Арбитраждық процесс
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Бірінші бөлім
1.Арбитраждық процесс және дау.дамайды шешудің тәсілдері ... ... ... ... ... ... .
2.Арбитраждық және сот процесінің бірінің тандалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Дауды шешудің баламалық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.Арбитраждық процестің негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Екінші бөлім
1.Арбитраждық келісім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Арбитраждық процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.ЮНСИТРАЛ Арбитраждық Регламенті және Үлгілік Заң ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.Үшінші бөлім
1.Тұрақты жұмыс істейтін арбитраж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Арбитраждық келісімнің орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Арбитраждық соттың тағайындалуы.Арбитрлер саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Бірінші бөлім
1.Арбитраждық процесс және дау.дамайды шешудің тәсілдері ... ... ... ... ... ... .
2.Арбитраждық және сот процесінің бірінің тандалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Дауды шешудің баламалық жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
4.Арбитраждық процестің негізгі элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Екінші бөлім
1.Арбитраждық келісім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
2.Арбитраждық процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Дау ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
6.ЮНСИТРАЛ Арбитраждық Регламенті және Үлгілік Заң ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.Үшінші бөлім
1.Тұрақты жұмыс істейтін арбитраж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
2.Арбитраждық келісімнің орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Арбитраждық соттың тағайындалуы.Арбитрлер саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
Саудагердің кәсібі әлемдегі ең байырғы кәсіп болмаса да, олар өркениет пайда болған кезден бастап халықаралық саудамен айналысты. Ассириялықтар көне египеттіктермен, қытайлар Индия, Греция жөне Рим халықтарымен сауда жүргізді. Сол кезде олар әрине көп жағдайда саудаға қатысты дау-дамайды шешумен де айналысты.
Халықаралық саудаға кем дегенде бір шетелдік қатысқандықтан және ксенофобия немесе басқа халықтарға көз алартып қарау замандар бойы адамзатпен бірге жасасып келе жатқандықтан, бір тарап екінші бір тараптың соттарына көбінесе сенімсіздікпен қарады. Ол ол ма, (бір мемлекеттің азаматтарының арасында туған дау-дамайды қарады деген мағынада) судьялар мен соттардың кебінесе ішкі дау-дамайларды шешуден қолы босамай қалды. Осының нәтижесінде тараптар дау-дамайға қатысатын елге сыйлы адамдарды тағайындап алатын болды, олар ел арасындағы дау-дамайды шешетін төрелік сот ретінде іс-әрекет жасады. Бір өкініштісі сол тағайындалып алған адам әрдайым міндетіне сай мінез көрсетпеді. Грек мифологиясы Троян принці Паристы мысал ретінде алға тартады: одан Гера, Афина, Афродита деген әйел құдайлардың қайсысы ең сұлуы екенін айтып беруді сұрағанда, мәселенің мәнін әділ бағалай алмаған ол Афродитадан күндей сұлу принцесса Еленаны ұрлап әкетуге көмектесемін деп пара алады, ақыр аяғында осының бәрі Троян соғысының тұтануына алып келеді. Төрелік соттың шешімдерін орындауда да қиындықтар болып жатты. Төрелік сот елге танымалдығын ұстап тұру үшін ғасырлар бойы жұрттың көңілінен шыға білді және өз өнерін жетілдіре түсті, соның арқасында ол бүгін халықаралық коммерциялық дау-дамайды шешудің кеңінен қолданылатын және тиімді құралы болып отыр.
Қазіргі арбитраж дегеніміз не? Арбитраж жалпы түсінік бойынша тараптардың қазіргі болуы мүмкін дау-дамай жөнінде оны шешуді бір немесе бірнеше арбитрден тұратын сот алқасына беру туралы келісімнен басталатын жабық сот тергеуі деуге болады. Сот алқасын тараптар тікелей таңдап алады немесе олар солардың атынан таңдап алынады, олар арбитраж өткізудің сот алқасы бекітуге тиісті тәсілін белгілей алады, сот алқасы шығарған шешім езгертілмейді және ол тараптар үшін заң жүзінде міндетті болып табылады, бірақ бүл шешім тараптар үсынған дәлелдерге және дәйектерге сәйкес қабылдануға тиіс. Арбитраж кабылдаған заңды шешімді соттар мойындайды және орындайды.Әрбір арбитраждық процестен осы элементтер табылғанымен, арбитраж бір текті нәрсе емес. Әрбір арбитраждық сот процесінің табиғаты проблеманың мәніне байланысты, дау-дамайдың ауқымы мен сипатына, дау-дамайға қатысатын тараптардың жағдайына және шыққан жеріне байланысты.
Халықаралық саудаға кем дегенде бір шетелдік қатысқандықтан және ксенофобия немесе басқа халықтарға көз алартып қарау замандар бойы адамзатпен бірге жасасып келе жатқандықтан, бір тарап екінші бір тараптың соттарына көбінесе сенімсіздікпен қарады. Ол ол ма, (бір мемлекеттің азаматтарының арасында туған дау-дамайды қарады деген мағынада) судьялар мен соттардың кебінесе ішкі дау-дамайларды шешуден қолы босамай қалды. Осының нәтижесінде тараптар дау-дамайға қатысатын елге сыйлы адамдарды тағайындап алатын болды, олар ел арасындағы дау-дамайды шешетін төрелік сот ретінде іс-әрекет жасады. Бір өкініштісі сол тағайындалып алған адам әрдайым міндетіне сай мінез көрсетпеді. Грек мифологиясы Троян принці Паристы мысал ретінде алға тартады: одан Гера, Афина, Афродита деген әйел құдайлардың қайсысы ең сұлуы екенін айтып беруді сұрағанда, мәселенің мәнін әділ бағалай алмаған ол Афродитадан күндей сұлу принцесса Еленаны ұрлап әкетуге көмектесемін деп пара алады, ақыр аяғында осының бәрі Троян соғысының тұтануына алып келеді. Төрелік соттың шешімдерін орындауда да қиындықтар болып жатты. Төрелік сот елге танымалдығын ұстап тұру үшін ғасырлар бойы жұрттың көңілінен шыға білді және өз өнерін жетілдіре түсті, соның арқасында ол бүгін халықаралық коммерциялық дау-дамайды шешудің кеңінен қолданылатын және тиімді құралы болып отыр.
Қазіргі арбитраж дегеніміз не? Арбитраж жалпы түсінік бойынша тараптардың қазіргі болуы мүмкін дау-дамай жөнінде оны шешуді бір немесе бірнеше арбитрден тұратын сот алқасына беру туралы келісімнен басталатын жабық сот тергеуі деуге болады. Сот алқасын тараптар тікелей таңдап алады немесе олар солардың атынан таңдап алынады, олар арбитраж өткізудің сот алқасы бекітуге тиісті тәсілін белгілей алады, сот алқасы шығарған шешім езгертілмейді және ол тараптар үшін заң жүзінде міндетті болып табылады, бірақ бүл шешім тараптар үсынған дәлелдерге және дәйектерге сәйкес қабылдануға тиіс. Арбитраж кабылдаған заңды шешімді соттар мойындайды және орындайды.Әрбір арбитраждық процестен осы элементтер табылғанымен, арбитраж бір текті нәрсе емес. Әрбір арбитраждық сот процесінің табиғаты проблеманың мәніне байланысты, дау-дамайдың ауқымы мен сипатына, дау-дамайға қатысатын тараптардың жағдайына және шыққан жеріне байланысты.
1.Халықаралық комерциялық арбитраж./Практикалық құрал/авторы:Марк Хьюлит-Джеймс,Николас Гоулд.
Ағыл.тіл.ауд. М.Ә.Төреханова-Алматы:Аян әдет,1999 ж.
Ағыл.тіл.ауд. М.Ә.Төреханова-Алматы:Аян әдет,1999 ж.
Жоспар
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.Бірінші бөлім
1.Арбитраждық процесс және дау-дамайды шешудің
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .
2.Арбитраждық және сот процесінің бірінің
тандалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Дауды шешудің баламалық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
4.Арбитраждық процестің негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Екінші бөлім
1.Арбитраждық
келісім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.Арбитраждық
процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.Дау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.ЮНСИТРАЛ Арбитраждық Регламенті және Үлгілік
Заң ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.Үшінші бөлім
1.Тұрақты жұмыс істейтін
арбитраж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.Арбитраждық келісімнің
орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.Арбитраждық соттың тағайындалуы.Арбитрлер
саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Саудагердің кәсібі әлемдегі ең байырғы кәсіп болмаса да, олар өркениет
пайда болған кезден бастап халықаралық саудамен айналысты. Ассириялықтар
көне египеттіктермен, қытайлар Индия, Греция жөне Рим халықтарымен сауда
жүргізді. Сол кезде олар әрине көп жағдайда саудаға қатысты дау-дамайды
шешумен де айналысты.
Халықаралық саудаға кем дегенде бір шетелдік қатысқандықтан және
ксенофобия немесе басқа халықтарға көз алартып қарау замандар бойы
адамзатпен бірге жасасып келе жатқандықтан, бір тарап екінші бір тараптың
соттарына көбінесе сенімсіздікпен қарады. Ол ол ма, (бір мемлекеттің
азаматтарының арасында туған дау-дамайды қарады деген мағынада) судьялар
мен соттардың кебінесе ішкі дау-дамайларды шешуден қолы босамай қалды.
Осының нәтижесінде тараптар дау-дамайға қатысатын елге сыйлы адамдарды
тағайындап алатын болды, олар ел арасындағы дау-дамайды шешетін төрелік сот
ретінде іс-әрекет жасады. Бір өкініштісі сол тағайындалып алған адам
әрдайым міндетіне сай мінез көрсетпеді. Грек мифологиясы Троян принці
Паристы мысал ретінде алға тартады: одан Гера, Афина, Афродита деген әйел
құдайлардың қайсысы ең сұлуы екенін айтып беруді сұрағанда, мәселенің мәнін
әділ бағалай алмаған ол Афродитадан күндей сұлу принцесса Еленаны ұрлап
әкетуге көмектесемін деп пара алады, ақыр аяғында осының бәрі Троян
соғысының тұтануына алып келеді. Төрелік соттың шешімдерін орындауда да
қиындықтар болып жатты. Төрелік сот елге танымалдығын ұстап тұру үшін
ғасырлар бойы жұрттың көңілінен шыға білді және өз өнерін жетілдіре түсті,
соның арқасында ол бүгін халықаралық коммерциялық дау-дамайды шешудің
кеңінен қолданылатын және тиімді құралы болып отыр.
Қазіргі арбитраж дегеніміз не? Арбитраж жалпы түсінік бойынша тараптардың
қазіргі болуы мүмкін дау-дамай жөнінде оны шешуді бір немесе бірнеше
арбитрден тұратын сот алқасына беру туралы келісімнен басталатын жабық сот
тергеуі деуге болады. Сот алқасын тараптар тікелей таңдап алады немесе олар
солардың атынан таңдап алынады, олар арбитраж өткізудің сот алқасы бекітуге
тиісті тәсілін белгілей алады, сот алқасы шығарған шешім езгертілмейді және
ол тараптар үшін заң жүзінде міндетті болып табылады, бірақ бүл шешім
тараптар үсынған дәлелдерге және дәйектерге сәйкес қабылдануға тиіс.
Арбитраж кабылдаған заңды шешімді соттар мойындайды және орындайды.Әрбір
арбитраждық процестен осы элементтер табылғанымен, арбитраж бір текті нәрсе
емес. Әрбір арбитраждық сот процесінің табиғаты проблеманың мәніне
байланысты, дау-дамайдың ауқымы мен сипатына, дау-дамайға қатысатын
тараптардың жағдайына және шыққан жеріне байланысты. Коммунальдық қызмет
көрсететін кейбір компаниялар және туристік ассоциациялар клиенттердің
шағым-арыздарын жылдам шешу үшін арбитраждық процестің оңайлатылған түрін
қолданады. Әдетте коммерсанттар шыққан дау-дамайды қандай да бір сауда
ассоцациасында қалыптасқан нақты арбитраждық ережеге сәйкес шешеді (сол
ережелер „карап тауып алу" деп аталатын тіпті ерепейсіз рәсімдерді қамтиды,
олардың айналып келгендегі мақсаты - сапаны анықтау). Қүрылысқа байланысты
дау-дамайды шешумен айналысатын арбитраждың өзінің ұзақтығымен және
күрделілігімен аты шыққан. Арбитраждық келісім туралы жазғанда өрдайым
қиындық туады. Осы рефераттың негізгі мақсаты халықаралық коммерциялық
арбитраждың ең маңызды аспектілері туралы жалпы мағлұмат беру. Арбитраждық
келісімдерді арбитраждық процестің сөз жоқ ең маңызды элементі ретінде
беруге болады. Арбитраждық келісімдердің негізгі мәні зияны жоқ
ережелерінің немесе ескертпелерінің қолданылуында, қиындық осыдан туады,
соның нәтижесінде арбитраждық келісім кейін болатын арбитраждық процеске
әсер ете алады. Сондықтан жалпы мағлұмат бергеннен гөрі арбитраждық
келісімнің егжей-тегжейін зерттеу керек.
Айтып отырғанымыз - өзекті салалар мен маңызды мәселелерге басты назар
аудару, солар дұрыс берілсе, өте кәсіби жоғары арбитраждық келісім немесе
оның талдауын дайындауға болады.
Бірінші бөлім
Арбитраждық процесс және дау-дамайды шешудің тәсілдері
Дауды өзара келісіп шеше алмайтын, дауға қатысатын тараптардың қолында үш
негізгі әдіс бар, олар дауды солардың көмегімен шеше алады. Жоғарыда
көрсетілгендей істің сотта және арбитражда қаралуы осыған жатады. Дауды
шешудің баламалық жолы да қолданылады, ол негізінен „АРS" немесе „АDR"
қысқарған сөздері бойынша белгілі.
Арбитраждық келісім жасайын ба, әлде жасамайын ба деп ойға шомған кезде
ғана емес, сонымен қатар соттың немесе арбитраждың талқылауы басталу керек
болғанда да, осы тәсілдер ойда тұруға тиіс.
Арбитраждық келісім жасалғанға дейін осы екеуінің бірін таңдау қажеттігі
де айқындала түседі. Ал дау шығып кеткеннен кейін, екінің бірін тандау
туралы ойлап та керегі жоқ. Тараптар жасаскан негізгі коммерциялық шартқа
арбитраждық келісім кірмеген күннің өзінде, тараптар екі арада туған дауды
(мәселен дау екі жақты бірдей дал қылады) арбитражда қарау жолымен
шешілгені жөн деген келісімге келе алады. Мұндай жағдайда тараптардың дауды
әлі де арбитраждық тәртіппен қарау туралы келісім жасауға мүмкіндігі болды
және арбитраждық келісім жасағаннан кейін, тараптар арасында шыққан дау
арбитражда қаралады.
Арбитраждық және сот процесінің бірінің тандалуы
Судьяның немесе арбитрдің нақты дауды карау жөніндегі құзырлығы
эксклюзивтік сипатта болатыны айдан анық, дегенмен оның солай екенін атап
өту қажет.Дауды не ұлттық соттың судьясы қарайды, не тараптар дау туғанға
дейін немесе дау туғаннан кейін дау бәрібір арбитрдің қарауына берілуге
тиіс екендігі жайында өзара келісімге келе алады.Тараптардың қолында дауды
арбитраждық жолмен қарау туралы заңға қайшы келмейтін келісім тұрған
жағдайда, көптеген мемлекеттердің соттары арбитраждық келісімді орындайды
да, арбитраждық келісімге қайшы келетін сот тергеуін тоқтата тұрады (яғни
сот тергеуінің жалғасуына кедергі жасайды).Жоғарыда аталған рәсім 1958
жылғы Нью-Йорк Конвенциясына қатысатын, осындай сот болып тұратын
мемлекетте (Конвенцияның II бабын қараңыз) әрдайым сақталуға тиіс. Осындай
маңызды мәселе былайша сипатталуға тиіс:
(а) Төрелік соттарға қолдау керсету үшін ұлттық соттарға өтінішпен аз
барып жүрген жоқ, сондықтан үлттық соттарға:
(1) арбитрді тағайындауға және орнынан түсіруге көмектесу үшін;
(2) соттың даулы меншікті дау кезінде қорғайтын тыйым салған шешімін
шығару үшін;
(3) үшінші тараптың қүжаттар тапсыруын немесе іс тыңдалғанда куәлардың
қатысып отыруын талап ету үшін;
(4) арбитр шығарған шешімді орындауға көмектесу үшін өтінііппен баруға
болады.
Соған қарамастан осы әрекеттің бір де бірі істің мән-жайы жөнінде соттың
түпкілікті шешімін қабылдауға қатысуына мүмкіндік бермейді.
(б) Арбитраждық процесте жеңілген тарап істі шешім қабылдаған елдің
соттарына беріп немесе жеңілген тарап шешім орындалатын елдің сотында
шешімімен орындалуына кедергі жасағысы келсе, арбитрдің шығарған
шешіміне келіспей дау айта алады (яғни оның зандылығына немесе күшіне
күмән келтіре алады). Бұл тарап мынадай талап қойып, сотқа мынадай
арызбен бара алады:
(1) шығарылатын шешімдердің формасына байланысты ережелерге (арбитрдің
есімі, қойған қолы, датасы және тағы басқасы жөніндегі ережелер)
сөйкес келмегендіктен, шығарылған шешімді жарамсыз деп жариялау.
(2) шығарылған шешімде іс жүзінде немесе заң жүзінде елеулі қате
болғандықтан, оны түзету жөнінде талап қойып, сотқа арызбен бара
алады. Жергілікті заңдардың ережелеріне байланысты және оның ішінде
жергілікті заң жалпы алғанда арбитраждық шешімді қаншалықты дәрежеде
қайта қарайтындығына қарай, сот арбитраждық шешімді шешімнің даулы
жағы өзгертілуге, жарамсыз деп танылуға немесе кейбір жағдайларда
арбитрдің шешімінің езі іс жүзінде өзгертілуге тиіс екендігін керсете
отырып, арбитрге қайтара (яғни қайтарып жібере) алады.
(3) шешім шығарған арбитрдің мұндай шешім шығаруға жеткілікті
өкілеттігі болмағандықтан және жеңілген тарапқа істі қарау кезінде іс
жөнінде өзінің негіздемесін ұсынуға жеткілікті мүмкіндік
берілмегендіктен немесе шешімді орындау қоғамдық тәртіпке кайшы
келетіндіктен, арбитрдің шешімін орындамау жөнінде сотқа арызбен бара
алады.
Даудың мән-жайы жөнінде дау-дамайға қатысатын тараптар орындауға міндетті
шешімді сот шығарған жағдайда соттың арбитраждың шешімін түзетуі сирек
кездесетін жағдай. Арбитр шешім шығарып қойғаннан кейін ғана сот осылай ете
алады (егер осылай ету қолынан келіп жатса).
(с) Олар жасасқан шарт негізінде туған белгілі бір дауларды арбитражға
беру жөнінде тараптар келісуі де мүмкін. Басқа бір даулар сотта шешілуге
тиісті болса, мұндай жағдайда соттар мен арбитраждың солардың қарауына
берілген нақты оқиғаларға қатысты құқықтық билігі соларға берілген
күйінде қала береді. Әдетте ондай келісімдер жасауға ризашылық
берілмейді, егер шарт мұқият жасалмаса, онда бұл арбитраждың немесе
соттардың қүқықтық билігінің ауқымы жөнінде дау-дамай шығып кетуге негіз
болады.
Нақты мемлекеттің немесе арбитраждың соттарды таңдауы толық мәнді таңдау
болмайды. (Қазіргі немесе болуы мүмкін дау-дамайдың) шығу төркіні,
тараптардың шыққан жері, қүкықтық билікке ие бола алатын сот, активтердің
орналасуы ескерілуге тиісті көп факторларға жатады. Мұндай жағдайда істеуге
болатын ең дұрыс нәрсе - арбитраждық тергеудің араласуы керек немесе керек
емес деп есептелетін, соған ұқсас жағдайларға карау.
Халықаралық коммерциялық дауды төрелік сот карайды:
(а) егер дауды қай соттың карауға тиістігі жөнінде тараптар келісе алмаса
және тараптардың біреуі дауды қарау жөніндегі өкілеттікке ие бола
алатын соттар талқылауды (ұйымдастырушылық немесе тағы басқа бір
себептерге байланысты) жеткілікті лайықты немесе ыңғайлы деңгейді
жүзеге асыра алмайды деп есептесе. Сондай-ақ сот құрылымына, оның
ішінде екінші тараптың тәуелсіздігіне қатысты қауіп болуы мүмкін.
Тараптардың бірі істің талқылауы өтіп жатқан елдің құқықтық және
мәдениет жүйесінде өзін еркін сезіне алмауы мүмкін.
(б) егер соттар берілген материалдар мен дәлелдердің сот ісін жүргізу
тіліне аударылуын қоймай талап етсе, ол тіл контракт жасалған немесе хат-
хабар алмасқан тіл емес, тараптардың біреуі үшін шет тілі болып табылса,
көпшілігі солай жасайды да. Арбитражға қатысушы тараптар әр тілді
мемлекеттерден, мысалы Қытай және Чад секілді мемлекеттерден болса да,
олар төрелік соттың талқылауы тараптар үшін (ағылшын тілі секілді)
түсінікті және іскерлік қатынастар жасалған тілде жүргізілуге тиістілігі
жөнінде келісе алады.
(с) егер дау жауап беруші тараптың активтерінің көпшілігі болмайтын елде
шешілуге тиіс болса. Сот шешімдері және арбитраждық шешімдер осы
шешімдер шығарылмаған елдерде танылады немесе орындалады. Соған
қарамастан 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясы белгілеген шетелдік
арбитраждық шешімдерді тану немесе орындау жүйесінің (Европа
мемлекеттерінің 1968 жылғы Қүқықтық билік пен Азаматтық және
Коммерциялық Істердің Орындалуы туралы Брюссель Конвенциясына мүше
мемлекеттер екендігін қоспағанда) сот шешімдерін тану немесе орындау
жөніндегі келісімдердің жетілдірілмеген жүйесіне карағанда географиялық
қолдану аясы әлдеқайда көлемді.
(д) егер тараптар арадағы дау-дамайды жария еткісі келмесе.
Кейбір елдердің соттарының рәсімдерді оңайлатуға және оларда жиналып
қалған істердің ауқымды көлемін қысқартуға барынша әрекет жасайтынына
қарамастан, сот ісін жүргізу көптеген елдерде бүгінге дейін машақаты көп
және ұзаққа созылған іс болып отыр және сот шешіміне шағымдану рәсімін
қамтуда дәстүрге айналуда, бұл да оның құнын арттырып отыр. Арбитраж сот
процесін жүргізуден гөрі арбитраждық процестің сипатын және жүргізілуін
көбірек бақылауға мүмкіндік бере отырып, тараптарға маңызды артықшылық
беруде. Өкінішке орай арбитражға сот процесінің жай ғана рәсімін айнытпай
жасауға мүмкіндік беріліп отырған жағдайда, бүл бақылаудың пайдасы жоққа
тән болып отыр. Арбитраждық процестің өзі табиғатында оралымды процесс.
Тәжірибелі қатысушылардың қолына тисе, оны даулы істің түпкілікті шешімін
табудың тез де тиімді кұралын жасауға лайықтап алуға болады.
Мынадай жағдайларда арбитраж орынсыз болып табылады және жүрмейді:
(а) Егер арбитраждық келісімнің өзіне, арбитраждық процесс өтуге тиіс деп
жорамалдап отырған елдің құқығына немесе арбитраждық шешім орындалуға
тиісті елдің құқығына қатысты қолданылып жүрген құқыққа сәйкес дау
"сотқа берілмейтін болса".
(б) Егер арбитраждық процеске қатысуға ниет қылған бір тараптың өзінде
домицилианты болып табылатын елдің заңдарына сәйкес құқықтық қабілет жоқ
болса. Мысалы Сауд Арабия мемлекеті арбитраждық келісімде тарап бола
алмайды. Мемлекеттік агенттіктер келісімде тарап ретінде шыға алғанымен,
АҚШ-тың федеральдық Үкіметі арбитраждық келісімде тарап бола алмайды.
Егер тиісті мемлекеттік органның ерекше рұқсаты берілсе ғана арбитраждық
келісімде тарап бола алатын, мысалы Иран секілді бірқатар мемлекеттер
бар.
(с)Мысалы, соттың түпкілікті ұйғарымы керек болғанда, дауды түпкілікті
шешудің құралы ретінде күштеу әрекеті керек те шығар.
(й)Сонымен қатар сотта істі, мысалы өтелген борыштар жөніндегі
оңайлатылған сот ісін жүргізуді тез және арзан қарауға болады. Соған
қарамастан тез шешуді керек ететін істерді сот қана қарай алады екен
деп ойлауға болмайды.Мысалы Халықаралық Сауда Палатасының арбитраждық
жетекші институттардың бірі болып табылатын Халықаралық Төрелік Соты
(ХСП немесе ІСС) істерді қараудың арбитражға дейінгі рәсімін белгіледі,
ол рәсім істі арбитраждың қарауына келіскен тараптарға дауды қарап шешу
жөнінде арбитражға өтінішпен баруға мүмкіндік береді. Арбитрдің бұл
шешімі алдын ала шешім болып табылады және қандай да бір кейінгі
арбитраждық талқылау үшін міндетті болып табылмайды.
(е) Процеске екіден артық тарап қатысады, сонымен қатар өзара байланысқан
контракттардан да дау туып жатады. Сонымен қатар көптеген соттарда
қалыптасқан практикаға қарамастан, арбитраждық процеске қатысатын
тараптар арбитрлердің гонорарлары мен арбитраждық шығындарды төлеуге
тиіс екені ескерілуге тиіс. Тараптар сондай-ақ дауды шешуге қатыса
алатын бір арбитраждық институттың, мысалы Халықаралық Сауда
Палатасының әкімшілік шығындарын төлеуге тиіс.
Дауды шешудің баламалық жолы
АРС секілді мәселеге көңіл белген орынды болар еді. Оны жасау қажет,
өйткені дау-дамайды шешудің бұл тәсілі арбитраждық процесс басталғанға
дейін де, оны өткізіп жатқан кезде де өте жиі кездеседі, сондықтан оған
қатысы бар әркім тым болмағанда оның неге апарып соғатынын түсінуге
міндетті. Бұған қоса Америкалық Арбитраждық Ассоциация (ААА немесе ААА),
Халықаралық Сауда Палатасы (ХСП немесе ІСС) және инвестициялық дауларды
шешу жөніндегі Халықаралық Орталық (ИДШХО немесе ІСID), сондай-ақ
Халықаралық Сауда Құқығы жөніндегі БҰҰ Комиссиясы (ЮНСИТРАЛ) секілді
халықаралық арбитраждық институттар, келісу рәсімдерін қосқанда АРС
рәсімдерін реттейтін ережелерді жариялады.
„Баламалы" сөзінің мағынасы АРС-те біраз әңгіме туғызды. Баламалы
дегеніміз не деген мағынада. Белгілі бір кезеңде АРС рәсімдері дау шешуге
мүмкіндік беретін әртүрлі әдістерді қамтитын рәсім ретінде қарастырылады,
бірақ олар соттар пайдаланатын рәсімдерден өзгеше. Арбитраждық процесс те
осы жерге енгізіледі. Қалыптасқан практика қазіргі кезде АРС рәсімдеріне
арбитраждық процессті қоспайды. Оның себебі төмендегіше:
(а) АРС-тің бұған дейінгі танымалдығы сот тергеуінің әрі арбитраждық
тергеудің, соның ішінде шешілуге тиісті іс жүзіндегі көптеген
мәселелерді қамтитын (құрылысқа байланысты даулар сияқты) даулардың
ұзақтығы және құны туралы қам жеудің нәтижесі.
(б) АРС рәсімдері сот процесі немесе арбитраждық процесс секілді
тараптардың құқықтары мен міндеттерін міндетті түрде белгілеп беруге
арналмаған. АРС рәсімдері әрбір шыққан дауды келісіп отырып шешу
мақсатында белсенді түрде ынтымақтасып жұмыс істеуді талап етеді
(әрдайым болмаса да жиі-жиі дауды шешуге келістіруші секілді үшінші
тарап көмектеседі). Келісім АРС рәсімінің тікелей нәтижесі емес,
тараптар бірлесіп жұмыс істеуді тоқтатқан кезде процесс те тоқтайды. Осы
секілді рәсімге қатысатын бір де бір тарапты дауды шешу туралы келісім
жасауға күштеп көндірмейді.
(с) АРС көп жағдайда (кейде процесте "Дауды шешудің қосымша жолы'" деп
аталып) арбитраждық немесе сот процесімен бір мезгілде болады. Істің
жағдайы осындай болған кезде арбитражды немесе арбитраждық рәсімдерді
АРС рәсімі аяқталғанша кейінге қалдыруға болады, бірақ міндетті түрде
солай болуға тиісті емес.
(д) Сот немесе арбитраж процесімен салыстырғанда АРС оқшау тұрған процесс
емес. Егер АРС нәтижесінде дауды шешу туралы келісімге келу мүмкін
болмаса, онда тараптар дауды шешу үшін арбитраждық немесе сот процесін
қолдануға тиіс. Бұның халықаралық байланыста маңызы зор. Егер тараптар
істі қарайтын сот жөнінде келіспесе (нақты бір елдің соты немесе
арбитраж болсын), тараптардың бірі бұл жағдай дауды сотта шешуге мәжбүр
етіп тұр, сондықтан оның болмағаны жақсы деп есептей алады.
АРС рәсімдерінің түрі әрқалай болады. Әдетте бұл олардың қаралатын даудың
нақты жай-жапсарын ескерту үшін пайдаланылатындығына байланысты. АРС-тің
өте жиі кездесетін түрлері мыналар:
(а) Келістіру: көптеген заңгерлер үшін "келістіру" және "татуластыру"
сөздері синоним сөздер болып табылады. Олардың жеке сипаттамасы осы
рефератта баяндалған, соңдықтан бұл сөздердің қолданылуында көп жағдайда
бір ортақтық бар. Келістіруде (тараптар келісім бойынша тағайындаған)
келістіруші дауласқан тараптарға келісімге қол жеткізу үшін келіссөз
жүргізуге көмектеседі. Сол үшін ол істің мықты жағы мен осал жағын баса
көрсете отырып, әрбір тараппен даулы мәселерді жеке талқылайды, сол
арқылы ол келіссөздер барысын алға жылжытуға тырысады. Тараптардың
қалауы бойынша бұл бірлескен сессияда болады немесе жеке және бірлескен
сессиялардың жиынтығында да бола алады.
Татуластыру: бүл процесс келістіруге өте үқсайды, бірақ бір айырмашылығы
бар, даудың әділ шешімі не болатынын татуластырушы шешеді. Бұл шешім
тараптарға кеңес ретінде ұсынылады, тараптар мүмкін оны қабылдайды немесе
олардың арасындағы келесі келіссөздерге негіз болады. Кеңесті орындау
тараптар үшін міндетті емес.
Мини-Сот: Бұған тараптардың өкілдері қатысады, олар істің мәнін әрбір
тараптан шыққан, өзі мүддесін қорғаған тараптың (дауды шешу туралы
келісімге қол қоюға міндеттейтін өкілеттігі бар) аға орындаушыдан тұратын
жюриге, кейде бейтарап төрағамен бірлескен жюриге істің мән-жайын
түсіндіреді. Істің мән-жайын түсіндіру қатаң шектелген уақытта (көбінесе
таңертең немесе түстен кейін) өтеді. Бүл рәсімнің мақсаты - орындаушыларға
тараптар өздерінің ісінде нені өте маңызды деп қарайтындығы және
қарсыластарының ісінің қай жағы нашар деп санайтындығы туралы қысқаша шолу
беру. (Бір тараптың ісінің нашарлығын алдын ала аға орындаушылардан өз
көзқарасын қорғағысы келген қызметкерлер немесе олардың қол астындағылар
жасырып қалуы мүмкін). Соның салдарынан аға орындаушылар даудың жай-жапсары
жөнінде өз пікірлерін қалыптастырып, оларды әзірше дауды шешуге қатысып
отырғанда, әртүрлі эмоциядан беліп тастай алады және солардың негізінде
дауды шешу жөнінде келіссөздерді жалғастырады.
Міндетті емес арбитраж немесе сараптау қорытындысы: Тараптар нақты бір
мәселе немесе мәселелер бойынша сараптамалық негіздемені жүзеге асыру үшін
немесе делелдемелердің тым шектеулі саны негізінде қорытынды жасау үшін
(міндетті түрде "арбитрді" емес) бейтарап кісіні тағайындай алады. Тараптар
арасындағы басты дау техникалық сипат алған жағдайда, ол практикалық мәнге
ие болады. Сарапшының қорытындысы тараптар үшін міндетті емес.
Татуластырушының ақыл-кеңес бергеніндегідей жағдайдағыдай тараптар
сарапшының қорытындысын қабылдайды немесе оны кейін болатын келіссездерге
негіз ретінде пайдалана алады. Сарашпының қорытындысы даудың жеке
мәселелеріне қатысты болған жерде бұл сүйенішке айналады, барлық дау-
дамайды шешу үшін кейде соған сүйеніп келіссөз жүргізуге болады.
АРС даудың шешілуіне алғашқы кезеңде қол жеткізе алатын болғандықтан,
келіссөз жүргізу кезінде тараптар арасында жасалған шарттың талаптарына АРС
туралы ережені сот тергеуі немесе арбитраж басталғанға дейін кіргізу
жөнінде мәселені қарауға тұрады. Өкінішке орай бұл ережелерді жасауға
байланысты мәселелерді талқылауды мына кітаптың келемі көтермейді. Дегенмен
осы ережелерді түсініп алуға көмек керек болса, ондай көмекті:
(а) АРС рәсімдерін іске асыруға жағдай жасаған (ААА, ХСП, ЛХА, ИДШХО
секілді) арбитраждық институттардан,
(б) (1) Нью-Йорктегі Қоғамдық Ақпарат Орталығы (ҚАО немесе СРR),
(2) Лондондағы Дауларды Шешу Орталығы (ДШО немесе СTDR)
(3) Сиднейдегі Коммерциялық Дауларды Шешудің Австралиялық Орталығы
(КДШАО немесе АСDС) секілді институттардың бірінен алуға болады.
Олардың бәрі АРС рәсімдері арқылы дауларды шешуге қол ұшын беру үшін
құрылған.
(с) Венадағы Татуластыру ережелерін жариялаған ЮНСИТРАЛДАН алуға болады.
Даудың "халықаралық" сипаты - Құқықтық мағынасы
Арбитраждық соттың "халықаралық" сипатының негізгі құқықтық мәні мынада:
Франция, Италия және Швейцария секілді белгілі елдер "халықаралық"
арбитраждарға ішкі арбитраждық соттарға қатысты қолданылатын құқықтық
режимдермен салыстырып қарағанда басқаша құқықтық режимдерді қолданады.
(Ішкі арбитраждық соттарда бір мемлекеттің домицилдері мен азаматтары
қатысатындықтан және мемлекет бірнеше шетелдік дауды арбитраждың көмегімен
шешкісі келетін арбитраждық соттардан гөрі осы секілді арбитраждарды
көбірек бақылағысы келетіндіктен шығар). Егер арбитраж "халықаралық" деген
санатқа жататын болса, онда дегенмен оған арбитраждық талқылау өтіп жатқан
елдің құқықтық жүйесінің (ішкі арбитражға қолданылатын ережелерден не көп,
не аз айырмашылығы бар) арнайы ережелері қолданылатындығы ескерілуге тиіс.
Мына жағдай тура екі немесе одан да көп елдің заңдары мен қалыптасқан
практикасын ескеру қажет болатын жағдай, сонымен қатар жалпы көпшілік
қабылдаған "халықаралық" дегеннің анықтамасы жоқ, әрбір жағдайда тиісті
құқықтық жүйе (әдетте арбитраж өтуге тиісті елдің жүйесі қолданылады)
ескерілуге тиіс. Мына рефератта ЮНСИТРАЛ құрастырушылары әзірлеген және
қабылдаған Халықаралық Коммерциялық Арбитраж туралы Үлгілік Заңда
пайдаланылған көзқарас баяндалады, онда арбитраждық соттар "халықаралық"
соттар ретінде қаралады, егер:
(а) арбитраждық келісімге қатысқан тараптардың коммерциялық кәсіпорындары
әртүрлі елде болса немесе төменде аталатын орын- дардың бірі
тараптардың коммерциялық кәсіпорындары бар елдің аумағынан тыс жерлерде
болса.
(б) оларда:
(1) орындалатын міндеттемелерден туатын даулар немесе;
(2) даудың мәселесімен тығыз байланысты жер қаралатын болса.
Даудың "коммерциялық" сипаты
Халықаралық коммерциялық арбитражға байланысты жоғарыда айтылғанындай
кейбір елдер арбитраждық соттардың әрбір түріне алуан түрлі қарайды. Олар
"коммерциялық" арбитраждық соттарға да сондай көзқарас көрсете алады немесе
негізінен коммерциялық емес арбитраждық соттарға баса көңіл аударады.
Мәселен, некелік қатынастардан туындайтын арбитраждық талқылауға қырын
қарайтын бірқатар мемлекеттер бар, олар мемлекетке ешбір қатысы жоқ жеке
адам бұл қатынастарды шеше алады деп есептемейді.
Халықаралық Коммерциялық Арбитраж туралы Үлгілік Заңда - ЮНСИТРАЛ,
"коммерци"ялық сипаттағы қатынастардан туындайтын барлық дау-дамайдың шарт
түрінде рәсімделген-рәсімделмегеніне қарамастан, түгел қамту үшін кең
мағынада түсіндірілуге тиіс" деп керсетілген (1(1) бапты қараңыз).
Арбитраждық келісімді орындауға әрекет жасалып жатқанда, даудың
коммерциялық сипатының маңызы арта түседі немесе арбитраждық шешім Шетелдік
Арбитраждық Шешімдерді Тану және Мойындау туралы 1958 жылғы Нью-Йорк
конвенциясының ережелеріне сәйкес жүзеге асырылуға тиіс. Көп елдер
Конвенция рұқсат еткен ескертулерді пайдаланады және олар Конвенция
ережелерін олардың ішкі құқық жүйесі коммерциялық деп қарайтын дауларға
ғана қолдануға тиіс. Осының өзі "халықаралық" термині жөніндегі жағдайдағы
сияқты "коммерциялық" терминінің жалпы көпшілік қабылдаған анықтамасы жоқ
екенін дәлелдейді. 1-қосымшада осы Конвенцияға қол қойған мемлекеттердің
тізімі, сондай-ақ "коммерциялық ескертулерге" үміт артқан мемлекеттер
керсетілген.
Арбитраждың "халықаралық" болуының бір тарап немесе екі тарап үшін
(мүмкін арбитр үшін де) практикалық мәні мынада: дауды шешуге кем дегенде
бір шет ел және бір шетелдік құқыктық жүйе қатысады, сондықтан олардың және
олардың консультанттарының даудың құқықтық және рәсімдік мәселелерін тиімді
шешу мүмкіндігі қиындайды.
Бұл сонымен қатар:
(а) арбитраждық тергеуге байланысты шығындардың деңгейі мен қолайсыз
жағдайлардың санына;
(б) шет елде бола алатын дәлелдемелер алуға; және
(с) шешімді құндылықтары шешім шығарылған елдегіден басқаша елде
орындауға әсер етеді.
Тіпті шет ел немесе шетелдік құқықтық жүйе арбитраждық процестің элементі
болған күннің өзінде кем дегенде арбитражға қатысқан адам үшін шыққан елі
мен құқықтық жүйесі кездейсоқ бір жағдай болмауға тиіс.Ілуде бір жағдайда
болмаса, әрдайым халықаралық арбитраждың іргелі принциптерінің бірі есте
болғаны жөн, оның мәні "тараптық автономия" болуында, басқаша айтқанда
тараптардың өзара келісімі бойынша арбитраждық процестің негізгі
элементтері қандай болуы керектігін анықтап алатын өкілеттігі болады.
Сонымен:
(а) Дауды қараудың арбитраждық тәртібі туралы келісімде арбитраждың өтуге
тиіс орнын, оны қалай жүзеге асыруға тиіс екендігін, қолданылатын іс
жүргізу құқын белгілеуге болады. Сонымен қатар келісімде арбитраждық
процесті реттейтін арнайы ережелерді белгілей алады.
(б) Арбитраждық келісімдегі тараптар әдетте тараптар өзара жасаған
келісімнен туындайтын дауды шешу үшін пайдаланатын құқықты таңдауға
ерікті.
(с) Арбитраж өткізілетін орынды халықаралық конвенция принциптерін
ұстайтын, кез-келген арбитраждық шешімді арзан және тез орындауға
болатын және борышқордың активтері жатқан елде болатын болсын деген
шартпен таңдап алуға болады.
(д) Арбитрлердің азаматтығы мен біліктігі туралы уағдаластық жасауға
болады. Және керісінше арбитрлердің белгілі бір мемлекеттің азаматы
болмауға тиістілігі жөнінде келісім болады.
Осы мәселелердің бәрі рефератта бұдан кейін және егжей-тегжей қаралады.
Бірақ мәселені қараудың осы кезеңінде істелуге тиісті қажет нәрсе:
(а) келісім бойынша тараптар арбитраждағы шетелдік элементтерге белгілі
бір бақылау жасай алатындығын;
(б) осы келісімге келіссездер мен ымыраға келудің нәтижесі ретінде қол
жететіндігін жөне
(с) тараптардың бірі шет елде өзіне таныс емес құқықтық жүйеге сәйкес
өтуге тиісті арбитраждық талқылауға амалсыз араласатындығын баса айту.
Жоғарыда аталғандардың маңыздылығы мынада: келісімдегі халықаралық
коммерциялық арбитраж туралы ойланып жүрген тараптарға халықаралық
коммерциялық арбитражда тәжірибесі барларға арбитраждық талқылау барысында
ғана емес, сонымен қатар арбитраждық келісім жасаған кезде де білікті
мамандар ақыл-кеңес береді.Арбитраждық келісім жасалғанда ескерілетін
принциптік мәселелер 3-тарауда қаралады.
Маңызды мәселелер және ережелер
Халықаралық коммерциялық арбитражға байланысты туатын маңызды проблема
оның қандайда бір жекелеген мемлекеттің қүқықтық жүйесіне айқын
көзкарасының жоқтығы. Ол ол ма, ол көп жағдайда бір арбитраждық институттың
регламентіне сәйкес өтеді. Түптеп келгенде арбитраждық процеске қатысатын
тараптар арбитражға қолданылуға тиісті арнайы рәсімдерге келісіп барып,
арбитраждық процеске өзгертулерін енгізу туралы уағдаласа алады. Осының
бәрі арбитраждық талқылауға алғаш рет қатысып отырғандарға неден бастау
керек, қандай маңызды меселелер мен ережелер болады және арбитражға қалай
қарау керек және оны қалай өткізу керек дегендерді түсіну қиын болғандықтан
болып отыр.
Жоғарыда керсетілгендей, арбитражды бір-бірінен бөлек екі кезеңге бөліп
тастауға болады:
(а) контракт тараптары туралы келіссөздер жүргізіліп жатқан кездегі дауды
шешу құралы ретінде арбитраж ұсынылған бірінші кезең.
(б) дау-дамай шыққаннан кейін тараптар қол жеткен келісімге сәйкес осы
дау-дамай арбитраждың қарауына берілуге тиісті екінші кезең.
Әркімнің басына келетін, осы кезеңдердің кез-келген біреуінде кім ақыл-
кеңес және дұрыс пікір айтады деген мәселелер төменде баяндалады.
Мәселелердің төменде көрсетілген бірінші тобы шарттың талаптары мен
ережелері туралы келіссөздер жүргізу кезеңінде қолданылады, бірақ оны
дау-дамай туған кезде де қарауға болады.
Арбитраждық процестің негізгі элементтері
"Негізгі элементтердің" арбитраждық процесте болуына кепілдік беру үшін
бұл ойларға көбірек көңіл бөліну керек. Адал жауапкерлердің өзінің (яғни
мақсаты арбитраждық процесті әуел бастан түкке тұрғысыз рәсімдеу арқылы
сәтсіздікке ұшырату жолымен шағымды қарауды тоқтату немесе оны тараптар
арасында туған даудың жай-жапсарына ешбір қатысы жоқ алғаш кездегі сұрақ-
жауап кезінде қарауды соза түсу болғандар емес) дауды бейтарап қарауды
жүзеге асыру және тараптар арасында келісілген тәсілмен жүзеге асыру
мақсатымен негізгі элементтердің болуын табанды талап етуге құқы бар.
Екінші бөлім
Арбитраждық келісім
Арбитраждық келісім жазбаша контракттық бірқатар шарттардың ішіндегі бір
негізгісі ретінде кездессе де, арбитраждық келісімнің бөлек келісім
екендігі және автоматты түрде тоқтатылмайтындығы жалпы көпшілік қабылдаған
нәрсе, ал оған қоса берілген контракт аяқталып келе жатыр. Бұл арбитраждық
шарттың "автономдығы", "бөлектігі" немесе "бөлінгіштігі" деп аталатын
концепция.Бұдан шығатын қорытынды-арбитраждық келісімге қолданылатын заңның
тараптар арасындағы негізгі контрактқа қолданылатын заңнан айырмашылығы
бар. Бүл тараптар арасындағы келісімнен немесе заңға байланысты туындайды.
Арбитраждық келісім 1980 жылғы шарттық міндеттемелерге қолданылатын заң
бойынша Рим Конвенциясысының ережелерін қодданыстан шығарып тастады. Соған
қарамастан арбитраждық келісімнің қолданылатын заңды белгілеу жөніндегі
ережелері сияқты болады. Бұл төменде "Дау" деген тақырыпшада қаралады.
Арбитраж даудың шешілуіне араласа отырып, мемлекеттің қүқықтық қабілетін
жоққа шығарады, бүл дауларға азаматтардың бірін немесе домицилиарларды
тартады. Бүл күн сайынғы коммерциялық мәмілелерді тартқан кезде, оған
мемлекет ілуде бір араласады. Бүған жеке адамдардың ауқаттылығы (мысалы,
некесі бүзылардың алдында түрған семьяның қаржылық жағдайы), банкротгықтағы
үшінші түлғалардың қүқықтары, бәсеке мәселесі, интеллектуалдық меншік күкы
жөне еңбекпен ай-налысу жөніндегі дау-дамайдың белгілі бір жақтары сияқты
мәселелер кіреді, мемлекет кебінесе мемлекетгік саясат мәселесі ретінде
араласқ-ысы келеді. Бүл бізді даулардың "арбитраждығы" деген үғымға әкеліп
тірейді. Арбитраждық келісімге қолданылатын заңға сәйкес "арбитраж-дық" деп
табылмайтын дау арбитраж арқылы шешілмейді.Бұл Іех аrbitri-ге сәйкес
арбитраждық тәртіппен қаралуға тиісті дау жөнінде де солай. Осы сенімді кез-
келген дау немесе шешімнің орындалуы талап етілетін елдің заңына сәйкес
арбитраждық емес дау жөнінде шығарылған шешім мұндай елде орындалмайды (Нью-
Йорк Конвенциясы 1958 жыл, V(1)(а) және 2(а) бабы).
Сонымен даудың арбитраждығы - маңызды мәселе және арбитраждың әрбір үш
негізгі кезеңіне назар аударылуға тиіс, бұл;
(а) арбитраждық келісім жасау;
(б) арбитраж бастау және
(с) шешім орындау.
Арбитраждық процесс
Жуықта әсіресе континенталдық Европаның белгілі бір елдерінде мемлекеттік
бақылаудың кез-келген формасынан толық тәуелсіз халықаралық коммерциялык
арбитражды дауды шешудің шешімді орындаудан басқа амалы ретінде қарау
туралы бір ұсыныс болды. Басқа сөзбен айтқанда арбитраж өтіп жатқан
елдердің соттары арбитражға тартылмауға тиіс және оның ішінде олар процеске
немесе арбитр шығарған басқа шешімге араласа алмайды, арбитраж процеске
сәйкес жасалды. Бұл ұсыныс бірқатар басты тақырыпшалардан қолдау тапты,
оның ішіңдегі ең жақсысы халықаралық коммерциялық арбитраждың теориясы
"делокализация".
Көп жағдайда арбитраждық процеске кіретін мемелкеттердің қол сұқпаушылық
құқы мәселесін шешу туралы ой болды, сол процестерді процесс болған елдің
соттары реттейтін болды. Енді мемлекеттің тартылған-тартылмағанына қарамай
халықаралық коммерциялық арбитражға етінішпен бару керек. Оның қорғаушылары
арбитражы бар елдер көбінесе кездейсоқ жолмен таңдап алынады деп керсетеді
және елдің зандарының дегенмен арбитраж жасауға қатысы болу керек дегені
орынсыз. Осының бәрі халықаралық қоғамдық тәртіп нормаларын сақтауды талап
етеді.
Бұл теория әсіресе құқықтық жүйесі жалпы құқыққа негізделген елдерде
жалпылама қабылдана бермейді.Дегенмен соны атап ету қажет, өйткені ол
практикада бұл мемлекет немесе мемлекеттік субъект арбитражға тартылғанда
жиі кездеседі.Әсіресе көпшілік қабылдаған (және қарауға берілген, дұрыс)
көзқарас сол арбитраждар құқықтық вакуумда өткізілмейді.
(а) тараптар арбитраждың бірдейлігі жөнінде келісе алмаса,
(б) арбитр тағайындалатын,
(с) арбитрді қалыптасқан қате пікірі немесе басқа заңсыз мінез-құлқы үшін
қызметтен шеттететін және оны ауыстыратын, мысалы, (күнәні тыңдауға
әкелу арқылы) арбитрге көмек беретін,
(й) шешімнің дау туғызбастығын және үзілді-кесілділігін белгілейтін
қажеттік туатындай жағдайлар болуы мүмкін.
Осы функцияларды орындауды толығымен арбитрге және тараптарға қалдыруға
болмайды. Оларды аяғына дейін жеткізетін көрініп тұрған кандидат арбитраж
өтетін елдің соты ("орын") болып табылады, оның жалғыз өзінің шешімдерін
осы елде жүзеге асыруға құқы бар. Сотқа беруде және өз шешімдерін
қабылдауда мұндай сот өзінің меншікті құқығын қолданады. Біреу "орын"
теориясына қайта оралады, ол теория арбитраждық процесс өтетін елдің
арбитраждық процесіне қолданылатын заң болып табылады.
Әзірше бұл шарт бойынша арбитраждық процеске қолданылатын заңды таңдап алу
әбден мүмкін, арбитраждық процесс арбитраждың орны секілді бір нәрсе емес,
орынның тиісінше болатын жағдайын алдын ала ескеру қиын (ICSID
арбитраждарының арнайы ісін қоспағанда).
Дау
Арбитраждық процеске қолданылатын құқықтық шешім атап етілгендей елеулі
практикалық мән-жайларға негізделген. Тараптар арасында дауға қолданылатын
тиісті заң анықталатын болса, әртүрлі критерий қолданылады.
Ресей тарабы Англия тарабымен Германияға жіберілуге тиісті пайдалы қазба
байлықтарды бағалау жөнінде дауласады және бұл дауды Францияда өтіп жатқан
арбитраждың қарауына береді. Ресейдің, Англияның және Германияның
әрқайсысының заңының дауға қатысы бар, бірақ олардың бір де біреуі
практикалық заң емес, тараптардың біреуі, мүмкін арбитр өзі тым аз білетін
құқықтық жүйемен байланысты мәселені шешуге тиіс.Тараптар сот ісінде
қүқықтық билігінің қарауына беруге міндетті үлттық соттар (жауапкер домицил
болғандықтан немесе даудың мәніне немесе алдын ала келісімге байланысты)
оларды 1980 жылғы Рим Конвенциясымен сәйкестендіруден басқа осы шешімді
жасау үшін өз ережелерін белгіледі, ережеде елден елге ауысқан сайын
айырмашылық болады. Тараптар арасында арбитраждың орны мен арбитрге (немесе
ХСП секілді институтқа, егер ондай тағайындалса) қатысты келісімнің
жасалмауының себебі халықаралық даудың арбитраждың қарауына берілуі болып
табылады, және осы мөселенің шешілуін табуға тиіс. Арбитраж өткізетін орын
тараптар мен арбитр үшін материалдық жағынан аса қолайлы болып табылатын ел
болады. Дауға қатысты заңды анықтау жөнінде неге осы елдің ережесі
қолданылды деудің нақты себебі жоқ. Ол аз болса арбитрдің де өзінің
соттарымен судья сияқты бұл елмен байланысы жоқ.
Аса маңызды (халықаралық арбитраждағы жалпақ жұрт қабылдаған және негізгі
принцип) - тараптың автономдығы, яғни тараптпардың таңдауға еркіндігі, олар
арбитражда соған мұқтаж. Дауға қолданылатын заңды анықтауға байланысты екі
аспект бар:
(а) Тараптар өз дауларын колдануға тиісті заңды таңдай алады (тандау bona
fide және заңды болғанға дейін); немесе
(б) ондай тандау жоқ болғанда, тараптар арбитрдің қолданылатын заңды
қалай таңдайтынын белгілей алады. Сонымен егер таратар ХСП Арбитраждық
Регламентін қолданайық деп шешім қабылдаса, осы ережелердің 17(1) бабы
"Аралық Соттың тиісті деп анықтаған заңның ережелерін қолдануды"
көздейді. ЮНСИТРАЛ Арбитраждық Регламентінің 33(1) бабында тура сол
секілді талап бар. Практика да, тандау жасағанда арбитрлер зандар
қайшылығының жалпы нормаларына нені жатқызатынын немесе арбитраж өтетін
орынның қүқықтық жүйенің немесе олардың ойы бойынша дауға байланысты
кейбір басқа жүйелерге не жататынын қарауға бейім тұрады.
Тараптар арасында дауға қолданылатын заңға қатысты немесе оны тиісінше
белгілеу тәсіліне қатысты келісімге қол жетпегеніне көңіл бөлінуге тиіс.
Франция, Нидерланды және Швейцария секілді кейбір елдердің өздерінің
халықаралық коммерциялык арбитраждарға колданатын заңдарында бір талап бар,
оған сәйкес арбитр дауды реттеу үшін қандай ереже лайықты болатынын өзі
шешеді. Алайда басқа елдердің көпшілігінде мұндай еркін арбитраждық режим
жоқ және арбитрден арбитр орналасқан жердің нормаларына қайшы келетін
заңдарды қолдануды талап етеді.
Басқа бір маңызды мәселе сол - халықаралық коммерциялық контрактқа
қолданылатын заңның сипаты туралы ойлау қажет. Тараптар құқықтық жағынан
әртүрлі болғандықтан, олар оны өзара контракт арқылы реттелетін құқықтық
жүйеге қатысты қол жетпейтіндей қиын деп есептейді. Көп жағдайда тараптың
біреуі мемлекеттің өзі болғанда контрактқа өзінің ішкі мемлекеттік құқығы
қолданылуын талап етіп тұрып алса, екінші тарап осы заңдағы бұдан әрі
болатын өзгертулерге қарсы өз позициясын қорғауды қалайды. Ол бұған
контрактқа халықаралық құқық принциптерін қолдану туралы келісім арқылы қол
жеткізе алады (тиісті өтемақыны национализациялау актіне сөйкес төлеу
міндеттемесі)мысалы "қолданылатын өзара байланысты" құқық (мысалы жалпы
принциптері иық тірестіріп әрекет ететін заң және ішкі мемлекеттік құқықтың
пайдаланылуын бақылау). Мұңдай тарапта "талапты бекіту" жөнінде мемлекеттік
келісімге қол жеткізе алады, бұл екінші тарапты шартқа сәйкес
артықшылығынан айыру жөнінде өз заңындағы езгертулерге мемлекет сүйенбейді
дегенді білдіреді, немесе егер ондай бола қалса, ол өтемақы төлеуге
міндетті болады. (Мұндай талаптардың тиімділігі күмәнді, өйткені
мемлекеттердің осыңдай жолмен заң шығарушы биліктің акті бостандығын шектей
алатыны белгісіз).
Әлдеқайда тепе-тең коммерциялық негізде тұрған тараптар дауға қолданылатын
заңға қол жеткізу жөнінде екі тарапқа да ыңғайлы басқа амалды қабылдай
алады.Шартқа отыру жөніндегі осындай әдістің бірі Іех mercatoria-ға немесе
халықаралық сауда құқығына байланысты - яғни тұтастай алғанда халықаралық
сауда жүргізуді реттейтін принциптерге байланысты. Бұл әдіс осы
принциптердің мақсатына қатысты нақты, оңай табылатын тұжырымдардың
жоқтығынан зардап шегуде. Практикада жиі көздесетін басқа әдіс - қолданылып
жүрген ішкі мемлекеттік заңға қосымша, бұл арбитрды сауда дағдысын (узусты)
еске алуға міндеттейді (оған саудаға қатысты жасалған шарттарда
қолданылатын жалпы көпшілік қабылдаған мағына кіреді). Кейбір елдердің
зандары оған мүмкіндік береді немесе кез-келген жағдайда соны талап етеді.
Оларды ІСС Арбитраждық Регламенті талап етеді (17(2) бап жөне ЮНСИТРАЛ
Арбитраждық Регламентінің (33(3) бабы).
Қорытындысында дауға қолданылатын құқықтық норма жөніндегі пікірталас
„бауырмал құрамның" және арбитрдің „ex aequo et bonoны" шешетін өкілеттігін
қысқаша еске салмаса токтатылмайды. Халықаралық коммерциялық арбитражға
қатысты осының бәрінің не екеңдігі туралы дәл анықтама жоқ. Орыңдалатын
шешімді жасау барысында арбитрге шешімге келуге мүмкіндік беретіндігінің
өзі бір табан табысқа жақындау болып табылады, бұл шешімді ол қолданылып
жүрген заңға қатаң сәйкес келмесе де, әділ деп есептейді. Арбитр бұл
құқықты тараптар онымен бұл туралы келіскен жағдайда ғана пайдалана алады.
Егер мұндай өкілеттік арбитрге жүктелетін болса, онда арбитрді қолданылатын
заң жөніндегі емес, тараптар арасындағы даудың мәні туралы хабардарлығы
үшін таңдап алған жақсы болар еді. Тараптар ұзақ мерзімді келісімге
кіріскен кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
1.Кіріспе ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ...
2.Бірінші бөлім
1.Арбитраждық процесс және дау-дамайды шешудің
тәсілдері ... ... ... ... ... ... .
2.Арбитраждық және сот процесінің бірінің
тандалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
3.Дауды шешудің баламалық
жолы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
.
4.Арбитраждық процестің негізгі
элементтері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
3.Екінші бөлім
1.Арбитраждық
келісім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ...
2.Арбитраждық
процесс ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... .
3.Дау ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
6.ЮНСИТРАЛ Арбитраждық Регламенті және Үлгілік
Заң ... ... ... ... ... ... ... ... ..
4.Үшінші бөлім
1.Тұрақты жұмыс істейтін
арбитраж ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
..
2.Арбитраждық келісімнің
орындалуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
...
3.Арбитраждық соттың тағайындалуы.Арбитрлер
саны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
5.Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6.Пайдаланылған әдебиеттер
тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
... ... ... ... ... ... ... ... .
Кіріспе
Саудагердің кәсібі әлемдегі ең байырғы кәсіп болмаса да, олар өркениет
пайда болған кезден бастап халықаралық саудамен айналысты. Ассириялықтар
көне египеттіктермен, қытайлар Индия, Греция жөне Рим халықтарымен сауда
жүргізді. Сол кезде олар әрине көп жағдайда саудаға қатысты дау-дамайды
шешумен де айналысты.
Халықаралық саудаға кем дегенде бір шетелдік қатысқандықтан және
ксенофобия немесе басқа халықтарға көз алартып қарау замандар бойы
адамзатпен бірге жасасып келе жатқандықтан, бір тарап екінші бір тараптың
соттарына көбінесе сенімсіздікпен қарады. Ол ол ма, (бір мемлекеттің
азаматтарының арасында туған дау-дамайды қарады деген мағынада) судьялар
мен соттардың кебінесе ішкі дау-дамайларды шешуден қолы босамай қалды.
Осының нәтижесінде тараптар дау-дамайға қатысатын елге сыйлы адамдарды
тағайындап алатын болды, олар ел арасындағы дау-дамайды шешетін төрелік сот
ретінде іс-әрекет жасады. Бір өкініштісі сол тағайындалып алған адам
әрдайым міндетіне сай мінез көрсетпеді. Грек мифологиясы Троян принці
Паристы мысал ретінде алға тартады: одан Гера, Афина, Афродита деген әйел
құдайлардың қайсысы ең сұлуы екенін айтып беруді сұрағанда, мәселенің мәнін
әділ бағалай алмаған ол Афродитадан күндей сұлу принцесса Еленаны ұрлап
әкетуге көмектесемін деп пара алады, ақыр аяғында осының бәрі Троян
соғысының тұтануына алып келеді. Төрелік соттың шешімдерін орындауда да
қиындықтар болып жатты. Төрелік сот елге танымалдығын ұстап тұру үшін
ғасырлар бойы жұрттың көңілінен шыға білді және өз өнерін жетілдіре түсті,
соның арқасында ол бүгін халықаралық коммерциялық дау-дамайды шешудің
кеңінен қолданылатын және тиімді құралы болып отыр.
Қазіргі арбитраж дегеніміз не? Арбитраж жалпы түсінік бойынша тараптардың
қазіргі болуы мүмкін дау-дамай жөнінде оны шешуді бір немесе бірнеше
арбитрден тұратын сот алқасына беру туралы келісімнен басталатын жабық сот
тергеуі деуге болады. Сот алқасын тараптар тікелей таңдап алады немесе олар
солардың атынан таңдап алынады, олар арбитраж өткізудің сот алқасы бекітуге
тиісті тәсілін белгілей алады, сот алқасы шығарған шешім езгертілмейді және
ол тараптар үшін заң жүзінде міндетті болып табылады, бірақ бүл шешім
тараптар үсынған дәлелдерге және дәйектерге сәйкес қабылдануға тиіс.
Арбитраж кабылдаған заңды шешімді соттар мойындайды және орындайды.Әрбір
арбитраждық процестен осы элементтер табылғанымен, арбитраж бір текті нәрсе
емес. Әрбір арбитраждық сот процесінің табиғаты проблеманың мәніне
байланысты, дау-дамайдың ауқымы мен сипатына, дау-дамайға қатысатын
тараптардың жағдайына және шыққан жеріне байланысты. Коммунальдық қызмет
көрсететін кейбір компаниялар және туристік ассоциациялар клиенттердің
шағым-арыздарын жылдам шешу үшін арбитраждық процестің оңайлатылған түрін
қолданады. Әдетте коммерсанттар шыққан дау-дамайды қандай да бір сауда
ассоцациасында қалыптасқан нақты арбитраждық ережеге сәйкес шешеді (сол
ережелер „карап тауып алу" деп аталатын тіпті ерепейсіз рәсімдерді қамтиды,
олардың айналып келгендегі мақсаты - сапаны анықтау). Қүрылысқа байланысты
дау-дамайды шешумен айналысатын арбитраждың өзінің ұзақтығымен және
күрделілігімен аты шыққан. Арбитраждық келісім туралы жазғанда өрдайым
қиындық туады. Осы рефераттың негізгі мақсаты халықаралық коммерциялық
арбитраждың ең маңызды аспектілері туралы жалпы мағлұмат беру. Арбитраждық
келісімдерді арбитраждық процестің сөз жоқ ең маңызды элементі ретінде
беруге болады. Арбитраждық келісімдердің негізгі мәні зияны жоқ
ережелерінің немесе ескертпелерінің қолданылуында, қиындық осыдан туады,
соның нәтижесінде арбитраждық келісім кейін болатын арбитраждық процеске
әсер ете алады. Сондықтан жалпы мағлұмат бергеннен гөрі арбитраждық
келісімнің егжей-тегжейін зерттеу керек.
Айтып отырғанымыз - өзекті салалар мен маңызды мәселелерге басты назар
аудару, солар дұрыс берілсе, өте кәсіби жоғары арбитраждық келісім немесе
оның талдауын дайындауға болады.
Бірінші бөлім
Арбитраждық процесс және дау-дамайды шешудің тәсілдері
Дауды өзара келісіп шеше алмайтын, дауға қатысатын тараптардың қолында үш
негізгі әдіс бар, олар дауды солардың көмегімен шеше алады. Жоғарыда
көрсетілгендей істің сотта және арбитражда қаралуы осыған жатады. Дауды
шешудің баламалық жолы да қолданылады, ол негізінен „АРS" немесе „АDR"
қысқарған сөздері бойынша белгілі.
Арбитраждық келісім жасайын ба, әлде жасамайын ба деп ойға шомған кезде
ғана емес, сонымен қатар соттың немесе арбитраждың талқылауы басталу керек
болғанда да, осы тәсілдер ойда тұруға тиіс.
Арбитраждық келісім жасалғанға дейін осы екеуінің бірін таңдау қажеттігі
де айқындала түседі. Ал дау шығып кеткеннен кейін, екінің бірін тандау
туралы ойлап та керегі жоқ. Тараптар жасаскан негізгі коммерциялық шартқа
арбитраждық келісім кірмеген күннің өзінде, тараптар екі арада туған дауды
(мәселен дау екі жақты бірдей дал қылады) арбитражда қарау жолымен
шешілгені жөн деген келісімге келе алады. Мұндай жағдайда тараптардың дауды
әлі де арбитраждық тәртіппен қарау туралы келісім жасауға мүмкіндігі болды
және арбитраждық келісім жасағаннан кейін, тараптар арасында шыққан дау
арбитражда қаралады.
Арбитраждық және сот процесінің бірінің тандалуы
Судьяның немесе арбитрдің нақты дауды карау жөніндегі құзырлығы
эксклюзивтік сипатта болатыны айдан анық, дегенмен оның солай екенін атап
өту қажет.Дауды не ұлттық соттың судьясы қарайды, не тараптар дау туғанға
дейін немесе дау туғаннан кейін дау бәрібір арбитрдің қарауына берілуге
тиіс екендігі жайында өзара келісімге келе алады.Тараптардың қолында дауды
арбитраждық жолмен қарау туралы заңға қайшы келмейтін келісім тұрған
жағдайда, көптеген мемлекеттердің соттары арбитраждық келісімді орындайды
да, арбитраждық келісімге қайшы келетін сот тергеуін тоқтата тұрады (яғни
сот тергеуінің жалғасуына кедергі жасайды).Жоғарыда аталған рәсім 1958
жылғы Нью-Йорк Конвенциясына қатысатын, осындай сот болып тұратын
мемлекетте (Конвенцияның II бабын қараңыз) әрдайым сақталуға тиіс. Осындай
маңызды мәселе былайша сипатталуға тиіс:
(а) Төрелік соттарға қолдау керсету үшін ұлттық соттарға өтінішпен аз
барып жүрген жоқ, сондықтан үлттық соттарға:
(1) арбитрді тағайындауға және орнынан түсіруге көмектесу үшін;
(2) соттың даулы меншікті дау кезінде қорғайтын тыйым салған шешімін
шығару үшін;
(3) үшінші тараптың қүжаттар тапсыруын немесе іс тыңдалғанда куәлардың
қатысып отыруын талап ету үшін;
(4) арбитр шығарған шешімді орындауға көмектесу үшін өтінііппен баруға
болады.
Соған қарамастан осы әрекеттің бір де бірі істің мән-жайы жөнінде соттың
түпкілікті шешімін қабылдауға қатысуына мүмкіндік бермейді.
(б) Арбитраждық процесте жеңілген тарап істі шешім қабылдаған елдің
соттарына беріп немесе жеңілген тарап шешім орындалатын елдің сотында
шешімімен орындалуына кедергі жасағысы келсе, арбитрдің шығарған
шешіміне келіспей дау айта алады (яғни оның зандылығына немесе күшіне
күмән келтіре алады). Бұл тарап мынадай талап қойып, сотқа мынадай
арызбен бара алады:
(1) шығарылатын шешімдердің формасына байланысты ережелерге (арбитрдің
есімі, қойған қолы, датасы және тағы басқасы жөніндегі ережелер)
сөйкес келмегендіктен, шығарылған шешімді жарамсыз деп жариялау.
(2) шығарылған шешімде іс жүзінде немесе заң жүзінде елеулі қате
болғандықтан, оны түзету жөнінде талап қойып, сотқа арызбен бара
алады. Жергілікті заңдардың ережелеріне байланысты және оның ішінде
жергілікті заң жалпы алғанда арбитраждық шешімді қаншалықты дәрежеде
қайта қарайтындығына қарай, сот арбитраждық шешімді шешімнің даулы
жағы өзгертілуге, жарамсыз деп танылуға немесе кейбір жағдайларда
арбитрдің шешімінің езі іс жүзінде өзгертілуге тиіс екендігін керсете
отырып, арбитрге қайтара (яғни қайтарып жібере) алады.
(3) шешім шығарған арбитрдің мұндай шешім шығаруға жеткілікті
өкілеттігі болмағандықтан және жеңілген тарапқа істі қарау кезінде іс
жөнінде өзінің негіздемесін ұсынуға жеткілікті мүмкіндік
берілмегендіктен немесе шешімді орындау қоғамдық тәртіпке кайшы
келетіндіктен, арбитрдің шешімін орындамау жөнінде сотқа арызбен бара
алады.
Даудың мән-жайы жөнінде дау-дамайға қатысатын тараптар орындауға міндетті
шешімді сот шығарған жағдайда соттың арбитраждың шешімін түзетуі сирек
кездесетін жағдай. Арбитр шешім шығарып қойғаннан кейін ғана сот осылай ете
алады (егер осылай ету қолынан келіп жатса).
(с) Олар жасасқан шарт негізінде туған белгілі бір дауларды арбитражға
беру жөнінде тараптар келісуі де мүмкін. Басқа бір даулар сотта шешілуге
тиісті болса, мұндай жағдайда соттар мен арбитраждың солардың қарауына
берілген нақты оқиғаларға қатысты құқықтық билігі соларға берілген
күйінде қала береді. Әдетте ондай келісімдер жасауға ризашылық
берілмейді, егер шарт мұқият жасалмаса, онда бұл арбитраждың немесе
соттардың қүқықтық билігінің ауқымы жөнінде дау-дамай шығып кетуге негіз
болады.
Нақты мемлекеттің немесе арбитраждың соттарды таңдауы толық мәнді таңдау
болмайды. (Қазіргі немесе болуы мүмкін дау-дамайдың) шығу төркіні,
тараптардың шыққан жері, қүкықтық билікке ие бола алатын сот, активтердің
орналасуы ескерілуге тиісті көп факторларға жатады. Мұндай жағдайда істеуге
болатын ең дұрыс нәрсе - арбитраждық тергеудің араласуы керек немесе керек
емес деп есептелетін, соған ұқсас жағдайларға карау.
Халықаралық коммерциялық дауды төрелік сот карайды:
(а) егер дауды қай соттың карауға тиістігі жөнінде тараптар келісе алмаса
және тараптардың біреуі дауды қарау жөніндегі өкілеттікке ие бола
алатын соттар талқылауды (ұйымдастырушылық немесе тағы басқа бір
себептерге байланысты) жеткілікті лайықты немесе ыңғайлы деңгейді
жүзеге асыра алмайды деп есептесе. Сондай-ақ сот құрылымына, оның
ішінде екінші тараптың тәуелсіздігіне қатысты қауіп болуы мүмкін.
Тараптардың бірі істің талқылауы өтіп жатқан елдің құқықтық және
мәдениет жүйесінде өзін еркін сезіне алмауы мүмкін.
(б) егер соттар берілген материалдар мен дәлелдердің сот ісін жүргізу
тіліне аударылуын қоймай талап етсе, ол тіл контракт жасалған немесе хат-
хабар алмасқан тіл емес, тараптардың біреуі үшін шет тілі болып табылса,
көпшілігі солай жасайды да. Арбитражға қатысушы тараптар әр тілді
мемлекеттерден, мысалы Қытай және Чад секілді мемлекеттерден болса да,
олар төрелік соттың талқылауы тараптар үшін (ағылшын тілі секілді)
түсінікті және іскерлік қатынастар жасалған тілде жүргізілуге тиістілігі
жөнінде келісе алады.
(с) егер дау жауап беруші тараптың активтерінің көпшілігі болмайтын елде
шешілуге тиіс болса. Сот шешімдері және арбитраждық шешімдер осы
шешімдер шығарылмаған елдерде танылады немесе орындалады. Соған
қарамастан 1958 жылғы Нью-Йорк конвенциясы белгілеген шетелдік
арбитраждық шешімдерді тану немесе орындау жүйесінің (Европа
мемлекеттерінің 1968 жылғы Қүқықтық билік пен Азаматтық және
Коммерциялық Істердің Орындалуы туралы Брюссель Конвенциясына мүше
мемлекеттер екендігін қоспағанда) сот шешімдерін тану немесе орындау
жөніндегі келісімдердің жетілдірілмеген жүйесіне карағанда географиялық
қолдану аясы әлдеқайда көлемді.
(д) егер тараптар арадағы дау-дамайды жария еткісі келмесе.
Кейбір елдердің соттарының рәсімдерді оңайлатуға және оларда жиналып
қалған істердің ауқымды көлемін қысқартуға барынша әрекет жасайтынына
қарамастан, сот ісін жүргізу көптеген елдерде бүгінге дейін машақаты көп
және ұзаққа созылған іс болып отыр және сот шешіміне шағымдану рәсімін
қамтуда дәстүрге айналуда, бұл да оның құнын арттырып отыр. Арбитраж сот
процесін жүргізуден гөрі арбитраждық процестің сипатын және жүргізілуін
көбірек бақылауға мүмкіндік бере отырып, тараптарға маңызды артықшылық
беруде. Өкінішке орай арбитражға сот процесінің жай ғана рәсімін айнытпай
жасауға мүмкіндік беріліп отырған жағдайда, бүл бақылаудың пайдасы жоққа
тән болып отыр. Арбитраждық процестің өзі табиғатында оралымды процесс.
Тәжірибелі қатысушылардың қолына тисе, оны даулы істің түпкілікті шешімін
табудың тез де тиімді кұралын жасауға лайықтап алуға болады.
Мынадай жағдайларда арбитраж орынсыз болып табылады және жүрмейді:
(а) Егер арбитраждық келісімнің өзіне, арбитраждық процесс өтуге тиіс деп
жорамалдап отырған елдің құқығына немесе арбитраждық шешім орындалуға
тиісті елдің құқығына қатысты қолданылып жүрген құқыққа сәйкес дау
"сотқа берілмейтін болса".
(б) Егер арбитраждық процеске қатысуға ниет қылған бір тараптың өзінде
домицилианты болып табылатын елдің заңдарына сәйкес құқықтық қабілет жоқ
болса. Мысалы Сауд Арабия мемлекеті арбитраждық келісімде тарап бола
алмайды. Мемлекеттік агенттіктер келісімде тарап ретінде шыға алғанымен,
АҚШ-тың федеральдық Үкіметі арбитраждық келісімде тарап бола алмайды.
Егер тиісті мемлекеттік органның ерекше рұқсаты берілсе ғана арбитраждық
келісімде тарап бола алатын, мысалы Иран секілді бірқатар мемлекеттер
бар.
(с)Мысалы, соттың түпкілікті ұйғарымы керек болғанда, дауды түпкілікті
шешудің құралы ретінде күштеу әрекеті керек те шығар.
(й)Сонымен қатар сотта істі, мысалы өтелген борыштар жөніндегі
оңайлатылған сот ісін жүргізуді тез және арзан қарауға болады. Соған
қарамастан тез шешуді керек ететін істерді сот қана қарай алады екен
деп ойлауға болмайды.Мысалы Халықаралық Сауда Палатасының арбитраждық
жетекші институттардың бірі болып табылатын Халықаралық Төрелік Соты
(ХСП немесе ІСС) істерді қараудың арбитражға дейінгі рәсімін белгіледі,
ол рәсім істі арбитраждың қарауына келіскен тараптарға дауды қарап шешу
жөнінде арбитражға өтінішпен баруға мүмкіндік береді. Арбитрдің бұл
шешімі алдын ала шешім болып табылады және қандай да бір кейінгі
арбитраждық талқылау үшін міндетті болып табылмайды.
(е) Процеске екіден артық тарап қатысады, сонымен қатар өзара байланысқан
контракттардан да дау туып жатады. Сонымен қатар көптеген соттарда
қалыптасқан практикаға қарамастан, арбитраждық процеске қатысатын
тараптар арбитрлердің гонорарлары мен арбитраждық шығындарды төлеуге
тиіс екені ескерілуге тиіс. Тараптар сондай-ақ дауды шешуге қатыса
алатын бір арбитраждық институттың, мысалы Халықаралық Сауда
Палатасының әкімшілік шығындарын төлеуге тиіс.
Дауды шешудің баламалық жолы
АРС секілді мәселеге көңіл белген орынды болар еді. Оны жасау қажет,
өйткені дау-дамайды шешудің бұл тәсілі арбитраждық процесс басталғанға
дейін де, оны өткізіп жатқан кезде де өте жиі кездеседі, сондықтан оған
қатысы бар әркім тым болмағанда оның неге апарып соғатынын түсінуге
міндетті. Бұған қоса Америкалық Арбитраждық Ассоциация (ААА немесе ААА),
Халықаралық Сауда Палатасы (ХСП немесе ІСС) және инвестициялық дауларды
шешу жөніндегі Халықаралық Орталық (ИДШХО немесе ІСID), сондай-ақ
Халықаралық Сауда Құқығы жөніндегі БҰҰ Комиссиясы (ЮНСИТРАЛ) секілді
халықаралық арбитраждық институттар, келісу рәсімдерін қосқанда АРС
рәсімдерін реттейтін ережелерді жариялады.
„Баламалы" сөзінің мағынасы АРС-те біраз әңгіме туғызды. Баламалы
дегеніміз не деген мағынада. Белгілі бір кезеңде АРС рәсімдері дау шешуге
мүмкіндік беретін әртүрлі әдістерді қамтитын рәсім ретінде қарастырылады,
бірақ олар соттар пайдаланатын рәсімдерден өзгеше. Арбитраждық процесс те
осы жерге енгізіледі. Қалыптасқан практика қазіргі кезде АРС рәсімдеріне
арбитраждық процессті қоспайды. Оның себебі төмендегіше:
(а) АРС-тің бұған дейінгі танымалдығы сот тергеуінің әрі арбитраждық
тергеудің, соның ішінде шешілуге тиісті іс жүзіндегі көптеген
мәселелерді қамтитын (құрылысқа байланысты даулар сияқты) даулардың
ұзақтығы және құны туралы қам жеудің нәтижесі.
(б) АРС рәсімдері сот процесі немесе арбитраждық процесс секілді
тараптардың құқықтары мен міндеттерін міндетті түрде белгілеп беруге
арналмаған. АРС рәсімдері әрбір шыққан дауды келісіп отырып шешу
мақсатында белсенді түрде ынтымақтасып жұмыс істеуді талап етеді
(әрдайым болмаса да жиі-жиі дауды шешуге келістіруші секілді үшінші
тарап көмектеседі). Келісім АРС рәсімінің тікелей нәтижесі емес,
тараптар бірлесіп жұмыс істеуді тоқтатқан кезде процесс те тоқтайды. Осы
секілді рәсімге қатысатын бір де бір тарапты дауды шешу туралы келісім
жасауға күштеп көндірмейді.
(с) АРС көп жағдайда (кейде процесте "Дауды шешудің қосымша жолы'" деп
аталып) арбитраждық немесе сот процесімен бір мезгілде болады. Істің
жағдайы осындай болған кезде арбитражды немесе арбитраждық рәсімдерді
АРС рәсімі аяқталғанша кейінге қалдыруға болады, бірақ міндетті түрде
солай болуға тиісті емес.
(д) Сот немесе арбитраж процесімен салыстырғанда АРС оқшау тұрған процесс
емес. Егер АРС нәтижесінде дауды шешу туралы келісімге келу мүмкін
болмаса, онда тараптар дауды шешу үшін арбитраждық немесе сот процесін
қолдануға тиіс. Бұның халықаралық байланыста маңызы зор. Егер тараптар
істі қарайтын сот жөнінде келіспесе (нақты бір елдің соты немесе
арбитраж болсын), тараптардың бірі бұл жағдай дауды сотта шешуге мәжбүр
етіп тұр, сондықтан оның болмағаны жақсы деп есептей алады.
АРС рәсімдерінің түрі әрқалай болады. Әдетте бұл олардың қаралатын даудың
нақты жай-жапсарын ескерту үшін пайдаланылатындығына байланысты. АРС-тің
өте жиі кездесетін түрлері мыналар:
(а) Келістіру: көптеген заңгерлер үшін "келістіру" және "татуластыру"
сөздері синоним сөздер болып табылады. Олардың жеке сипаттамасы осы
рефератта баяндалған, соңдықтан бұл сөздердің қолданылуында көп жағдайда
бір ортақтық бар. Келістіруде (тараптар келісім бойынша тағайындаған)
келістіруші дауласқан тараптарға келісімге қол жеткізу үшін келіссөз
жүргізуге көмектеседі. Сол үшін ол істің мықты жағы мен осал жағын баса
көрсете отырып, әрбір тараппен даулы мәселерді жеке талқылайды, сол
арқылы ол келіссөздер барысын алға жылжытуға тырысады. Тараптардың
қалауы бойынша бұл бірлескен сессияда болады немесе жеке және бірлескен
сессиялардың жиынтығында да бола алады.
Татуластыру: бүл процесс келістіруге өте үқсайды, бірақ бір айырмашылығы
бар, даудың әділ шешімі не болатынын татуластырушы шешеді. Бұл шешім
тараптарға кеңес ретінде ұсынылады, тараптар мүмкін оны қабылдайды немесе
олардың арасындағы келесі келіссөздерге негіз болады. Кеңесті орындау
тараптар үшін міндетті емес.
Мини-Сот: Бұған тараптардың өкілдері қатысады, олар істің мәнін әрбір
тараптан шыққан, өзі мүддесін қорғаған тараптың (дауды шешу туралы
келісімге қол қоюға міндеттейтін өкілеттігі бар) аға орындаушыдан тұратын
жюриге, кейде бейтарап төрағамен бірлескен жюриге істің мән-жайын
түсіндіреді. Істің мән-жайын түсіндіру қатаң шектелген уақытта (көбінесе
таңертең немесе түстен кейін) өтеді. Бүл рәсімнің мақсаты - орындаушыларға
тараптар өздерінің ісінде нені өте маңызды деп қарайтындығы және
қарсыластарының ісінің қай жағы нашар деп санайтындығы туралы қысқаша шолу
беру. (Бір тараптың ісінің нашарлығын алдын ала аға орындаушылардан өз
көзқарасын қорғағысы келген қызметкерлер немесе олардың қол астындағылар
жасырып қалуы мүмкін). Соның салдарынан аға орындаушылар даудың жай-жапсары
жөнінде өз пікірлерін қалыптастырып, оларды әзірше дауды шешуге қатысып
отырғанда, әртүрлі эмоциядан беліп тастай алады және солардың негізінде
дауды шешу жөнінде келіссөздерді жалғастырады.
Міндетті емес арбитраж немесе сараптау қорытындысы: Тараптар нақты бір
мәселе немесе мәселелер бойынша сараптамалық негіздемені жүзеге асыру үшін
немесе делелдемелердің тым шектеулі саны негізінде қорытынды жасау үшін
(міндетті түрде "арбитрді" емес) бейтарап кісіні тағайындай алады. Тараптар
арасындағы басты дау техникалық сипат алған жағдайда, ол практикалық мәнге
ие болады. Сарапшының қорытындысы тараптар үшін міндетті емес.
Татуластырушының ақыл-кеңес бергеніндегідей жағдайдағыдай тараптар
сарапшының қорытындысын қабылдайды немесе оны кейін болатын келіссездерге
негіз ретінде пайдалана алады. Сарашпының қорытындысы даудың жеке
мәселелеріне қатысты болған жерде бұл сүйенішке айналады, барлық дау-
дамайды шешу үшін кейде соған сүйеніп келіссөз жүргізуге болады.
АРС даудың шешілуіне алғашқы кезеңде қол жеткізе алатын болғандықтан,
келіссөз жүргізу кезінде тараптар арасында жасалған шарттың талаптарына АРС
туралы ережені сот тергеуі немесе арбитраж басталғанға дейін кіргізу
жөнінде мәселені қарауға тұрады. Өкінішке орай бұл ережелерді жасауға
байланысты мәселелерді талқылауды мына кітаптың келемі көтермейді. Дегенмен
осы ережелерді түсініп алуға көмек керек болса, ондай көмекті:
(а) АРС рәсімдерін іске асыруға жағдай жасаған (ААА, ХСП, ЛХА, ИДШХО
секілді) арбитраждық институттардан,
(б) (1) Нью-Йорктегі Қоғамдық Ақпарат Орталығы (ҚАО немесе СРR),
(2) Лондондағы Дауларды Шешу Орталығы (ДШО немесе СTDR)
(3) Сиднейдегі Коммерциялық Дауларды Шешудің Австралиялық Орталығы
(КДШАО немесе АСDС) секілді институттардың бірінен алуға болады.
Олардың бәрі АРС рәсімдері арқылы дауларды шешуге қол ұшын беру үшін
құрылған.
(с) Венадағы Татуластыру ережелерін жариялаған ЮНСИТРАЛДАН алуға болады.
Даудың "халықаралық" сипаты - Құқықтық мағынасы
Арбитраждық соттың "халықаралық" сипатының негізгі құқықтық мәні мынада:
Франция, Италия және Швейцария секілді белгілі елдер "халықаралық"
арбитраждарға ішкі арбитраждық соттарға қатысты қолданылатын құқықтық
режимдермен салыстырып қарағанда басқаша құқықтық режимдерді қолданады.
(Ішкі арбитраждық соттарда бір мемлекеттің домицилдері мен азаматтары
қатысатындықтан және мемлекет бірнеше шетелдік дауды арбитраждың көмегімен
шешкісі келетін арбитраждық соттардан гөрі осы секілді арбитраждарды
көбірек бақылағысы келетіндіктен шығар). Егер арбитраж "халықаралық" деген
санатқа жататын болса, онда дегенмен оған арбитраждық талқылау өтіп жатқан
елдің құқықтық жүйесінің (ішкі арбитражға қолданылатын ережелерден не көп,
не аз айырмашылығы бар) арнайы ережелері қолданылатындығы ескерілуге тиіс.
Мына жағдай тура екі немесе одан да көп елдің заңдары мен қалыптасқан
практикасын ескеру қажет болатын жағдай, сонымен қатар жалпы көпшілік
қабылдаған "халықаралық" дегеннің анықтамасы жоқ, әрбір жағдайда тиісті
құқықтық жүйе (әдетте арбитраж өтуге тиісті елдің жүйесі қолданылады)
ескерілуге тиіс. Мына рефератта ЮНСИТРАЛ құрастырушылары әзірлеген және
қабылдаған Халықаралық Коммерциялық Арбитраж туралы Үлгілік Заңда
пайдаланылған көзқарас баяндалады, онда арбитраждық соттар "халықаралық"
соттар ретінде қаралады, егер:
(а) арбитраждық келісімге қатысқан тараптардың коммерциялық кәсіпорындары
әртүрлі елде болса немесе төменде аталатын орын- дардың бірі
тараптардың коммерциялық кәсіпорындары бар елдің аумағынан тыс жерлерде
болса.
(б) оларда:
(1) орындалатын міндеттемелерден туатын даулар немесе;
(2) даудың мәселесімен тығыз байланысты жер қаралатын болса.
Даудың "коммерциялық" сипаты
Халықаралық коммерциялық арбитражға байланысты жоғарыда айтылғанындай
кейбір елдер арбитраждық соттардың әрбір түріне алуан түрлі қарайды. Олар
"коммерциялық" арбитраждық соттарға да сондай көзқарас көрсете алады немесе
негізінен коммерциялық емес арбитраждық соттарға баса көңіл аударады.
Мәселен, некелік қатынастардан туындайтын арбитраждық талқылауға қырын
қарайтын бірқатар мемлекеттер бар, олар мемлекетке ешбір қатысы жоқ жеке
адам бұл қатынастарды шеше алады деп есептемейді.
Халықаралық Коммерциялық Арбитраж туралы Үлгілік Заңда - ЮНСИТРАЛ,
"коммерци"ялық сипаттағы қатынастардан туындайтын барлық дау-дамайдың шарт
түрінде рәсімделген-рәсімделмегеніне қарамастан, түгел қамту үшін кең
мағынада түсіндірілуге тиіс" деп керсетілген (1(1) бапты қараңыз).
Арбитраждық келісімді орындауға әрекет жасалып жатқанда, даудың
коммерциялық сипатының маңызы арта түседі немесе арбитраждық шешім Шетелдік
Арбитраждық Шешімдерді Тану және Мойындау туралы 1958 жылғы Нью-Йорк
конвенциясының ережелеріне сәйкес жүзеге асырылуға тиіс. Көп елдер
Конвенция рұқсат еткен ескертулерді пайдаланады және олар Конвенция
ережелерін олардың ішкі құқық жүйесі коммерциялық деп қарайтын дауларға
ғана қолдануға тиіс. Осының өзі "халықаралық" термині жөніндегі жағдайдағы
сияқты "коммерциялық" терминінің жалпы көпшілік қабылдаған анықтамасы жоқ
екенін дәлелдейді. 1-қосымшада осы Конвенцияға қол қойған мемлекеттердің
тізімі, сондай-ақ "коммерциялық ескертулерге" үміт артқан мемлекеттер
керсетілген.
Арбитраждың "халықаралық" болуының бір тарап немесе екі тарап үшін
(мүмкін арбитр үшін де) практикалық мәні мынада: дауды шешуге кем дегенде
бір шет ел және бір шетелдік құқыктық жүйе қатысады, сондықтан олардың және
олардың консультанттарының даудың құқықтық және рәсімдік мәселелерін тиімді
шешу мүмкіндігі қиындайды.
Бұл сонымен қатар:
(а) арбитраждық тергеуге байланысты шығындардың деңгейі мен қолайсыз
жағдайлардың санына;
(б) шет елде бола алатын дәлелдемелер алуға; және
(с) шешімді құндылықтары шешім шығарылған елдегіден басқаша елде
орындауға әсер етеді.
Тіпті шет ел немесе шетелдік құқықтық жүйе арбитраждық процестің элементі
болған күннің өзінде кем дегенде арбитражға қатысқан адам үшін шыққан елі
мен құқықтық жүйесі кездейсоқ бір жағдай болмауға тиіс.Ілуде бір жағдайда
болмаса, әрдайым халықаралық арбитраждың іргелі принциптерінің бірі есте
болғаны жөн, оның мәні "тараптық автономия" болуында, басқаша айтқанда
тараптардың өзара келісімі бойынша арбитраждық процестің негізгі
элементтері қандай болуы керектігін анықтап алатын өкілеттігі болады.
Сонымен:
(а) Дауды қараудың арбитраждық тәртібі туралы келісімде арбитраждың өтуге
тиіс орнын, оны қалай жүзеге асыруға тиіс екендігін, қолданылатын іс
жүргізу құқын белгілеуге болады. Сонымен қатар келісімде арбитраждық
процесті реттейтін арнайы ережелерді белгілей алады.
(б) Арбитраждық келісімдегі тараптар әдетте тараптар өзара жасаған
келісімнен туындайтын дауды шешу үшін пайдаланатын құқықты таңдауға
ерікті.
(с) Арбитраж өткізілетін орынды халықаралық конвенция принциптерін
ұстайтын, кез-келген арбитраждық шешімді арзан және тез орындауға
болатын және борышқордың активтері жатқан елде болатын болсын деген
шартпен таңдап алуға болады.
(д) Арбитрлердің азаматтығы мен біліктігі туралы уағдаластық жасауға
болады. Және керісінше арбитрлердің белгілі бір мемлекеттің азаматы
болмауға тиістілігі жөнінде келісім болады.
Осы мәселелердің бәрі рефератта бұдан кейін және егжей-тегжей қаралады.
Бірақ мәселені қараудың осы кезеңінде істелуге тиісті қажет нәрсе:
(а) келісім бойынша тараптар арбитраждағы шетелдік элементтерге белгілі
бір бақылау жасай алатындығын;
(б) осы келісімге келіссездер мен ымыраға келудің нәтижесі ретінде қол
жететіндігін жөне
(с) тараптардың бірі шет елде өзіне таныс емес құқықтық жүйеге сәйкес
өтуге тиісті арбитраждық талқылауға амалсыз араласатындығын баса айту.
Жоғарыда аталғандардың маңыздылығы мынада: келісімдегі халықаралық
коммерциялық арбитраж туралы ойланып жүрген тараптарға халықаралық
коммерциялық арбитражда тәжірибесі барларға арбитраждық талқылау барысында
ғана емес, сонымен қатар арбитраждық келісім жасаған кезде де білікті
мамандар ақыл-кеңес береді.Арбитраждық келісім жасалғанда ескерілетін
принциптік мәселелер 3-тарауда қаралады.
Маңызды мәселелер және ережелер
Халықаралық коммерциялық арбитражға байланысты туатын маңызды проблема
оның қандайда бір жекелеген мемлекеттің қүқықтық жүйесіне айқын
көзкарасының жоқтығы. Ол ол ма, ол көп жағдайда бір арбитраждық институттың
регламентіне сәйкес өтеді. Түптеп келгенде арбитраждық процеске қатысатын
тараптар арбитражға қолданылуға тиісті арнайы рәсімдерге келісіп барып,
арбитраждық процеске өзгертулерін енгізу туралы уағдаласа алады. Осының
бәрі арбитраждық талқылауға алғаш рет қатысып отырғандарға неден бастау
керек, қандай маңызды меселелер мен ережелер болады және арбитражға қалай
қарау керек және оны қалай өткізу керек дегендерді түсіну қиын болғандықтан
болып отыр.
Жоғарыда керсетілгендей, арбитражды бір-бірінен бөлек екі кезеңге бөліп
тастауға болады:
(а) контракт тараптары туралы келіссөздер жүргізіліп жатқан кездегі дауды
шешу құралы ретінде арбитраж ұсынылған бірінші кезең.
(б) дау-дамай шыққаннан кейін тараптар қол жеткен келісімге сәйкес осы
дау-дамай арбитраждың қарауына берілуге тиісті екінші кезең.
Әркімнің басына келетін, осы кезеңдердің кез-келген біреуінде кім ақыл-
кеңес және дұрыс пікір айтады деген мәселелер төменде баяндалады.
Мәселелердің төменде көрсетілген бірінші тобы шарттың талаптары мен
ережелері туралы келіссөздер жүргізу кезеңінде қолданылады, бірақ оны
дау-дамай туған кезде де қарауға болады.
Арбитраждық процестің негізгі элементтері
"Негізгі элементтердің" арбитраждық процесте болуына кепілдік беру үшін
бұл ойларға көбірек көңіл бөліну керек. Адал жауапкерлердің өзінің (яғни
мақсаты арбитраждық процесті әуел бастан түкке тұрғысыз рәсімдеу арқылы
сәтсіздікке ұшырату жолымен шағымды қарауды тоқтату немесе оны тараптар
арасында туған даудың жай-жапсарына ешбір қатысы жоқ алғаш кездегі сұрақ-
жауап кезінде қарауды соза түсу болғандар емес) дауды бейтарап қарауды
жүзеге асыру және тараптар арасында келісілген тәсілмен жүзеге асыру
мақсатымен негізгі элементтердің болуын табанды талап етуге құқы бар.
Екінші бөлім
Арбитраждық келісім
Арбитраждық келісім жазбаша контракттық бірқатар шарттардың ішіндегі бір
негізгісі ретінде кездессе де, арбитраждық келісімнің бөлек келісім
екендігі және автоматты түрде тоқтатылмайтындығы жалпы көпшілік қабылдаған
нәрсе, ал оған қоса берілген контракт аяқталып келе жатыр. Бұл арбитраждық
шарттың "автономдығы", "бөлектігі" немесе "бөлінгіштігі" деп аталатын
концепция.Бұдан шығатын қорытынды-арбитраждық келісімге қолданылатын заңның
тараптар арасындағы негізгі контрактқа қолданылатын заңнан айырмашылығы
бар. Бүл тараптар арасындағы келісімнен немесе заңға байланысты туындайды.
Арбитраждық келісім 1980 жылғы шарттық міндеттемелерге қолданылатын заң
бойынша Рим Конвенциясысының ережелерін қодданыстан шығарып тастады. Соған
қарамастан арбитраждық келісімнің қолданылатын заңды белгілеу жөніндегі
ережелері сияқты болады. Бұл төменде "Дау" деген тақырыпшада қаралады.
Арбитраж даудың шешілуіне араласа отырып, мемлекеттің қүқықтық қабілетін
жоққа шығарады, бүл дауларға азаматтардың бірін немесе домицилиарларды
тартады. Бүл күн сайынғы коммерциялық мәмілелерді тартқан кезде, оған
мемлекет ілуде бір араласады. Бүған жеке адамдардың ауқаттылығы (мысалы,
некесі бүзылардың алдында түрған семьяның қаржылық жағдайы), банкротгықтағы
үшінші түлғалардың қүқықтары, бәсеке мәселесі, интеллектуалдық меншік күкы
жөне еңбекпен ай-налысу жөніндегі дау-дамайдың белгілі бір жақтары сияқты
мәселелер кіреді, мемлекет кебінесе мемлекетгік саясат мәселесі ретінде
араласқ-ысы келеді. Бүл бізді даулардың "арбитраждығы" деген үғымға әкеліп
тірейді. Арбитраждық келісімге қолданылатын заңға сәйкес "арбитраж-дық" деп
табылмайтын дау арбитраж арқылы шешілмейді.Бұл Іех аrbitri-ге сәйкес
арбитраждық тәртіппен қаралуға тиісті дау жөнінде де солай. Осы сенімді кез-
келген дау немесе шешімнің орындалуы талап етілетін елдің заңына сәйкес
арбитраждық емес дау жөнінде шығарылған шешім мұндай елде орындалмайды (Нью-
Йорк Конвенциясы 1958 жыл, V(1)(а) және 2(а) бабы).
Сонымен даудың арбитраждығы - маңызды мәселе және арбитраждың әрбір үш
негізгі кезеңіне назар аударылуға тиіс, бұл;
(а) арбитраждық келісім жасау;
(б) арбитраж бастау және
(с) шешім орындау.
Арбитраждық процесс
Жуықта әсіресе континенталдық Европаның белгілі бір елдерінде мемлекеттік
бақылаудың кез-келген формасынан толық тәуелсіз халықаралық коммерциялык
арбитражды дауды шешудің шешімді орындаудан басқа амалы ретінде қарау
туралы бір ұсыныс болды. Басқа сөзбен айтқанда арбитраж өтіп жатқан
елдердің соттары арбитражға тартылмауға тиіс және оның ішінде олар процеске
немесе арбитр шығарған басқа шешімге араласа алмайды, арбитраж процеске
сәйкес жасалды. Бұл ұсыныс бірқатар басты тақырыпшалардан қолдау тапты,
оның ішіңдегі ең жақсысы халықаралық коммерциялық арбитраждың теориясы
"делокализация".
Көп жағдайда арбитраждық процеске кіретін мемелкеттердің қол сұқпаушылық
құқы мәселесін шешу туралы ой болды, сол процестерді процесс болған елдің
соттары реттейтін болды. Енді мемлекеттің тартылған-тартылмағанына қарамай
халықаралық коммерциялық арбитражға етінішпен бару керек. Оның қорғаушылары
арбитражы бар елдер көбінесе кездейсоқ жолмен таңдап алынады деп керсетеді
және елдің зандарының дегенмен арбитраж жасауға қатысы болу керек дегені
орынсыз. Осының бәрі халықаралық қоғамдық тәртіп нормаларын сақтауды талап
етеді.
Бұл теория әсіресе құқықтық жүйесі жалпы құқыққа негізделген елдерде
жалпылама қабылдана бермейді.Дегенмен соны атап ету қажет, өйткені ол
практикада бұл мемлекет немесе мемлекеттік субъект арбитражға тартылғанда
жиі кездеседі.Әсіресе көпшілік қабылдаған (және қарауға берілген, дұрыс)
көзқарас сол арбитраждар құқықтық вакуумда өткізілмейді.
(а) тараптар арбитраждың бірдейлігі жөнінде келісе алмаса,
(б) арбитр тағайындалатын,
(с) арбитрді қалыптасқан қате пікірі немесе басқа заңсыз мінез-құлқы үшін
қызметтен шеттететін және оны ауыстыратын, мысалы, (күнәні тыңдауға
әкелу арқылы) арбитрге көмек беретін,
(й) шешімнің дау туғызбастығын және үзілді-кесілділігін белгілейтін
қажеттік туатындай жағдайлар болуы мүмкін.
Осы функцияларды орындауды толығымен арбитрге және тараптарға қалдыруға
болмайды. Оларды аяғына дейін жеткізетін көрініп тұрған кандидат арбитраж
өтетін елдің соты ("орын") болып табылады, оның жалғыз өзінің шешімдерін
осы елде жүзеге асыруға құқы бар. Сотқа беруде және өз шешімдерін
қабылдауда мұндай сот өзінің меншікті құқығын қолданады. Біреу "орын"
теориясына қайта оралады, ол теория арбитраждық процесс өтетін елдің
арбитраждық процесіне қолданылатын заң болып табылады.
Әзірше бұл шарт бойынша арбитраждық процеске қолданылатын заңды таңдап алу
әбден мүмкін, арбитраждық процесс арбитраждың орны секілді бір нәрсе емес,
орынның тиісінше болатын жағдайын алдын ала ескеру қиын (ICSID
арбитраждарының арнайы ісін қоспағанда).
Дау
Арбитраждық процеске қолданылатын құқықтық шешім атап етілгендей елеулі
практикалық мән-жайларға негізделген. Тараптар арасында дауға қолданылатын
тиісті заң анықталатын болса, әртүрлі критерий қолданылады.
Ресей тарабы Англия тарабымен Германияға жіберілуге тиісті пайдалы қазба
байлықтарды бағалау жөнінде дауласады және бұл дауды Францияда өтіп жатқан
арбитраждың қарауына береді. Ресейдің, Англияның және Германияның
әрқайсысының заңының дауға қатысы бар, бірақ олардың бір де біреуі
практикалық заң емес, тараптардың біреуі, мүмкін арбитр өзі тым аз білетін
құқықтық жүйемен байланысты мәселені шешуге тиіс.Тараптар сот ісінде
қүқықтық билігінің қарауына беруге міндетті үлттық соттар (жауапкер домицил
болғандықтан немесе даудың мәніне немесе алдын ала келісімге байланысты)
оларды 1980 жылғы Рим Конвенциясымен сәйкестендіруден басқа осы шешімді
жасау үшін өз ережелерін белгіледі, ережеде елден елге ауысқан сайын
айырмашылық болады. Тараптар арасында арбитраждың орны мен арбитрге (немесе
ХСП секілді институтқа, егер ондай тағайындалса) қатысты келісімнің
жасалмауының себебі халықаралық даудың арбитраждың қарауына берілуі болып
табылады, және осы мөселенің шешілуін табуға тиіс. Арбитраж өткізетін орын
тараптар мен арбитр үшін материалдық жағынан аса қолайлы болып табылатын ел
болады. Дауға қатысты заңды анықтау жөнінде неге осы елдің ережесі
қолданылды деудің нақты себебі жоқ. Ол аз болса арбитрдің де өзінің
соттарымен судья сияқты бұл елмен байланысы жоқ.
Аса маңызды (халықаралық арбитраждағы жалпақ жұрт қабылдаған және негізгі
принцип) - тараптың автономдығы, яғни тараптпардың таңдауға еркіндігі, олар
арбитражда соған мұқтаж. Дауға қолданылатын заңды анықтауға байланысты екі
аспект бар:
(а) Тараптар өз дауларын колдануға тиісті заңды таңдай алады (тандау bona
fide және заңды болғанға дейін); немесе
(б) ондай тандау жоқ болғанда, тараптар арбитрдің қолданылатын заңды
қалай таңдайтынын белгілей алады. Сонымен егер таратар ХСП Арбитраждық
Регламентін қолданайық деп шешім қабылдаса, осы ережелердің 17(1) бабы
"Аралық Соттың тиісті деп анықтаған заңның ережелерін қолдануды"
көздейді. ЮНСИТРАЛ Арбитраждық Регламентінің 33(1) бабында тура сол
секілді талап бар. Практика да, тандау жасағанда арбитрлер зандар
қайшылығының жалпы нормаларына нені жатқызатынын немесе арбитраж өтетін
орынның қүқықтық жүйенің немесе олардың ойы бойынша дауға байланысты
кейбір басқа жүйелерге не жататынын қарауға бейім тұрады.
Тараптар арасында дауға қолданылатын заңға қатысты немесе оны тиісінше
белгілеу тәсіліне қатысты келісімге қол жетпегеніне көңіл бөлінуге тиіс.
Франция, Нидерланды және Швейцария секілді кейбір елдердің өздерінің
халықаралық коммерциялык арбитраждарға колданатын заңдарында бір талап бар,
оған сәйкес арбитр дауды реттеу үшін қандай ереже лайықты болатынын өзі
шешеді. Алайда басқа елдердің көпшілігінде мұндай еркін арбитраждық режим
жоқ және арбитрден арбитр орналасқан жердің нормаларына қайшы келетін
заңдарды қолдануды талап етеді.
Басқа бір маңызды мәселе сол - халықаралық коммерциялық контрактқа
қолданылатын заңның сипаты туралы ойлау қажет. Тараптар құқықтық жағынан
әртүрлі болғандықтан, олар оны өзара контракт арқылы реттелетін құқықтық
жүйеге қатысты қол жетпейтіндей қиын деп есептейді. Көп жағдайда тараптың
біреуі мемлекеттің өзі болғанда контрактқа өзінің ішкі мемлекеттік құқығы
қолданылуын талап етіп тұрып алса, екінші тарап осы заңдағы бұдан әрі
болатын өзгертулерге қарсы өз позициясын қорғауды қалайды. Ол бұған
контрактқа халықаралық құқық принциптерін қолдану туралы келісім арқылы қол
жеткізе алады (тиісті өтемақыны национализациялау актіне сөйкес төлеу
міндеттемесі)мысалы "қолданылатын өзара байланысты" құқық (мысалы жалпы
принциптері иық тірестіріп әрекет ететін заң және ішкі мемлекеттік құқықтың
пайдаланылуын бақылау). Мұңдай тарапта "талапты бекіту" жөнінде мемлекеттік
келісімге қол жеткізе алады, бұл екінші тарапты шартқа сәйкес
артықшылығынан айыру жөнінде өз заңындағы езгертулерге мемлекет сүйенбейді
дегенді білдіреді, немесе егер ондай бола қалса, ол өтемақы төлеуге
міндетті болады. (Мұндай талаптардың тиімділігі күмәнді, өйткені
мемлекеттердің осыңдай жолмен заң шығарушы биліктің акті бостандығын шектей
алатыны белгісіз).
Әлдеқайда тепе-тең коммерциялық негізде тұрған тараптар дауға қолданылатын
заңға қол жеткізу жөнінде екі тарапқа да ыңғайлы басқа амалды қабылдай
алады.Шартқа отыру жөніндегі осындай әдістің бірі Іех mercatoria-ға немесе
халықаралық сауда құқығына байланысты - яғни тұтастай алғанда халықаралық
сауда жүргізуді реттейтін принциптерге байланысты. Бұл әдіс осы
принциптердің мақсатына қатысты нақты, оңай табылатын тұжырымдардың
жоқтығынан зардап шегуде. Практикада жиі көздесетін басқа әдіс - қолданылып
жүрген ішкі мемлекеттік заңға қосымша, бұл арбитрды сауда дағдысын (узусты)
еске алуға міндеттейді (оған саудаға қатысты жасалған шарттарда
қолданылатын жалпы көпшілік қабылдаған мағына кіреді). Кейбір елдердің
зандары оған мүмкіндік береді немесе кез-келген жағдайда соны талап етеді.
Оларды ІСС Арбитраждық Регламенті талап етеді (17(2) бап жөне ЮНСИТРАЛ
Арбитраждық Регламентінің (33(3) бабы).
Қорытындысында дауға қолданылатын құқықтық норма жөніндегі пікірталас
„бауырмал құрамның" және арбитрдің „ex aequo et bonoны" шешетін өкілеттігін
қысқаша еске салмаса токтатылмайды. Халықаралық коммерциялық арбитражға
қатысты осының бәрінің не екеңдігі туралы дәл анықтама жоқ. Орыңдалатын
шешімді жасау барысында арбитрге шешімге келуге мүмкіндік беретіндігінің
өзі бір табан табысқа жақындау болып табылады, бұл шешімді ол қолданылып
жүрген заңға қатаң сәйкес келмесе де, әділ деп есептейді. Арбитр бұл
құқықты тараптар онымен бұл туралы келіскен жағдайда ғана пайдалана алады.
Егер мұндай өкілеттік арбитрге жүктелетін болса, онда арбитрді қолданылатын
заң жөніндегі емес, тараптар арасындағы даудың мәні туралы хабардарлығы
үшін таңдап алған жақсы болар еді. Тараптар ұзақ мерзімді келісімге
кіріскен кезде ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz