«Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші»
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.1.1 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.1.2 Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.1.3 Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
1.1.4 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
1.2.1 Асылтұқымды көк түсті қаракөл қойларының жүні, салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
1.2.2 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші ... ... ... ...
26
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 9
1 Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 11
1.1 Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 11
1.1.1 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
11
1.1.2 Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... ... .. 13
1.1.3 Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 15
1.1.4 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.2 Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 23
1.2.1 Асылтұқымды көк түсті қаракөл қойларының жүні, салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
23
1.2.2 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші ... ... ... ...
26
2 Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 32
Қаракөл шаруашылығы – қой шаруашылығының қаракөл қойын өсіретін саласы.
Қаракөл шаруашылығы 1928 ж. Оңтүстік Қазақстан өңірінде «Шымқорған» кеңшарын құрудан басталды. 1941 жылға дейін қаракөл қойын өсіретін 13 кеңшар құрылды. 1941 – 51 ж. 20 кеңшар ұйымдастырылды. 1951 – 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж.Қазақстан бойынша 1 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалды. 1960 – 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қаракөл қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қаракөл қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалып, қаракөл қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті.
Қазақстанның Қаракөл шаруашылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады:
1. Бірінші кезең 1920 – 30 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қаракөл шаруашылығын құру жүргізілді.
2. Екінші кезең 1930 – 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қаракөл шаруашылықтары ұйымдастырылды.
3. Үшінші кезең 1960 – 90 ж. – Қаракөл шаруашылығының өркендеу кезеңі. Қаракөл шаруашылығының бас басқармасы құрылып, 6 облыстың ауыл шаруашылық басқармаларында Қаракөл шаруашылық бөлімдері ашылды. Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтыты мен Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының ғылми қызметкерлері қаракөл елтірісін өндіру процестерін жан-жақты зерттеп, соның нәтижесінде қаракөлше қозының терісін сыпыру конвеерлік жүйеге қойылды. Дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды. Өсірілетін жеріне бейімделген, жоғары сапалы өнім беруге бағытталған 14 жаңа зауыттық типті мал түрі бекітіліп, дүние жүзінде теңдесі жоқ атыраулық құйрықты елтірі – ет, май өнімдерін өндіретін қой тұқымы шығарылды (1974 – 98).
4. Төртінші кезең 1990 – 98 ж. Қаракөл шаруашылығында ондаған жылдар бойы жүргізілген сұрыптау, асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде пайда болған асыл тұқымды мал басы күрт төмендеді.
5. Бесінші кезең 1999 жылдан басталады. Кейінгі жылдары қаракөл қойының саны жылдан-жылға көбеюде. Қазақстан ғалымдары мен мамандарының көп жылдар бойы, арнайы бағытта жүргізген мал тұқымын асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде Жамбыл облысында қара түсті қаракөл қойының түгіскендік зауыттық, көк түсті қаракөл қойының таластық типтері мемлекеттік сынақтан өтті.
Қаракөл шаруашылығы 1928 ж. Оңтүстік Қазақстан өңірінде «Шымқорған» кеңшарын құрудан басталды. 1941 жылға дейін қаракөл қойын өсіретін 13 кеңшар құрылды. 1941 – 51 ж. 20 кеңшар ұйымдастырылды. 1951 – 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж.Қазақстан бойынша 1 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалды. 1960 – 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қаракөл қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қаракөл қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалып, қаракөл қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті.
Қазақстанның Қаракөл шаруашылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады:
1. Бірінші кезең 1920 – 30 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қаракөл шаруашылығын құру жүргізілді.
2. Екінші кезең 1930 – 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қаракөл шаруашылықтары ұйымдастырылды.
3. Үшінші кезең 1960 – 90 ж. – Қаракөл шаруашылығының өркендеу кезеңі. Қаракөл шаруашылығының бас басқармасы құрылып, 6 облыстың ауыл шаруашылық басқармаларында Қаракөл шаруашылық бөлімдері ашылды. Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтыты мен Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының ғылми қызметкерлері қаракөл елтірісін өндіру процестерін жан-жақты зерттеп, соның нәтижесінде қаракөлше қозының терісін сыпыру конвеерлік жүйеге қойылды. Дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды. Өсірілетін жеріне бейімделген, жоғары сапалы өнім беруге бағытталған 14 жаңа зауыттық типті мал түрі бекітіліп, дүние жүзінде теңдесі жоқ атыраулық құйрықты елтірі – ет, май өнімдерін өндіретін қой тұқымы шығарылды (1974 – 98).
4. Төртінші кезең 1990 – 98 ж. Қаракөл шаруашылығында ондаған жылдар бойы жүргізілген сұрыптау, асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде пайда болған асыл тұқымды мал басы күрт төмендеді.
5. Бесінші кезең 1999 жылдан басталады. Кейінгі жылдары қаракөл қойының саны жылдан-жылға көбеюде. Қазақстан ғалымдары мен мамандарының көп жылдар бойы, арнайы бағытта жүргізген мал тұқымын асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде Жамбыл облысында қара түсті қаракөл қойының түгіскендік зауыттық, көк түсті қаракөл қойының таластық типтері мемлекеттік сынақтан өтті.
1. Бейсенова А.С. Есполов Т.С. «Экология жане табигатты тиiмдi
пайдалану» Алматы «Гылым 2004ж. 328б
2. Мамыш М «Топырак жане осiмдiк экономиясы» Алматы 1997ж 186б
3. Мамбетказиев Е. «Табигат коргау» Алматы Сыбанбеков К. «Кайнар»
1990ж 441б
4. Дежкин В.В. «Экология жайлы сухбат» Алматы «Кайнар» 1981ж
182б
5. Зайцев ВПСвердлов М.С. Охрана труда в животноводстве Москва
ВО «Агропродукт» 1989г 368с
6. Абдиваитов Ш. Влияние возраста и кормления на мясную продуктивность и питательность мяса каракульских овец // каракулеводство / Всесоюз. научно-иссл. ин-т каракулеводства.-1978.- Вып. 9.- . 111-11бет.
7. Абдиваитов Ш. Влияние различного уровня кормления на живую массу и экстерьерные показатели племенных каракульских баранчиков серой и черной окрасок // Каракулеводство / Всесоюз. науч.-иссл. ин-т каракулеводства.- 1979.- Вып. 10.- . 67-74.бет
8 Абдиваитов Ш. Влияние различного уровня кормления на живую массу и экстерьерные показатели племенных каракульских баранчиков серой и черной окрасок // Каракулеводство / Всесоюз. науч.-иссл. ин-т каракулеводства.- 1979.- Вып. 10.- . 67-74.бет
9 П. Н. Кулешов. Методы племенной работы с каракульскими
овцами окраски сур. //Технология производства продукции
каракулеводства. —М: Колос, 1974. С-46-56
10 Губанов С.М. К вопросу происхождения азиатских и части
европейских пород овец // Известия Туркменского межведомственного
комитета по охране природы и развитию природных богатств. —
Ашхабат, №1, 1934. С-5-23.
11 Арапов П.В., Петров В. К вопросу о наследовании окраски сур.
//Смушек каракульских овец. — М.-Л: Внешторгиздат. 1935. С-7-13.
12 Васин Б.Н.Происхождение каракульских овец //Руководство по
каракулеводству. —М: Колос. 1971. С-125-130
13 Иванов М.Ф. К вопросу о соответствии между количеством
подшерстка и смушка у каракульских овец //Вестник животноводства.
1916, №9-10. С.619-626.
13 Юдин В.М. Методы племенной работы с черными каракуль-
скими овцами: Дис.д.сх.н -М., 1955- 29 с.
14 Гигинейшвили Н.С. Серые каракульские овцы — М: Сельхоз-
гиз., 1954-318 с.
15 Одинцова Е.В. Происхождение и развитие каракульской иоро-
ды овец //Тр.ВНИИК/ Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства -Самарканд.
1958. Т.VI, С.5-34.
16 Котов М.И. Методика создания стада каракульских овец сур.
//Животноводство. 1960. №11. С.57-62.
17 Джуманиязов Ю.Д.Каракульские овцы сур Каракалпакской
АССР: Дисс. к.с.х.н. - Самарканд, 1971 -1979 с.
18 Рахимов А.А., Джуманиязов Ю.Д. К вопросу расширения
производства каракалпакского сура оригинальных расцветок // Тр.
ВНИИК / Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства— Самарканд. 1958. Т.7.
С. 87.
19 Закиров М.Д. Из опыта народной селекции по созданию стада
каракульских овец сур каракалпакский //Сельское хозяйствЪ Узбекис-
тана. 1960. №11.С.58-60.
20 Белоброва Н.Ф., Джуманиязов Ю.Д. Овцы сур в Турткуль-
ском районе Каракалпакской АССР //Овцеводство. 1958. №1. С-31-34.
21 Карпов М.С. Каракулеводство в его современном состоянии -М., 1928- 32 с.
22 Канцепольский А.С. Сортировка шкурок каракуля сур // Альбом каракуля и смушки —М., 1962.С.57-58.
23 Фадеичев П.А. Живые самоцветы — Ташкент., 1961- 18с.
24 Муканов М.Д. Что решил Центральный Совет по каракульской породе. /Ювцеводство. 1968. №5. С. 15-18
25 Бойко Д.Ф. Каракуля сур можно производить больше. // Овцеводство. 1966. №4. С.34-35.
26 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракуле-
водстве. —М: Колос. 1976 — 191 с.
27 Жилякова В.С. Селекция цветных каракульских овец. —
Алма-Ата: Кайнар, 1981-145 с.
28 Таганов Б.Т. Опыт создания стада сурхандарьинского сура бронзовой расцветки в совхозе "Кзыл-Кум". Автореф. Дис.к.с.х.н. -Алма-Ата, 1969-23 с
29 Бойко Д.Ф. Системы племенного дела в каракулеводстве // Животноводство. 1971. №4. С.58-61.
30 Васина-Попова Е.Т. Селекция и племенная работа в караку-леводстве//Руковоцство по каракулеводству—М: Колос. 1971, с. 157-247.
31 Васин Б.Н. Наследование окраски и пежин. /АГр.Центр станции по генетаке с-х животных РСФСР. Генетика овец. 1928. Т.2. С.1-61.
пайдалану» Алматы «Гылым 2004ж. 328б
2. Мамыш М «Топырак жане осiмдiк экономиясы» Алматы 1997ж 186б
3. Мамбетказиев Е. «Табигат коргау» Алматы Сыбанбеков К. «Кайнар»
1990ж 441б
4. Дежкин В.В. «Экология жайлы сухбат» Алматы «Кайнар» 1981ж
182б
5. Зайцев ВПСвердлов М.С. Охрана труда в животноводстве Москва
ВО «Агропродукт» 1989г 368с
6. Абдиваитов Ш. Влияние возраста и кормления на мясную продуктивность и питательность мяса каракульских овец // каракулеводство / Всесоюз. научно-иссл. ин-т каракулеводства.-1978.- Вып. 9.- . 111-11бет.
7. Абдиваитов Ш. Влияние различного уровня кормления на живую массу и экстерьерные показатели племенных каракульских баранчиков серой и черной окрасок // Каракулеводство / Всесоюз. науч.-иссл. ин-т каракулеводства.- 1979.- Вып. 10.- . 67-74.бет
8 Абдиваитов Ш. Влияние различного уровня кормления на живую массу и экстерьерные показатели племенных каракульских баранчиков серой и черной окрасок // Каракулеводство / Всесоюз. науч.-иссл. ин-т каракулеводства.- 1979.- Вып. 10.- . 67-74.бет
9 П. Н. Кулешов. Методы племенной работы с каракульскими
овцами окраски сур. //Технология производства продукции
каракулеводства. —М: Колос, 1974. С-46-56
10 Губанов С.М. К вопросу происхождения азиатских и части
европейских пород овец // Известия Туркменского межведомственного
комитета по охране природы и развитию природных богатств. —
Ашхабат, №1, 1934. С-5-23.
11 Арапов П.В., Петров В. К вопросу о наследовании окраски сур.
//Смушек каракульских овец. — М.-Л: Внешторгиздат. 1935. С-7-13.
12 Васин Б.Н.Происхождение каракульских овец //Руководство по
каракулеводству. —М: Колос. 1971. С-125-130
13 Иванов М.Ф. К вопросу о соответствии между количеством
подшерстка и смушка у каракульских овец //Вестник животноводства.
1916, №9-10. С.619-626.
13 Юдин В.М. Методы племенной работы с черными каракуль-
скими овцами: Дис.д.сх.н -М., 1955- 29 с.
14 Гигинейшвили Н.С. Серые каракульские овцы — М: Сельхоз-
гиз., 1954-318 с.
15 Одинцова Е.В. Происхождение и развитие каракульской иоро-
ды овец //Тр.ВНИИК/ Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства -Самарканд.
1958. Т.VI, С.5-34.
16 Котов М.И. Методика создания стада каракульских овец сур.
//Животноводство. 1960. №11. С.57-62.
17 Джуманиязов Ю.Д.Каракульские овцы сур Каракалпакской
АССР: Дисс. к.с.х.н. - Самарканд, 1971 -1979 с.
18 Рахимов А.А., Джуманиязов Ю.Д. К вопросу расширения
производства каракалпакского сура оригинальных расцветок // Тр.
ВНИИК / Всесоюз. Н.-И. Ин-т каракулеводства— Самарканд. 1958. Т.7.
С. 87.
19 Закиров М.Д. Из опыта народной селекции по созданию стада
каракульских овец сур каракалпакский //Сельское хозяйствЪ Узбекис-
тана. 1960. №11.С.58-60.
20 Белоброва Н.Ф., Джуманиязов Ю.Д. Овцы сур в Турткуль-
ском районе Каракалпакской АССР //Овцеводство. 1958. №1. С-31-34.
21 Карпов М.С. Каракулеводство в его современном состоянии -М., 1928- 32 с.
22 Канцепольский А.С. Сортировка шкурок каракуля сур // Альбом каракуля и смушки —М., 1962.С.57-58.
23 Фадеичев П.А. Живые самоцветы — Ташкент., 1961- 18с.
24 Муканов М.Д. Что решил Центральный Совет по каракульской породе. /Ювцеводство. 1968. №5. С. 15-18
25 Бойко Д.Ф. Каракуля сур можно производить больше. // Овцеводство. 1966. №4. С.34-35.
26 Гигинейшвили Н.С. Племенная работа в цветном каракуле-
водстве. —М: Колос. 1976 — 191 с.
27 Жилякова В.С. Селекция цветных каракульских овец. —
Алма-Ата: Кайнар, 1981-145 с.
28 Таганов Б.Т. Опыт создания стада сурхандарьинского сура бронзовой расцветки в совхозе "Кзыл-Кум". Автореф. Дис.к.с.х.н. -Алма-Ата, 1969-23 с
29 Бойко Д.Ф. Системы племенного дела в каракулеводстве // Животноводство. 1971. №4. С.58-61.
30 Васина-Попова Е.Т. Селекция и племенная работа в караку-леводстве//Руковоцство по каракулеводству—М: Колос. 1971, с. 157-247.
31 Васин Б.Н. Наследование окраски и пежин. /АГр.Центр станции по генетаке с-х животных РСФСР. Генетика овец. 1928. Т.2. С.1-61.
Аннотация
Бұл курстық жоба Мал өсіру және селекция пәні бойынша Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші тақырыбы бойынша жазылған курстық жоба 1 сурет, 6 кесте, 33 беттен тұрады.
Курстық жобада өз құрамында: кіріспе, әдебиеттік шолу, негізгі бөлім, техникалық бөлім,тіршілік қауіпсіздік, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Нормативті сілтемелер
МЖМБС 2.104 - 2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 - 68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 - 2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304 - 81 КҚБЖ (ЕСКД). Ж. Түрлері мен типтері. Орындауға қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321 - 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
Анықтама
Қаракөл қойы - қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде шығарылған. Қой-қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайтаратын жұптұяқты мал.
Шоқтық-жауырынның үстіндегі ең биік омыртқалар орналасқан дененің бөлігі.
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғары нүктесінен жерге дейін.
Құйымшақ биіктігі- құйымшақтың ең биіктігінен жерге дейін.
Кеудесінің тереңдігі- шоқтықтың биіктігінен төсіне дейін.
Кеудесінің енділігі-жауырын сыртынан екі жазық.
Кеуде орамы- жауырынның артынан кеудесін орап өлшейді(матамен).
Сирақ орамы- сирақтың ең жіңішке жерін сантиметрмен лентамен өлшейді.
Сербегі аралық енділігі- мыңнан сүйектерінің алшақтығы.
Тұрқының қиғаш ұзындығы- жауырынмен қол жіліктің буыннан жамбастың артқы төмпешегіне дейін.
Белгілер мен қысқартулар
т.-тонна
г. - грамм
кг. - килограмм
л. - литр
мл. - миллилитр
мм. - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№. - нөмір
%. - пайыз
см. - сантиметр
млн. - миллион
кДж. - килоджоуль
мДж. - мегаджоуль
салм.-салмағы
Мазмұны
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.1.1
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1.2
Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ...
13
1.1.3
Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.1.4
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.2.1
Асылтұқымды көк түсті қаракөл қойларының жүні, салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
1.2.2
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші ... ... ... ...
26
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
32
Кіріспе
Қаракөл шаруашылығы - қой шаруашылығының қаракөл қойын өсіретін саласы.
Қаракөл шаруашылығы 1928 ж. Оңтүстік Қазақстан өңірінде Шымқорған кеңшарын құрудан басталды. 1941 жылға дейін қаракөл қойын өсіретін 13 кеңшар құрылды. 1941 - 51 ж. 20 кеңшар ұйымдастырылды. 1951 - 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж.Қазақстан бойынша 1 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалды. 1960 - 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қаракөл қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қаракөл қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалып, қаракөл қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті.
Қазақстанның Қаракөл шаруашылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады:
1. Бірінші кезең 1920 - 30 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қаракөл шаруашылығын құру жүргізілді.
2. Екінші кезең 1930 - 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қаракөл шаруашылықтары ұйымдастырылды.
3. Үшінші кезең 1960 - 90 ж. - Қаракөл шаруашылығының өркендеу кезеңі. Қаракөл шаруашылығының бас басқармасы құрылып, 6 облыстың ауыл шаруашылық басқармаларында Қаракөл шаруашылық бөлімдері ашылды. Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтыты мен Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының ғылми қызметкерлері қаракөл елтірісін өндіру процестерін жан-жақты зерттеп, соның нәтижесінде қаракөлше қозының терісін сыпыру конвеерлік жүйеге қойылды. Дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды. Өсірілетін жеріне бейімделген, жоғары сапалы өнім беруге бағытталған 14 жаңа зауыттық типті мал түрі бекітіліп, дүние жүзінде теңдесі жоқ атыраулық құйрықты елтірі - ет, май өнімдерін өндіретін қой тұқымы шығарылды (1974 - 98).
4. Төртінші кезең 1990 - 98 ж. Қаракөл шаруашылығында ондаған жылдар бойы жүргізілген сұрыптау, асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде пайда болған асыл тұқымды мал басы күрт төмендеді.
5. Бесінші кезең 1999 жылдан басталады. Кейінгі жылдары қаракөл қойының саны жылдан-жылға көбеюде. Қазақстан ғалымдары мен мамандарының көп жылдар бойы, арнайы бағытта жүргізген мал тұқымын асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде Жамбыл облысында қара түсті қаракөл қойының түгіскендік зауыттық, көк түсті қаракөл қойының таластық типтері мемлекеттік сынақтан өтті. Бұхарлық сұр түсті қаракөл қой тобы Оңтүстік Қазақстан облысы Сүткент асыл тұқымды зауытында, Шардара асыл тұқымды шаруашылығында және Батыс Қазақстан облысы Тайпақ асыл тұқымды шаруашылығында шығарылды. 1995 - 2000 ж. қаракөл қойының қарақалпақ сұры шамшырақ реңді әлімтаулық зауыттық типі, Байырқұм асыл тұқымды зауытында - бұхарлық сұр зауыттық типі, Темір асыл тұқымды зауытында сырдариялық зауыттық типі, қола реңді сұрхандария сұрының тартоғайлық зауыттық типі, қара түсті қаракөл қойының өсімтал қожатоғайлық типі, созақтық жакеттік типі бекітілді.
Көк түсті көгілдір реңді қаракөл қойларын іріктеу тәсілі (А.С. 13480, 2003). Қозылардың туылған кезіндегі денесіндегі 4 топографиялық бөлігін-дегі (шоқтығы, сегізкөз тұсы, оң және сол жамбасы) 1 см2 тері көлеміндегі ақ және қара жүндердің арақатынасы мен ақ жүннің өсу қарқындылығын анықтау арқылы селекциялық топқа іріктейді. Көк түсті қошқарларға бұл фенотиптік индекс (ФИБ) 41, ал қара түсті қошқарларда 01 болуы тиіс.
Курстық жұмыстың мақсаты: Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткішін зерттедім.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері
Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Асылтұқымды көк түсті қаракөл қойларының жүні, салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері
Көк түсті қаракөл қойларының түсі мен бояуына қарап гетерогенді жұптау нәтижелері келтірілген. Тәжірибедегі көк түсті қаракөл қошқарларын қара түсті саулықтармен гетерогенді жұптағанда көк түсті төлдің шығымы 49,34 %, ал қара түсті төлдің шығымы 50,66 % құрады. Мұнда көк және қара түстердің тұқым қуалауы 1:1 қатынаста болды, сонымен қатар мақалада түстің тұқым қуалаушылықтағы көк түсті қара көл қойларының гетерогендік типтерін жұптау нәтижесі келтірілген. Бірінші топта күшейтілген дақты қозылар 38,09 % құрады. Қаракөл қойының негізгі өнімі елтірі болғандықтан, қаракөл өсіретін барлық өндірістік шаруашылықтарда оларды таза өсіру әдісі қолданылады. Сондықтан бұл қой тұқымын асылдандыру жұмысы өте күрделі. Себебі қаракөл қой тұқымы түсі бойынша тұқым ішінен бірнеше типтерге бөлінеді: қара, көк, сұр, қоңыр және тағы басқа. Ал, тұқым ішіндегі әр типтер, өз кезегінде елтірілік және қылшық жүндерінің бұйралығы бойынша тағы да көптеген топтарға жіктеледі. Осыған орай олардың өздеріне тән биологиялық және шаруашылыққа тиімді қасиеттерін ұрпағына беру қабілетін қошқарларды іріктеп алып, олардың бүкіл ұрпағын мұқият тексеру тек селекциялық жолмен тұқымын асылдандыру жұмыстарында ғана емес, сонымен қатар өз тұқымына тән бойындағы нәсілдік қасиеттерін ұрпағына тұрақты түрде бере алатын қошқарларды асыл тұқымды мал ретінде және саулықтарды донор ретінде эмбриондарды трансплантациялау жұмыстарына пайдаланудың ерекше мәні бар.
Алға қойған мақсатымызға сай алдын-ала шаруашылыққа пайдалы қасиеттері бар, гендік қордағы статусы - сирек реңді, тегі және ұрпағының сапасы бойынша зерттеліп, тексерілген 3 бас сұр түсті қаракөл қошқарлары және түсі мен реңі әр түрлі елтірілік типі жакетті 24 бас қаракөл қойы саулықтары іріктелініп алынды. Көк түсті қаракөл қойы біздің жыл санауымыздан да бұрын Орта Азия жерінде халықтық сұрыптау тәсілімен өсірілген деседі ғалымдар. Денесі мығым әрі шағын, шапшаң жүретін иірілген құйрығы бар қаракөл қойының құйрық майы 2-3 килограмм тартады. Қошқары мүйізді, тірідей салмағы 55-56 килограмм келсе, ірілері осындай екі есе салмақты болады. Саулығы 45-50 килограмм. Шөл және шөлейт аймақтарының қатаң ауа райына және жұтаң жайылымына өте төзімді мал. Әр 100 cаулық 95-100 қозыдан береді. Еркек қозысының салмағы 4,5-5,5, ұрғашысы 3,8-4,5 килограмм тартады. Қозысының жабыны туылған кезде бұйраланып тұрады. Кейін жүн талшықтары ұзарып, бұйрасы жазылып кетеді. Қаракөл елтірісі қара, көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті.
Қазақстанда қойдың осы тұқымын сақтап қалып, оны ары қарай асылдандыра түсу мақсатында селекциялық-генетикалық орталық жұмыс істеуде. 1998 жылы Атырау қой тұқымын тауып, дүниежүзілік жаңалық ашқан еліміздің ғалымдары қазіргі таңда қымбат бағалы елтірі түсінің жаңа түрлеріне қол жеткізе бастады. Ауыл шаруашылығы ғылымының докторы, профессор Хисемидолла Үкібаев елтірінің аспан түстес түрін тапқанын бұқаралық ақпарат құралдарында жариялады. Профессордың айтуына қарағанда Қазақстан қаракөл қойдың отаны саналатын Өзбекстаннан сан жағынан да, сапа жағынан да озып тұр.
Жылына екі рет - көктемде және күзде қырқылатын қойдың қошқарларынан 3-3,5, саулықтарынан 2-2,5 килограмм жүн қырқылады. Қаракөл қойының жүнінен маталар мен неше алуан кілем тоқылады. Сүтінің майлылығы 7-8 пайыз болатын қойдың еті мен майы адам асқазанына өте сіңімді әрі дәмді.
Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстарында өсірілетін қаракөл қойы саны жағынан Кеңес одағы кезінде елімізде Ресейден кейін екінші орында болып келсе, елтірісін дайындаудан бірінші орын алатын. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында 1250, оның ішінде 702 арнайы мамандандырылған ірі қой шаруашылықтары болды.
Облыстың Мойынқұм, Талас және Сарысу аудандары шаруашылықтарының барлығында қаракөл қойы өсірілетін. Осы үш ауданның малшылары ала жаздай Сарыарқаны жайлайтын. Пәлен шақырым жерге мал тұяғымен жайылып барып, күз түсе кейін қайтатын. Малдың тағы бір ерекшелігі - шөлге төзімділігі. Бетпақтың ми қайнатар ыстығында тәулігіне бір-ақ рет су ішеді де жайыла береді.
Мойынқұм ауданында малшылардың маршалы атанған даңқты шопан Жазылбек Қуанышбаев осы қаракөл қойынан отардан отар өргізіп, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атанды.Таласта Үшарал, Сарысуда Тоғызкент асыл тұқымды мал зауыттары болды. Іргелес жатқан екі шаруашылықтың да тайқазанын қайнатқан бірінші, ондағы бейнетқор халық болса, екінші, қаракөл қойы мен оның елтірісі. Осы іргелі шаруашылықтарды ұзақ жыл жемісті басқарған Әбдір Сағынтаев Социалистік Еңбек Ері атағын алып, омырауына Алтын Жұлдыз тақса, Сейтжан Тасыбаев та мемлекеттің мәртебелі марапаттарын иеленді.
Бірақ, өкінішке қарай, елімізде қойды қолдан ұрықтандыру әдісі кең көлемде жүргізіліп, асыл тұқымды қойдың тұқымы азая бастады. Миллиондаған елтірі жарамсыз болып қалды. Мал өнімдерін өңдеу ұмыт қалып, агроөнеркәсіп кешенінде, оның ішінде мал шаруашылығына жаңа технологияны енгізу жүргізілмеді. Ал, нарықтық қатынастың өтпелі кезеңіндегі дағдарыс пен мал шаруашылығындағы жөн-жосықсыз жүргізілген реформалар қой шаруашылығын құлдыратып жіберді. Мұның кері әсері қаракөл қойы тұқымының азып-тозуымен бірге азаюына әкеп соқтырды.
Қорыта айтқанда, қаракөл саулықтарын донор ретінде эмбриондарды трансплантациялау жұмыстарына іріктегенде оларға селекциялық және генетикалық бағалауды объективті түрде жүргізу керек. Сонда ғана эмбриондарды трансплантациялауда сирек түсті қаракөл қойлар өнімділігінің генетикалық мүмкіндігін арттырады.
0.5.2 Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілдері
Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілі өте бір қызықтыда күрделі жұмыстың бірі деп айтуға болады. Оның себебі, басқа түлікке қарағанда қойдың организмі бір жылда толық жетіледі. Қаракөл қойы ерекше күтімді, құнарлы мал азығын қажет етпейді. Құмайт жерлердің жайылымын өте жақсы пайдаланып, тез оңалады, шыр байлап, құйрық өсіреді. Организмі қыс айларында жайылымдықтан дұрыс қоректенбесе, құйрықты нәр етеді. Бұл - биологиялық қасиеті. Екінші, ерекше күтімді қажет етпейтіндіктен қысқы науқанға жемшөп жинаудың қажеті жоқ. Тек төтенше жағдайға ғана қор дайындалады. Үшінші, қаракөл қойы жылдың төрт мезгілінде де жайылымда болғандықтан, шығын мейлінше аз жұмсалады. Төртінші, малдан алынатын қаракөл елтірісі өте құнды да, сапалы әрі әсем тері материалы болып саналады. Ел арасында оны жұмсақ алтын, қара алтын деп те атайды.
Бесінші, қаракөл қойының саулықтарын, өзге қойдан бөлек алтыншы рет ұрықтандырып, (басқа тұқымды қой бес рет төлдейді) мал бордақылау пунктінде байлап, есеп жүргізе отырып, тууына 15 күн қалғанда сойып, етке өткізеді. Ал, ішіндегі шаранасы (қозысы) алынып, терісі сойылып алынады. Оны қаракөлше деп атайды. Қаракөлшенің қасиеті қаракөлге қарағанда жұмсақ, өрнегі көркем, әрі нәзік болғандықтан жоғары бағаланады.
Қаракөлдің тағы бір жетістігі - Кеңес одағының қарулы күштерінде генералдар мен полковниктердің, басқа да жоғары шенді офицерлердің қыстық киімдерінің жағалары мен бас киімдері көк қаракөл елтірісінен тігілетін. Қазіргі кезде ТМД әскерінің қолбасшылары мен генералдары, жоғары шенді офицерлері үшін дайындалатын бас киім мен қысқы киім жағасы таза қаракөл елтірісі болмағандықтан жасанды қаракөлден дайындалуда.
Қаракөл шаруашылығы қой шаруашы - лығының ерекше саласын құрайды, ал қаракөл қойларының өте жоғары бейімделгіштік қабілеті, олардың таралуына және республиканың шөл және шөлейтті аймақ - тарында орналасқан шаруашылықтарда ет, сүт, жүн және жоғары сапалы қаракөл өнді - ру үшін қолдануға мүмкіндік береді. Сон - дықтан, республикамыздың шөлді-шө - лейт - ті аймағын тиімді пайдалана отырып, қан - дастарымыздың тұрмыс-тіршілігін жақсар - ту үшін қаракөл өнімдерін өндірушілермен Ішкі істер, Қорғаныс, т.б. министрліктер келісім-шартпен екі жақты бірлескен мекеме аша отырып, әскери және ішкі істер қызметкерлеріне көк қаракөл елтірісінен, ал теңіз флотын қара қаракөл елтірісінен қажетті әскери киімдер шығару жағын ойластыру ең алдымен кең-байтақ еліміздің шөлді-шөлейтті аймағының негізін құрай - тын қандастарымызды жұмыспен қамта - ма - сыз етуге үлкен мүмкіншілік жасаған болар еді.
Мал шаруашылығы өнімдерінің заманауи өндірісі негізінен қой шаруашылығында басым ет алуға бағытталған. Соңғы уақыт - та мұндай бір жақты қарым-қатынас құй - рық - ты етті-майлы қойларды өсіру ареалы - ның жаппай кеңейюіне әкеп соқтырды. Осылайша шөлдің қолайсыз жағдайларына өте жақсы бейімделген және керемет түсті және реңді қаракөл өндіруге мамандан - ды - рылған әлем нарқында үлкен сұранысқа ие, қаракөл қойлары қатал экономикалық қы - сымға ұшырады және нарықтық баға жо - ғары болса да, ішкі нарықта бәсекелес - тік - тен жасанды түрде шеттеп қалды.
Елтірілі-етті-майлы атырау және құй - рықты қылшық жүнді қойлар өнімділіктері бойынша бірін-бірі өзара толықтырып оты - рады және олардың тұқымдары болашақ селекция үшін генетикалық материал көзі болып табылады. Әлемдегі елтірі қой ша - руашылығының даму жағдайын сараптау - керемет әр түсті және реңді елтірі мен тез жетілгіш қозы және қой еті өндірісін ұл - ғайтуға бағытталғанын көрсетеді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының елтірілі қой шаруашылығы үшін ғылыми-тәжірибелік тұрғыда керемет түсті және реңді құйрықты атырау қойларын өсірудің әдістерін жасау, бұл қойлардың жеке асыл тұқымды базасын құру, елтірі ассортиментін жаңа түстермен байыту және бәсеке - лестікке қабілетті отандық асыл тұқымды қойларды шығару өзекті мәселе болып табылады. Бұл мәселе, қолдан ұрық - тан - дыру біткеннен кейін саулықтарды еркін қашыру кеңінен қол - данылатын және асыл тұқымды қошқарлар - дың шығу тегін анық - тауда өте қажетті, елтірілі қой шаруашы - лығында өте маңызды, өйткені шығу тегінде жоғары бағалы ата-енелері бар малдар барынша өнімді бола алады және қойларды қолдан ұрықтан - дыруда кеңінен қолда - нылады.
Жоғары өнімді малдардың басын және толық құнды азық-түлік өнімдері өндірісін ұлғайту заманауи мал шаруашылығының өзекті мәселесі болып отыр. Қазақстанның далалы, шөлді және шөлейтті аудан - да - рын - да өзара ерекшеленетін 22 туыстық өзге - рістегі қазақтың құйрықты қойлары ертеден өсірілген. Оларға Батыс Қазақстанда - еділбай, азғыр, әлім, адай, Орталық Қазақ - станда - бағаналы, бесата, Жетісуда - шу, жаркент, Шығыс Қазақстанда - зайсан және басқа да тұқымдар жатады.
Аталған қой тұқымдарын шығаруда және жақсартуда Қазақстан ғалымдарының орны ерекше екендігін атап өткен дұрыс. Сонымен бірге, бұл қой тұқымдары мен тұқымдық топтарды жақсарту қарқыны әлі де болса жеткіліксіз екендігін атап өткен жөн. Елімізде селекциялық асылдандыру жү - йесі қазіргі қой шаруашылығын дамыту - да алға қойылған міндеттерге сай келмейді. Сондықтан да, қой шаруашылығын селек - ция - лық жолмен асылдандыруда, оларды бағып-күтуде, еңбекті ұйымдастыруда, жем - - - - шөп өндіруде және мал азығын дай - ындау бағытындағы ғылыми-зерттеулерді кеңей - тіп тереңдете түскен жөн. Көк түсті қаракөл қозысы 1-суретте көрсетілген.
Cурет 1. Көк түсті қаракөл қозысы
1.1.3 Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері
Асылтұқымды қаракөл қой шаруашылығын дамыту еліміздің дамуына үлкен бір септігін тигізетін бірден-бір шара болып табылады. Бұл Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, және солай бола береді. Оның себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. га жуық жайылымын тек қаракөл қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан жүн, ет, тері және басқа да өнімдерді өндіруге болады.
Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қаракөл қойы жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтарымен, жаңа технологияларымен, селекция әдістерімен байытылды.
Қазақстан - еліміздегі ең ірі каракөл қой шаруашылықты аудандардың бірі. Республикада еліміздегі барлық қой санының үштен біріне жуығы шоғырланған. Республикамызда алдағы жылдары қой шаруашылығын онан әрі өркендету жөніндегі көптеген ауқымды міндеттер белгіленген.
Дүние жүзі халық шаруашылығында қаракөл қой малының маңызы өте зор. Қаракөл қой малы адамға қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қатар, биологиялық қасиеттеріне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде өсіріледі. Сондықтан ең көп тараған үй малдарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620 - дан астам кой тукымдары, 1.300 қой малы өсіріледі. Мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашлығы Австралияда (169 млн), Жана Зеландияда (62 млн), Улыбртитанияда (30 млн), қалыптасқан, дегенмен соңғы он - он бес жылды - он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай (200 млн), Ундистан (165 млн.) Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Түркия (50 млн.)шығып келеді.
Қаракөл қойы санының артуымен қатар одан өндірілетін өнім де молая түсті. Қой жүнінен кілем, алаша, гобелен, қолғап, байпақ, трикотаж, костюм алынса, ет өндіруде де өзіндік орыны бар. Сонымен қатар сүтінің де адам тамақ өнеркәсібінде маңызы зор. Ол қою әрі майлы. Одан сыр, брынза, айран, сүзбе, құрт, ірімшік өндіреді. Ол әсіресе, Түркия, Франция, Италия, Иран, Греция, Румыния, Болгария мемлекеттерінде көп өндіріледі.Терісінен де бағалы тондық, мехтық, былғарылық бұйымдар жасалады. .
Кесте 1. Соңғы жылдардағы қаракөл қой шаруашылық өнімділігінің артуы
Атаулар
1984жыл
1994жыл
2014 жыл
2015жыл
Қаракөл қойының саны (млн бас есебімен)
1157,7
1194,5
1034.0
1000.0
Өндірілген жүн (таза талшық мың т.)
1716.4
1943.0
1292.0
1239.0
Өндірілген ет (сойыс салмағы мың т.)
6244.0
6987.0
75850
14000.0
Қой сүті (мың т.)
8163.0
7905.0
7764.0
7900.0
2.Биологиялық ерекшеліктері - бұл қоршаған орта, жағдайында организмнің жауап беру (реакциясы) ерекшеліктері мен белгілі бір мөлшердегі өнімділігін айқындайтын, морфофизиологиялық, қасиеттердің жиынтығы. Мал өнімділігінің генетикалық потенциалын толық пайдалану үшін, осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, оларды азықтандыру, күтіп- бағу керек.
Қолда өсірілетін өаракөл қой малдарының басты ерекшеліктері - әр түрлі жағдайға бейімделігіне және икемделгіне потенциалының өте жоғарлығы. Ол көптеген қой тұқымдарының экологиялық жағдайлары әр түрлі жерлерде - шөл, биік таулы, далалы және т. б. аймақтарда өсіп, таралуына мүмкіндік туғызады.
Қаракөл қой малдары жайылым жағдайында өсіруге жақсы бейімделген. Жануарлар қоректенетін 800 түрлі өсімдіктің 520-дан аса түрінен қой, 460- мүйізді ірі қара, 416- жылқы малдары пайдаланады. Сонымен қатар қой малдары 146 түрлі жусанның 91, жылқы малдары -39, сиыр малдары - 24 түрімен қоректенеді, ал 181 түрлі солянканың - қой 132, жылқы-48, сиыр-39 түрін қорек етеді. Қой өтпелі кезеңдерге бейімделгіні және далалы шөл, шөлейт, таулы, биік таулы аймақтардың жайылымдарының өсімдіктерін қоректене береді.
Бұл тек физиологиялық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар анатомиялық ерекшеліктерімен де сипатталады. Мәселен, қой малдарының басын, бет бөлігі үшкір келіп сүйірленген, тістері қиғаш орналасу өткір, ерні жұқа жылдам қозғалады, сондықтан олар өсімдік тапшы, өсімі жерлерден де азығын тауып жейді.
Қаракөл қой малдары тек қана жайылымның барлық түрін ғана қолданып қоймайды. Сонымен қатар жайылым сапсына талғампаз емес, оған өсімдіктің барлық түрімен: иісі ашты тікенекті, көп бөлігі арамшөпті өсімдіктермен қоректенетіндігі дәлел болады. Бұл тәжірибелік құндылығы жоғары қасиеттернің бірі, яғни ол ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге жарамсыз немесе басқа ауыл шаруашылығы малдары пайдаланбайтын жерлерді пайдалану тиімділігін жоғарлатады.
Көк түсті қаркөл қойларының ас қорыту мүшесі қатаң азықтарды жақсы қорытуға және қоректік заттарды жақсы сіңдіруге бейімделген. Бұл ерекшілік қой ішегінің денесінен 30 ретке ұзындығымен байланысты, ал, бұл мүйізді ірі қарада- 20-22 ретке, шошқада -12 ретке, жылқыда-15 ретке ғана ұзын. Сонымен қатар қойлар жайылым малдары болғандықтан жайылымға өте қабілетті. Бұл жағдайда мал асқазаны зор маңызға ие. Ол 4 бөлімнен үлкен қарын, тақия қарын, кітапша қарын және ұлтабардан тұрады. Ұлтабар ғана асқазан безінен асқазан сөлін бөледі.Үлкен қарын, кітапша және тақия қарының без ұлпалары болмағандықтан оларды асқазан алды, ал ұлтабарды - нағыз асқазан деп атады.
Асқазан алды қарыны азықтағы қоректік заттардың қорытылуында зор роль атқарады. Әсіресе, қатаң азықтардың үлкен қарында ферменттер мен бактериялардың әсерінен азықтың құрамындағы ұсақ және ірі заттардың ыдырауы өтеді.
Үлкен қарында азықтағы қант пен крахмалды 95%-ға және қорытылатын клетчатка -50% дейін ыдырайды. Ал қалған пайдалылыған клечатканың ыдырамай қалған бөлігі асқорытудың келесі бөлімдеріне өтеді.
Үлкен қарныдағы көмірсулардың микробиольді ыдырау кезінде ұшқым май қышқылдары түзіледі, әсіресе, сірке қышықылы, сонымен қатар күйістілердің жалпы энергияға қажеттілігінің 40%-дай мөлшерін жабатын, пропионды және майлы қышқылдар түзіледі.
Көктүсті қара көл қойының ас қорытуындағы азотты заттардың қорытылу ерекшелгі, ол үлкен қарына азық протеині микроорганизмдермен пептидтерге, аминқышқылдарына және биологиялық құндылықтағы бактерияларды белок синтезделеді.
Синтезделу үрдісі кезінде біріккен азотты белоксыз аммиак (карбамид) аммоний тұздары және т.б. қосылады. Үлкен қарындағы микроорганизмдер күйіс қайыратын малдардың протеинге қажеттілігін 30%-ға белоктың құрамындағы күкірт түзуші цистин және метиомин аминқышқылдары ерекше қызығушылық туғызады.
Үлкен қарында микроорганизмдердің өміршеңдігінің әсерінен В тобындағы витаминде, мен майда еритін К витамині синтезделеді. Сондықтан ересек малдарға арналған, азықтарды бұл витаминде кездеспейді, бірақ олардың алдын алатын мысалы кобальт, В12 витамині синтездеуге қажет.
Қаракөл қой малдарының мүйізді ірі қарадан айырмашылығы май ұлпасына каротинді емес А витаминін жинайды, ал сиыр сары дақтар мен қой майындағы құйрық майының ақ түстілігінен көрінеді.
Қаракөл қойларын азықтандыру және суару кезінде кедергі жағдайлар туып, үзіліс болған жағдайда көптеген қой тұқымдары қалыпты азықтандыру мен күтіп - бағу кезінде өз денесіне, құйрығына жиналған майларын пайдаланады. Қой малдарының өте құнды бұл биологиялық ерекшілігі кез-келген қиыншылық жағдайлардан, әсіресе қыс мерзімінде қардың көп түсуі салдарынан т. б. себептер туған жағдайдан алып шығуға зор септігін тигізеді. Бұл майдың көп мөлшері құйрық омыртқасын бойлай және құйрыққа жиналады, бұған құйрықты және май құйрықты қой тұқымдары жатады. Бұл қасиет шөл және шөлейт қатаң табиғат жағдайында ұзақ уақыт бойы өсірудің нәтижесінде қалыптасқан. Қой шаруашылығы бұл аудандарда - көшпелі жане жартылай көшпелі және жартылай көшпелі болғандықтан, малдар азық қоры мен су тапшылығына жиі, ұшырап отырады, әсіресе, жаз мерзімінде жайылымның күйіп кетуін, ол қыс мерзімінде қарлы - боран күндерді өткереді.
Өсімдік тапшылығына, су жетіспеушілігі континентальді климаттық ылғалдылығын мен температурасының күрт төмендеуі, кей кездердегі ойлы- қырлы жер, жыл бойына жайылымда ұстау және бірнеше жүздеген шақырымға малды айдау, бұл аудандарда тек, қой шаруашылығына басқа салалардың дамуын қиындатады. Оған қой малдарын жыл бойы жайылымда ұстайтын республикамыздың оңтүстік, оңтүстік- шығыс және батыс обылыстарындағы көптеген аудандар жатады.
Қаракөл қойларының суық пен ыстыққа төзімділігіне әсер ететін- тері жабыны. Ол жылдық суық уақытында теріні өте төмен температурадан және жел екпейтін, ал ыстық уақыты - терінің қатты қызуы мен күйуінен сақтайды және жылу қорғағыш қабаты қызметін атқарады. Сондықтан малдар қоршаған ортаның температурасына байланысты тері жабының түлеуі байқалады. Бұл үрдіс көбінесе қылшық жүнді қойларда өте жақсы дамыған.
Әр түрлі орта жағдайына жоғары бейімділігіне қарамастан, қой малдары жоғары температура мен ылғалдылық қора-жайдағы өтпелі жел және ылғалды жайылымға төзім үшін оңтүстік далалы аймақтардан қарағанда қара топырақты емес қоңыр тері бағалы өнімді шөл және шөлейт аймақтарда жақсы өндіруге болады. Меринос қой тұқымдары құрғақ далалы шын етті қой тұқымдары үшін қоңыржай, ылғалды климат және мол азық қажет. Барлық мал тұқымдарының биологиялық ерекшеліктерін меңгеру оларды тиімді өсіру үшін қажет. Қой тұқымдарының көптігі, оларды әр түрлі экологиялық аймаққа бейімділігіне, байланысты таңдауға мүмкіндік туғызады.
Қаракөл шаруашылығы басқа салалармен салыстырғанда , жерді , азықты және қора - жайды тиімді пайдалану жағынан ерекшеленеді.
Қаракқл қой малдары жоғары шаруашылықтың жетілігіштігімен де сипатталады. Оны ерте жаста шаруашлылыққа өнім берумен көре аламыз. Малдың еті мен жүн өнімін 6-8 айлығында, қозы жүніні - 5 айлығында, елтірісін 1-3 күндік жасында өндіруге болады. Тәжірибелік жағынан құнды болып келетін тағы бір биологиялық ерекшілігі - ерте жыныстық жетілу, 5-6 айлық жасында оларды нәтижелі ұрықтандыруға болады.
Алайда малды ерте жасына ұрықтандыру өсуі мен дамуын тежейтіндіктен, ең алғаш шағылысқа 12-8 айлығында жібереді.
Көптеген қой тұқымдарының төлдегікетігі 120-150 %, ал роман қой тұқымдарында 250-300 %, бұл көрсеткіш 250-300 %. Жоғары төлдегіштік тез жетілгіштігіме саланы дамытуға кеткен шығынды тез өтеуде қамтамасыз етеді.
Қой тұқымдарының көбі көбеюге жыл мезгілінің белгілі бір мерзімінде - әдетте күз айларында (қыркүйек- қараша). Жыныстық күйге келеді. Қойлардың жыныстық күйлеуінің қайталану кезеңі- жыныстық циклы - орта есеппен 16-17 тәулік.
Саулықтардың буаздығының ұзақтығы + орташа 5 ай, сүт ему кезеңі - 3-4 ай, саулықтары ұдайы өсіруге немесе саууға пайдаланғанда бұл мерзім 45-60 күнге қысқарады.
Қойлардың желіні жақсы дамыған, әдетте екі емшектегі болып келеді, бірақ кейде, көп емшектілері де кездеседі, мұндай саулықтар сүтті болып келетіні анықталған.
Қой малдарын басқа үй жануарларымен ұстауға болатындығы жайылым, азық және қора жайды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Қаракөл қойынан - ет, май, сүт, жүн, тондық- мехтың қой терісін, елтірі сияқты әр түрлі өнімдер өндіріледі.
Көктүсті қаракөл қой малдары 10-12 және одан да көп өмір сүреді, бірақ шаруашылықтың пайдаланылуы 6-8 жылға одан кейін мұндай жастағы малдарды жарамсыздыққа шығарады, өйткені тіс жүйесінің күрт әлсіреунен тістері түсе бастайды, ол жайлыммен басқа азықтарды пайдалануының нашарлауына әкеліп соғады. Сонымен қатар қойлардың табындық түйсігі жақсы дамығандығын оларды топтап ( табындап) ұстаудан көруге болады. Қой үркек мал болғандықтан, оларды жиі өлшем, қарап, ұстаудың қажетті жоқ.
1.1.4 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Асылтұқымды қаракөл қой шаруашылығының аса маңызды өнімдерінің бірі - жүн. Жүнді тоқыма өнеркәсібінде мата тоқуға және қой жүнінен басқа да талшықты материалдарға пайдаланады, оларды шығу тегіне қарай негізінен үш топқа бөлуге болады: а)өсімдік тектес- мақта, зығыр, кендір; б) жануар тектес: жібек, жүн; в)химиялық: лавсан, капрон,вискоза т.б. Кездеме тоқылатын басқа шикізаттарға қарағанда, қой жүні артықшылықтары өте көп, олар: жылуды жақсы сақтайды, жіңішкелігі мен көлемі бірдей және басқа талшықтармен салыстырғанда жүннің салмағы жеңіл; жүн талшықтары басқаларға қарағанда иілімді,созылғыш, серпімді; киіз басуға тек қой жүні ғана жарамды; жүн ылғалды, тоқыма талшықтарының басқа түрлеріне қарағанда жақсы сіңіреді және көп уақытқа дейін бойына сақтайды; жүннің өзі жылу шығара алады, күн көзінің ультракүлгін сәулесін өткізетін ерекшелігі бар, оның өзі денсаулықты жақсартып, мал ағзасын нығайтуға септігін тигізеді; басқа тоқыма талшықтарға қарағанда дымқылдықтан көп жүн бүлінбейді; бояу жақсы сіңеді және көп оңбайды; жүннің шуды және тербелісті төмендетіп, баса алатын қасиеті бар, жүннен тоқылған киім қыртыстанбайды, әрі қонымды. Қойдың кейбір тұқымының жүні техникалық шұға, кілем, алаша тоқу үшін де пайдаланылады.
Осы тұрғыда жүн жөнінде әлемдік және Қазақстандағы жағдайларға тоқталып өтсек, соңғы жылдары әлемде қой басы 1,0 млрд. теңесті. Ең жоғары қой басының саны Қытайда. Онымен қоса ертеден Австралияда, Жаңа Зеландияда, Ұлыбританияда. Қазақстанда 1990-1999 жылдарда қой жүні барлық саладағы шаруашылықтарда 106,6 - дан 21,6 мың тоннаға түсті, яғни 5 есе төмендеді. Ішкі нарықта 1996 жылғы 18,0 мың тоннадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Бұл курстық жоба Мал өсіру және селекция пәні бойынша Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші тақырыбы бойынша жазылған курстық жоба 1 сурет, 6 кесте, 33 беттен тұрады.
Курстық жобада өз құрамында: кіріспе, әдебиеттік шолу, негізгі бөлім, техникалық бөлім,тіршілік қауіпсіздік, қорытынды, пайдаланған әдебиеттер тізімі көрсетілген.
Нормативті сілтемелер
МЖМБС 2.104 - 2006 КҚБЖ (ЕСКД).Негізгі жазбалар.
МЖМБС 2.301 - 68 КҚБЖ (ЕСКД).Форматтар.
МЖМБС 2.601 - 2006 КҚБЖ (ЕСКД).Пайдалану құжаттары.
МЖМБС 2.304 - 81 КҚБЖ (ЕСКД). Ж. Түрлері мен типтері. Орындауға қойылатын жалпы талаптар.
МЖМБС 2.321 - 84 КҚБЖ (ЕСКД). Әріптік белгілеу.
Анықтама
Қаракөл қойы - қозысының елтірісі өте бағалы болатын қой тұқымы. Қылшық жүнді қой тұқымдарының ішіндегі ең көп тарағаны. Біздің жыл санауымыздан бұрын Орта Азия халқының жылдар бойы сұрыптауының және өсіруінің нәтижесінде шығарылған. Қой-қуысмүйізділер тұқымдасына жататын, күйіс қайтаратын жұптұяқты мал.
Шоқтық-жауырынның үстіндегі ең биік омыртқалар орналасқан дененің бөлігі.
Шоқтығының биіктігі - шоқтықтың ең жоғары нүктесінен жерге дейін.
Құйымшақ биіктігі- құйымшақтың ең биіктігінен жерге дейін.
Кеудесінің тереңдігі- шоқтықтың биіктігінен төсіне дейін.
Кеудесінің енділігі-жауырын сыртынан екі жазық.
Кеуде орамы- жауырынның артынан кеудесін орап өлшейді(матамен).
Сирақ орамы- сирақтың ең жіңішке жерін сантиметрмен лентамен өлшейді.
Сербегі аралық енділігі- мыңнан сүйектерінің алшақтығы.
Тұрқының қиғаш ұзындығы- жауырынмен қол жіліктің буыннан жамбастың артқы төмпешегіне дейін.
Белгілер мен қысқартулар
т.-тонна
г. - грамм
кг. - килограмм
л. - литр
мл. - миллилитр
мм. - миллиметр
т.б. - тағы басқа
т.с.с. - тағы сол сияқты
№. - нөмір
%. - пайыз
см. - сантиметр
млн. - миллион
кДж. - килоджоуль
мДж. - мегаджоуль
салм.-салмағы
Мазмұны
Аннотация ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
4
Мазмұны ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
5
Нормативті сілтемелер ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
6
Анықтама ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
7
Белгілер мен қысқартулар ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
8
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
9
1
Негізгі бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1
Әдебиетке шолу ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
11
1.1.1
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... .
11
1.1.2
Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілдері ... ... ... ... ... ... .. ...
13
1.1.3
Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
15
1.1.4
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
19
1.2
Технологиялық бөлім ... ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
23
1.2.1
Асылтұқымды көк түсті қаракөл қойларының жүні, салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
23
1.2.2
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші ... ... ... ...
26
2
Тіршілік қауіпсіздігі ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
30
Қорытынды ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...
31
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі ... ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ...
32
Кіріспе
Қаракөл шаруашылығы - қой шаруашылығының қаракөл қойын өсіретін саласы.
Қаракөл шаруашылығы 1928 ж. Оңтүстік Қазақстан өңірінде Шымқорған кеңшарын құрудан басталды. 1941 жылға дейін қаракөл қойын өсіретін 13 кеңшар құрылды. 1941 - 51 ж. 20 кеңшар ұйымдастырылды. 1951 - 60 ж. 25 кеңшар құрылып, 1959 ж.Қазақстан бойынша 1 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалды. 1960 - 80 ж. Қазақстанның Оңтүстік және Батыс өңірінің көптеген ұжымшарлары қаракөл қойын өсіруге бағытталып, Гурьев (қазіргі Атырау), Жамбыл, Қызылорда, Маңғыстау, Батыс Қазақстан және Оңтүстік Қазақстан облыстарында жаңадан 84 арнайы кеңшарлар құрылды. 1990 ж. қаракөл қойын өсіруге арналған шаруашылықтар саны 150-ден асып, жылына 2 млн. дана қаракөл елтірісі дайындалып, қаракөл қойының басы 6 млн. 200 мыңға жетті.
Қазақстанның Қаракөл шаруашылығының өркендеуін 5 кезеңге бөлуге болады:
1. Бірінші кезең 1920 - 30 ж. Қазақстанда алғашқы мамандандырылған арнайы Қаракөл шаруашылығын құру жүргізілді.
2. Екінші кезең 1930 - 40 ж. Қазақстанның шөл және шөлейт жайылымдарын тиімді пайдалану мақсатында арнайы қаракөл шаруашылықтары ұйымдастырылды.
3. Үшінші кезең 1960 - 90 ж. - Қаракөл шаруашылығының өркендеу кезеңі. Қаракөл шаруашылығының бас басқармасы құрылып, 6 облыстың ауыл шаруашылық басқармаларында Қаракөл шаруашылық бөлімдері ашылды. Қазақ қаракөл шаруашылығы ғылыми-зерттеу институтыты мен Қазақ ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру ғылыми-зерттеу институтының ғылми қызметкерлері қаракөл елтірісін өндіру процестерін жан-жақты зерттеп, соның нәтижесінде қаракөлше қозының терісін сыпыру конвеерлік жүйеге қойылды. Дербес асыл тұқымды мал қоры жинақталып мемлекеттік асыл тұқымды шаруашылықтар құрылды. Өсірілетін жеріне бейімделген, жоғары сапалы өнім беруге бағытталған 14 жаңа зауыттық типті мал түрі бекітіліп, дүние жүзінде теңдесі жоқ атыраулық құйрықты елтірі - ет, май өнімдерін өндіретін қой тұқымы шығарылды (1974 - 98).
4. Төртінші кезең 1990 - 98 ж. Қаракөл шаруашылығында ондаған жылдар бойы жүргізілген сұрыптау, асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде пайда болған асыл тұқымды мал басы күрт төмендеді.
5. Бесінші кезең 1999 жылдан басталады. Кейінгі жылдары қаракөл қойының саны жылдан-жылға көбеюде. Қазақстан ғалымдары мен мамандарының көп жылдар бойы, арнайы бағытта жүргізген мал тұқымын асылдандыру жұмыстарының нәтижесінде Жамбыл облысында қара түсті қаракөл қойының түгіскендік зауыттық, көк түсті қаракөл қойының таластық типтері мемлекеттік сынақтан өтті. Бұхарлық сұр түсті қаракөл қой тобы Оңтүстік Қазақстан облысы Сүткент асыл тұқымды зауытында, Шардара асыл тұқымды шаруашылығында және Батыс Қазақстан облысы Тайпақ асыл тұқымды шаруашылығында шығарылды. 1995 - 2000 ж. қаракөл қойының қарақалпақ сұры шамшырақ реңді әлімтаулық зауыттық типі, Байырқұм асыл тұқымды зауытында - бұхарлық сұр зауыттық типі, Темір асыл тұқымды зауытында сырдариялық зауыттық типі, қола реңді сұрхандария сұрының тартоғайлық зауыттық типі, қара түсті қаракөл қойының өсімтал қожатоғайлық типі, созақтық жакеттік типі бекітілді.
Көк түсті көгілдір реңді қаракөл қойларын іріктеу тәсілі (А.С. 13480, 2003). Қозылардың туылған кезіндегі денесіндегі 4 топографиялық бөлігін-дегі (шоқтығы, сегізкөз тұсы, оң және сол жамбасы) 1 см2 тері көлеміндегі ақ және қара жүндердің арақатынасы мен ақ жүннің өсу қарқындылығын анықтау арқылы селекциялық топқа іріктейді. Көк түсті қошқарларға бұл фенотиптік индекс (ФИБ) 41, ал қара түсті қошқарларда 01 болуы тиіс.
Курстық жұмыстың мақсаты: Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткішін зерттедім.
Курстық жұмыстың міндеттері:
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері
Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Асылтұқымды көк түсті қаракөл қойларының жүні, салмағы, төлдерінің өсіп жетілуі
Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығында жұптау түріне байланысты селекциялық белгілерінің көрсеткіші
1 Негізгі бөлім
1.1 Әдебиетке шолу
1.1.1 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қойының ата тегі және оның биологиялық ерекшеліктері
Көк түсті қаракөл қойларының түсі мен бояуына қарап гетерогенді жұптау нәтижелері келтірілген. Тәжірибедегі көк түсті қаракөл қошқарларын қара түсті саулықтармен гетерогенді жұптағанда көк түсті төлдің шығымы 49,34 %, ал қара түсті төлдің шығымы 50,66 % құрады. Мұнда көк және қара түстердің тұқым қуалауы 1:1 қатынаста болды, сонымен қатар мақалада түстің тұқым қуалаушылықтағы көк түсті қара көл қойларының гетерогендік типтерін жұптау нәтижесі келтірілген. Бірінші топта күшейтілген дақты қозылар 38,09 % құрады. Қаракөл қойының негізгі өнімі елтірі болғандықтан, қаракөл өсіретін барлық өндірістік шаруашылықтарда оларды таза өсіру әдісі қолданылады. Сондықтан бұл қой тұқымын асылдандыру жұмысы өте күрделі. Себебі қаракөл қой тұқымы түсі бойынша тұқым ішінен бірнеше типтерге бөлінеді: қара, көк, сұр, қоңыр және тағы басқа. Ал, тұқым ішіндегі әр типтер, өз кезегінде елтірілік және қылшық жүндерінің бұйралығы бойынша тағы да көптеген топтарға жіктеледі. Осыған орай олардың өздеріне тән биологиялық және шаруашылыққа тиімді қасиеттерін ұрпағына беру қабілетін қошқарларды іріктеп алып, олардың бүкіл ұрпағын мұқият тексеру тек селекциялық жолмен тұқымын асылдандыру жұмыстарында ғана емес, сонымен қатар өз тұқымына тән бойындағы нәсілдік қасиеттерін ұрпағына тұрақты түрде бере алатын қошқарларды асыл тұқымды мал ретінде және саулықтарды донор ретінде эмбриондарды трансплантациялау жұмыстарына пайдаланудың ерекше мәні бар.
Алға қойған мақсатымызға сай алдын-ала шаруашылыққа пайдалы қасиеттері бар, гендік қордағы статусы - сирек реңді, тегі және ұрпағының сапасы бойынша зерттеліп, тексерілген 3 бас сұр түсті қаракөл қошқарлары және түсі мен реңі әр түрлі елтірілік типі жакетті 24 бас қаракөл қойы саулықтары іріктелініп алынды. Көк түсті қаракөл қойы біздің жыл санауымыздан да бұрын Орта Азия жерінде халықтық сұрыптау тәсілімен өсірілген деседі ғалымдар. Денесі мығым әрі шағын, шапшаң жүретін иірілген құйрығы бар қаракөл қойының құйрық майы 2-3 килограмм тартады. Қошқары мүйізді, тірідей салмағы 55-56 килограмм келсе, ірілері осындай екі есе салмақты болады. Саулығы 45-50 килограмм. Шөл және шөлейт аймақтарының қатаң ауа райына және жұтаң жайылымына өте төзімді мал. Әр 100 cаулық 95-100 қозыдан береді. Еркек қозысының салмағы 4,5-5,5, ұрғашысы 3,8-4,5 килограмм тартады. Қозысының жабыны туылған кезде бұйраланып тұрады. Кейін жүн талшықтары ұзарып, бұйрасы жазылып кетеді. Қаракөл елтірісі қара, көк, сұр, қоңыр, ақ, қызғылт түсті.
Қазақстанда қойдың осы тұқымын сақтап қалып, оны ары қарай асылдандыра түсу мақсатында селекциялық-генетикалық орталық жұмыс істеуде. 1998 жылы Атырау қой тұқымын тауып, дүниежүзілік жаңалық ашқан еліміздің ғалымдары қазіргі таңда қымбат бағалы елтірі түсінің жаңа түрлеріне қол жеткізе бастады. Ауыл шаруашылығы ғылымының докторы, профессор Хисемидолла Үкібаев елтірінің аспан түстес түрін тапқанын бұқаралық ақпарат құралдарында жариялады. Профессордың айтуына қарағанда Қазақстан қаракөл қойдың отаны саналатын Өзбекстаннан сан жағынан да, сапа жағынан да озып тұр.
Жылына екі рет - көктемде және күзде қырқылатын қойдың қошқарларынан 3-3,5, саулықтарынан 2-2,5 килограмм жүн қырқылады. Қаракөл қойының жүнінен маталар мен неше алуан кілем тоқылады. Сүтінің майлылығы 7-8 пайыз болатын қойдың еті мен майы адам асқазанына өте сіңімді әрі дәмді.
Жамбыл, Қызылорда, Оңтүстік Қазақстан, Атырау, Маңғыстау, Батыс Қазақстан облыстарында өсірілетін қаракөл қойы саны жағынан Кеңес одағы кезінде елімізде Ресейден кейін екінші орында болып келсе, елтірісін дайындаудан бірінші орын алатын. Өткен ғасырдың тоқсаныншы жылдарының басында 1250, оның ішінде 702 арнайы мамандандырылған ірі қой шаруашылықтары болды.
Облыстың Мойынқұм, Талас және Сарысу аудандары шаруашылықтарының барлығында қаракөл қойы өсірілетін. Осы үш ауданның малшылары ала жаздай Сарыарқаны жайлайтын. Пәлен шақырым жерге мал тұяғымен жайылып барып, күз түсе кейін қайтатын. Малдың тағы бір ерекшелігі - шөлге төзімділігі. Бетпақтың ми қайнатар ыстығында тәулігіне бір-ақ рет су ішеді де жайыла береді.
Мойынқұм ауданында малшылардың маршалы атанған даңқты шопан Жазылбек Қуанышбаев осы қаракөл қойынан отардан отар өргізіп, екі мәрте Социалистік Еңбек Ері атанды.Таласта Үшарал, Сарысуда Тоғызкент асыл тұқымды мал зауыттары болды. Іргелес жатқан екі шаруашылықтың да тайқазанын қайнатқан бірінші, ондағы бейнетқор халық болса, екінші, қаракөл қойы мен оның елтірісі. Осы іргелі шаруашылықтарды ұзақ жыл жемісті басқарған Әбдір Сағынтаев Социалистік Еңбек Ері атағын алып, омырауына Алтын Жұлдыз тақса, Сейтжан Тасыбаев та мемлекеттің мәртебелі марапаттарын иеленді.
Бірақ, өкінішке қарай, елімізде қойды қолдан ұрықтандыру әдісі кең көлемде жүргізіліп, асыл тұқымды қойдың тұқымы азая бастады. Миллиондаған елтірі жарамсыз болып қалды. Мал өнімдерін өңдеу ұмыт қалып, агроөнеркәсіп кешенінде, оның ішінде мал шаруашылығына жаңа технологияны енгізу жүргізілмеді. Ал, нарықтық қатынастың өтпелі кезеңіндегі дағдарыс пен мал шаруашылығындағы жөн-жосықсыз жүргізілген реформалар қой шаруашылығын құлдыратып жіберді. Мұның кері әсері қаракөл қойы тұқымының азып-тозуымен бірге азаюына әкеп соқтырды.
Қорыта айтқанда, қаракөл саулықтарын донор ретінде эмбриондарды трансплантациялау жұмыстарына іріктегенде оларға селекциялық және генетикалық бағалауды объективті түрде жүргізу керек. Сонда ғана эмбриондарды трансплантациялауда сирек түсті қаракөл қойлар өнімділігінің генетикалық мүмкіндігін арттырады.
0.5.2 Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілдері
Асыл тұқымды қаракөл қойын зерттеу тәсілі өте бір қызықтыда күрделі жұмыстың бірі деп айтуға болады. Оның себебі, басқа түлікке қарағанда қойдың организмі бір жылда толық жетіледі. Қаракөл қойы ерекше күтімді, құнарлы мал азығын қажет етпейді. Құмайт жерлердің жайылымын өте жақсы пайдаланып, тез оңалады, шыр байлап, құйрық өсіреді. Организмі қыс айларында жайылымдықтан дұрыс қоректенбесе, құйрықты нәр етеді. Бұл - биологиялық қасиеті. Екінші, ерекше күтімді қажет етпейтіндіктен қысқы науқанға жемшөп жинаудың қажеті жоқ. Тек төтенше жағдайға ғана қор дайындалады. Үшінші, қаракөл қойы жылдың төрт мезгілінде де жайылымда болғандықтан, шығын мейлінше аз жұмсалады. Төртінші, малдан алынатын қаракөл елтірісі өте құнды да, сапалы әрі әсем тері материалы болып саналады. Ел арасында оны жұмсақ алтын, қара алтын деп те атайды.
Бесінші, қаракөл қойының саулықтарын, өзге қойдан бөлек алтыншы рет ұрықтандырып, (басқа тұқымды қой бес рет төлдейді) мал бордақылау пунктінде байлап, есеп жүргізе отырып, тууына 15 күн қалғанда сойып, етке өткізеді. Ал, ішіндегі шаранасы (қозысы) алынып, терісі сойылып алынады. Оны қаракөлше деп атайды. Қаракөлшенің қасиеті қаракөлге қарағанда жұмсақ, өрнегі көркем, әрі нәзік болғандықтан жоғары бағаланады.
Қаракөлдің тағы бір жетістігі - Кеңес одағының қарулы күштерінде генералдар мен полковниктердің, басқа да жоғары шенді офицерлердің қыстық киімдерінің жағалары мен бас киімдері көк қаракөл елтірісінен тігілетін. Қазіргі кезде ТМД әскерінің қолбасшылары мен генералдары, жоғары шенді офицерлері үшін дайындалатын бас киім мен қысқы киім жағасы таза қаракөл елтірісі болмағандықтан жасанды қаракөлден дайындалуда.
Қаракөл шаруашылығы қой шаруашы - лығының ерекше саласын құрайды, ал қаракөл қойларының өте жоғары бейімделгіштік қабілеті, олардың таралуына және республиканың шөл және шөлейтті аймақ - тарында орналасқан шаруашылықтарда ет, сүт, жүн және жоғары сапалы қаракөл өнді - ру үшін қолдануға мүмкіндік береді. Сон - дықтан, республикамыздың шөлді-шө - лейт - ті аймағын тиімді пайдалана отырып, қан - дастарымыздың тұрмыс-тіршілігін жақсар - ту үшін қаракөл өнімдерін өндірушілермен Ішкі істер, Қорғаныс, т.б. министрліктер келісім-шартпен екі жақты бірлескен мекеме аша отырып, әскери және ішкі істер қызметкерлеріне көк қаракөл елтірісінен, ал теңіз флотын қара қаракөл елтірісінен қажетті әскери киімдер шығару жағын ойластыру ең алдымен кең-байтақ еліміздің шөлді-шөлейтті аймағының негізін құрай - тын қандастарымызды жұмыспен қамта - ма - сыз етуге үлкен мүмкіншілік жасаған болар еді.
Мал шаруашылығы өнімдерінің заманауи өндірісі негізінен қой шаруашылығында басым ет алуға бағытталған. Соңғы уақыт - та мұндай бір жақты қарым-қатынас құй - рық - ты етті-майлы қойларды өсіру ареалы - ның жаппай кеңейюіне әкеп соқтырды. Осылайша шөлдің қолайсыз жағдайларына өте жақсы бейімделген және керемет түсті және реңді қаракөл өндіруге мамандан - ды - рылған әлем нарқында үлкен сұранысқа ие, қаракөл қойлары қатал экономикалық қы - сымға ұшырады және нарықтық баға жо - ғары болса да, ішкі нарықта бәсекелес - тік - тен жасанды түрде шеттеп қалды.
Елтірілі-етті-майлы атырау және құй - рықты қылшық жүнді қойлар өнімділіктері бойынша бірін-бірі өзара толықтырып оты - рады және олардың тұқымдары болашақ селекция үшін генетикалық материал көзі болып табылады. Әлемдегі елтірі қой ша - руашылығының даму жағдайын сараптау - керемет әр түсті және реңді елтірі мен тез жетілгіш қозы және қой еті өндірісін ұл - ғайтуға бағытталғанын көрсетеді. Осыған байланысты Қазақстан Республикасының елтірілі қой шаруашылығы үшін ғылыми-тәжірибелік тұрғыда керемет түсті және реңді құйрықты атырау қойларын өсірудің әдістерін жасау, бұл қойлардың жеке асыл тұқымды базасын құру, елтірі ассортиментін жаңа түстермен байыту және бәсеке - лестікке қабілетті отандық асыл тұқымды қойларды шығару өзекті мәселе болып табылады. Бұл мәселе, қолдан ұрық - тан - дыру біткеннен кейін саулықтарды еркін қашыру кеңінен қол - данылатын және асыл тұқымды қошқарлар - дың шығу тегін анық - тауда өте қажетті, елтірілі қой шаруашы - лығында өте маңызды, өйткені шығу тегінде жоғары бағалы ата-енелері бар малдар барынша өнімді бола алады және қойларды қолдан ұрықтан - дыруда кеңінен қолда - нылады.
Жоғары өнімді малдардың басын және толық құнды азық-түлік өнімдері өндірісін ұлғайту заманауи мал шаруашылығының өзекті мәселесі болып отыр. Қазақстанның далалы, шөлді және шөлейтті аудан - да - рын - да өзара ерекшеленетін 22 туыстық өзге - рістегі қазақтың құйрықты қойлары ертеден өсірілген. Оларға Батыс Қазақстанда - еділбай, азғыр, әлім, адай, Орталық Қазақ - станда - бағаналы, бесата, Жетісуда - шу, жаркент, Шығыс Қазақстанда - зайсан және басқа да тұқымдар жатады.
Аталған қой тұқымдарын шығаруда және жақсартуда Қазақстан ғалымдарының орны ерекше екендігін атап өткен дұрыс. Сонымен бірге, бұл қой тұқымдары мен тұқымдық топтарды жақсарту қарқыны әлі де болса жеткіліксіз екендігін атап өткен жөн. Елімізде селекциялық асылдандыру жү - йесі қазіргі қой шаруашылығын дамыту - да алға қойылған міндеттерге сай келмейді. Сондықтан да, қой шаруашылығын селек - ция - лық жолмен асылдандыруда, оларды бағып-күтуде, еңбекті ұйымдастыруда, жем - - - - шөп өндіруде және мал азығын дай - ындау бағытындағы ғылыми-зерттеулерді кеңей - тіп тереңдете түскен жөн. Көк түсті қаракөл қозысы 1-суретте көрсетілген.
Cурет 1. Көк түсті қаракөл қозысы
1.1.3 Көк түсті қаракөл қойын зерттеу әдістері
Асылтұқымды қаракөл қой шаруашылығын дамыту еліміздің дамуына үлкен бір септігін тигізетін бірден-бір шара болып табылады. Бұл Қазақстан мал шаруашылығының жетекші саласы болып келген, және солай бола береді. Оның себебі, қой негізінен жайылым малы. Қазақстанның 180 млн. га жуық жайылымын тек қаракөл қой малы ғана тиімді пайдаланады. Соның нәтижесінде ең арзан жүн, ет, тері және басқа да өнімдерді өндіруге болады.
Соңғы жылдарда дүние жүзінде ауыл шаруашылық ғылымдарының қатарына қаракөл қойы жөніндегі ғылым сан алуан жаңалықтарымен, жаңа технологияларымен, селекция әдістерімен байытылды.
Қазақстан - еліміздегі ең ірі каракөл қой шаруашылықты аудандардың бірі. Республикада еліміздегі барлық қой санының үштен біріне жуығы шоғырланған. Республикамызда алдағы жылдары қой шаруашылығын онан әрі өркендету жөніндегі көптеген ауқымды міндеттер белгіленген.
Дүние жүзі халық шаруашылығында қаракөл қой малының маңызы өте зор. Қаракөл қой малы адамға қажетті көп түрлі өнім өндіретіндігімен қатар, биологиялық қасиеттеріне байланысты дүние жүзінің барлық континенттерінде өсіріледі. Сондықтан ең көп тараған үй малдарына жатады. Дүние жүзінің елдерінде үшінші мыңжылдықтың басында 620 - дан астам кой тукымдары, 1.300 қой малы өсіріледі. Мысалы, сапалы, өнімділігі жоғары қой шаруашлығы Австралияда (169 млн), Жана Зеландияда (62 млн), Улыбртитанияда (30 млн), қалыптасқан, дегенмен соңғы он - он бес жылды - он бес жылдың басынан ең алдыңғы қатарға Қытай (200 млн), Ундистан (165 млн.) Аргентина, Оңтүстік Африка Республикасы, Түркия (50 млн.)шығып келеді.
Қаракөл қойы санының артуымен қатар одан өндірілетін өнім де молая түсті. Қой жүнінен кілем, алаша, гобелен, қолғап, байпақ, трикотаж, костюм алынса, ет өндіруде де өзіндік орыны бар. Сонымен қатар сүтінің де адам тамақ өнеркәсібінде маңызы зор. Ол қою әрі майлы. Одан сыр, брынза, айран, сүзбе, құрт, ірімшік өндіреді. Ол әсіресе, Түркия, Франция, Италия, Иран, Греция, Румыния, Болгария мемлекеттерінде көп өндіріледі.Терісінен де бағалы тондық, мехтық, былғарылық бұйымдар жасалады. .
Кесте 1. Соңғы жылдардағы қаракөл қой шаруашылық өнімділігінің артуы
Атаулар
1984жыл
1994жыл
2014 жыл
2015жыл
Қаракөл қойының саны (млн бас есебімен)
1157,7
1194,5
1034.0
1000.0
Өндірілген жүн (таза талшық мың т.)
1716.4
1943.0
1292.0
1239.0
Өндірілген ет (сойыс салмағы мың т.)
6244.0
6987.0
75850
14000.0
Қой сүті (мың т.)
8163.0
7905.0
7764.0
7900.0
2.Биологиялық ерекшеліктері - бұл қоршаған орта, жағдайында организмнің жауап беру (реакциясы) ерекшеліктері мен белгілі бір мөлшердегі өнімділігін айқындайтын, морфофизиологиялық, қасиеттердің жиынтығы. Мал өнімділігінің генетикалық потенциалын толық пайдалану үшін, осы ерекшеліктерді есепке ала отырып, оларды азықтандыру, күтіп- бағу керек.
Қолда өсірілетін өаракөл қой малдарының басты ерекшеліктері - әр түрлі жағдайға бейімделігіне және икемделгіне потенциалының өте жоғарлығы. Ол көптеген қой тұқымдарының экологиялық жағдайлары әр түрлі жерлерде - шөл, биік таулы, далалы және т. б. аймақтарда өсіп, таралуына мүмкіндік туғызады.
Қаракөл қой малдары жайылым жағдайында өсіруге жақсы бейімделген. Жануарлар қоректенетін 800 түрлі өсімдіктің 520-дан аса түрінен қой, 460- мүйізді ірі қара, 416- жылқы малдары пайдаланады. Сонымен қатар қой малдары 146 түрлі жусанның 91, жылқы малдары -39, сиыр малдары - 24 түрімен қоректенеді, ал 181 түрлі солянканың - қой 132, жылқы-48, сиыр-39 түрін қорек етеді. Қой өтпелі кезеңдерге бейімделгіні және далалы шөл, шөлейт, таулы, биік таулы аймақтардың жайылымдарының өсімдіктерін қоректене береді.
Бұл тек физиологиялық ерекшеліктерін ғана емес, сонымен қатар анатомиялық ерекшеліктерімен де сипатталады. Мәселен, қой малдарының басын, бет бөлігі үшкір келіп сүйірленген, тістері қиғаш орналасу өткір, ерні жұқа жылдам қозғалады, сондықтан олар өсімдік тапшы, өсімі жерлерден де азығын тауып жейді.
Қаракөл қой малдары тек қана жайылымның барлық түрін ғана қолданып қоймайды. Сонымен қатар жайылым сапсына талғампаз емес, оған өсімдіктің барлық түрімен: иісі ашты тікенекті, көп бөлігі арамшөпті өсімдіктермен қоректенетіндігі дәлел болады. Бұл тәжірибелік құндылығы жоғары қасиеттернің бірі, яғни ол ауыл шаруашылығы дақылдарын өсіруге жарамсыз немесе басқа ауыл шаруашылығы малдары пайдаланбайтын жерлерді пайдалану тиімділігін жоғарлатады.
Көк түсті қаркөл қойларының ас қорыту мүшесі қатаң азықтарды жақсы қорытуға және қоректік заттарды жақсы сіңдіруге бейімделген. Бұл ерекшілік қой ішегінің денесінен 30 ретке ұзындығымен байланысты, ал, бұл мүйізді ірі қарада- 20-22 ретке, шошқада -12 ретке, жылқыда-15 ретке ғана ұзын. Сонымен қатар қойлар жайылым малдары болғандықтан жайылымға өте қабілетті. Бұл жағдайда мал асқазаны зор маңызға ие. Ол 4 бөлімнен үлкен қарын, тақия қарын, кітапша қарын және ұлтабардан тұрады. Ұлтабар ғана асқазан безінен асқазан сөлін бөледі.Үлкен қарын, кітапша және тақия қарының без ұлпалары болмағандықтан оларды асқазан алды, ал ұлтабарды - нағыз асқазан деп атады.
Асқазан алды қарыны азықтағы қоректік заттардың қорытылуында зор роль атқарады. Әсіресе, қатаң азықтардың үлкен қарында ферменттер мен бактериялардың әсерінен азықтың құрамындағы ұсақ және ірі заттардың ыдырауы өтеді.
Үлкен қарында азықтағы қант пен крахмалды 95%-ға және қорытылатын клетчатка -50% дейін ыдырайды. Ал қалған пайдалылыған клечатканың ыдырамай қалған бөлігі асқорытудың келесі бөлімдеріне өтеді.
Үлкен қарныдағы көмірсулардың микробиольді ыдырау кезінде ұшқым май қышқылдары түзіледі, әсіресе, сірке қышықылы, сонымен қатар күйістілердің жалпы энергияға қажеттілігінің 40%-дай мөлшерін жабатын, пропионды және майлы қышқылдар түзіледі.
Көктүсті қара көл қойының ас қорытуындағы азотты заттардың қорытылу ерекшелгі, ол үлкен қарына азық протеині микроорганизмдермен пептидтерге, аминқышқылдарына және биологиялық құндылықтағы бактерияларды белок синтезделеді.
Синтезделу үрдісі кезінде біріккен азотты белоксыз аммиак (карбамид) аммоний тұздары және т.б. қосылады. Үлкен қарындағы микроорганизмдер күйіс қайыратын малдардың протеинге қажеттілігін 30%-ға белоктың құрамындағы күкірт түзуші цистин және метиомин аминқышқылдары ерекше қызығушылық туғызады.
Үлкен қарында микроорганизмдердің өміршеңдігінің әсерінен В тобындағы витаминде, мен майда еритін К витамині синтезделеді. Сондықтан ересек малдарға арналған, азықтарды бұл витаминде кездеспейді, бірақ олардың алдын алатын мысалы кобальт, В12 витамині синтездеуге қажет.
Қаракөл қой малдарының мүйізді ірі қарадан айырмашылығы май ұлпасына каротинді емес А витаминін жинайды, ал сиыр сары дақтар мен қой майындағы құйрық майының ақ түстілігінен көрінеді.
Қаракөл қойларын азықтандыру және суару кезінде кедергі жағдайлар туып, үзіліс болған жағдайда көптеген қой тұқымдары қалыпты азықтандыру мен күтіп - бағу кезінде өз денесіне, құйрығына жиналған майларын пайдаланады. Қой малдарының өте құнды бұл биологиялық ерекшілігі кез-келген қиыншылық жағдайлардан, әсіресе қыс мерзімінде қардың көп түсуі салдарынан т. б. себептер туған жағдайдан алып шығуға зор септігін тигізеді. Бұл майдың көп мөлшері құйрық омыртқасын бойлай және құйрыққа жиналады, бұған құйрықты және май құйрықты қой тұқымдары жатады. Бұл қасиет шөл және шөлейт қатаң табиғат жағдайында ұзақ уақыт бойы өсірудің нәтижесінде қалыптасқан. Қой шаруашылығы бұл аудандарда - көшпелі жане жартылай көшпелі және жартылай көшпелі болғандықтан, малдар азық қоры мен су тапшылығына жиі, ұшырап отырады, әсіресе, жаз мерзімінде жайылымның күйіп кетуін, ол қыс мерзімінде қарлы - боран күндерді өткереді.
Өсімдік тапшылығына, су жетіспеушілігі континентальді климаттық ылғалдылығын мен температурасының күрт төмендеуі, кей кездердегі ойлы- қырлы жер, жыл бойына жайылымда ұстау және бірнеше жүздеген шақырымға малды айдау, бұл аудандарда тек, қой шаруашылығына басқа салалардың дамуын қиындатады. Оған қой малдарын жыл бойы жайылымда ұстайтын республикамыздың оңтүстік, оңтүстік- шығыс және батыс обылыстарындағы көптеген аудандар жатады.
Қаракөл қойларының суық пен ыстыққа төзімділігіне әсер ететін- тері жабыны. Ол жылдық суық уақытында теріні өте төмен температурадан және жел екпейтін, ал ыстық уақыты - терінің қатты қызуы мен күйуінен сақтайды және жылу қорғағыш қабаты қызметін атқарады. Сондықтан малдар қоршаған ортаның температурасына байланысты тері жабының түлеуі байқалады. Бұл үрдіс көбінесе қылшық жүнді қойларда өте жақсы дамыған.
Әр түрлі орта жағдайына жоғары бейімділігіне қарамастан, қой малдары жоғары температура мен ылғалдылық қора-жайдағы өтпелі жел және ылғалды жайылымға төзім үшін оңтүстік далалы аймақтардан қарағанда қара топырақты емес қоңыр тері бағалы өнімді шөл және шөлейт аймақтарда жақсы өндіруге болады. Меринос қой тұқымдары құрғақ далалы шын етті қой тұқымдары үшін қоңыржай, ылғалды климат және мол азық қажет. Барлық мал тұқымдарының биологиялық ерекшеліктерін меңгеру оларды тиімді өсіру үшін қажет. Қой тұқымдарының көптігі, оларды әр түрлі экологиялық аймаққа бейімділігіне, байланысты таңдауға мүмкіндік туғызады.
Қаракөл шаруашылығы басқа салалармен салыстырғанда , жерді , азықты және қора - жайды тиімді пайдалану жағынан ерекшеленеді.
Қаракқл қой малдары жоғары шаруашылықтың жетілігіштігімен де сипатталады. Оны ерте жаста шаруашлылыққа өнім берумен көре аламыз. Малдың еті мен жүн өнімін 6-8 айлығында, қозы жүніні - 5 айлығында, елтірісін 1-3 күндік жасында өндіруге болады. Тәжірибелік жағынан құнды болып келетін тағы бір биологиялық ерекшілігі - ерте жыныстық жетілу, 5-6 айлық жасында оларды нәтижелі ұрықтандыруға болады.
Алайда малды ерте жасына ұрықтандыру өсуі мен дамуын тежейтіндіктен, ең алғаш шағылысқа 12-8 айлығында жібереді.
Көптеген қой тұқымдарының төлдегікетігі 120-150 %, ал роман қой тұқымдарында 250-300 %, бұл көрсеткіш 250-300 %. Жоғары төлдегіштік тез жетілгіштігіме саланы дамытуға кеткен шығынды тез өтеуде қамтамасыз етеді.
Қой тұқымдарының көбі көбеюге жыл мезгілінің белгілі бір мерзімінде - әдетте күз айларында (қыркүйек- қараша). Жыныстық күйге келеді. Қойлардың жыныстық күйлеуінің қайталану кезеңі- жыныстық циклы - орта есеппен 16-17 тәулік.
Саулықтардың буаздығының ұзақтығы + орташа 5 ай, сүт ему кезеңі - 3-4 ай, саулықтары ұдайы өсіруге немесе саууға пайдаланғанда бұл мерзім 45-60 күнге қысқарады.
Қойлардың желіні жақсы дамыған, әдетте екі емшектегі болып келеді, бірақ кейде, көп емшектілері де кездеседі, мұндай саулықтар сүтті болып келетіні анықталған.
Қой малдарын басқа үй жануарларымен ұстауға болатындығы жайылым, азық және қора жайды тиімді пайдалануға мүмкіндік береді.
Қаракөл қойынан - ет, май, сүт, жүн, тондық- мехтың қой терісін, елтірі сияқты әр түрлі өнімдер өндіріледі.
Көктүсті қаракөл қой малдары 10-12 және одан да көп өмір сүреді, бірақ шаруашылықтың пайдаланылуы 6-8 жылға одан кейін мұндай жастағы малдарды жарамсыздыққа шығарады, өйткені тіс жүйесінің күрт әлсіреунен тістері түсе бастайды, ол жайлыммен басқа азықтарды пайдалануының нашарлауына әкеліп соғады. Сонымен қатар қойлардың табындық түйсігі жақсы дамығандығын оларды топтап ( табындап) ұстаудан көруге болады. Қой үркек мал болғандықтан, оларды жиі өлшем, қарап, ұстаудың қажетті жоқ.
1.1.4 Асыл тұқымды көк түсті қаракөл қой шаруашылығын өнеркәсіптік жіктеу сипаты
Асылтұқымды қаракөл қой шаруашылығының аса маңызды өнімдерінің бірі - жүн. Жүнді тоқыма өнеркәсібінде мата тоқуға және қой жүнінен басқа да талшықты материалдарға пайдаланады, оларды шығу тегіне қарай негізінен үш топқа бөлуге болады: а)өсімдік тектес- мақта, зығыр, кендір; б) жануар тектес: жібек, жүн; в)химиялық: лавсан, капрон,вискоза т.б. Кездеме тоқылатын басқа шикізаттарға қарағанда, қой жүні артықшылықтары өте көп, олар: жылуды жақсы сақтайды, жіңішкелігі мен көлемі бірдей және басқа талшықтармен салыстырғанда жүннің салмағы жеңіл; жүн талшықтары басқаларға қарағанда иілімді,созылғыш, серпімді; киіз басуға тек қой жүні ғана жарамды; жүн ылғалды, тоқыма талшықтарының басқа түрлеріне қарағанда жақсы сіңіреді және көп уақытқа дейін бойына сақтайды; жүннің өзі жылу шығара алады, күн көзінің ультракүлгін сәулесін өткізетін ерекшелігі бар, оның өзі денсаулықты жақсартып, мал ағзасын нығайтуға септігін тигізеді; басқа тоқыма талшықтарға қарағанда дымқылдықтан көп жүн бүлінбейді; бояу жақсы сіңеді және көп оңбайды; жүннің шуды және тербелісті төмендетіп, баса алатын қасиеті бар, жүннен тоқылған киім қыртыстанбайды, әрі қонымды. Қойдың кейбір тұқымының жүні техникалық шұға, кілем, алаша тоқу үшін де пайдаланылады.
Осы тұрғыда жүн жөнінде әлемдік және Қазақстандағы жағдайларға тоқталып өтсек, соңғы жылдары әлемде қой басы 1,0 млрд. теңесті. Ең жоғары қой басының саны Қытайда. Онымен қоса ертеден Австралияда, Жаңа Зеландияда, Ұлыбританияда. Қазақстанда 1990-1999 жылдарда қой жүні барлық саладағы шаруашылықтарда 106,6 - дан 21,6 мың тоннаға түсті, яғни 5 есе төмендеді. Ішкі нарықта 1996 жылғы 18,0 мың тоннадан ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz