан, Болгария, Ирак, Югославия, Моңғолия, Кипр, Грекия сияқты елдерде тұрып жатыр. Түркі тілдес ағайындар Кіші Азия мен Солтүстік Африкада, Латын Америкасы мен Австралияда, Еуропа елдерінде де қоныстанған. Бір сөзбен айтқанда, түркі тілдес ұлт пен ұлыстар төрткүл дүниенің түкпір-түкпіріне тарап кеткен.
Дүние жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы жиынтық саны 150 миллиондай. Бұл халықтардың толық тізімі 40-қа жетеді деп жүреміз. Олардың арасында саны 10 миллионның асатын ең көп санды төрт халыққа түрік, өзбек, азербайжан мен қазақтар жатады. Олардан кейінгі жалпы саны бір миллионнан он миллионға дейінгілерге ұйғыр, татар, түрікмен, қырғыз, чуваш, башқұрттар жатады. Кейбір түркі ұлыстарының дәл саның анықтап айту қиын.
«Көне түркі жазба мұралар тарихы» Алматы 2004
«Түбі бір түркілер» Алматы 2000
«Тарих қойнауынан» Алматы 2004
«Алтын төркін» Алматы 2004
«Түбі бір түркілер» Алматы 2000
«Тарих қойнауынан» Алматы 2004
«Алтын төркін» Алматы 2004
Түркілер дүниетанымы.
Бұл тарихи – этнографиялық анықтамада түркі халықтары мен ұлыстарына
этнографиялық сипаттама берілген. Түркі тектес халықтардың аталуы,
мекендейтін елдері, таралған территориясы, жиынтық саны, антропологиялық
кескін-келбеті, тарихи, тілі мен диалектілері, әдебиеті мен музыкасы, діни
наным-сенімі, этногенезі мен этникалық тарихы, шаруашылығы, дәстүрлі тұрмыс-
тіршілігі, ұлттық тағамдары мен ұллтық спорт түрлері, әлеуметтік құрылымы,
туыстық қарым-қатынасы, ұлттық мәдениеті, рухани байлығының өзіндік өрнегі,
ұрпақ тәрбиелеу үрдісі, әдет-ғұрыпы, ұлттық бітім болмысы мен қазіргі
әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайы төңірегінде мәліметтер көп.
Түркі тілді әлем сөз болғанда, кең-байтақ алып Еуразия құрлығының
көп бөлігін мекендейтін бауырлас халықтар көз алдымызға келеді. Бұлар –
түркі тілдес алты тәуелсіз мемлекет: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан,
Әзербайжан, Түркменстан, Қырғызстан. Мұның сыртында Ресей Федерациясы,
Иран, Қытай сияқты іргелі елдердің әрқайсысында 10 милионнан 15 миллионға
дейін түркі тілдес бауырларымыз мекендейді. Миллиондаған қандастарымыз
Ауғаныстан, Болгария, Ирак, Югославия, Моңғолия, Кипр, Грекия сияқты
елдерде тұрып жатыр. Түркі тілдес ағайындар Кіші Азия мен Солтүстік
Африкада, Латын Америкасы мен Австралияда, Еуропа елдерінде де қоныстанған.
Бір сөзбен айтқанда, түркі тілдес ұлт пен ұлыстар төрткүл дүниенің түкпір-
түкпіріне тарап кеткен.
Дүние жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы жиынтық
саны 150 миллиондай. Бұл халықтардың толық тізімі 40-қа жетеді деп жүреміз.
Олардың арасында саны 10 миллионның асатын ең көп санды төрт халыққа түрік,
өзбек, азербайжан мен қазақтар жатады. Олардан кейінгі жалпы саны бір
миллионнан он миллионға дейінгілерге ұйғыр, татар, түрікмен, қырғыз,
чуваш, башқұрттар жатады. Кейбір түркі ұлыстарының дәл саның анықтап айту
қиын.
Талай ауыр кезеңді, қиын-қыстау заманды бастан кешіріп, тағдыр
тауқыметімен тоз-тоз болып, иелік еткен жерінен айрылып қалған түркі
тайпаларының рухани болмысы мен халықтық сана-сезімінің жұқара бастаған
кезі, игі дәстүрінен көз жазып қала жаздаған тұсы, бір халық ретінде
қалыптасудың аз-ақ алдында тұрған жұрттардың бөлек ұлыс болып, ажырап
кеткен кезі аз болған жоқ. Мәселен, қазақ, қарақалпақ, ноғай, құрама,
маңғыт тағы басқа қыпшақ түркілерінің тілінің, мәдениеті мен бітім-
болмысының өте-мөте жақындығына қарамастан, уақыт озған сайын бір-бірінен
ара жігі ажырап, бөлек ұлт пен ұлысқа айналғаны немесе басқа этносқа
қосылып кеткені белгілі. Таяу уақытқа дейін бір этносқа біріге алмай келген
ұлыстар бар. Зерттеушілердің айтуынша, ерте заманнан бергі түркі
ұлыстарының жері, елі, әр алуан рулық, тайпалық құрылымы, тұрмыс-тіршілігі
туралы мәліметтер грек , рим, орыс, парсы, араб, тибет жазба
ескерткіштерінен, әсіресе құнды да мол деректер қытай жылнамасы мен армян
жазбаларынан табылған.
Еуразия құрлығының дәл кіндік ортасына орналасқан Қазақстанның, қазақ
жерінің кең-байтақ территорияға шашырай қоныстанып келген бүкіл түркі
халықтары мен ұлтарынның ата жұрты, ежелгі тұрағы, қара шаңырағы екені
бүгіндне еске алынуда.
552 – 745 жылдары Алтай мен Жетісу аралығында Түрік қағанаты мемлекеті
өмір сүріп, көк түріктің бөрілі байрағы көтерілген. Халықтардың ұлы қоныс
аударуы деп аталатын кезенде түркі тайпалары Батыс Еуропаға дейін жетіп,
шашырай қоныстанған. өмірі ат үстінде өткен түркі жұртының ұлан-байтақ
Дешті қыпшақ даласынан бастап шығысы Байқал көлінен, батысы Дунай өзеніне
дейінгі аралықта атының тұяғының ізі тимеген атырабы кемде-кем дейді
тарихшылар. Ертістен Украинаға дейінгі Дешті қыпшақ даласында көшіп-қонып
тіршілік еткен қыпшақтар жауынгер де еркіндік сүйгіш халық болғандықтан,
басқа тайпалар олармен тату көршілік қатынас орнатуға тырысқан. Грузин
патшасы Давид IV өз мемлекетін шетелдік шапқыншылықтан қорғау мақсатымен,
қыпшақ қызына үйленді әрі көптеген қыпшақтың Грузияға қоныс аударып,
отырықшы халыққа айналуына себепкер болды. XIII ғасырда Дунай жағалауына
дейін жеткен қыпшақ тайпасының орнығуына мадьяр елінің билеуші топтары
қарсылық білдірмей, олармен бірыңғай одақ құруға әрекеттенді. Ерте кездегі
Мысыр (Египет) сұлтаны қыпшақ жауынгерлерінен ерекше жасақ құрып, олар
тарихта мамлюктер деген атпен әйгілі болды. Мамлюктердің бертін келе өкімет
билігін күшпен өзіне қаратқан кезі де белгілі. өз ата жұртынан бөлініп, көп
ғасыр өзге тілді ортаға тап болған осы аталған қыпшақ тайпалары жергілікті
халықпен қоян-қолтық араласып, олардың тұрмыс – тіршілігін, тілін
қабылдауға мәжбүр болған.
Түркі халықтарын бір – бірімен жақындастыратын алтын көпір – салт-
санасы, мәдениеті мен өнері. Біздің ежелгі тарихымыз бен мәдениетіміз
ортақ, бүгінгі арман-мақсатымыз ортақ. Халқын сүйген салтында сүйеді. Түркі
елдері ғибраты мол ғұрпын, сарабдал салтын, ұлттық дәстүрін, үйлесімді де
әдемі әдетін кейінгі ұрпақтың бойына дарытып, сүйегіне сіңіріп орнықтыруға
ат салысуда. Халықтық педагогиканың озық үлгілерін оқу-ағарту ісімен
ұштастыру да өз жемісін бермек.
Түркілер империясы мен мемлекеттерінің қысқаша тарихнамасы
Түркілердің тарихы VII – VIII ғасырларда жазылған Орхон Енисей
жазбалары арқылы белгілі. Ол ескерткіштер – бір замандарда түркілер
мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Монголия жеріндегі Орхон өзені
маңайынан табылған құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар Орхон – Енисей
жазуы деп аталып кеткен. Ескерткіштер – VII–VIII ғасырлардағы түркі ру
– тайпаларының іргелі елі Түркі қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге
қаған (хан), Күлтегін (әскер басы), Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) сияқты атақты
адамдарға арнап тұрғызылған құлыптастағы жазулар.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо –
Сайдан көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас
кірпіштермен қоршалған. Қоршауға кіре берісте мәрмәр тастан қашалған екі
қошқардың мүсіні орнатылған. Одан басқа бұл жерден тастан ойылған
тасбақаның, адамның мүсіндері табылған. Жазуы бар мәрмәр тастың биіктігі –
3, 15, ені 1, 24, қалыңдығы 0, 41 метр. Ескерткіш текстері Түркі қағандығы
дәуірінде қолданылған түркі және қытай жазуларымен екі тілде тас бетіне
ойылып жазылған. Ескерткіштің шығыс, түстік, терістік беттеріне ескі түркі
жазуымен, ал батыс жақ бетіне қытайша жазылған. Орхон – Енисей
құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе, 1889 жылы орыс ғалымы Н. М.
Ядринцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына
іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В. Томсен оқып, 1893 жылы
неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді). Академик В. В. Радлов
басқарған Ресей архологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба
ескерткіштерді орыс тіліне аударып, 1894, 1897 жылдары жариялады. Шын
мәнінде Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С. Е. Малов болды. Ол
Орхон – Енисей жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
Әрине, қандай да бір халықтың тарихы мен оның мәдени өмірін зерттеп
білу үшін алдымен сол халықтың тілін білу шарт. Бірақ, өкінішке орай, сол
кездегі зерттеулер түркі халықтарының тілінде жазылмаған. 1893 жылы П. М.
Мелиоранский Орхон жазбалары жайындағы жеке зерттеулерге бірінші болып
түркі ханы Елтеріс немесе Құтлұғ династиясы кезеңіндегі тарихи,
географиялық, этнографиялық жағдайларға және VII – VIII ғасырлардағы
түркілердің ішкі тарихи ахуалына терең шолу жасайды.
Көшпенділердің жазу мәдениетінің тарихы сонау VII ғасырдың сына
(руна) жазуынан бастау алатын әлем тарихшылары бүгінде амалсыз мойындап
отыр.
Орхон-Енесей жазбаларының мазмұны мен мағынасына қарап көшпенді
халықтың өмірі үнемі дүрбелең жағдайда өткеніне көз жеткізсек те, мәдениеті
төмен болмаған. Бұл жазбалар - өздерін түркіміз деп есептеген, VI ғасырда
Қытай шекарасынан сонау Иран мен Византияға дейін созылып жатқан кең далаға
өз билігін жүргізген жауынгер халықтың еншісі.
Орхон жазбалары түркілердің 630 жылдан бастап 680 жылға дейін жарты
ғасыр бойы Қытай билеушісінің қол астында болғанын және жаңа хандардың
билігінен құтылып, аз уақытқа болса да өздерінің батыстағы тегі бір
туыстарын өзіне бағындырғанын баян етеді.
Жазбалардың қытай қожалығының тұсында мәдениетті елдердегі сияқты
аристократия өздерінің ежелгі артықшылықтарын сақтап қалу үшін қарапайым
халыққа қарағанда жат жұрттың езгісіне көніп, өз халқының салт-дәстүрлеріне
опасыздық еткендері аңғарылады.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында Орхондық түркі жазба деректері тұтас
бір тарихи – лингвистикалық зерттеулерді дүниеге әкелді. Солардың ішінде
Күлтегін және Тоныкөк жазбасынзерттеген Ф. Хрит, Г. Е. Грумм-Гржимайло
Түркі қағандарынан Ильтеріс – Құтлық қаған, Мочжо – Қапаған қаған, ал
Могильян – Білге қаған екенін дәлелдейді.
Біздің заманымыздың I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық
орта бірте-бірте өзгере бастады. Биліктің әлеуметтік және саяси-аумақтық
консолидациясының жедел дамуы I мыңжылдықтың екінші жартысында Оңтүстік
Сібір, Орталық және Орта Азия, төменгі Еділ және Солтүстік Сібір
аумақтарында бірнеше түркі тілді тайпалардың және қағандықтардың
қалыптасуына алып келді. Олар: бірінші Түркі қағандығы – Шығыс түркі
қағандығы, Батыс түркі қағандығы, ұйғыр, түргеш қағандығы, Енисей
қырғыздарының, Хазар, Бұлғар, Қарлұқ, Қарахан, Қимақ және Арал бойы
оғыздарының Қыпшақ, Хорезм мемлекеттері немесе империясы. Дәл осы уақытта
қазіргі түркі тілді тайпалардың этникалық-саяси бірігуі қалыптасқан еді.
Осы дәуірде түркілердің рухани мәдениеті де жаңа сатыға көтерілген болатын.
Түркі жазба мәдениеті мен сына жазуы, хатқа түскен түркі әдебиеті
қалыптасты. Түркілер өздеріне алғашқы рет діни түсініктерді, нанымдары –
буддизм, християн, манихей, ислам діндерінің негізінен басқа да өркениет
жеттістіктерін қабылдады. Көшпелі және жартылай көшпелі өмір кеше отырып,
біртіндеп қалалық және отырықшы тұрмысқа көшті. Отырықшылыққа көшкен
тайпалар өзіндік өркениетті мәдениет түркілерін қалыптастырды, олар сол
кездегі әлемдік мәдениетте өзіндік орын алды.
Осы процестердің бәрін ұлы далада өмір сүрген көп теген тайпалардың
бірінің ғана тән немесе қазіргі түркі тілдес тайпалардың бірінің ғана
тікелей тарихы деп қарауға болмайды. Евразияның түркі тектес халықтары
өздерінің алдындағы тайпалар сияқты ұзақ уақыт бойы түркі тілді халықтардың
бәріне ортақ тарихты жасады. Тарих аренасында бір тайпаның орнын екінші
ауыстыруын алдыңғы тайпаның тарихтан өшуі деп есептеуге болмайды. Олар
пайда болған жаңа тайпаның саяси құрамынан, әр елдіктердің, сақтардың,
хұндардың этникалық топтарынан көрініс беріп, өзгеріске ұшыраған түрде
тарих сахынасына қайта шығады. Түркі тайпалары қола дәуірінде пайда болып,
ари, скиф-сақ, хұн дәуірлерін басынан көшірсе де, олардың бірлестігі
жоғалған жоқ. Тек көне түркі дәуірінде ғана этникалық негізде тарих
аренасынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл тарихи – этнографиялық анықтамада түркі халықтары мен ұлыстарына
этнографиялық сипаттама берілген. Түркі тектес халықтардың аталуы,
мекендейтін елдері, таралған территориясы, жиынтық саны, антропологиялық
кескін-келбеті, тарихи, тілі мен диалектілері, әдебиеті мен музыкасы, діни
наным-сенімі, этногенезі мен этникалық тарихы, шаруашылығы, дәстүрлі тұрмыс-
тіршілігі, ұлттық тағамдары мен ұллтық спорт түрлері, әлеуметтік құрылымы,
туыстық қарым-қатынасы, ұлттық мәдениеті, рухани байлығының өзіндік өрнегі,
ұрпақ тәрбиелеу үрдісі, әдет-ғұрыпы, ұлттық бітім болмысы мен қазіргі
әлеуметтік-экономикалық, саяси жағдайы төңірегінде мәліметтер көп.
Түркі тілді әлем сөз болғанда, кең-байтақ алып Еуразия құрлығының
көп бөлігін мекендейтін бауырлас халықтар көз алдымызға келеді. Бұлар –
түркі тілдес алты тәуелсіз мемлекет: Түркия, Қазақстан, Өзбекстан,
Әзербайжан, Түркменстан, Қырғызстан. Мұның сыртында Ресей Федерациясы,
Иран, Қытай сияқты іргелі елдердің әрқайсысында 10 милионнан 15 миллионға
дейін түркі тілдес бауырларымыз мекендейді. Миллиондаған қандастарымыз
Ауғаныстан, Болгария, Ирак, Югославия, Моңғолия, Кипр, Грекия сияқты
елдерде тұрып жатыр. Түркі тілдес ағайындар Кіші Азия мен Солтүстік
Африкада, Латын Америкасы мен Австралияда, Еуропа елдерінде де қоныстанған.
Бір сөзбен айтқанда, түркі тілдес ұлт пен ұлыстар төрткүл дүниенің түкпір-
түкпіріне тарап кеткен.
Дүние жүзі бойынша түркі тілдес халықтардың бүгінгі таңдағы жиынтық
саны 150 миллиондай. Бұл халықтардың толық тізімі 40-қа жетеді деп жүреміз.
Олардың арасында саны 10 миллионның асатын ең көп санды төрт халыққа түрік,
өзбек, азербайжан мен қазақтар жатады. Олардан кейінгі жалпы саны бір
миллионнан он миллионға дейінгілерге ұйғыр, татар, түрікмен, қырғыз,
чуваш, башқұрттар жатады. Кейбір түркі ұлыстарының дәл саның анықтап айту
қиын.
Талай ауыр кезеңді, қиын-қыстау заманды бастан кешіріп, тағдыр
тауқыметімен тоз-тоз болып, иелік еткен жерінен айрылып қалған түркі
тайпаларының рухани болмысы мен халықтық сана-сезімінің жұқара бастаған
кезі, игі дәстүрінен көз жазып қала жаздаған тұсы, бір халық ретінде
қалыптасудың аз-ақ алдында тұрған жұрттардың бөлек ұлыс болып, ажырап
кеткен кезі аз болған жоқ. Мәселен, қазақ, қарақалпақ, ноғай, құрама,
маңғыт тағы басқа қыпшақ түркілерінің тілінің, мәдениеті мен бітім-
болмысының өте-мөте жақындығына қарамастан, уақыт озған сайын бір-бірінен
ара жігі ажырап, бөлек ұлт пен ұлысқа айналғаны немесе басқа этносқа
қосылып кеткені белгілі. Таяу уақытқа дейін бір этносқа біріге алмай келген
ұлыстар бар. Зерттеушілердің айтуынша, ерте заманнан бергі түркі
ұлыстарының жері, елі, әр алуан рулық, тайпалық құрылымы, тұрмыс-тіршілігі
туралы мәліметтер грек , рим, орыс, парсы, араб, тибет жазба
ескерткіштерінен, әсіресе құнды да мол деректер қытай жылнамасы мен армян
жазбаларынан табылған.
Еуразия құрлығының дәл кіндік ортасына орналасқан Қазақстанның, қазақ
жерінің кең-байтақ территорияға шашырай қоныстанып келген бүкіл түркі
халықтары мен ұлтарынның ата жұрты, ежелгі тұрағы, қара шаңырағы екені
бүгіндне еске алынуда.
552 – 745 жылдары Алтай мен Жетісу аралығында Түрік қағанаты мемлекеті
өмір сүріп, көк түріктің бөрілі байрағы көтерілген. Халықтардың ұлы қоныс
аударуы деп аталатын кезенде түркі тайпалары Батыс Еуропаға дейін жетіп,
шашырай қоныстанған. өмірі ат үстінде өткен түркі жұртының ұлан-байтақ
Дешті қыпшақ даласынан бастап шығысы Байқал көлінен, батысы Дунай өзеніне
дейінгі аралықта атының тұяғының ізі тимеген атырабы кемде-кем дейді
тарихшылар. Ертістен Украинаға дейінгі Дешті қыпшақ даласында көшіп-қонып
тіршілік еткен қыпшақтар жауынгер де еркіндік сүйгіш халық болғандықтан,
басқа тайпалар олармен тату көршілік қатынас орнатуға тырысқан. Грузин
патшасы Давид IV өз мемлекетін шетелдік шапқыншылықтан қорғау мақсатымен,
қыпшақ қызына үйленді әрі көптеген қыпшақтың Грузияға қоныс аударып,
отырықшы халыққа айналуына себепкер болды. XIII ғасырда Дунай жағалауына
дейін жеткен қыпшақ тайпасының орнығуына мадьяр елінің билеуші топтары
қарсылық білдірмей, олармен бірыңғай одақ құруға әрекеттенді. Ерте кездегі
Мысыр (Египет) сұлтаны қыпшақ жауынгерлерінен ерекше жасақ құрып, олар
тарихта мамлюктер деген атпен әйгілі болды. Мамлюктердің бертін келе өкімет
билігін күшпен өзіне қаратқан кезі де белгілі. өз ата жұртынан бөлініп, көп
ғасыр өзге тілді ортаға тап болған осы аталған қыпшақ тайпалары жергілікті
халықпен қоян-қолтық араласып, олардың тұрмыс – тіршілігін, тілін
қабылдауға мәжбүр болған.
Түркі халықтарын бір – бірімен жақындастыратын алтын көпір – салт-
санасы, мәдениеті мен өнері. Біздің ежелгі тарихымыз бен мәдениетіміз
ортақ, бүгінгі арман-мақсатымыз ортақ. Халқын сүйген салтында сүйеді. Түркі
елдері ғибраты мол ғұрпын, сарабдал салтын, ұлттық дәстүрін, үйлесімді де
әдемі әдетін кейінгі ұрпақтың бойына дарытып, сүйегіне сіңіріп орнықтыруға
ат салысуда. Халықтық педагогиканың озық үлгілерін оқу-ағарту ісімен
ұштастыру да өз жемісін бермек.
Түркілер империясы мен мемлекеттерінің қысқаша тарихнамасы
Түркілердің тарихы VII – VIII ғасырларда жазылған Орхон Енисей
жазбалары арқылы белгілі. Ол ескерткіштер – бір замандарда түркілер
мекендеген Енисей өзенінің бойы мен қазіргі Монголия жеріндегі Орхон өзені
маңайынан табылған құлпытастағы жазулар. Сондықтан олар Орхон – Енисей
жазуы деп аталып кеткен. Ескерткіштер – VII–VIII ғасырлардағы түркі ру
– тайпаларының іргелі елі Түркі қағандығының тұсында тасқа қашалған Білге
қаған (хан), Күлтегін (әскер басы), Тоныкөк (ақылшы, кеңесші) сияқты атақты
адамдарға арнап тұрғызылған құлыптастағы жазулар.
Өтікен тауының шығыс жағындағы Орхон өзені жағалауына, қазіргі Кошо –
Сайдан көлінің жағасына тұрғызылған бұл құлпытастар шоғырының айналасы тас
кірпіштермен қоршалған. Қоршауға кіре берісте мәрмәр тастан қашалған екі
қошқардың мүсіні орнатылған. Одан басқа бұл жерден тастан ойылған
тасбақаның, адамның мүсіндері табылған. Жазуы бар мәрмәр тастың биіктігі –
3, 15, ені 1, 24, қалыңдығы 0, 41 метр. Ескерткіш текстері Түркі қағандығы
дәуірінде қолданылған түркі және қытай жазуларымен екі тілде тас бетіне
ойылып жазылған. Ескерткіштің шығыс, түстік, терістік беттеріне ескі түркі
жазуымен, ал батыс жақ бетіне қытайша жазылған. Орхон – Енисей
құлпытастарын алғаш Г. Спасский зерттесе, 1889 жылы орыс ғалымы Н. М.
Ядринцев Монғолия жерінен оның жаңа нұсқасын тауып, ғалымдар назарына
іліктірді. Ескерткіш жазуын белгілі Дания ғалымы В. Томсен оқып, 1893 жылы
неміс тіліне аударды (аударма 1895 жылы жарық көрді). Академик В. В. Радлов
басқарған Ресей архологиялық экспедициясы 1894 жылы бұл жазба
ескерткіштерді орыс тіліне аударып, 1894, 1897 жылдары жариялады. Шын
мәнінде Орхон жазбаларын дәл әрі толық аударған ғалым С. Е. Малов болды. Ол
Орхон – Енисей жазбаларының бірнешеуін аударып, бастырған.
Әрине, қандай да бір халықтың тарихы мен оның мәдени өмірін зерттеп
білу үшін алдымен сол халықтың тілін білу шарт. Бірақ, өкінішке орай, сол
кездегі зерттеулер түркі халықтарының тілінде жазылмаған. 1893 жылы П. М.
Мелиоранский Орхон жазбалары жайындағы жеке зерттеулерге бірінші болып
түркі ханы Елтеріс немесе Құтлұғ династиясы кезеңіндегі тарихи,
географиялық, этнографиялық жағдайларға және VII – VIII ғасырлардағы
түркілердің ішкі тарихи ахуалына терең шолу жасайды.
Көшпенділердің жазу мәдениетінің тарихы сонау VII ғасырдың сына
(руна) жазуынан бастау алатын әлем тарихшылары бүгінде амалсыз мойындап
отыр.
Орхон-Енесей жазбаларының мазмұны мен мағынасына қарап көшпенді
халықтың өмірі үнемі дүрбелең жағдайда өткеніне көз жеткізсек те, мәдениеті
төмен болмаған. Бұл жазбалар - өздерін түркіміз деп есептеген, VI ғасырда
Қытай шекарасынан сонау Иран мен Византияға дейін созылып жатқан кең далаға
өз билігін жүргізген жауынгер халықтың еншісі.
Орхон жазбалары түркілердің 630 жылдан бастап 680 жылға дейін жарты
ғасыр бойы Қытай билеушісінің қол астында болғанын және жаңа хандардың
билігінен құтылып, аз уақытқа болса да өздерінің батыстағы тегі бір
туыстарын өзіне бағындырғанын баян етеді.
Жазбалардың қытай қожалығының тұсында мәдениетті елдердегі сияқты
аристократия өздерінің ежелгі артықшылықтарын сақтап қалу үшін қарапайым
халыққа қарағанда жат жұрттың езгісіне көніп, өз халқының салт-дәстүрлеріне
опасыздық еткендері аңғарылады.
ХХ ғасырдың бірінші жартысында Орхондық түркі жазба деректері тұтас
бір тарихи – лингвистикалық зерттеулерді дүниеге әкелді. Солардың ішінде
Күлтегін және Тоныкөк жазбасынзерттеген Ф. Хрит, Г. Е. Грумм-Гржимайло
Түркі қағандарынан Ильтеріс – Құтлық қаған, Мочжо – Қапаған қаған, ал
Могильян – Білге қаған екенін дәлелдейді.
Біздің заманымыздың I мыңжылдығында Еуразия далаларындағы этникалық
орта бірте-бірте өзгере бастады. Биліктің әлеуметтік және саяси-аумақтық
консолидациясының жедел дамуы I мыңжылдықтың екінші жартысында Оңтүстік
Сібір, Орталық және Орта Азия, төменгі Еділ және Солтүстік Сібір
аумақтарында бірнеше түркі тілді тайпалардың және қағандықтардың
қалыптасуына алып келді. Олар: бірінші Түркі қағандығы – Шығыс түркі
қағандығы, Батыс түркі қағандығы, ұйғыр, түргеш қағандығы, Енисей
қырғыздарының, Хазар, Бұлғар, Қарлұқ, Қарахан, Қимақ және Арал бойы
оғыздарының Қыпшақ, Хорезм мемлекеттері немесе империясы. Дәл осы уақытта
қазіргі түркі тілді тайпалардың этникалық-саяси бірігуі қалыптасқан еді.
Осы дәуірде түркілердің рухани мәдениеті де жаңа сатыға көтерілген болатын.
Түркі жазба мәдениеті мен сына жазуы, хатқа түскен түркі әдебиеті
қалыптасты. Түркілер өздеріне алғашқы рет діни түсініктерді, нанымдары –
буддизм, християн, манихей, ислам діндерінің негізінен басқа да өркениет
жеттістіктерін қабылдады. Көшпелі және жартылай көшпелі өмір кеше отырып,
біртіндеп қалалық және отырықшы тұрмысқа көшті. Отырықшылыққа көшкен
тайпалар өзіндік өркениетті мәдениет түркілерін қалыптастырды, олар сол
кездегі әлемдік мәдениетте өзіндік орын алды.
Осы процестердің бәрін ұлы далада өмір сүрген көп теген тайпалардың
бірінің ғана тән немесе қазіргі түркі тілдес тайпалардың бірінің ғана
тікелей тарихы деп қарауға болмайды. Евразияның түркі тектес халықтары
өздерінің алдындағы тайпалар сияқты ұзақ уақыт бойы түркі тілді халықтардың
бәріне ортақ тарихты жасады. Тарих аренасында бір тайпаның орнын екінші
ауыстыруын алдыңғы тайпаның тарихтан өшуі деп есептеуге болмайды. Олар
пайда болған жаңа тайпаның саяси құрамынан, әр елдіктердің, сақтардың,
хұндардың этникалық топтарынан көрініс беріп, өзгеріске ұшыраған түрде
тарих сахынасына қайта шығады. Түркі тайпалары қола дәуірінде пайда болып,
ари, скиф-сақ, хұн дәуірлерін басынан көшірсе де, олардың бірлестігі
жоғалған жоқ. Тек көне түркі дәуірінде ғана этникалық негізде тарих
аренасынан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz