Фирманың ағымдағы шығындарын басқару
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 бөлім. Кәсіпорын . басқарудың жүйелік объектісі ... ... ... ... 6
1.1 Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару ... ... ... ... ..18
2 бөлім. “Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шығындарын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 “Құмкөлқұрылыс” АҚ мәліметін қолдана отырып ағымдағы шығындарын басқаруды бағалау ... ... ... ... ...38
3 бөлiм. Қаржылық тұрақтылықты жетiлдiру жолдары ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
1 бөлім. Кәсіпорын . басқарудың жүйелік объектісі ... ... ... ... 6
1.1 Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
1.2 Кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару ... ... ... ... ..18
2 бөлім. “Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шығындарын басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
2.1 Кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2.2 “Құмкөлқұрылыс” АҚ мәліметін қолдана отырып ағымдағы шығындарын басқаруды бағалау ... ... ... ... ...38
3 бөлiм. Қаржылық тұрақтылықты жетiлдiру жолдары ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 62
Қолданылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..64
Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ, күрделі және қайшылықты жол. Әлемдік тәжірибе көрсетіп отырғандай, ежелден қалыптасып қалған шаруашылық жүйесін түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік-экономикалық шаралар соңы өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың құлдырауымен қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық экономиканы қайта құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап, экономикалық саясаттың ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап етеді.
Қазақстан Республикасында нарық қатынасының дамуы жалпы қаржының, сонымен қатар салалық қаржының рөлінің артуына ықпалын тигізді.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтанда, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетілуі тиіс. Кәсіпорында ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Ең білікті кадрлар жинақталады. Сол сияқты бизнес–жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Кәсіпорының ағымдағы қызметін қамтамасыз етуде айналым капиталы маңызды ресурстардың бірі, ол өндіріс сферасына ғана емес, айналдыруларға, экономикада есеп–қисаптардың күй–жағдайын көрсетуіне, сонымен қатар елдегі ақша айналымдарына ықпалын тигізеді.
Қазақстан Республикасында нарық қатынасының дамуы жалпы қаржының, сонымен қатар салалық қаржының рөлінің артуына ықпалын тигізді.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтанда, бұл деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетілуі тиіс. Кәсіпорында ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Ең білікті кадрлар жинақталады. Сол сияқты бизнес–жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Кәсіпорының ағымдағы қызметін қамтамасыз етуде айналым капиталы маңызды ресурстардың бірі, ол өндіріс сферасына ғана емес, айналдыруларға, экономикада есеп–қисаптардың күй–жағдайын көрсетуіне, сонымен қатар елдегі ақша айналымдарына ықпалын тигізеді.
1. Астахов В.П. Анализ финансовой устойчивости фирмы и процедуры, связанные с банкротством, М. Юнити, 1997 г.
2. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Алматы, 1999г.
3. Бобылева А.З. Финансовый менеджмент. М.; 1999 г.
4. Герчикова И.Н. Финансовый менеджмент. М.; 1998 г.
5. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. М.; 2000
6. Нурсейтов А.А. Нурсейтов Н.А. Финансовый менеджмент. Алматы. 2000 г.
7. Стоянова Е. Финансовый менеджмент. Теория и парктика 3-е издание. М; Перспектива 1998 г.
8. Тренев Н.Н. Управление финансами. М.; 2000 г.
9. Финансовый менеджмент. Под ред. Золотарева В.С. М.; 1999 г.
10. Финансовый менеджмент. Под ред. Поляка Г.Б. Финансы, учебник для вузов, Москва. 1997 г.
11. Астахов В.П. Анализ финансовй устойчивости фирмы и процедуры, связанные с банкротством. М.; 1997 г.
12. Булакбай Ж.М. Финансовая устойчивость предприятия в обеспечении стратегии стабильного развития. Алматы. Автореферат. 2002 г.
13. Основы предпринимательской деятельности: Финансовый менеджмент. Под ред. Власовой В.М. М.; 1999 г.
14. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. Москва, 1999 г.
15. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.; 1999 г.
16. Павлова Л.Н. Финансы предприятия. М.; 1998 г.
17. Моляков Д.С., Шохин Е.И. Теория Финансов предприятий. М.; 2000 г.
18. Шеремет А. Г., Сайфуллин Р.Т. Основы финансового анализа. М.; 1998 г.
19. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. М.; 2001 г.
2. Балабанов И.Т. Основы финансового менеджмента. Алматы, 1999г.
3. Бобылева А.З. Финансовый менеджмент. М.; 1999 г.
4. Герчикова И.Н. Финансовый менеджмент. М.; 1998 г.
5. Ковалев В.В. Введение в финансовый менеджмент. М.; 2000
6. Нурсейтов А.А. Нурсейтов Н.А. Финансовый менеджмент. Алматы. 2000 г.
7. Стоянова Е. Финансовый менеджмент. Теория и парктика 3-е издание. М; Перспектива 1998 г.
8. Тренев Н.Н. Управление финансами. М.; 2000 г.
9. Финансовый менеджмент. Под ред. Золотарева В.С. М.; 1999 г.
10. Финансовый менеджмент. Под ред. Поляка Г.Б. Финансы, учебник для вузов, Москва. 1997 г.
11. Астахов В.П. Анализ финансовй устойчивости фирмы и процедуры, связанные с банкротством. М.; 1997 г.
12. Булакбай Ж.М. Финансовая устойчивость предприятия в обеспечении стратегии стабильного развития. Алматы. Автореферат. 2002 г.
13. Основы предпринимательской деятельности: Финансовый менеджмент. Под ред. Власовой В.М. М.; 1999 г.
14. Радионова В.М., Федотова М.А. Финансовая устойчивость предприятия в условиях инфляции. Москва, 1999 г.
15. Сергеев И.В. Экономика предприятия. М.; 1999 г.
16. Павлова Л.Н. Финансы предприятия. М.; 1998 г.
17. Моляков Д.С., Шохин Е.И. Теория Финансов предприятий. М.; 2000 г.
18. Шеремет А. Г., Сайфуллин Р.Т. Основы финансового анализа. М.; 1998 г.
19. Шуляк П.Н. Финансы предприятия. М.; 2001 г.
“ФИРМАНЫҢ АҒЫМДАҒЫ ШЫҒЫНДАРЫН БАСҚАРУ”
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 бөлім. Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі ... ... ... ... 6
1. Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару ... ... ... ... ..18
1. бөлім. “Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шығындарын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1. Кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2. “Құмкөлқұрылыс” АҚ мәліметін қолдана отырып ағымдағы шығындарын
басқаруды бағалау ... ... ... ... ...38
2. бөлiм. Қаржылық тұрақтылықты жетiлдiру жолдары ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .62
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .64
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ, күрделі және қайшылықты жол. Әлемдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, ежелден қалыптасып қалған шаруашылық жүйесін
түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік-экономикалық шаралар соңы
өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың құлдырауымен
қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық экономиканы қайта
құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап, экономикалық саясаттың
ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап етеді.
Қазақстан Республикасында нарық қатынасының дамуы жалпы қаржының,
сонымен қатар салалық қаржының рөлінің артуына ықпалын тигізді.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтанда, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетілуі тиіс. Кәсіпорында
ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды
қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Ең білікті кадрлар жинақталады. Сол
сияқты бизнес–жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Кәсіпорының ағымдағы қызметін қамтамасыз етуде айналым капиталы маңызды
ресурстардың бірі, ол өндіріс сферасына ғана емес, айналдыруларға,
экономикада есеп–қисаптардың күй–жағдайын көрсетуіне, сонымен қатар елдегі
ақша айналымдарына ықпалын тигізеді.
Егер жоспарлы экономика кезеңінде өндіріс қорлары айналым құралдарының
құрылымынан жоғары болса, онда шаруашылық етудің жаңа шарттарына ауысуға
жаңа проблемалар туғызды - өнімдерді тиеп жіберген уақыттан, кәсіпорындарға
төлем қаражаты түскен уақытқа дейін кәсіпорын дебиторлық берешек түрінде
әрекетсіздікте болады. Өнім өндіруші кәсіпорындардың дебиторлық қарызының
едәуір бөлігін тиелген тауар қаражаттары құрайды. Оны жабудың қаржылық
көзімен мерзімі өткен кредиторлық берешек болады. Айналым қаражаттары
кәсіпорынның өндірісін тоқтаусыз қозғалыста ұстап тұруға, өндірісті ақша
және материал ресурстарымен уақытында қажеттігін қамтамасыз етуге және
айналым қаражатының пайдалану тиімділігін арттыру үшін қажет. Қазіргі
уақытта меншік айналым құралдары өте аз, ал ол болса кәсіпорында басты
рөлді атқарады, өйткені коммерциялық есеппен жұмыс істейтін кәсіпорындардың
белгілі мөлшерде рентабельді жұмыс істеуі үшін меншік мүлкі болуы керек.
Айналым саласындағы қаражаттарды қысқартуды ынталандыру факторы айналым
қаражаттарын толықтыруға керекті банкілік несие, ол айналым капиталын
ұтымды пайдалануға мүмкіншілік тудырады. Сонымен қатар кредиторлық қарыздың
өте маңызды ерекшелігі бар: меншік айналым құралдары мен банктік несиеден
айырмашылығы, ол тауарлық түрде тартылады. Неғұрлым кәсіпорын – сатып
алушылардың (бөтендердің) экономикалық айналымында тауарлары мен ақшалары
көп болса, соғұрлым көбірек ол оны орналастырады. Бірақ та капиталдың
соншалықты тартылуы ел экономикасының қаржылық жағдайына және оның
буындарына апатты сәулесі түседі.
Сайып келгенде, нарықтық қатынастың дамуы кәсіпорындардан жаңа
жағдайларды талап етуде. Жоғарғы инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы
және басқа да дағдарыстық құбылыстар кәсіпорындардың айналым активтеріне
деген саясатын өзгертуге ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін
іздестіру проблемаларын қарастыруда.
Сонымен қатар ағымдағы шығындарды ұтымды басқару және ағымдағы
шығындардың тиімді құрылымын анықтау қажеттілігі дипломдық жұмыс тақырыбын
таңдауды анықтады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның ағымдағы
шығындарының құрамы мен құрылымын анықтау және соны тиімді басқаруды
қарастыру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылды:
кәсіпорын – басқарудың негізгі жүйелік объектісі;
нарықтық жағдайдағы кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері;
кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару;
кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен құрылымын анықтау;
“Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шағындарын басқару
проблемалары;
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету және оны жетiлдiру жолдары.
1 бөлім. Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі
1.1 Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері
Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құралады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет
көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Сызба 1. Өндірістік кәсіпорынның ішкі ортасы
Қаншалықты кәсіпорын тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы қандай
екені экономиканың барлық саулығына және мемлекеттің индустриалдық қуатына
байланысты болады. Оның негізгі белгілері мыналар:
• ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі құрылымы және
басқару жөнімен ұйымдасқан ұжым;
• белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша
көбейту мақсатында экономикалық игіліктерді өндіру үшін экономикалық
ресурстарды біріктіреді;
• мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір
мақсатқа жеке пайдаланады;
• мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық
мүліктеріне толық жауапкершілікте болады;
• кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілдік
формасына негізделеді;
• шаруашылық айналымына өзінің атынан шығады;
• оперативті-шаруашылық және экономикалық дербестік: кәсіпорын жеке өзі
түрлі мәмілелерді және операцияларды жүзеге асырады, пайдасын өзі алады
немесе зиян шегеді, пайданың есебінен қаржы жағдайын және өндірісті
одан әрі дамытуын жақсартады.
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшіл-әміршілдік экономика жағдайында мына
тәсілмен жұмыс істейді:
Бұл тәсілде ең негіздісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі өнім
шығарылымының көлемі мемлекеттің оларды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету
мүмкіншігіне байланысты болады:
Бұл тәсілде негіздісі – сатып алушылардың сұранысы, яғни өзінің
өнімдерін өткізу. Ол үшін нарық жағдаятын, сатып алушылардың сұрау
сауларын, нарық сиымдылығына, әлеуметті бәсекелес өнімдері сапалылығының
және т.б. нарықтық экономика үшін сипатталатын сұрақтарын үйрену қажет.
Жасыратыны жоқ, көптеген отандық кәсіпорындар түрлі себептермен аталған
тәсілмен жұмыс істеуге қабілетсіздігін көрсетті және де дайын емес еді,
олардың ішінде кәсіпорындардың басшылары жаңа тәсілге, ал кейбіреулері өтіп
жатқан қайта құру реформасының маңыздылығына түсінбеді, қайтадан жоспарлы
экономика дәуіріне қайтып келуіне үміттенеді және күтті де.
• КСРО-ның ыдырауы өндірістік және кооперативтік байланыстардың бұзылуына
әкеліп соқтырды;
• Нарықтық қатынастарға өту инфляцияға және шектен тыс инфляцияға
жалғамып, кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуіне, әсіресе оларды айналым
қаражаттарымен қамтамасыз етуге айтарлықтай жағдай жасалынбады;
• Көптеген отандық кәсіпорындардың өнімдері бәсекеге жарамсыз болды;
• Көптеген кәсіпорындар әлі де болса нарықтық қатынастарға бейімделе
алмады;
• Қазақстанның рыногындағы импорттық тауарлардың толықтырылуы аз болды;
• өтпелі кезеңде мемлекет Қазақстандағы өркениетті рыноктың жұмыс
істеуіне қажетті жағдай жасай алмады.
Міне, осы және басқа да себептер ақырында көптеген кәсіпорындардың
қаржы жағдайын нашарлатуға және елімізде экономикалық дағдарысты ұзартуға
әкеліп соқтырды.
Өтпелі кезең біздің республика үшін тек жағымсыз салдармен ғана емес,
сонымен қатар кейбір оңды мезеттермен сипатталады. Атап айтқанда:
• кәсіпорындар бірте-бірте рынокқа бейімделіп, шынында сатып алушылардың
мұқтажын қанағаттандыра алатын өнімдерді өндіре бастады;
• көптеген кәсіпорындар инфляцияның құлдырауы жағдайында өндіріс
шығындарын азайту, өнімдерді өткізу, оның сапасын жақсарту – қаржылық
сәттілікті дұрыс шешудің бірден-бір жолы екенін түсіне бастады;
• рыноктар тауарлармен толықтырылып, кейбір экономикалық салаларда
кінәратсыз бәсеке пайда болды.
Кесте 1. Қазақстан Республикасында жұмыс істеп тұрған бірлескен және шетел
кәсіпорындарының саны*
жыл Қазақстан бойынша Оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша
1999 736 27
2000 995 35
2001 1338 39
2002 1677 39
2003 1865 22
*Статистикалық мәліметтер
Кәсіпорынға басшылық ету әдістері нарықтық экономиканың даму дәрежесіне
сәйкес болуы тиіс. Олардың өзгерусіз, бір орында қатып қалуларына болмайды.
Кәсіпорынды басқару икемді, әрқашан басты мақсатқа жетуге және сонымен
бірге әрбір нақты кезеңнің ерекшеліктерін ескеріп отыруға тиіс. Кәсіпорынға
басшылық етудің міндеттері де практиканы терең зерттеудің негізінде
өндірістің одан әрі даму тенденциясын анықтап, бұл дамуды шапшаңдату үшін
өндіріске әсер етудің сол кезең үшін аса маңызды экономикалық тұтқаларын
пайдалану болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең
маңызды мақсаты – өз жұмысындағы қаржылық тұрақталақты қамтамасыз ету. Бұл
мақсатқа жетудің күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана
қоймай, сонымен қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе
емес.
Сызба 2. Кәсіпорынды дамытудағы стратегиялық басқару
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе
және қажетті пернесін орындаса, алдына қойған мақсатына жетеді. Осыған орай
кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
• жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда
бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызмет көрсету;
• өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты
пайдалану;
• кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және
жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
• ғылыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру
және басқаларды өндіріске кеңінен енгізу;
• өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін
және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін
арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды
жақсарту;
• кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету,
кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
• баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары
межелеген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге
бағытталғаны жөн.
Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық кәсіпорындардың алдында
кәмілдік басқа мақсаттар мен міндеттер тұр, ал пайда табу бірінші орында
болмай отыр. Көптеген кәсіпорындардың басшылары бұл кезеңдегі негізгі
мақсаттары олар үшін - өнімді өткізу, кәсіпорындардың қызметкерлеріне
жалақыларын уақытылы төлеу деп есептейді.
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын арада
бастан өтеді, кәсіпорындар бірте-бірте қалыпты жұмыс істейді, нарықтық
экономикаға тән алға қойылған міндеттер шешіліп, мақсаттарға жетеді,
үдемелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларын, атап айтқанда,
кәсіпорындарда шоғырландыру, мамандандыру, кооперациялау және құрамдастыру
жұмыстары іске асады деп үміттенуге болады.
Қазқстанда “Меншік туралы” Заңға сәйкес кәсіпорындар мемлекеттік, жеке
меншіктік, сол сияқты меншіктің аралас нысанасы түрінде құралады және іс
істей алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар – мұнда негізгі құралдар мемлекеттің
меншігінде болады. Мемлекеттік органдардың қарамағында болатын
кәсіпорындарды қазыналық деп атайды.
Мемлекеттік холдинг-компаниясы – Холдинг деп үлкен корпорациялардың
ортақ мүдделерінің сақталуына акциялардың бақылау пакеті арқылы бірыңғай
бақылау жасауды айтады. Алғашқы кезеңде Қазақстанда мемлекеттік акционерлік
кәсіпорындары құрылғанда халық шаруашылығы салаларында көптеген холдингтер
көріне бастады.
Біздің республикада жеке меншік секторы мына төмендегі бөлімшелерден
тұрады:
• жеке кәсіпкерлік;
• толық серіктестік;
• коммандиттік (сенімгерлік) серіктестік;
• жауапкершілігі шектеулі қоғам;
• ашық акционерлік қоғам;
• жабық акционерлік қоғам;
• өндірістік кооперативтер.
Жеке кәсіпкерлік – бұл жеке кәсіпкерліктің ең жай нысаны, мұнымен
айналысуға әрекетті әрбір азаматтың құқығы бар.
Толық серіктестік – екі немесе одан да көп тең құқықты адамдардың
шаруашылық қоғамының, бірлестігінің түрі. Олар кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру үшін бірігіп, жасасқан шарт негізінде өз мүліктерімен қоғам алдында
жауапты болады. Толық серіктестіктің мүлкі оның қатысушылардың үлес (пай)
жарнасы негізінде қалыптасады.
Коммандиттік (сенімгерлік) серіктестік – шаруашылық қоғамдарының бір
түрі. Оған шарт жасасу негізінде екі, одан да көп кісі біріге алады. Алайда
олар мүлікке деген жауапкершілігіне қарай екіге бөлінеді. Бірінші топқа
жататындар толық мүшелері деп аталады. Олар қоғамның борышы үшін өз
мүліктерімен толық жауап береді. Ал коммандиттер, сенім бірлестігіндегілер
деп аталатын екінші топтағылар қоғамға қосқан жарнасы көлемінде жауапты.
Жауапкершілігі шектеулі қоғам – кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
екі, одан да көп адамды біріктіретін қоғамның түрі. Жауапкершілігі шектеулі
қоғамның оның мүшелері есебінен жиналған жарғы қоғам, яғни қоғам мүшесі өз
үлесін қоғамның басқа мүшелерінің келісімімен басқа адамға немесе үшінші
кісіге бере алады. Қоғам акциялар шығармайды. Мұның өзі қоғам мүшелеріне
сырт жақтан қаржы тарту мүмкіндігін шектейді.
Қосымша жауапкершілік жүктелген қоғам – қатысушылардың жарғылық қорға
өздерінің міндетті салымдарымен жауап беретін қоғам, ал бұл қаражаттардың
жетіспейтін кезінде – қосымша өздерінің мүліктерімен салған салымдарының
үйлесімді мөлшері.
Ашық акционерлік қоғам – бұл заңдық құқы, жарғысы бар қоғам. Ол рұқсат
ету жолымен құрылады, акцияда бірден үлесі бар, белгілі мөлшерде бір
бөлшектенген негізгі капиталы болады. Олардың негізгі капиталы акцияларға
бөлінеді. Акцияның ақшалай сомасы негізгі капитал көлеміне сай келуі керек.
Жабық акционерлік қоғам – ашық акционерлік қоғамнан акцияларды
таратудың ерекше әдісімен өзгеше. Оның мәні акционерлік қоғамның акциясын
сатып алуды акционер басқалармен салыстырғанда артық құқыққа ие болады.
Міне, осыдан барып, акционерлік қоғамның өнеркәсіпте, саудада, банк және
сақтандыру жүйесінде, эконрмиканың басқа да салаларында кеңінен дамуына
әсер етеді.
Өндірістік кооператив – бұл қоғамның қызметі принципінде табыс табу
емес, қоғам мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау. Кооператив кәсіпкерлік
нысанына тән жағдай, оның мүшелерінің сол кооперативпен тығыз байланыс
орнатуында. Кооператив – ол заңды иегер.
Нарықтық қатынастар жағдайында қоршаған ортадағы өзгерістер жылдамдығы,
сондай-ақ осы өзгерістерден туатын қосымша мүмкіндіктер тұрақты өседі.
Сондықтан, кәсіпорынның стратегисы осы өзгерістерден артықшылықтар алу
мүмкіндігін шаруашылықты жүргізу үшін барлық қосымша мүмкіндіктерді
қамтитындай болуы керек.
Кәсіпорынның мақсаты оның қызметінің соңында қандай нәтижені
көздейтінін көрсетсе, стратегиясы осы нәтижеге жету жолдарын, бағыттарын
анықтайды. Әрбір кәсіпорынның стратегиясы өзгеріп отырған нарық жағдайын
ескеріп, кәсіпорынға жаңа шешімдер қабылдауға еркіндік береді.
Кәсіпорынның стратегиясы оның нақты жағдайына қызмет ету
ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Бірақ барлық кәсіпорындар стратегиясын
анықтау барысында мынандай мәселелерді шешкені жөн:
1. Қандай өндірісті тоқтату керек?
2. Қандай өндірісті жалғастыра беру керек?
3. Алдағы уақытта қандай өндіріске көшу қажет?
Кәсіпорынның рыноктағы іс-әрекетінің негігі үш бағыты бар:
• өндіріс шығындарын барынша азайту. Өндіріс шығындары неғұрлым аз
болған сайын кәсіпорын өз өнімінің бағасын бәсекелестерге қарағанда
төмендете алады. Соның нәтижесінде бұл өнімнің рыноктағы үлесі артады.
Бұл үшін кәсіпорын стратегиясын жоспарлағанда өндірісті және
жабдықтауды жақсарту шараларын жаңа технологияны игеруді, өнімнің
өзіндік құнын арзандату жолдарын қарастырады;
• өнім өндіруде мамандандыруды жоғарылату. Бұл бағыттың негізгі мақсаты
- өндіріс өнімінің сапасын жақсарту, тұтынушылар бағасы жоғары болса
да, сапалы өнімді таңдайды. Сондықтан да бұл бағытты таңдаған
кәсіпорындар қалай да өз өнімінің сапасын жоғарылатуды көздейді. Бұл
үшін жақсы дизайнерлер, жақсы дамыған маркетинг жүйесі болуы керек;
• кәсіпорын өз қызметін рыноктың белгілі бір бөлігіне ғана арнайды. Бұл
бағытты таңдаған кәсіпорын рыноктағы бір өнім түріне деген сұранысты
зерттеп, соған сай өндірісті ұйымдастырады, яғни осы өнім өндіруіне
жеке мамандану саясатын жүзеге асырады. Кәсіпорын бүкіл рынокқа ғана
емес, тек оның бір бөлігіне нақты тұтынушыға, оның сұранысына қызмет
етеді.
Қазіргі нарықтық жағдайда іс жүзінде басты бағытты көздейтін
стратегиялар эталондық стратегиялар деп аталады. Ол үш топқа бөлінеді:
• өндіретін өнімнің сапасын жақсарту;
• жаңа өнім өндіруді бастау;
• рынокта өзінің артықшылығын көрсету.
Екінші топқа – стратегияның интеграциялық дамуы, яғни жаңа құрылымды
қосу арқылы кәсіпорынның өсу жолдары жатады. Кәсіпорын қосымша бөлімшелер
ашуы мүмкін, жабдықтаушыларын өз қарамағына енгізіп алу, өндірілген өнімді
тұтынушыларға жеткізетін жаңа құрылымдар ашу.
Үшінші топ – бұл мақсаттылықпен қысқарту стратегиясы. Егер кәсіпорынның
өндірісі ұзақ уақыт бойы өсіп келіп, ең соңғы кезде ол құлдырай бастаса,
рыноктағы өзгерістерге қарай пайда әкелмесе, онда кәсіпорын нысаналы түрде
жоспарға өз өндірісін қысқартуға мәжбүр болады:
а) жою стратегиясы – егер де кәсіпорын ары қарай өндірісін жүргізе
алмайтын болса, онда өз қызметін түпкілікті тоқтатады;
ә) ұзақ мерзімді көзқарас ұзақ мерзімде пайда алуды көздемей, қысқа
мерзімде, қысқа уақытта барынша пайда алуды мақсат етеді;
б) қысқарту стратегиясы – кәсіпорын өзінің бір бөлімшесін жабады немесе
сатады. Егер де бұл бөлімше басқа бөлімшелерге қарағанда пайданы аз табатын
болса, оған жұмсалатын қаржы басқа бөлімшелерді дамытуға жұмсалады.
Кәсіпорын алға қойған стратегиясын жүзеге асыру үшін өзінің іс-
әрекеттерін қай бағытта, қандай заңдар негізінде орындайтынын анықтайды,
яғни өзінің саясатын және тактикасын белгілейді, алға қойған стратегиялық
мақсатқа жету жолдары анықталады.
Кәсіпорын стратегиясын орындау үшін өз қызметінде мынадай шарттар
орындалуы тиіс:
• кәсіпорынның мақсатты стратегиясы сол кәсіпорынның барлық
қызметкерлеріне түсінікті болуы керек;
• стратегияны орындауға қажетті қорға уақытылы жеткізіліп тұруы қажет.
Бұл үшін кәсіпорын басшылығының әр деңгейі өзіне белгілі мақсаттары мен
міндеттерін нақты орындап отырғаны жөн;
• басшылық кәсіпорынның ұйымдық жөнінде шешім қабылдау. Қабылданған
стратегияны орындау үшін кәсіпорынның құрылымы тиімді ме жоқ па, осыған
аса көңіл бөлінуі қажет.
Кәсіпорынның Тауар Аймақтар Нарықтық орта Сатып
әлуеті алушылардың
проблемалары
базалық қолма-қол а жаңалар анықталғандар
(қолма-қол) сәндендірілген б ұқсастар әлуетті
сәндендірілген жаңа в белгілер лер
жаңа с
д
Сызба 3. Кәсіпорынның нарықтық стратегиясы
Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері:
• кәсіпорын қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру және пайда табу
мақсатында өнім өндіретін, қызмет істейтін және қызмет көрсететін
экономиканың дербес шаруашылық субъектісі;
• кәсіпорын дербес жүйе ретінде қоғамдық өндірістің бас буыны болып
саналады. Онда ұлттық экономиканың негізгі экономикалық міндеттерінің
шешімдері тікелей жүзеге асырылады;
• кәсіпорынның мақсаты өзінің өндіретін өніміне немесе қызмет көрсетуіне
дер кезінде тапсырыстар алудағы жүйені нығайту қажет. Осы ретте
ескеретін жай, межелеген өнімді өндіру немесе қызмет көрсету үшін
барлық қажетті еңбек, материалдық және қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілу қажет.
• Нарықтық жағдайдың қозғаушы күші – бәсеке. Ол өндірісті ұлғайтуды,
сапасын жақсартуды және өнімнің бағасын арзандатуды ынталандырады,
ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске толық енгізуді, отандық
техниканы, технологияны, өндірісті және еңбекті ұйымдастыруда үдемелі
әдістерді толық қолдануына үлкен ықпалын тигізеді;
• Ірі фирмалармен салыстырғанда кіші кәсіпорындар өздерінің елеулі
артықшылығымен көзге көрінеді. Оларға жоғары серпінділік, ықшамдылық,
өндірістің бәсекелестік сипаты және демократияландырулары тән. Кіші
кәсіпорындар жаңа жұмыс орындарын ашады, халық кәсіпшілігі
жасғастырады, кіші қалалардың экономикалық және әлеуметтік дамуларына
ықпал етеді.
2. Кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны
өндіруге кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын
бағаларына тікелей байланысты болады. Бұдан шығатын қорытынды тауарларды
өндіру және оны сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық
жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып сналады.
Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін
іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Өндіріс
процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық
қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары
өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
• өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл
капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді
жабатын ағымдағы шығындар;
• өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл
жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы
шығындары;
• өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және
осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде таза
пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу.
Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны
сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға
жататындар: міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғиматтар және
жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және т.б.
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
1. Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның калькуляция
2. Өзіндік құнның статьялары статьялары
Негізгі, қосымша
3. Технологиялық процестерге
қатыстылығы Бірэлементтік, кешенділік
4. Құрамы Тікелей, жанама
5. Өнімнің өзіндік құнына қатысудың
тәсілі Өндірістік, өндірістен тыс
6. Өндірістік процестегі рөлі Өндірістік, өндірістік емес
7. Мақсатқа сәйкес жұмсау Жоспарлы, жлспарсыз
8. Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Тұрақты, ауыспалы
9. Өнімнің көлеміне қатысы Күнделікті, бір жолғы
10. Шығу мерзімділігі Аяқталмаған өнімге кететін шығындар,
11. Дайын өнімге қатысы дайын өнімнің шығындары
Сызба 4. Өндірістік шығындардың жіктелуі
Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне
және сатылуына тәуелді болмайтын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары,
шикізаттар, отын, энергия, көлік қызметі және т.б. Тұрақты және ауыспалы
шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маңызы бар. Тұрақты шығындар
керек десе, жалпы алғанда, өндірілмеген өнімге де төленуге тиіс, ал
ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы
мүмкін.
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық
шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге
төлейтін төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұрады: сыртқы
(анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе өзін-өзі түсінікті).
Сыртқы шығындар – бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі
төлемдері: шикізаттар төлемдері, материалдар, отын, еңбекақы, тозуды
есептеу және т.б. Бұл топтағы шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады.
Кәсіпорынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттамада
болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурстарды өндірісте
пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың жеке
еңбектері және т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемейді.
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің
өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында
көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін
анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығыдардың орнын
толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы
өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы
арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация,
жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты
статьялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады:
өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу, әлеуметтік
объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарналарын жасау – бұл
шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және
пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның
орындалу функцияларымен анықталады.
1. Өзіндік құн - өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның
мәнісі, өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын
жұмсауды қамтамасыз етеді.
2. Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме
бола алмайды.
3. Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың
пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін
есептеу.
Жалпы табыс
Материалдық шығындар Еңбекақы Пайда
Өндірістің шығындары (өзіндік құн) Таза табыс
Өткізу көлемі
Сызба 5. Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және пайдасы
Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты төмендетуге
болмайтындығын көруге болмайды. Өзіндік құнның деңгейіне кәсіпорынға қатысы
бар және қатысы жоқ факторлар ықпал етеді. Мысалы, кәсіпорынға табиғи
жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін және өнім тұтынушыларда
территориялық қашықтығы, шикізатқа баға деңгейі, отын, жабдықтар,
электроэнергия және көлік тарифтері және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгілермен
топтастырылады:
• Шығындардың бастапқы элементтерімен;
• Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
Экономикалық элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар
сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтастырудың мәні - әрбір шығынның
элементі өнімнің өзіндік құнының жиынтығына қосылады. Сонымен, мына
төмендегі шығын элементтері бөлінеді:
• Материалдық шығындар (қайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);
• Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
• Әлеуметтік сақтандыруға аударым;
• Зейнетақы қорына аударым;
• Жұмыспен қамтылу қорына аударым;
• Амортизация;
• Басқа да шығындар.
Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорындардың жұмыс істеу
тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің
мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
• Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
• Өндіріс және еңбектегі ұйымдастыруды жетілдіру;
• Экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл бір жағынан
өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия
ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа
машиналарды, жаңа технологиялық процестерді іске асыру.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты
жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек
жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің былайша қойылуы мынаны аңғартады:
шикізат пен материалдарды жұмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді
пайдалана отырып, шикізаттардың әрбір бөлігін неғұрлым көп өнім алуға,
әрбір станок пен технологиялық процестердің түсімін өсіруге, шығындарын
бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге,
өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа
айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны,
осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі өнімдірек
болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің
дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.
Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:
• өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету;
• басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды
жақсарту.
Агымдағы шығындарды басқару процесінде негізгі бөлім айналым қаражатын
басқаруға байланысты.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда
бар айналым қаражаттарының (айналым капиталы) болуы. Айналым қаражаттары –
бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік
процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай
қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні – ұдайы өндірістік
процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен
анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын
негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік
кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын
тікелей дайын өнімге апарады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің ара-қатынасын атайды. Кәсіпорындардағы айналым
қаражаттарының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды
мәселелерінің бірі болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы
кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды. Мысалы, дебиторлық
берешек үлесінің шамадан тыс артуы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған
өндіріс, кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық
берешек осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражатты және
оларды дебиторлық пайдалануын, өзінің айналымындағы борышкерлерді
сипаттайды. Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер
айналымындағы айналым қаражатының оқшауланғанын, сату мөлшерінің, сонымен
бірге пайданың да азаюын көрсетеді. Сондықтан, кәсіпорындарда айналым
қаражатының құрылымын оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты
мақсатқа айналғаны жөн.
Сызба 6. Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы
Кәсіпорындарда айналым қаражаттарының құрлымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым
қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты мен
күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және
т.б. байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым қорларының үлес салмағы кәсіпорындардың өндіріс
қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл
өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым
қаржыларын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым қаржыларының қажеттілігін
анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу
және оларды реттеу, айналым қаражаттарын басқару және т.б.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және
басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық эелменті болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн.
Айналым қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең
араларында олар үш сатыдан тұратын ауыспалы айналым жасайды. Бірінші
сатыдан кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды
төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс
саласына өтеді.
Екінші сатыдан алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп,
әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң
аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс
саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар
жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады.
Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі түрде өтеді
дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның барлық үш
сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті сатып
алынады, өндіріледі, сатылады және қайтадан сатып алынады. Нақ осы жағдай
өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды
қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай - әрбір сатыдағы айналым
қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің тұтынушылық
технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне байланысты.
Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:
А – Қ ... Ө ... Д – А1
мұнда А – шаруашылық субъектілерін авансылаудағы ақша қаражаттары; Қ -
өндіріс құралы; Ө - өндіріс; Д – дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша қаражаттары.
Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын
экономикасын дамытуда оны айналым қаражаттармен оңтайлы қамтамасыз етудің
төтенше маңызы бар.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер
болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым қаражатының
айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Өқ
Қақ =
Оқ
мұнда, Өқ - белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны;
Оқ – сол кезеңдегі айналым қаражатының орташа қалдығы.
Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым
қаражатының орташа қалдығы сол жылға алынады.
Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін
дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған
пайданы ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді.
Айналым қаражатының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы
жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан
өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының
көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын
жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның
өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда
қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімді
шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін
есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары
өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу
ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы
және көмекші өндірісітер, тұрғын үй, коммуналдық және т.б. шаруашылықтар
және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Сызба 7. Қор қайтарылымының өсу факторы
Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөніндегі мәселелерді
жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақ та, кез келген жағдай
алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. Олай болмаған күнде
шығарылған өнімдер қоймада ұзақ қалады және ақшалай қаржыларының едәуір
бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның қаржы жағдайының
орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін.
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдері өндіруге
байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл
деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп
айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер, несиегерлік
берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражатына
мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды
қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы
болып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында
түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған
жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар:
• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
қорына аударым жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге
берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады.
Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
• өндірістің маусымдылығы;
• тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
• қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.
1. бөлім. “Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шығындарын басқару
2.1 Кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен құрылымы
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру
және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да
қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде
қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып
табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым
табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін
жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы
үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін,
осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын
жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет. Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдалану.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді:
• пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
• нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
• құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
• әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорынның
тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген
өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ,
тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қазіргі таңда өнім ассортиментін кеңейту мақсатында бірнеше жобалар
іске қосылған. Атап айтсақ, өндірістің жаңа түрін енгізу, өндіріс
қуаттылығын арттыру, сапасын арттыру және экологиялық стандарттарды
пайдалану. Мысалға, өнім өндірісінің ұлғаюы және өнімді жоғарғы қосылған
құнмен өткізу көлік шығынының көлемін азайтуға ықпал етуі.
Күрделі жөндеу және құрылғыларды қалпына келтіру бағдарламаларын іске
қосу нәтижесінде өндірістік шығындардың азаюына және өнім сапасының артуына
қол жеткізуге болады. Гальваноцинктеу және алюминдеу бағытын енгізу
қосылған құны жоғары өнімнің үлесін арттырады. Өзіндік көмір және энергия
көздерінің, жалпы шикізаттың болуы өндіріс шығындарының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Жалпы қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және т.б. жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және т.б.) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді.
Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты міндеттері:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .3
1 бөлім. Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі ... ... ... ... 6
1. Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің
ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..6
2. Кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару ... ... ... ... ..18
1. бөлім. “Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шығындарын
басқару ... ... ... ... ... ... ... ... ... .30
1. Кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен
құрылымы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...30
2. “Құмкөлқұрылыс” АҚ мәліметін қолдана отырып ағымдағы шығындарын
басқаруды бағалау ... ... ... ... ...38
2. бөлiм. Қаржылық тұрақтылықты жетiлдiру жолдары ... .48
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... .62
Қолданылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... .64
Кіріспе
Нарықтық экономикаға көшу – ұзақ, күрделі және қайшылықты жол. Әлемдік
тәжірибе көрсетіп отырғандай, ежелден қалыптасып қалған шаруашылық жүйесін
түбірінен қайта құруға байланысты әлеуметтік-экономикалық шаралар соңы
өндіріс дәрежесінің анағұрлым төмендеуімен, демек тұтынудың құлдырауымен
қатар жүретіндігін өмір көрсетіп отыр. Бұл заңдылық экономиканы қайта
құрудың стратегиясы мен тактикасын сенімді болжап, экономикалық саясаттың
ықпалды да тиімді жолдарын таңдай білуді талап етеді.
Қазақстан Республикасында нарық қатынасының дамуы жалпы қаржының,
сонымен қатар салалық қаржының рөлінің артуына ықпалын тигізді.
Нарықтық экономика жағдайында экономикалық қызметтің барлық
экономикадағы негізгі буыны – бұл кәсіпорын. Міне, сондықтанда, бұл
деңгейде қоғамға қажетті өнім өндіріп, қызмет көрсетілуі тиіс. Кәсіпорында
ресурстарды үнемдеп жұмсау, жоғары өнімді техникалар мен технологияларды
қолдану мәселелері кең түрде шешіледі. Ең білікті кадрлар жинақталады. Сол
сияқты бизнес–жоспарлар әзірленеді, маркетинг қолданылады, тиімді басқару
жүйесі – менеджмент іске асырылады.
Кәсіпорының ағымдағы қызметін қамтамасыз етуде айналым капиталы маңызды
ресурстардың бірі, ол өндіріс сферасына ғана емес, айналдыруларға,
экономикада есеп–қисаптардың күй–жағдайын көрсетуіне, сонымен қатар елдегі
ақша айналымдарына ықпалын тигізеді.
Егер жоспарлы экономика кезеңінде өндіріс қорлары айналым құралдарының
құрылымынан жоғары болса, онда шаруашылық етудің жаңа шарттарына ауысуға
жаңа проблемалар туғызды - өнімдерді тиеп жіберген уақыттан, кәсіпорындарға
төлем қаражаты түскен уақытқа дейін кәсіпорын дебиторлық берешек түрінде
әрекетсіздікте болады. Өнім өндіруші кәсіпорындардың дебиторлық қарызының
едәуір бөлігін тиелген тауар қаражаттары құрайды. Оны жабудың қаржылық
көзімен мерзімі өткен кредиторлық берешек болады. Айналым қаражаттары
кәсіпорынның өндірісін тоқтаусыз қозғалыста ұстап тұруға, өндірісті ақша
және материал ресурстарымен уақытында қажеттігін қамтамасыз етуге және
айналым қаражатының пайдалану тиімділігін арттыру үшін қажет. Қазіргі
уақытта меншік айналым құралдары өте аз, ал ол болса кәсіпорында басты
рөлді атқарады, өйткені коммерциялық есеппен жұмыс істейтін кәсіпорындардың
белгілі мөлшерде рентабельді жұмыс істеуі үшін меншік мүлкі болуы керек.
Айналым саласындағы қаражаттарды қысқартуды ынталандыру факторы айналым
қаражаттарын толықтыруға керекті банкілік несие, ол айналым капиталын
ұтымды пайдалануға мүмкіншілік тудырады. Сонымен қатар кредиторлық қарыздың
өте маңызды ерекшелігі бар: меншік айналым құралдары мен банктік несиеден
айырмашылығы, ол тауарлық түрде тартылады. Неғұрлым кәсіпорын – сатып
алушылардың (бөтендердің) экономикалық айналымында тауарлары мен ақшалары
көп болса, соғұрлым көбірек ол оны орналастырады. Бірақ та капиталдың
соншалықты тартылуы ел экономикасының қаржылық жағдайына және оның
буындарына апатты сәулесі түседі.
Сайып келгенде, нарықтық қатынастың дамуы кәсіпорындардан жаңа
жағдайларды талап етуде. Жоғарғы инфляция, төлем қабілеттігінің нашарлауы
және басқа да дағдарыстық құбылыстар кәсіпорындардың айналым активтеріне
деген саясатын өзгертуге ықпал етті, оны толықтырудың жаңа көздерін
іздестіру проблемаларын қарастыруда.
Сонымен қатар ағымдағы шығындарды ұтымды басқару және ағымдағы
шығындардың тиімді құрылымын анықтау қажеттілігі дипломдық жұмыс тақырыбын
таңдауды анықтады.
Дипломдық жұмыстың негізгі мақсаты – кәсіпорынның ағымдағы
шығындарының құрамы мен құрылымын анықтау және соны тиімді басқаруды
қарастыру.
Қойылған мақсатқа жету үшін төмендегі сұрақтар қарастырылды:
кәсіпорын – басқарудың негізгі жүйелік объектісі;
нарықтық жағдайдағы кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері;
кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару;
кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен құрылымын анықтау;
“Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шағындарын басқару
проблемалары;
қаржылық тұрақтылықты қамтамасыз ету және оны жетiлдiру жолдары.
1 бөлім. Кәсіпорын – басқарудың жүйелік объектісі
1.1 Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері
Экономиканың қайсысы болмасын өндірістен, экономикалық өнім жасаудан
құралады. Өндіріссіз тұтыну болмайды, тек шығарылған өнімді ішіп-жеп қою
болады. Атап айтқанда, кәсіпорын өнім шығарады, жұмыстар және қызмет
көрсетеді, яғни тұтыну және ұлттық байлықты молайтудың негізін қалайды.
Сызба 1. Өндірістік кәсіпорынның ішкі ортасы
Қаншалықты кәсіпорын тиімді жұмыс істейді, оның қаржылық жағдайы қандай
екені экономиканың барлық саулығына және мемлекеттің индустриалдық қуатына
байланысты болады. Оның негізгі белгілері мыналар:
• ұйымдық бірлік: кәсіпорын – бұл белгілі түрде ішкі құрылымы және
басқару жөнімен ұйымдасқан ұжым;
• белгілі түрдегі өндірістің құрал кешені: кәсіпорын пайданы барынша
көбейту мақсатында экономикалық игіліктерді өндіру үшін экономикалық
ресурстарды біріктіреді;
• мүліктің жекеленуі: кәсіпорынның өзінің мүлкі болып, белгілі бір
мақсатқа жеке пайдаланады;
• мүліктік жауапкершілік: кәсіпорын түрлі жағдайға сай өзінің барлық
мүліктеріне толық жауапкершілікте болады;
• кәсіпорын дара басшылықты болжалайды, басқарудың тікелей әкімшілдік
формасына негізделеді;
• шаруашылық айналымына өзінің атынан шығады;
• оперативті-шаруашылық және экономикалық дербестік: кәсіпорын жеке өзі
түрлі мәмілелерді және операцияларды жүзеге асырады, пайдасын өзі алады
немесе зиян шегеді, пайданың есебінен қаржы жағдайын және өндірісті
одан әрі дамытуын жақсартады.
Өндіріс жоспарлы немесе әкімшіл-әміршілдік экономика жағдайында мына
тәсілмен жұмыс істейді:
Бұл тәсілде ең негіздісі – ресурстар, атап айтқанда, олар шектеулі өнім
шығарылымының көлемі мемлекеттің оларды қажетті ресурстармен қамтамасыз ету
мүмкіншігіне байланысты болады:
Бұл тәсілде негіздісі – сатып алушылардың сұранысы, яғни өзінің
өнімдерін өткізу. Ол үшін нарық жағдаятын, сатып алушылардың сұрау
сауларын, нарық сиымдылығына, әлеуметті бәсекелес өнімдері сапалылығының
және т.б. нарықтық экономика үшін сипатталатын сұрақтарын үйрену қажет.
Жасыратыны жоқ, көптеген отандық кәсіпорындар түрлі себептермен аталған
тәсілмен жұмыс істеуге қабілетсіздігін көрсетті және де дайын емес еді,
олардың ішінде кәсіпорындардың басшылары жаңа тәсілге, ал кейбіреулері өтіп
жатқан қайта құру реформасының маңыздылығына түсінбеді, қайтадан жоспарлы
экономика дәуіріне қайтып келуіне үміттенеді және күтті де.
• КСРО-ның ыдырауы өндірістік және кооперативтік байланыстардың бұзылуына
әкеліп соқтырды;
• Нарықтық қатынастарға өту инфляцияға және шектен тыс инфляцияға
жалғамып, кәсіпорынның тұрақты жұмыс істеуіне, әсіресе оларды айналым
қаражаттарымен қамтамасыз етуге айтарлықтай жағдай жасалынбады;
• Көптеген отандық кәсіпорындардың өнімдері бәсекеге жарамсыз болды;
• Көптеген кәсіпорындар әлі де болса нарықтық қатынастарға бейімделе
алмады;
• Қазақстанның рыногындағы импорттық тауарлардың толықтырылуы аз болды;
• өтпелі кезеңде мемлекет Қазақстандағы өркениетті рыноктың жұмыс
істеуіне қажетті жағдай жасай алмады.
Міне, осы және басқа да себептер ақырында көптеген кәсіпорындардың
қаржы жағдайын нашарлатуға және елімізде экономикалық дағдарысты ұзартуға
әкеліп соқтырды.
Өтпелі кезең біздің республика үшін тек жағымсыз салдармен ғана емес,
сонымен қатар кейбір оңды мезеттермен сипатталады. Атап айтқанда:
• кәсіпорындар бірте-бірте рынокқа бейімделіп, шынында сатып алушылардың
мұқтажын қанағаттандыра алатын өнімдерді өндіре бастады;
• көптеген кәсіпорындар инфляцияның құлдырауы жағдайында өндіріс
шығындарын азайту, өнімдерді өткізу, оның сапасын жақсарту – қаржылық
сәттілікті дұрыс шешудің бірден-бір жолы екенін түсіне бастады;
• рыноктар тауарлармен толықтырылып, кейбір экономикалық салаларда
кінәратсыз бәсеке пайда болды.
Кесте 1. Қазақстан Республикасында жұмыс істеп тұрған бірлескен және шетел
кәсіпорындарының саны*
жыл Қазақстан бойынша Оның ішінде Оңтүстік Қазақстан облысы
бойынша
1999 736 27
2000 995 35
2001 1338 39
2002 1677 39
2003 1865 22
*Статистикалық мәліметтер
Кәсіпорынға басшылық ету әдістері нарықтық экономиканың даму дәрежесіне
сәйкес болуы тиіс. Олардың өзгерусіз, бір орында қатып қалуларына болмайды.
Кәсіпорынды басқару икемді, әрқашан басты мақсатқа жетуге және сонымен
бірге әрбір нақты кезеңнің ерекшеліктерін ескеріп отыруға тиіс. Кәсіпорынға
басшылық етудің міндеттері де практиканы терең зерттеудің негізінде
өндірістің одан әрі даму тенденциясын анықтап, бұл дамуды шапшаңдату үшін
өндіріске әсер етудің сол кезең үшін аса маңызды экономикалық тұтқаларын
пайдалану болып табылады.
Жоғарыда айтылғандай, кез келген кәсіпорынның нарықтық жағдайдағы ең
маңызды мақсаты – өз жұмысындағы қаржылық тұрақталақты қамтамасыз ету. Бұл
мақсатқа жетудің күрделі жолы, бұған қосылатын, тек пайда тауып қана
қоймай, сонымен қатар, пайда табуды тұрақтандыру, ал бұған жету оңай мәселе
емес.
Сызба 2. Кәсіпорынды дамытудағы стратегиялық басқару
Кәсіпорын, егер де өзінің жұмысында белгілі бір принциптерге сүйенсе
және қажетті пернесін орындаса, алдына қойған мақсатына жетеді. Осыған орай
кәсіпорындардың негізгі міндеттеріне жататындар:
• жоғары сапалы өнімдер өндіру, оларды жүйелі түрде жаңалау және қолда
бар өндірістік мүмкіншіліктеріне, сұраныстарына сай қызмет көрсету;
• өзара алмасушыларын ескере отырып, өндірістік ресурстарды ұқыпты
пайдалану;
• кәсіпорынның бет алысының стратегиясы мен тактикасын әзірлеу және
жағдайлардың өзгеруіне байланысты оларды өзгертіп отыру;
• ғылыми-техникалық жетістіктер мен озық тәжірибені, еңбекті ұйымдастыру
және басқаларды өндіріске кеңінен енгізу;
• өздерінің қызметкерлеріне жағдай жасау, олардың сыныптамаларының өсуін
және еңбектерінің үлкен маңыздылығы, олардың тіршілік деңгейлерін
арттыру, еңбек ұжымдарында қолайлы саяси-психологиялық ахуалды
жақсарту;
• кәсіпорынның шығарған өнімінің бәсекеге жарамдылығын қамтамасыз ету,
кәсіпорынның жақсы атағын қолдау;
• баға саясатын икемді жүргізу және басқа да функцияларды іске асыру.
Қорыта айтқанда, ең маңыздысы, кәсіпорындардың барлық функциялары
межелеген стратегияны іске асыруға және алдарына қойған мақсаттарына жетуге
бағытталғаны жөн.
Қазіргі заман жағдайында көптеген отандық кәсіпорындардың алдында
кәмілдік басқа мақсаттар мен міндеттер тұр, ал пайда табу бірінші орында
болмай отыр. Көптеген кәсіпорындардың басшылары бұл кезеңдегі негізгі
мақсаттары олар үшін - өнімді өткізу, кәсіпорындардың қызметкерлеріне
жалақыларын уақытылы төлеу деп есептейді.
Осы кезеңдегі қиындық жағдай Қазақстан экономикасы үшін жақын арада
бастан өтеді, кәсіпорындар бірте-бірте қалыпты жұмыс істейді, нарықтық
экономикаға тән алға қойылған міндеттер шешіліп, мақсаттарға жетеді,
үдемелі қоғамдық өндірісті ұйымдастыру формаларын, атап айтқанда,
кәсіпорындарда шоғырландыру, мамандандыру, кооперациялау және құрамдастыру
жұмыстары іске асады деп үміттенуге болады.
Қазқстанда “Меншік туралы” Заңға сәйкес кәсіпорындар мемлекеттік, жеке
меншіктік, сол сияқты меншіктің аралас нысанасы түрінде құралады және іс
істей алады.
Мемлекеттік кәсіпорындар – мұнда негізгі құралдар мемлекеттің
меншігінде болады. Мемлекеттік органдардың қарамағында болатын
кәсіпорындарды қазыналық деп атайды.
Мемлекеттік холдинг-компаниясы – Холдинг деп үлкен корпорациялардың
ортақ мүдделерінің сақталуына акциялардың бақылау пакеті арқылы бірыңғай
бақылау жасауды айтады. Алғашқы кезеңде Қазақстанда мемлекеттік акционерлік
кәсіпорындары құрылғанда халық шаруашылығы салаларында көптеген холдингтер
көріне бастады.
Біздің республикада жеке меншік секторы мына төмендегі бөлімшелерден
тұрады:
• жеке кәсіпкерлік;
• толық серіктестік;
• коммандиттік (сенімгерлік) серіктестік;
• жауапкершілігі шектеулі қоғам;
• ашық акционерлік қоғам;
• жабық акционерлік қоғам;
• өндірістік кооперативтер.
Жеке кәсіпкерлік – бұл жеке кәсіпкерліктің ең жай нысаны, мұнымен
айналысуға әрекетті әрбір азаматтың құқығы бар.
Толық серіктестік – екі немесе одан да көп тең құқықты адамдардың
шаруашылық қоғамының, бірлестігінің түрі. Олар кәсіпкерлік қызметті жүзеге
асыру үшін бірігіп, жасасқан шарт негізінде өз мүліктерімен қоғам алдында
жауапты болады. Толық серіктестіктің мүлкі оның қатысушылардың үлес (пай)
жарнасы негізінде қалыптасады.
Коммандиттік (сенімгерлік) серіктестік – шаруашылық қоғамдарының бір
түрі. Оған шарт жасасу негізінде екі, одан да көп кісі біріге алады. Алайда
олар мүлікке деген жауапкершілігіне қарай екіге бөлінеді. Бірінші топқа
жататындар толық мүшелері деп аталады. Олар қоғамның борышы үшін өз
мүліктерімен толық жауап береді. Ал коммандиттер, сенім бірлестігіндегілер
деп аталатын екінші топтағылар қоғамға қосқан жарнасы көлемінде жауапты.
Жауапкершілігі шектеулі қоғам – кәсіпкерлік қызметті жүзеге асыру үшін
екі, одан да көп адамды біріктіретін қоғамның түрі. Жауапкершілігі шектеулі
қоғамның оның мүшелері есебінен жиналған жарғы қоғам, яғни қоғам мүшесі өз
үлесін қоғамның басқа мүшелерінің келісімімен басқа адамға немесе үшінші
кісіге бере алады. Қоғам акциялар шығармайды. Мұның өзі қоғам мүшелеріне
сырт жақтан қаржы тарту мүмкіндігін шектейді.
Қосымша жауапкершілік жүктелген қоғам – қатысушылардың жарғылық қорға
өздерінің міндетті салымдарымен жауап беретін қоғам, ал бұл қаражаттардың
жетіспейтін кезінде – қосымша өздерінің мүліктерімен салған салымдарының
үйлесімді мөлшері.
Ашық акционерлік қоғам – бұл заңдық құқы, жарғысы бар қоғам. Ол рұқсат
ету жолымен құрылады, акцияда бірден үлесі бар, белгілі мөлшерде бір
бөлшектенген негізгі капиталы болады. Олардың негізгі капиталы акцияларға
бөлінеді. Акцияның ақшалай сомасы негізгі капитал көлеміне сай келуі керек.
Жабық акционерлік қоғам – ашық акционерлік қоғамнан акцияларды
таратудың ерекше әдісімен өзгеше. Оның мәні акционерлік қоғамның акциясын
сатып алуды акционер басқалармен салыстырғанда артық құқыққа ие болады.
Міне, осыдан барып, акционерлік қоғамның өнеркәсіпте, саудада, банк және
сақтандыру жүйесінде, эконрмиканың басқа да салаларында кеңінен дамуына
әсер етеді.
Өндірістік кооператив – бұл қоғамның қызметі принципінде табыс табу
емес, қоғам мүшелеріне көмек етіп, ықпал жасау. Кооператив кәсіпкерлік
нысанына тән жағдай, оның мүшелерінің сол кооперативпен тығыз байланыс
орнатуында. Кооператив – ол заңды иегер.
Нарықтық қатынастар жағдайында қоршаған ортадағы өзгерістер жылдамдығы,
сондай-ақ осы өзгерістерден туатын қосымша мүмкіндіктер тұрақты өседі.
Сондықтан, кәсіпорынның стратегисы осы өзгерістерден артықшылықтар алу
мүмкіндігін шаруашылықты жүргізу үшін барлық қосымша мүмкіндіктерді
қамтитындай болуы керек.
Кәсіпорынның мақсаты оның қызметінің соңында қандай нәтижені
көздейтінін көрсетсе, стратегиясы осы нәтижеге жету жолдарын, бағыттарын
анықтайды. Әрбір кәсіпорынның стратегиясы өзгеріп отырған нарық жағдайын
ескеріп, кәсіпорынға жаңа шешімдер қабылдауға еркіндік береді.
Кәсіпорынның стратегиясы оның нақты жағдайына қызмет ету
ерекшеліктеріне тікелей байланысты. Бірақ барлық кәсіпорындар стратегиясын
анықтау барысында мынандай мәселелерді шешкені жөн:
1. Қандай өндірісті тоқтату керек?
2. Қандай өндірісті жалғастыра беру керек?
3. Алдағы уақытта қандай өндіріске көшу қажет?
Кәсіпорынның рыноктағы іс-әрекетінің негігі үш бағыты бар:
• өндіріс шығындарын барынша азайту. Өндіріс шығындары неғұрлым аз
болған сайын кәсіпорын өз өнімінің бағасын бәсекелестерге қарағанда
төмендете алады. Соның нәтижесінде бұл өнімнің рыноктағы үлесі артады.
Бұл үшін кәсіпорын стратегиясын жоспарлағанда өндірісті және
жабдықтауды жақсарту шараларын жаңа технологияны игеруді, өнімнің
өзіндік құнын арзандату жолдарын қарастырады;
• өнім өндіруде мамандандыруды жоғарылату. Бұл бағыттың негізгі мақсаты
- өндіріс өнімінің сапасын жақсарту, тұтынушылар бағасы жоғары болса
да, сапалы өнімді таңдайды. Сондықтан да бұл бағытты таңдаған
кәсіпорындар қалай да өз өнімінің сапасын жоғарылатуды көздейді. Бұл
үшін жақсы дизайнерлер, жақсы дамыған маркетинг жүйесі болуы керек;
• кәсіпорын өз қызметін рыноктың белгілі бір бөлігіне ғана арнайды. Бұл
бағытты таңдаған кәсіпорын рыноктағы бір өнім түріне деген сұранысты
зерттеп, соған сай өндірісті ұйымдастырады, яғни осы өнім өндіруіне
жеке мамандану саясатын жүзеге асырады. Кәсіпорын бүкіл рынокқа ғана
емес, тек оның бір бөлігіне нақты тұтынушыға, оның сұранысына қызмет
етеді.
Қазіргі нарықтық жағдайда іс жүзінде басты бағытты көздейтін
стратегиялар эталондық стратегиялар деп аталады. Ол үш топқа бөлінеді:
• өндіретін өнімнің сапасын жақсарту;
• жаңа өнім өндіруді бастау;
• рынокта өзінің артықшылығын көрсету.
Екінші топқа – стратегияның интеграциялық дамуы, яғни жаңа құрылымды
қосу арқылы кәсіпорынның өсу жолдары жатады. Кәсіпорын қосымша бөлімшелер
ашуы мүмкін, жабдықтаушыларын өз қарамағына енгізіп алу, өндірілген өнімді
тұтынушыларға жеткізетін жаңа құрылымдар ашу.
Үшінші топ – бұл мақсаттылықпен қысқарту стратегиясы. Егер кәсіпорынның
өндірісі ұзақ уақыт бойы өсіп келіп, ең соңғы кезде ол құлдырай бастаса,
рыноктағы өзгерістерге қарай пайда әкелмесе, онда кәсіпорын нысаналы түрде
жоспарға өз өндірісін қысқартуға мәжбүр болады:
а) жою стратегиясы – егер де кәсіпорын ары қарай өндірісін жүргізе
алмайтын болса, онда өз қызметін түпкілікті тоқтатады;
ә) ұзақ мерзімді көзқарас ұзақ мерзімде пайда алуды көздемей, қысқа
мерзімде, қысқа уақытта барынша пайда алуды мақсат етеді;
б) қысқарту стратегиясы – кәсіпорын өзінің бір бөлімшесін жабады немесе
сатады. Егер де бұл бөлімше басқа бөлімшелерге қарағанда пайданы аз табатын
болса, оған жұмсалатын қаржы басқа бөлімшелерді дамытуға жұмсалады.
Кәсіпорын алға қойған стратегиясын жүзеге асыру үшін өзінің іс-
әрекеттерін қай бағытта, қандай заңдар негізінде орындайтынын анықтайды,
яғни өзінің саясатын және тактикасын белгілейді, алға қойған стратегиялық
мақсатқа жету жолдары анықталады.
Кәсіпорын стратегиясын орындау үшін өз қызметінде мынадай шарттар
орындалуы тиіс:
• кәсіпорынның мақсатты стратегиясы сол кәсіпорынның барлық
қызметкерлеріне түсінікті болуы керек;
• стратегияны орындауға қажетті қорға уақытылы жеткізіліп тұруы қажет.
Бұл үшін кәсіпорын басшылығының әр деңгейі өзіне белгілі мақсаттары мен
міндеттерін нақты орындап отырғаны жөн;
• басшылық кәсіпорынның ұйымдық жөнінде шешім қабылдау. Қабылданған
стратегияны орындау үшін кәсіпорынның құрылымы тиімді ме жоқ па, осыған
аса көңіл бөлінуі қажет.
Кәсіпорынның Тауар Аймақтар Нарықтық орта Сатып
әлуеті алушылардың
проблемалары
базалық қолма-қол а жаңалар анықталғандар
(қолма-қол) сәндендірілген б ұқсастар әлуетті
сәндендірілген жаңа в белгілер лер
жаңа с
д
Сызба 3. Кәсіпорынның нарықтық стратегиясы
Нарықтық жағдайда кәсіпорындардың шаруашылық қызметінің ерекшеліктері:
• кәсіпорын қоғамдық қажеттілікті қанағаттандыру және пайда табу
мақсатында өнім өндіретін, қызмет істейтін және қызмет көрсететін
экономиканың дербес шаруашылық субъектісі;
• кәсіпорын дербес жүйе ретінде қоғамдық өндірістің бас буыны болып
саналады. Онда ұлттық экономиканың негізгі экономикалық міндеттерінің
шешімдері тікелей жүзеге асырылады;
• кәсіпорынның мақсаты өзінің өндіретін өніміне немесе қызмет көрсетуіне
дер кезінде тапсырыстар алудағы жүйені нығайту қажет. Осы ретте
ескеретін жай, межелеген өнімді өндіру немесе қызмет көрсету үшін
барлық қажетті еңбек, материалдық және қаржы ресурстарымен қамтамасыз
етілу қажет.
• Нарықтық жағдайдың қозғаушы күші – бәсеке. Ол өндірісті ұлғайтуды,
сапасын жақсартуды және өнімнің бағасын арзандатуды ынталандырады,
ғылыми-техникалық жетістіктерді өндіріске толық енгізуді, отандық
техниканы, технологияны, өндірісті және еңбекті ұйымдастыруда үдемелі
әдістерді толық қолдануына үлкен ықпалын тигізеді;
• Ірі фирмалармен салыстырғанда кіші кәсіпорындар өздерінің елеулі
артықшылығымен көзге көрінеді. Оларға жоғары серпінділік, ықшамдылық,
өндірістің бәсекелестік сипаты және демократияландырулары тән. Кіші
кәсіпорындар жаңа жұмыс орындарын ашады, халық кәсіпшілігі
жасғастырады, кіші қалалардың экономикалық және әлеуметтік дамуларына
ықпал етеді.
2. Кәсіпорынның ағымдағы қызметін басқару
Кәсіпорынның шығаратын тауарларының мөлшерін рынокқа ұсынуы, оны
өндіруге кететін шығындарына және сол тауарлардың рынокта сатылатын
бағаларына тікелей байланысты болады. Бұдан шығатын қорытынды тауарларды
өндіру және оны сатуға кететін шығындарды білу кәсіпорынның шаруашылық
жүргізудегі тиімділігінің басты жағының бірі болып сналады.
Шығындар – бұл кәсіпорын өзінің өндіретін және коммерциялық қызметін
іске асыру үшін өндіріс факторларының ақшалай түріндегі шығындары. Өндіріс
процесіндегі айқын шек қоятын шығындар және олардың маңызы мен практикалық
қызметіндегі анықтайтын межесі болып табылады. Кәсіпорын шығындары
өндірістік белгісіне қарай 3 түрге бөлінеді:
• өзіндік құн құрайтын өнімдерді өндіру және сатуға кететін шығындар. Бұл
капиталдың ауыспалы айналымы арқылы сатудан түскен ақшалай түсімді
жабатын ағымдағы шығындар;
• өндірісті ұлғайтуға және жаңартуға кететін шығындар. Әдеттегідей, бұл
жаңа немесе жаңғыратын өнімге жұмсалатын бір жолғы ірі күрделі қаржы
шығындары;
• өндірістің әлеуметтік-мәдени, тұрғын үй, тұрмыстық қызмет көрсету және
осыған ұқсас басқа да мұқтаждарға кететін шығындар. Олар негізінде таза
пайданың есебінен бөлінетін арнаулы қорлардан қаржыландырылады.
Практикалық маңызы болатын ең тұрақты және ауыспалы шығындарға бөлу.
Тұрақты шығындар осы кезеңдегі уақыт ішіндегі сомасы өнімді өндіру және оны
сатудың мөлшеріне, құрылымына тікелей тәуелді болмайды. Тұрақты шығындарға
жататындар: міндетті заемдық ақылар, есепті төлемдер, ғиматтар және
жабдықтардың амортизациясы, сақтандыру жарналары және т.б.
Сыныптау белгілері Шығындардың бөлшектенуі
1. Экономикалық элементтер Шығындардың экономикалық элементтері
Өзіндік құнның калькуляция
2. Өзіндік құнның статьялары статьялары
Негізгі, қосымша
3. Технологиялық процестерге
қатыстылығы Бірэлементтік, кешенділік
4. Құрамы Тікелей, жанама
5. Өнімнің өзіндік құнына қатысудың
тәсілі Өндірістік, өндірістен тыс
6. Өндірістік процестегі рөлі Өндірістік, өндірістік емес
7. Мақсатқа сәйкес жұмсау Жоспарлы, жлспарсыз
8. Жоспарға қатысу мүмкіншілігі Тұрақты, ауыспалы
9. Өнімнің көлеміне қатысы Күнделікті, бір жолғы
10. Шығу мерзімділігі Аяқталмаған өнімге кететін шығындар,
11. Дайын өнімге қатысы дайын өнімнің шығындары
Сызба 4. Өндірістік шығындардың жіктелуі
Ауыспалы шығындар – бұл осы кездегі уақытта өнімді өндірудің мөлшеріне
және сатылуына тәуелді болмайтын шығындар. Мысалы, еңбекақы шығындары,
шикізаттар, отын, энергия, көлік қызметі және т.б. Тұрақты және ауыспалы
шығындардың арасындағы айырмашылықтың елеулі маңызы бар. Тұрақты шығындар
керек десе, жалпы алғанда, өндірілмеген өнімге де төленуге тиіс, ал
ауыспалы шығындармен кәсіпкер өндіріс көлемін өзгерту жолымен басқаруы
мүмкін.
Шығындар экономикалық және бухгалтерлік болып ажыратылады. Экономикалық
шығындар деп кәсіпорынның ресурстарды пайдаланғаны үшін жеткізушілерге
төлейтін төлемдердің барлық түрлерін айтады. Олар екі түрден тұрады: сыртқы
(анық немесе ақшалық) және ішкі (күңгірттік немесе өзін-өзі түсінікті).
Сыртқы шығындар – бұл ресурстарды жеткізушілерге ақшалай түріндегі
төлемдері: шикізаттар төлемдері, материалдар, отын, еңбекақы, тозуды
есептеу және т.б. Бұл топтағы шығындар бухгалтерлік шығындарға жатады.
Кәсіпорынның ішкі шығындары күңгірт, өзінен өзі түсінікті сипаттамада
болады. Олар кәсіпорын иелерінің қарамағындағы ресурстарды өндірісте
пайдаланғанын нақтылап көрсетеді: жерді, ғимараттарды, олардың жеке
еңбектері және т.б. үшін кәсіпорын ресми төлемейді.
Кәсіпорынның іс-әрекетіндегі басты көрсеткіштердің бірі - өнімнің
өзіндік құны. Бұл өнімді өндіруге және оны сатудағы ақшалай нысанында
көрсетілетін шығындардың жиынтығы. Сөйтіп, жалпы өндірістік тиімділігін
анықтайды.
Өзіндік құнның экономикалық мазмұны – жұмсалған шығыдардың орнын
толтыру және соның есебінен өндірілетін барлық элементтердегі жай ұдайы
өндірісті, өндірістік қорларды және жұмыс күштерін қамтамасыз ету. Осы
арада, кәсіпорынның өзіндік құнының маңызды элементтері: амортизация,
жұмсалған материалдық ресурстардың құны, еңбекақы – бұл шығындардың басты
статьялары.
Сонымен қатар, кәсіпорын бір уақытта басқа да шығындарды іске асырады:
өздерінің қызметкерлеріне сыйлық, банктік несиеге процент төлеу, әлеуметтік
объектілерді ұстау, бюджеттен тыс қорларға аударым жарналарын жасау – бұл
шығындар кәсіпорынның қосымша шығындарын құрайды.
Өзіндік құн тиімділіктің мынадай маңызды көрсеткіштері: пайда және
пайдалылығының деңгейі мен серпінін анықтайды. Өзіндік құнның маңызы оның
орындалу функцияларымен анықталады.
1. Өзіндік құн - өнім құнының кең бөлігі болып табылады. Мұның
мәнісі, өнімнің өзіндік құны арқылы өндіріс қаражаттарын
жұмсауды қамтамасыз етеді.
2. Өзіндік құн көтерме сауда бағасын қалыптастырудың негізі болып
табылады, оның есепсіз жүргізілуі бағаның құрылуына негіздеме
бола алмайды.
3. Өзіндік құнның негізінде пайданы, кейбір бұйымдардың
пайдалылығын, яғни оларды шығарудың мақсатқа сай екендігін
есептеу.
Жалпы табыс
Материалдық шығындар Еңбекақы Пайда
Өндірістің шығындары (өзіндік құн) Таза табыс
Өткізу көлемі
Сызба 5. Кәсіпорынның өзіндік құны, жалпы табысы және пайдасы
Бұл айтылғандардан өнімнің өзіндік құнына деген көзқарасты төмендетуге
болмайтындығын көруге болмайды. Өзіндік құнның деңгейіне кәсіпорынға қатысы
бар және қатысы жоқ факторлар ықпал етеді. Мысалы, кәсіпорынға табиғи
жағдайлар, оның ішінде шикізат көздерін және өнім тұтынушыларда
территориялық қашықтығы, шикізатқа баға деңгейі, отын, жабдықтар,
электроэнергия және көлік тарифтері және т.б.
Өнімнің өзіндік құнын құрайтын шығындар екі негізгі белгілермен
топтастырылады:
• Шығындардың бастапқы элементтерімен;
• Пайда болу және міндет жүктеу сипатымен.
Экономикалық элементтердің шығыстарын топтастыру өндіріс шығындар
сметасын дайындағанда қолданылады. Бұл топтастырудың мәні - әрбір шығынның
элементі өнімнің өзіндік құнының жиынтығына қосылады. Сонымен, мына
төмендегі шығын элементтері бөлінеді:
• Материалдық шығындар (қайтарылма қалдықтар құрамынан шегеру);
• Еңбекақыға жұмсалған шығындар;
• Әлеуметтік сақтандыруға аударым;
• Зейнетақы қорына аударым;
• Жұмыспен қамтылу қорына аударым;
• Амортизация;
• Басқа да шығындар.
Шығындарды жүйелі түрде төмендету – кәсіпорындардың жұмыс істеу
тиімділігін арттырудың негізгі құралы болып табылады. Нарықтық экономика
жағдайында залалды кәсіпорындарды қаржылай қолдау қағидаға жатпайды.
Ұлттық экономиканың барлық салаларында өндіріс шығындарын төмендетудің
мына төмендегі негізгі бағыттарын айтуға болады:
• Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін пайдалану;
• Өндіріс және еңбектегі ұйымдастыруды жетілдіру;
• Экономикалық процестерді мемлекет тарапынан реттеу.
Ғылыми-техникалық прогрестің жетістіктерін іске асыру – бұл бір жағынан
өндіріс қуатын, шикізат және материалдар, оның ішінде отын-энергия
ресурстарын көптен-көп пайдалану, ал екінші жағынан тиімді жаңа
машиналарды, жаңа технологиялық процестерді іске асыру.
Шығынның белгілі бір мөлшерін мейлінше тиімді ету – шаруашылықты
жүргізудің әр түрлі мәселелерін шешуге келгенде басты талап осы болып отыр.
Тек қанша өнім өндірілгендігінің ғана емес, оны өндіруге қанша еңбек
жұмсалғандығының да маңызы зор. Мәселенің былайша қойылуы мынаны аңғартады:
шикізат пен материалдарды жұмсай отырып немесе машиналар мен механизмдерді
пайдалана отырып, шикізаттардың әрбір бөлігін неғұрлым көп өнім алуға,
әрбір станок пен технологиялық процестердің түсімін өсіруге, шығындарын
бұйымдардың өзіндік құнын төмендетіп, кәсіпорындардың пайдасын көбейтуге,
өндірістің тиімділігін арттыруға жету керек.
Өнімнің өзіндік құнын арзандату – еңбек өнімділігін арттырудың шартқа
айналған объективті бейнесі, экономикалық заң әрекетінің нақты нысаны,
осыған сәйкес өндірістік шығын үнемі кеміп, жанды еңбек үнемі өнімдірек
болып отырады. Өзіндік құнның арзандау көрсеткіштері өндіргіш күштердің
дамуына сәйкес өткен және қазіргі еңбектің үнемделу дәрежесін бейнелейді.
Өзіндік құнды кемітудің басты факторлары:
• өндірістің техникалық деңгейін көтеру;
• өндірістің материал, отын, энергия және еңбек сиымдылықтарын төмендету;
• басқару және еңбекті ұйымдастыруды жетілдіру;
• технологиялық процестерді қуаттылықпен негізгі қорларды пайдалануды
жақсарту.
Агымдағы шығындарды басқару процесінде негізгі бөлім айналым қаражатын
басқаруға байланысты.
Кәсіпорындардың іс-әрекеттерін қамтамасыз етудегі міндетті шарт – қолда
бар айналым қаражаттарының (айналым капиталы) болуы. Айналым қаражаттары –
бұл өндірістік айналым қорларын құру, пайдалану және үздіксіз өндірістік
процестер мен өнімді өткізуді қамтамасыз ету үшін авансылаудың ақшалай
қаражаттарының жиынтығы. Айналым қаражаттарының мәні – ұдайы өндірістік
процестердің қажеттілігін қамтамасыз етудегі экономикалық рөлімен
анықталады. Айналым қаражаттары өндірістік процеске бірнеше рет қатысатын
негізгі қорларға қарағандағы айырмашылығы, ол тек бір ғана өндірістік
кезеңде қызмет етеді және өндірістік тұтыну тәсіліне тәуелсіз өзінің құнын
тікелей дайын өнімге апарады.
Айналым қаражаттарының құрылымы деп барлық жиынтығындағы олардың бөлек
элементтерінің ара-қатынасын атайды. Кәсіпорындардағы айналым
қаражаттарының құрылымына талдау жасау және оны жетік білу маңызды
мәселелерінің бірі болып саналады. Себебі, белгілі бір шамада қаржы жағдайы
кәсіпорын қызметінің не ол, не бұл мезетін сипаттайды. Мысалы, дебиторлық
берешек үлесінің шамадан тыс артуы, қоймадағы дайын өнімдер, аяқталмаған
өндіріс, кәсіпорынның қаржы жағдайының нашарлағанын білдіреді. Дебиторлық
берешек осы кәсіпорындағы айналымынан оқшауландырылған қаражатты және
оларды дебиторлық пайдалануын, өзінің айналымындағы борышкерлерді
сипаттайды. Аяқталмаған өндіріс үлесінің артуы, қоймадағы дайын өнімдер
айналымындағы айналым қаражатының оқшауланғанын, сату мөлшерінің, сонымен
бірге пайданың да азаюын көрсетеді. Сондықтан, кәсіпорындарда айналым
қаражатының құрылымын оңтайландыру және олардың айналымын арттыру басты
мақсатқа айналғаны жөн.
Сызба 6. Айналым қаражатының құрамы мен құрылымы
Кәсіпорындарда айналым қаражаттарының құрлымы тұрақсыз және көптеген
себептердің ықпалымен өзгеріп те отырады. Әрбір нақты кәсіпорында айналым
қаражатының шамасы, олардың құрамы мен құрылымы өндірістік сипаты мен
күрделілігіне, өндіріс кезеңінің ұзақтығына, оларды жеткізу жағдайына және
т.б. байланысты болады.
Түрлі салаларда айналым қорларының үлес салмағы кәсіпорындардың өндіріс
қорларының құрамында әр түрлі. Мысалы, ауыр өндіріс кәсіпорындарында жеңіл
өндіріс кәсіпорындарына қарағанда ол төмен. Кәсіпорындарда айналым
қаржыларын ұйымдастыру мыналардан тұрады: айналым қаржыларының қажеттілігін
анықтау және олардың құрамы мен құрылымын, қалыптастырудың көздерін табу
және оларды реттеу, айналым қаражаттарын басқару және т.б.
Өндіріс тиімділігін арттырудың елеулі резервтері құрамына шикізат пен
негізгі материалдар, отын, қосалқы материалдар, тез тозатын аспаптар және
басқа да еңбек заттары кіретін айналым қорларын орынды пайдаланудың
есебінен өндіріс шығындарын одан әрі төмендетуден табылады.
Өндірістің нәтижелілігін арттыру жөніндегі шараларды белгілеген кезде
кәсіпорындардың өндіріс процесінің маңызды заттық эелменті болып табылатын
өндірістік айналым қорларын тиімді пайдалануға кәсіпорын ұжымдарының
айрықша назар аударғаны жөн.
Айналым қаржылар үнемі қозғалыста болады. Бір өндірістік кезең
араларында олар үш сатыдан тұратын ауыспалы айналым жасайды. Бірінші
сатыдан кәсіпорын ақша қаражаттарын еңбек заттарын сатып алу үшін шарттарды
төлеуге жұмсайды. Бұл сатыдан айналым қорлары айналыс аясынан өндіріс
саласына өтеді.
Екінші сатыдан алынған айналым қорлары өндіріс процесіне тікелей өтіп,
әуелде өндіріс босалқы қорларына және шала фабрикаттарға, содан соң
аяқталған өндіріс процесі – дайын өнімге айналады.
Үшінші сатыда дайын өнім сатылады, нәтижесінде айналым қорлары өндіріс
саласынан айналыс аясына, қайтадан ақшалай нысанына келеді. Бұл қаржылар
жаңадан еңбек құралдарын алуға жұмсалып, жаңа ауыспалы айналымға шығады.
Бірақ, айналым қорлары бірінші сатыдан екінші сатыға жүйелі түрде өтеді
дегенді білдірмейді. Керісінше, олар бір мезгілде айналымның барлық үш
сатысында да белгілі орында болады. Бір нәрсенің әрбір мезеті сатып
алынады, өндіріледі, сатылады және қайтадан сатып алынады. Нақ осы жағдай
өндірістің үздіксіздігін, тоқтаусыздығын және өндірілген өнімдерді сатуды
қамтамасыз етеді. Сонымен, бұдан ескеретін жай - әрбір сатыдағы айналым
қаражаттарының тұрған уақыты бірдей емес. Ол өнімнің тұтынушылық
технологиялық және оны өндіру және сату ерекшеліктеріне байланысты.
Ауыспалы айналым қаражаты мына тәсілмен шығады:
А – Қ ... Ө ... Д – А1
мұнда А – шаруашылық субъектілерін авансылаудағы ақша қаражаттары; Қ -
өндіріс құралы; Ө - өндіріс; Д – дайын өнім;
А1 - өнімді сатудан түскен және өзіне қосылған пайданың ақша қаражаттары.
Шаруашылықты жүргізудегі нарықтық жүйе жағдайында кәсіпорын
экономикасын дамытуда оны айналым қаражаттармен оңтайлы қамтамасыз етудің
төтенше маңызы бар.
Айналым қаражаттарының айналымдылығын сипаттайтын бірнеше көрсеткіштер
болады. Олардың ішіндегі ең қарапайымы – айналым қаражатының
айналымдылығының коэффициенті. Ол мына формуламен анықталады:
Өқ
Қақ =
Оқ
мұнда, Өқ - белгілі бір кезеңде өткізілген өнімнің құны;
Оқ – сол кезеңдегі айналым қаражатының орташа қалдығы.
Егер де өткізуден алынған түсім бір жылға есептелгенде, онда айналым
қаражатының орташа қалдығы сол жылға алынады.
Айналым капиталын тиімді пайдалану көпшілігінде олардың қажеттілігін
дұрыс анықтау болып табылады. Себебі, өндірістің осы көлемінде жоспарланған
пайданы ең төменгі мөлшердегі шығынмен табуға үлкен ықпалын тигізеді.
Айналым қаражатының төмендетілген мөлшері кәсіпорынның тұрақсыз қаржы
жағдайына, өндіріс процесінің іркілісіне әкеліп соғады. Осының салдарынан
өндірістің көлемі мен пайдасы төмендейді. Осы кезекте айналым қаражатының
көтеріңкі мөлшері кәсіпорынның өндірісті ұлғайту үшін күрделі қаржы шығынын
жұмсау мүмкіндігі төмендейді.
Кәсіпорында айналым қаражатының қажеттілігін анықтау кәсіпорынның
өндіріс жоспары және өндіріс шығынының сметасымен үйлестіру керек. Мұнда
қажетті мөлшерде өнімнің нақтылы түрлерін және оларды белгілі мерзімді
шығаруды негіздеу қажет. Кәсіпорынның жеке айналым қаражатының қажеттілігін
есептеген кезде мыналарды еске алған жөн. Жеке айналым қаражаттары
өндірістік бағдарламаны орындауда тек негізгі өндірістік қажеттілікті өтеу
ғана емес, сонымен қатар, кәсіпорынның негізгі қызметіне жатпайтын қосалқы
және көмекші өндірісітер, тұрғын үй, коммуналдық және т.б. шаруашылықтар
және дербес баланста тұрмайтындар да өтелуі қажет.
Сызба 7. Қор қайтарылымының өсу факторы
Тауар өткізу, қоймадағы дайын өнімдердің қорлануы жөніндегі мәселелерді
жеткілікті, терең пысықтауы төмен болуы мүмкін. Бірақ та, кез келген жағдай
алдағы кезде межеленген сату болжамы болуы керек. Олай болмаған күнде
шығарылған өнімдер қоймада ұзақ қалады және ақшалай қаржыларының едәуір
бөлігі айналымнан оқшауланады, сөйтіп кәсіпорынның қаржы жағдайының
орнықтылығына әсер етіп, оның банкротқа ұшырауы мүмкін.
Әуелі кәсіпорын құрылғанда айналым қаражаттары жарғылық қордың бір
бөлігі ретінде қалыптасады (капитал). Олар тауарлық өнімдері өндіруге
байланысты өндірістік босалқы қорларды сатып алу үшін жұмсалады. Дайын өнім
қоймаға түседі, содан соң тұтынушыларға жіберіледі. Оның төлеуге дейінгі
мезетінде өндіруші ақша қаражаты мұқтажынан жоқшылық көреді. Мұқтаждың бұл
деңгейі салынған қаражаттың көлеміне ғана емес, сонымен бірге алдағы есеп
айырудың мөлшеріне де байланысты, ол жыл ішінде түрлі себептермен
тұрақсызданады. Сондықтан да кәсіпорын айналым қаражатын қалыптастыруда
басқа да қиындық көздеріне ұшырайды – орнықты пассивтер, несиегерлік
берешек, банк несиесі және басқа да несиегерлер.
Өндірістік бағдарламаның өсу мүмкіндігіне байланысты айналым қаражатына
мұқтаждық артады, осыған орай, қаражатының өсуіне тиісті қаржыландыруды
қажет етеді. Бұл жағдайда оларды толықтыру көзі кәсіпорынның таза пайдасы
болып саналады.
Айналым қаражаты ретінде кәсіпорын орнықты пассивтерді пайдаланады.
Олар жеке көздеріне теңестіріледі, себебі, кәсіпорынның айналымында
түпкілікті болып, оның іс-әрекетін қаржыландыру үшін қолданады, бірақ оған
жатпайды.
Орнықты пассивке жататындар:
• Жалақы жөнінде ең аз ауыспалы берешек және әлеуметтік сақтандыруға,
зейнетақы қорына, медицина сақтандыруына, жұмыспен қамтуға жәрдемдесу
қорына аударым жарнасы;
• Ақы төлеудің мерзім ішіндегі келіп түспегендегі фактурасы жоқ
жеткізушінің және акцептелген есеп айырысу құжаты бойынша жеткізушіге
берешегі;
• Аванс және өнімге ішінара ақы бойынша тапсырыс берушілерге берешегі;
• Салықтардың бірсыпыра түрлері бойынша бюджетке берешегі.
Айналым қаражаттарын қалыптастырудың басқа да көздеріне пайда есебінен
құрылған арнаулы қордың уақытша пайдаланбаған қалдығын жатқызуға болады.
Кәсіпорынның айналым қорларына мұқтажы жыл бойына түпкілікті сақталады.
Ол түрлі факторларға байланысты тұрақсызданады:
• өндірістің маусымдылығы;
• тауар-материалдық құндылықтарды жеткізудің әркелкілігі;
• қоймалардағы сатылмаған дайын өнімдердің қорлануы және т.б.
1. бөлім. “Құмкөлқұрылыс” Акционерлік Қоғамының ағымдағы шығындарын басқару
2.1 Кәсіпорындардың ағымдағы шығындарының құрамы мен құрылымы
Кәсіпорынның қаржы жағдайы осы кәсіпорынның белгілі бір кезеңдегі
қаржылық тұрақтылығын және оның өз шаруашылық қызметін үздіксіз жүргізуі
мен өзінің қарыз міндеттемелерін уақытылы өтеуі үшін қаржы ресурстарымен
қамтамасыз етілуін көрсетеді.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығы – бұл тәуекелділіктің мүмкін болатын
деңгейінде төлем қабілеттілігі мен несие қабілеттілігін сақтай отырып,
табысты өсіру негізінде қаржыны тарату мен пайдалану арқылы кәсіпорынның
дамуын көрсететін қаржы ресурсының жағдайы. Ол ақша қаражаттарын еркін
пайдалануды қамтамасыз етеді және оларды тиімді пайдалану арқылы өндіру
және өнімді сату процесінің үздіксіз болуына жағдай жасайды. Сондықтан да
қаржылық тұрақтылық барлық өндіріс-шаруашылық қызметі процесінде
қалыптасады және кәсіпорынның жалпы тұрақтылығының негізгі бөлігі болып
табылады. Ал кәсіпорынның жалпы қаржылық тұрақтылығы, ол ең алдымен әрдайым
табыстың шығыннан артуын қамтамасыз ететін ақша ағымының қозғалысын
көрсетеді. Нарық жағдайында ол ең бірінші өнімді өткізуден түсетін табыстың
тұрақтылығын талап етеді және оның мөлшері мемлекетпен, жабдықтаушылармен,
несие берушілермен, жұмысшылармен және тағы басқалармен есеп айырысу үшін
жеткілікті дәрежеде болуы тиіс. Сонымен қатар кәсіпорынның одан әрі дамуы
үшін барлық есеп айырысулар мен барлық міндеттемелерді орындағаннан кейін,
осы кәсіпорында өндірісті дамытуға, оның материалдық-техникалық базасын
жаңартуға және де әлеуметтік климатты жақсартуға және басқаларға мүмкіндік
беретіндей дәрежеде табыс қалуы қажет. Қаржылық тұрақтылықтың мәні – қаржы
ресурстарын тиімді қалыптастыру, тарату және пайдалану.
Кәсіпорынның қаржылық тұрақтылық жағдайына көптеген факторлар әсер
етеді:
• пайда болу орнына байланысты – ішкі және сыртқы;
• нәтижесінің маңыздылығына байланысты – негізгі және негізгі емес;
• құрылысы бойынша – қарапайым және күрделі;
• әрекет ету уақыты бойынша – тұрақты және уақытша.
Ішкі факторлар кәсіпорынның өзінің жұмысын ұйымдастыруына байланысты
болады, ал сыртқы факторлар кәсіпорын еркіне бағынышты емес. Кәсіпорынның
тұрақтылығы ең бірінші өндіріс шығындарымен үздіксіз байланысқан өндірілген
өнім мен көрсетілген қызметтің құрамы мен құрылымына тәуелді. Сондай-ақ,
тұрақты және айнымалы шығындар арасындағы қатынас маңызды болып табылады.
Кәсіпорынның өндірілетін өнім және өндіріс технологиясымен тығыз
байланысқан қаржылық тұрақтылығының маңызды факторларының бірі –
активтердің тиімді құрамы мен құрылымы, сондай-ақ кәсіпорынның басқару
стратегиясын дұрыс таңдап алуы болып табылады. Ағымдағы активтерді басқару
өнері – кәсіпорын шотында оның ағымдағы жедел қызметі үшін қажет болатын
қаржының ең төменгі сомасын ұстаудан тұрады.
Қазіргі таңда өнім ассортиментін кеңейту мақсатында бірнеше жобалар
іске қосылған. Атап айтсақ, өндірістің жаңа түрін енгізу, өндіріс
қуаттылығын арттыру, сапасын арттыру және экологиялық стандарттарды
пайдалану. Мысалға, өнім өндірісінің ұлғаюы және өнімді жоғарғы қосылған
құнмен өткізу көлік шығынының көлемін азайтуға ықпал етуі.
Күрделі жөндеу және құрылғыларды қалпына келтіру бағдарламаларын іске
қосу нәтижесінде өндірістік шығындардың азаюына және өнім сапасының артуына
қол жеткізуге болады. Гальваноцинктеу және алюминдеу бағытын енгізу
қосылған құны жоғары өнімнің үлесін арттырады. Өзіндік көмір және энергия
көздерінің, жалпы шикізаттың болуы өндіріс шығындарының тұрақтылығын
қамтамасыз етеді.
Қаржылық тұрақтылықтың ішкі, маңызды факторларының бірі – бұл қаржы
ресурстарының құрамы мен құрлымы, оларды басқару стратегиясы мен
тактикасының дұрыс таңдалып алынуы. Кәсіпорынның өз қаржы ресурсы, соның
ішінде таза табысы қаншалықты көп болса, соншалықты ол өзін жайлы сезіне
алады. Сонымен бірге тек таза табыстың көлемі ғана емес, сонымен қатар оны
тарату құрылымы, әсіресе өндірісті дамытуға бағытталған бөлігі де өте
маңызды болып табылады. Жалпы қорыта келе, кәсіпорынның қаржылық
тұрақтылығына әсер ететін мынадай ішкі факторларды атап көрсетуге болады:
• кәсіпорынның салалық топқа жатуы;
• шығарылатын өнімнің (жұмыс, қызмет) құрылымы және оның жалпы төлем
қабілеттілігі бар сұраныстағы үлесі;
• төленген жарғылық капиталдың мөлшері;
• шығындардың көлемі, олардың ақшалай табыспен салыстырғандағы
динамикасы;
• қорлар мен резервтерді, олардың құрамы мен құрылымын қоса алғандағы
мүлік пен қаржы ресурстарының жағдайы;
• кәсіпорындарды басқару тиімділігі.
Сыртқы факторларға шаруашылық жүргізудің экономикалық жағдайының әсері,
қоғамда үстемдік етуші техника мен технология, төлеу қабілеті бар сұраныс
және тұтынушылар табысының деңгейі, ҚР үкіметінің салық және несие саясаты,
кәсіпорынның қызметін бақылау жөніндегі заң актілері, сыртқы экономикалық
байланыс және т.б. жатады.
Кәсіпорынның тұрақты қаржылық жағдайын қалыптастыруда оның өз
контрагенттерімен (салық органдары, банктер, жабдықтаушылар, сатып
алушылар, акционерлер және т.б.) өзара қарым-қатынасы үлкен әсер етеді.
Сондықтан да серіктестермен реттелген іскерлік қатынаста болу – жақсы
қаржылық жағдайдың бірден-бір шарты болып табылады. Әрине, акционерлер өз
жинақ қорларын тұрақты тиімділікке ие және дивиденттерді ұқыпты төлейтін
қаржылық тұрақты кәсіпорындарға салады.
Жабдықтаушылар мен тұтынушылар сенімді және төлем қабілеттілігі жоғары
кәсіпорындармен келісім-шартқа үлкен ықыласпен отырады. Тіпті қаржы
органдары, әсіресе салық инспекциясы кәсіпорынның жағдайы тұрақты болғанын
қалайды, себебі тек осындай кәсіпорын ғана салықтар мен басқа да міндетті
төлемдерді уақытылы және толық төлей алады.
Осылайша, қаржылық жағдай кәсіпорынның бәсекелестік қабілетін және оның
іскерлік қарым-қатынастағы потенциалын анықтайды, кәсіпорынның өзінің және
оның серіктестерінің қаржылық және басқа қатынастар тұрғысындағы
экономикалық қызығушылықтары қаншалықты дәрежеде кепілдендірілгенін
бағалайды. Кәсіпорынның қаржылық жағдайының объективті дұрыс бағасын алудың
ең жақсы тәсілі, бұл – талдау, ол кәсіпорынның даму бағытын бақылауға, оның
шаруашылық қызметіне кешенді түрде баға беруге мүмкіндік береді және
осындай жолмен басқарушылық шешімдерді өңдеумен кәсіпорынның өзінің
өндірістік кәсіпкерлік қызметі арасында байланыстырушы қызметін атқарады.
Нарықтық экономика жағдайында жұмыс істеуші кәсіпорындардың қаржылық
жағдайын талдаудың басты міндеттері:
• қаржылық жағдайға баға беру және оның есеп беру мерзіміндегі өзгерісі;
• активтер мен олардың қалыптасу көздері арасындағы сәйкестікті, оларды
таратудағы рационалды және пайдаланудағы тиімділікті зерттеу;
• айналым капиталының көлемін, оның өсуін (кемуін) және ағымдағы
міндеттемелермен арақатынасын анықтау;
• қаржы-есептік және несие ережесін сақтау;
• кәсіпорын активтері және оның міндеттемелерінің құрылымын зерттеу;
• ағымдағы активтердің айналымдылық есебі, оның ішінде дебиторлық борыш
және қорлар есебі;
• баланстың өтімділігін, кәсіпорынның қаржылық тұрақтылығының және төлеу
қабілеттілігінің абсолюттік және салыстырмалы көрсеткіштерін анықтау;
• кәсіпорын табыстылығын бағалау;
• кәсіпорын табысының салыстырмалы көрсеткіштерін, сондай-ақ олардың
деңгейінің өзгеруіне әсер етуші факторларды есептеп шығару;
• кәсіпорынның іскерлік белсенділігін анықтау;
• кәсіпорынның қаржылық жағдайының тұрақтылығын ұзақ және қысқа мерзімді
болжау, яғни оның қаржылық стратегиясын анықтау.
Қаржылық жағдайды талдау кәсіпорынның шаруашылық қызметін талдаудың
қорытындылаушы кезеңі болып табылады. Және ол үш сатыны қамтиды: жабдықтау,
өндіріс және өткізу; бұлардың жиынтығы коммерциялық, ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz