Өндіріс циклы
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3.4
І БӨЛІМ.
1.1 ҰЙЫМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН АУДИТТЕУДІҢ МӘНІ ... 5.10
1.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... .11.13
ІІ БӨЛІМ.
2.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН РЕТТЕУШІ НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЖАТТАР АРҚЫЛЫ СӘЙКЕСТІККЕ ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13.15
2.2 ӨНДІРІСТЕГІ ШЫҒЫНДАР ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗДІЛІГІН ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.24
2.3 ТӘЖІРИБЕДЕГІ ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ШОТТАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.29
III БӨЛІМ.
3.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН АУДИТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ ... ... ... ... ... ... 30.31
3.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ БОЙЫНША АУДИТОРЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... 32.38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
І БӨЛІМ.
1.1 ҰЙЫМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН АУДИТТЕУДІҢ МӘНІ ... 5.10
1.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... .11.13
ІІ БӨЛІМ.
2.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН РЕТТЕУШІ НОРМАТИВТІК.ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЖАТТАР АРҚЫЛЫ СӘЙКЕСТІККЕ ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13.15
2.2 ӨНДІРІСТЕГІ ШЫҒЫНДАР ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗДІЛІГІН ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15.24
2.3 ТӘЖІРИБЕДЕГІ ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ШОТТАРЫНЫҢ ӨЗАРА БАЙЛАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..24.29
III БӨЛІМ.
3.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН АУДИТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ ... ... ... ... ... ... 30.31
3.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ БОЙЫНША АУДИТОРЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... 32.38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ...39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..40
Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік қоғамдастықта зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы, осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік және саяси негізге қоюға мүмкіндік береді.
Елбасының халқымызға жолдаған жыл сайынғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды. Бухгалтерлік есепке алу және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз ету болып табылады.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетілігі мен өнеркәсіптік құрылымын өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс, әрі дәл анықтау міндеті жатады. Сондықтан, нарықтық экономиканың жағдайында аудиторлық есепті жүргізу, басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Аудиторлық тексеру өндірістің хал-ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап, негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден- бір жүйе.
Шаруашылық тетіктегі өзгерістермен және нарықтық институттардың нақты жасалып отырған іс шараларымен байланысты аудиторлық тексеру өзгерістерді жеделдету, экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға, ХҚЕС-тың қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің күшейюіне әсер етуі мүмкін. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу мен тұтыну және кәсіпорын қаржы жағдайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың негізі болып табылады.
Елбасының халқымызға жолдаған жыл сайынғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды. Бухгалтерлік есепке алу және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық есеп беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды қамтамасыз ету болып табылады.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту қажетілігі мен өнеркәсіптік құрылымын өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бүгінгі күні өндірістік саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымын неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс, әрі дәл анықтау міндеті жатады. Сондықтан, нарықтық экономиканың жағдайында аудиторлық есепті жүргізу, басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады. Аудиторлық тексеру өндірістің хал-ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап, негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден- бір жүйе.
Шаруашылық тетіктегі өзгерістермен және нарықтық институттардың нақты жасалып отырған іс шараларымен байланысты аудиторлық тексеру өзгерістерді жеделдету, экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға, ХҚЕС-тың қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің күшейюіне әсер етуі мүмкін. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу мен тұтыну және кәсіпорын қаржы жағдайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың негізі болып табылады.
1. Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі.- Алматы, БОРКИ, 2004ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.- Алматы, Жеті Жарғы, 2003ж.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік-құқық бұзушылық туралы кодексі.- Алматы, Юрист, 2004ж.
4. Аудиторлық іс-қызмет туралы: Қазақстан Республикасының 1998ж.20-қарашадағы Заңы (15.02.2003ж. жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулармен).- Алматы, Юрист, 2003ж.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары, әдістемелік ұсыныстар, Шоттардың типтік жоспары: құжаттар жинағы.- Алматы, Раритет, 2004ж.
6. Абленов.Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.- Алматы, Экономика,2005ж.
7. Әжібаева З.Н. Аудит: Оқулық.- Алматы, Экономика, 2004ж.
8. Байдаулетов М.Б. Байдәулетов С.М., Аудит негіздері.- Алматы, Қазақ Университеті баспасы, 2004ж.
9. Дюсембаев.К.Ш. Аудит теориясы/Радостовец В.К. ред. Оқулық.- Алматы, Экономика, 1995ж.
10. Ержанов М.С. Аудит теотиясы мен тәжірибесі.- Алматы, Ғылым, 1994ж.
11. Назарова. В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. Алматы, Экономика, 2005ж.
12. Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Аудиторлық қызметтің қалыптасуы мен дамуы.- Қарағанда, ҚарМУ, 1993ж.
2. Қазақстан Республикасының Қылмыстық кодексі.- Алматы, Жеті Жарғы, 2003ж.
3. Қазақстан Республикасының Әкімшілік-құқық бұзушылық туралы кодексі.- Алматы, Юрист, 2004ж.
4. Аудиторлық іс-қызмет туралы: Қазақстан Республикасының 1998ж.20-қарашадағы Заңы (15.02.2003ж. жағдай бойынша өзгерістер мен толықтырулармен).- Алматы, Юрист, 2003ж.
5. Бухгалтерлік есеп стандарттары, әдістемелік ұсыныстар, Шоттардың типтік жоспары: құжаттар жинағы.- Алматы, Раритет, 2004ж.
6. Абленов.Д.О. Аудит негіздері: Оқулық.- Алматы, Экономика,2005ж.
7. Әжібаева З.Н. Аудит: Оқулық.- Алматы, Экономика, 2004ж.
8. Байдаулетов М.Б. Байдәулетов С.М., Аудит негіздері.- Алматы, Қазақ Университеті баспасы, 2004ж.
9. Дюсембаев.К.Ш. Аудит теориясы/Радостовец В.К. ред. Оқулық.- Алматы, Экономика, 1995ж.
10. Ержанов М.С. Аудит теотиясы мен тәжірибесі.- Алматы, Ғылым, 1994ж.
11. Назарова. В.Л. Шаруашылық жүргізуші субъектілеріндегі бухгалтерлік есеп: Оқулық. Алматы, Экономика, 2005ж.
12. Сейткасымов Г.С., Сейткасымова А.Г. Аудиторлық қызметтің қалыптасуы мен дамуы.- Қарағанда, ҚарМУ, 1993ж.
ЖОСПАР
БЕТТЕР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
І БӨЛІМ.
1.1 ҰЙЫМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН АУДИТТЕУДІҢ МӘНІ ... 5-10
1.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... .11-13
ІІ БӨЛІМ.
2.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН РЕТТЕУШІ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЖАТТАР АРҚЫЛЫ
СӘЙКЕСТІККЕ ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-15
2.2 ӨНДІРІСТЕГІ ШЫҒЫНДАР ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗДІЛІГІН
ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-24
2.3 ТӘЖІРИБЕДЕГІ ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ШОТТАРЫНЫҢ ӨЗАРА
БАЙЛАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24-2 9
III БӨЛІМ.
3.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН АУДИТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ ... ... ... ... ... ... .30-31
3.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ БОЙЫНША АУДИТОРЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... 32-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
КІРІСПЕ
Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік
қоғамдастықта зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық
сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы,
осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік және саяси негізге
қоюға мүмкіндік береді.
Елбасының халқымызға жолдаған жыл сайынғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете
жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа
бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық
экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Бухгалтерлік есепке алу және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті
Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық
есеп беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті
түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды
қамтамасыз ету болып табылады.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ
нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның
ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға
беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік
деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту
қажетілігі мен өнеркәсіптік құрылымын өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор
жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бүгінгі күні өндірістік
саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім
түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымын
неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс, әрі дәл анықтау міндеті
жатады. Сондықтан, нарықтық экономиканың жағдайында аудиторлық есепті
жүргізу, басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Аудиторлық тексеру өндірістің хал-ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап,
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден- бір жүйе.
Шаруашылық тетіктегі өзгерістермен және нарықтық институттардың нақты
жасалып отырған іс шараларымен байланысты аудиторлық тексеру өзгерістерді
жеделдету, экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға, ХҚЕС-тың
қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің күшейюіне
әсер етуі мүмкін. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу мен тұтыну және
кәсіпорын қаржы жағдайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың
негізі болып табылады. Бухгалтерлік есеппен қатар аудиторлық тексеру
де басқару процесінің маңызды бөлігі ретінде, кәсіпорынның ағымдағы
қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау, ресурстарын
тиімді пайдаланып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс басқарушы шешім
қабылдауға қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді. Әкімшіл- әміршіл
жүйеден экономиканы басқарудың нарықтық тетіктеріне көшу бизнестің әр түрлі
салаларындағы шаруашылық операциялар жөніндегі уақытылы және анық сенімді
ақпарат алуға деген қажеттіліктерді арттырады. Бухгалтерлік есеп, аудит
және экономикалық талдау бизнестің жағдайы туралы ақпаратты өңдеу мен
дұрыстығын тексерудің жалпы қабылданған жинақтау жүйелері ретінде қызмет
атқарады. Қазақстан Республикасында кезеңдік реформалау нәтижесінде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есебін, қаржылық бақылауы
мен іс- қызмет аудитін ұйымдастыру бойынша халықаралық талаптарға сай
құқықтық- нормативтік база жасалды.
Өнеркәсібі дамыған батыс елдерінің халықаралық іс- тәжірибесі
экономиканың тепе- теңдігін қамтамасыз етуде және өндірістік, ғылыми-
техникалық және қаржылық әлеуетті ұтымды пайдалануда нарықтық тетіктердің
тиімді екендігін дәлелдеді. Нарық жағдайында тәуелсіз тауар өндіруші болып
шығатын шаруашылық жүргізуші субъект экономиканың басты буыны болып
табылады. Нарық кәсіпорынды өзінің шаруашылық қызметін басқарудың жаңа
әдістері мен жүйелерін игеруге батыл әрекет жасауға ынталандырады.
Жоғарыдағыларды негізге ала отырып, курстық жұмысымның мақсаты: аудиттің,
соның ішінде өндіріс үрдісіндегі аудиттің кәсіпорын үшін маңызы; аудиттің
басқарушылық шешімдер қабылдаудағы мәні мен рөлі; өндіріс циклінің
кәсіпорынның қызмет нәтижесіне әсерін бағалау.
Осы мақсатқа жету үшін мен өз курстық жұмысымда кәсіпорынның шаруашылық
циклдерінің аудитінің ерекшелігін, оның ішінде өндірістік цикл аудитінің
мәні мен ерекшелігін зерттеу және аудиттеу үрдісін кәсіпорынның
тәжірибесінде іс жүзінде көру.
1.1 ҰЙЫМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН АУДИТТЕУДІҢ МӘНІ.
Аудит - кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін бақылау жүйесін
талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Аудиттің көмегімен
бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар жүйелерді жақсартуға,
жетілдіруге ұсыныстар беріледі. Оның басты міндеті- тексеру жүргізілген
ұйымның дайындап тапсырған қаржылық қорытынды есебінің шындыққа сәйкестігін
айқындау, оның белгілі бір кезеңдегі қызметінің нәтижесін және қаржылық
жағдайын бағалау. Аудиторлық қорытынды есеп негізінен жоғарғы тұрған
ұйымдарға, акционерлерге, кредиторларға және тағы басқаларға арналған.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, егер тексеру сегменттері ретінде
шаруашылық операцияларын атқарған кезде пайда болған шаруашылық
операцияларының циклі деп аталатын, есептің жеке объектілері арасындағы
байланысты бөлсе, аудиторлық тексеруді жүргізу процесі оңтайлы болады. Іс
әрекеттің әр түрлі салаларында сан мен бірізділік бірдей болмағанмен,
экономиканың нақты секторындағы көптеген компаниялар үшін маңыздылары
мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда болуына
әкелетін тауарлы- материалды құндылықтарды дайындау мен айналымнан тыс
активтерді жасау және алу жөніндегі шаруашылық операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын (материалды емес активтер мен негізгі
құралдар), еңбек керек жарақтарын (тауарлы- материалды құндылықтарды)
және өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін (өндірістік шаруашылық
жұмыстарын орындау мен оларға төлеу) өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық
операциялары кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткізуге, дебиторлық
борыштың пайда болуы мен қаржылық қорытынды жасаумен байланысты
операциялар бар.
4. Қаржылық- инвестициялық цикл процестер мен операциялардың активтерді
алу, іс- әрекеттің әр түрлі салалары мен инвестициялау, бағалы қағаздарға
немесе басқа кәсіпорынға салу, дивидент пен пайыз алу жөніндегі сан
алуандық сипатталады.
5. Төлеу цикліне қолма- қол және қолма- қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де,өзара
талаптарды есепке алу немесе айырбас операциялар арқылы да өтеуге
байланысты шаруашылық операциялары жатады.
Бақылау жүйесінің тиімділігі көбіне есепті мерзімнің аяқталуына дейін
бағаланады, бұл аудиторларға әрбір цикл бойынша бақылаудың сапасын
бағалауға, тестілеу процедураларын жүзеге асыруға және жыл соңында
орындалатын тексерудің алдын- ала бағдарламасына өзгерістер енгізуге
мүмкіндік береді. Соңынан аудиторлық жұмыстың ақырғы жоспары жасалады.
Сонымен бірге әрбір циклдің жалпы және арнайы бағыттары бойынша тексерістің
нақтылы процедураларын анықтайды.
Өткізу циклін бақылау мен кірістерді алу тиімділігін бағалаған кезде
мыналардың барысында жүзеге асатын шаруашылық операциялары қарастырылады:
тапсырыстарды қабылдау; несиелер беру; тауарлар мен көрсетілген қызметтерді
ұсыну; тұтынушыларға шот көшірмелерін беру; борышты (мерзімі өткен
шоттарды) төлету; ақшалай түсім алу.
Шығарылған өнім тұтынушыларын айқындап алу, қаржыландыру көздерін, ақша
алуды, айналыман тыс актив қорларын сатып алуды, еңбек пен материалдардың
дайын өнімге айналуы, оларды өткізу мен кіріс алуды анықтау кіретінін, іс-
әрекеттің әрқилы түрлеріне циклдық амал- тәсілді қолдану қолайлы екенін
атап өткен жөн. Әдетте тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді өткізу
процесіне қызметтің мынадай түрлері кіреді: сатып алушылардың тапсырыстарын
алу мен тіркеу; несие мен тауарларды жөнелту жағдайларын белгілеу;
тапсырыстарды орындау (тауарлар жөнелтуді тіркеу немесе көрсетілген қызмет
ұсыну) туралы белгі кіреді.
Аудитор кірістік операцияларды көрсетуде қолданылатын бухгалтерлік
есептің жүйесін, сондай- ақ бақылау әдістемесін талдағанда негізінде сауда
операциялары санкцияланғанын және тиісті тәртіппен тіркелгенін, яғни
бақылау мақсаттары орындалғандығын растайтын процедураларға көңіл бөлінеді.
Мұндай мақсаттар аудиттің кіріс алу шоттарының аяқталуы, дәлдігі мен болуы
сияқты міндеттерімен тығыз өндіріледі.
Саудамен айналысатын ұйымдарда сатып алушылардан тапсырыстар алу өткізу
циклі мен табыс табудың басы деп саналады. Тапсырыстарды түсу шамасына
қарай арнайы кітапқа жазады, алдын ала нөмірленген бланкілерде тіркейді,
одан әрі өңдеу үшін тігеді немесе компьютерге енгізеді.
Сатып алушылардың тапсырыстарын түсу шамасына қарай бақылаудың мақсаты
ықтимал тиеуге дайындық болып табылады. Мұндай бақылаудың болмауы немесе
тиімділігінің жеткіліксіздігі қаржылық есептерді бұрмалауға әкеліп
соқтырады. Дегенмен аудитор сауда тапсырыстары процедураларымен
транспорттық жүкқұжаттар жасалып болмаған мезетке дейін таныса алады. Сатып
алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің ісі барысында мүлік шығарылатын
немесе алынатын, ақша мен капитал жинақталатын мәліметтердің барлығының
бөлігі болып табылатындықтан, оларды орындау мәліметтері де туындайды, онда
алғашында сатып алу, иелікке жұмсау циклінің аудиті негізгі мақсаттарына
жету деңгейін анықтау үшін іріктемелі тексерулер жүргізіледі.
Сатып алу, иелікке алу мен жұмсау циклінің аудиті бар болу мен көріну,
құқықтар мен міндеттемелер, бағалау немесе бөлу, ұсыну мен ашып көрсету
сияқты қаржылық есептің сапасын айқындау принциптері мен белгілеріне сәйкес
бейімделіп жүргізіледі.
Шаруашылық операциясының әрбір циклі бойынша аудиттің белгілі мақсатқа
жету деңгейі анықталуы керек. Аудиттің қабылданған бағдарламасына сәйкес
кәсіпорын іс әрекеттерінің кейбір операциялары немесе участкелері тұтас
немесе іріктемелі тәсілмен тексеріледі. Мысалы, тауарлар мен көрсетілген
қызметтер үшін төлемді алу сатысында ақшалай қаражатты қорғау бақылаудың
маңызды мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа жетуге бағытталған бақылаудың
процедуралары ақшаның банкке немесе тікелей компанияға түсу- түспеуіне
байланысты.
Eгер ақша компанияға почтамен жіберілсе, онда ол чек түрінде келеді,
қолма- қол ақша немесе чектерді сөренің ар жағында тексеруші, не болмаса,
сатушы қабылдайды. Клиенттің банк арқылы көбіне есеп шотқа аудару немесе
телеграфтық аударыммен жүзеге асады.
Cапа бойынша жеңілдіктер аз кездеседі, оларды растау қиын, әдетте сатып
алушының шағымын бағалауға негізделген. Сонымен қатар оларға санкция бере
алатын және қандай жағдайда екендігін шешетін компания бақылайды.
Санкциялау мен жеңілдіктерді құжаттауға қатысты тиісті шешімге жетуге
мүмкіндік беретін белгілі бір есептілік бар. Тіркелмелген жеңілдіктер
инкассаланбаған дебиторлық борышты қарау барысында анықталады.
Әдетте барлық кіргізілген мәліметтер жазылатын ақшалай түсімдер туралы
күн сайынғы есеп әзірленеді. Бір күн ішіндегі барлық түсімнің сомасын
енгізілгеннен кейін әдетте алғашқы тізіліммен немесе пакет сомасын және
мөрленген депозит салымы туралы бланк көшірмелерін немесе басқа банктік
түбіртектермен салыстырады, әдетте түсімдерді қабылдаумен шұғылданбайтын
адамның мұндай салыстыруды жүргізуі барлық түсімдердің тіркелуін қамтамасыз
етеді.
Тауарлар мен қызметтер үшін төлем алу процесінің соңғы кезеңі- Бас
кітапта қорытынды шығару. Еңбекті қолмен атқаруы ұйымдастыруда жиынтық сома
ақшалай түсімді тіркеу журналынан және жеңілдіктерді тіркеу журналынан
жазбаларды оқтын-оқтын (әдетте ай сайын) Бас кітапта көшіреді. Бұл
опрациялар компьютермен жасалса, толықтыруларды Бас кітапқа енгізу үшін
ақшалай түсімдердің файлы (мұнда сондай-ақ тұрақты сатып алушыларға
санкцияланған жеңілдіктер туралы мәліметтер болуы мүмкін) қолданылады.
Ақшалай түсімдер мен жеңілдіктер жайлы мәліметтер енгізу және оларды
өңдеуге қабылдау шамасына қарай дебиторлық шоттардың файлдары жеңілдетіліп,
босатылады. Жеңілдіктер туралы мәліметтер егер олар типтік тұрпатта
болмаса, әдетте жеке- жеке енгізіледі, егер олар өңдеуге қабылданса, онда
дебиторлық шоттардың файлы толықтырылды. Рет бойынша нөмірленген кредиттік
жазбалар және олардың файлына өзгерістер енгізіледі, ол сосын Бас кітапқа
толықтырулар енгізу үшін қолданылады.
Жазбаларды дебиторлар шоттарының аналитикалық есебі кітабына көшіруді
әдетте қаржы жұмысымен шұғылданбайтын адамдар атқарады; Бас кітапқа
жазбаларды көшіруді дебиторлық шоттардың аналитикалық есебі кітабына
толықтырулар немесе файл енгізілетін компьютер немесе адам орындайды.
Міндеттемелерді осылай бөлу дәлдік мақсаттарына да жауап береді. Мұндай
амалдың тиімділігі әдетте Бас кітаппен және дебиторлық шоттардың
аналитикалық есебі кітабымен жиі- жиі салыстырумен нығаяды. Сатып
алушыларға шоттардан көшірмені мезгіл- мезгіл есептеу де барлық ақшалай
түсімдер мен әртүрлі жеңілдіктерді толық тіркеуді қамтамасыз етуде
жәрдемдеседі.
Аудитор жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кәсіпорынның есептік және
құрылымдық саясаты талаптарын жалпы тексеру амалын жүргізе отырып, жетеді.
Аналитикалық процедуралардың қорытындылары баланс баптарының тестілерін
анықтауда елеулі фактор болып табылады. Сатып алу, өндіріс, өткізу мен
кірістерді алу циклдеріндегі барлық шоттар негізділігіне, толықтығына,
дәлдігінің бар екендігіне, мерзімі сақталуына, есеп шоттары мен бағалау
белгілеріне, заңдылығына, мәліметтерді ұсыну мен ашып көрсетуге
тестіленеді. Аналитикалық процедуралардың ең маңызды типтерінің бірі- өткен
жылдар ішіндегі мәліметтермен салыстыру үшін салыстырмалы көрсеткіштерді
пайдалану. Дебиторлық және кредиторлық борышқа, өзара есептесулерді
орындауға, ірі және әдеттен тыс салалармен міндеттемелерге шолу жасау
қажет.
Ерекше көңіл бөлуге тұрарлық типтік және дебиторлар мен кредиторлардың
шоттары болып тікелей көрсетілмеген міндеттемелер, ұзақ уақыт бойы
төленбеген ірі айналымдар мен шоттар, еншілес компаниялардың дебиторлары
мен кредиторларының шоттары, ресми тұлғалардың, директорлардың және т.c.c.
шоттары табылады. Аудитор мәнділігі жөнінен әрі қарай қандай шоттар
қаралуға тиісті екендігін айқындау үшін баланс кезіндегі (уақыт бойынша
сынама баланс) шоттардың тізіліміне шолу жасауы тиіс.
Кезеңді зерттеу аяқталған соң аудиторлар тиімділігін өлшеу үшін
тексерілетін циклдің бақылау сапасын бағалауға тиіс. Бақылаудың күшті
жақтарын анықтау үшін әдетте ішкі бақылау жұмысы принциптеріне негізделетін
жүйелілік құрылымы қолданылады. Бақылаудың бағыттары егжей- тегжейлі және
ерекшелікті болуы мүмкін. Іс- тәжірибе жүзінде шаруашылық операцияларының
барлық түрлері жеті негізгі тармақ бойынша бақыланады: шынайылық, толықтық,
рұқсат, дәлдік, жіктеу, есеп пен мерзімділігі. Басшылық пен аудиторлық ұйым
қаржылық есеп көрсеткіштерінің анықтығына және қаралатын жүйенің әрбірі
үшін бақылаудың тиімділігі бағалауға қалай әсер ететіндігін түсіну үшін
шаруашылық операциялары циклдерінің қай жүйесіне күшті және әлсіз жақтары
бар екендігін анықтауы қажет. Cондықтан бақылаудың жеткіліксіздігі салдары
ретінде елеулі қателер жоқтығын дәлелдеуге болатын тиісті жыл сайынғы
процедураларды белгілеуді талап етіледі.
1.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ МӘНІ
Өндіріс циклінің аудитін жүзеге асырудағы технологиялық процесінің
айрықшалылығына және саланың ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
айырмашылықтар болады. Белгілі болғандай, өндірістік цикл- белгілі бір
уақыт аралығында қатаң қайталанып отыратын және технологиялық кезекпен
атқарылатын операциялар жиыны. Әрбір өндірістік циклдің аралығында бір
уақытта көптеген шаруашылық операциялар орындалады, сондықтан да әрбір
кәсіпорында ішкі аудит қызметін ұйымдастыру қажет.
Сонымен қатар ақпараттың шынайылығы оның толықтығына (жеткіліктілігіне)
де тәуелді болады. Толықтылықты анықтау кезінде келесі қағидаларды есепе
алу қажет: тәуелсіз көзден (үшінші түлғадан) алынған ақпарат, экономикалық
субъектілердің қызметкерлерінен тікелей алынған ақпаратқа қарағанда
шынайылығы жоғары; аудиторлық қызметтің тексеруі немесе тәуелсіз өзіндік
талдау нәтижелерінде алынған ақпараттық шынайылығы басқа түлғалардан
алынған мәліметтерге қарағанда жоғары; құжаттар және жазбаша хабарламалар
түріндегі аудиторлық ақпарат ауызша формадағы ақпаратқа қарағанда
шынайылығы жоғары болады. Әр түрлі көздерден алынған ақпарат
сәйкестендірілуі қажет. Ақпараттың сапасы және дәлелділігі оның шынайы
көрсеткішке жақын болуына және уақтылығына байланысты болады, немесе кері
жағдайда ол кажетті емес немесе артық болуы мүмкін. Ақпаратты жинау
барысында аудиторлық тексерудің бағдарламасына және жалпы жоспарына немесе
басқа мақсаттарға, мысалы, төлем қабілеттілікті және рентабельділікті
жоспарлау, негіздеу қажет.
1-кесте. Өндіріс циклы бойынша ақпарат көздері
№ Нысан№ Нысандар атауы
1 Бизнес- жоспар, өндірістік бағдарлама
2 Қаржылық есеп беру
3 Есеп саясаты
4 Бас кітап, 1300-1350, 8100 т.б шоттар бойынша есепке алу
регистрлері (журнал- ордерлер, ведомостер)
5 Сметалық құжаттама, шикізат пен материалдар шығындарының
нормалары мен нормативтері
6 Материалды жауапты адамдармен шарт құру
7 Материалды қоймада есепке алу карточкалары, олардың тізімі
8 Түгендеу жүргізу туралы кәсіпорын басшысының бұйрығы,
комиссия құрамы туралы бұйрықтар
9 Түгендеудің қорытындысы туралы тексеру актілері
10 Талап- жүкқұжат
11 Лимитті алу карточкасы
12 Түгендеу жүргізудің дұрыстығын қорытынды тексерудің есепке
алу кітабы
13 Жеңіл және жүк автомобильдерінің жол қағазы
14 3-түг. Тауарлы- материалдық босалқыларының түгендеу тізімі
15 4-түг. Тиелген тауарларды түгендеу актісі
16 5-түг. Жауапты сақтауға қабылданылған (тапсырылған) тауарлы-
материалдық босалқылардың түгендеу тізімі
17 12-түг. Тауарлы- материалдық босалқыларының түгендеу нәтижелерінің
салыстыру ведомості
18 ТМБ-4а Дайындау, сақтау және өндіру процесіндегі тауарлы-
материалдық босалқыларының кемшіліктері мен ысыраптары
туралы акт
19 ТМБ-4б Тауарлы- материалдық босалқыларының бұзылуы, ұрынуы, сынуы
туралы акт
20 ТМБ-5 Тауарлы- материалдық босалқыларды есепке алу карточкасы
21 ТМБ-7 Қоймада қалған тауарлы- материалдық босалқылар қалдығын
есепке алу ведомості
Өндірістік циклды аудиторлық тексеру және ақпаратты таңдау үшін, аудит
бағдарламасының әр бөлімі бойынша және ұйым бойынша жалпы қажетті
нормативті-анықтамалық және есеп ақпараттарының негізгі тізімдерін жасау
және айқындалу қажет. Мысалы, өндірістік циклға аудиторлық тексеруді
жүргізу барысында Бухгалтерлік есеп туралы заң, ұйымның есеп саясаты
міндетті нормативті құжаттар болып табылады. Объектіге қатысты тексеру
жүргізуде аудиторлар кәсіпорында қолданылатын құжаттарды зерттейді. Өндіріс
циклы бойынша ақпарат көздерінің тізімі 1- кестеде келтірілген.
Әр тексеруші аудитор өзінің жұмысында жоғарыда келтірілген нормативтік-
құқықтық құжаттарды негізге ала отырып, бақылаудың әр түрлі әдістерін және
тәсілдерін неғұрлым ыңғайлы сәйкестірілсе, солғұрлым ол өзінің мақсатына
тиімді түрде қол жеткізеді. Осыған байланысты негізгі әдістерді және
тәсілдерді жақсы білу аудиторлық қызметтің тиімділігін елеулі дәрежеге
арттырады. Жалпы ғылыми әдістемелік тәсілдер таным әдістеріне негізделеді.
Өндірістік циклдың аудиттің басты міндеті - өндірісті басқару мақсаттарына
қол жеткізуді қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын
дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен,
белгілі бір бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсыныстармен және уақытылы
дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Өндірістік цикл аудитінің әдістері - кәсіпорынның өндірістік және
қаржылық шаруашылық қызметін тексеру бойынша тәсілдердің және қаржы-
шаруашылық, экономикалық, ұйымдастырушылық, оперативті-техникалық және
нақты әдістердің жиынтығын білдіреді. Өндірістік цикл аудитін жүргізу
кезінде аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін аудитор жоғарыда көрсетілген
1- сызбада көрсетілген тексерудің әр түрлі басқа тәсілдері және әдістерін
қалауы бойынша қолданады.
1-сызба. Тексеру барысында аудиторлық дәлелдемені алу әдістері
Жүргізу толықтылығына қарай аудит кешенді, функционалды және локальді
болады. Аудит түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Функционалды
аудит ретінде әр түрлі сатыдағы процесс, цикл және шаруашылық іс- қызметі
түрлері бойынша белгілі бір басқару функцияларын атқару жағдайын мақсатты
түрде бақылау түсіндіріледі. Операциялық аудиттің осы түрінің маңызды
сипаттамалары арасында ең алдымен зерттеудің тереңдігі мен аудитордың
бизнесті басқарудағы әр түрлі функциялары бойынша еңбекке мамандану
мүмкіндігін атап айтқан жөн. Функционалды аудит шеңберінде менеджмент,
маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау, еңбек,
материалдық және қаржылық ресурстарды басқару жағдайын ішкі шаруашылық
бақылау функцияларын орындауды тексеру жасалады.
Функционалды аудит өндірістік ресурстарды қолдану мен процестерді, сатылы
және циклдерді қалыптастыру бойынша жүргізіле алады. Өндірістік процесс -
өндірістің екінші сатысы, оның ерекшелігі өнімдерді өндіру шығындарын
қалыптастыру болып табылады.
Өндіріс циклінің ерекшелігі- бастапқы қүжаттардың негізгі бөлігін
кәсіпорынның қызметкерлері толтырып болған операцияларды тіркейді,
сондықтан ол кұжаттардың мәліметтері барлық уақытта шынайы болуына күмәнмен
қараған дұрыс сияқты. Өндірістік циклінің ішкі аудитін жүзеге асыру
барысында келесі тәртіпті қабылдаған дұрыс. Ең алдымен шығындардың есебі
бойынша, яғни басқару есебінің қағидаларының дұрыс орындалып жатқандығын
тексеру қажет.
Аудиторлық тексеруде ұйымның ішкі бақылауының сапалы іске асырылуы
сенімді болуы керек. Бұл үшін ішкі бақылауға мынадай шаралар яғни
арифметикалық тексеріс ұйымның құжат айналымы, инвентаризацияның
жүргізілуі, деректік мәліметтермен жоспарлы көрсеткіштің салыстырмасын,
өндірістік есептің және есеп берудің дайындығын іске асыру. Ішкі бақылаудың
жүйесі өндірістік көлеміне, спецификасына, тиімді және алдыға қойылған
мақсаты бойынша экономикалық субъектінің қызметіне сәйкес келуі керек. Ол
органикалық активтерге және барлық шаруашылық операциялардың бухгалтерлік
есеп регистрлерінде көрсетілуіне жол ашу керек.
Көптеген кәсіпорындар мекемелері кәсіпкерлік қызмет шартында – бұл
әртүрлі дәрежедегі механизациялар және тауарлар ассортиментті түріндегі жай
өндіріс.
2-сызба. Өндірістік циклдің құрылымы
Оларға тауардың бір түрін шығару тән. Көптеген кәсіпорындар
шикізаттар мен материалдар, сонымен қатар микробиологиялық, термикалық және
механикалық өңдеулердің жоғары шығын салмағымен сипатталады. Өндіріске
кеткен шығындардың әдістері және тауардың өзіндік құнының калькуляциясының
2 түрі: жартылай фабрикаттық және шала фабрикатсыз түрі бар. Сонымен
бірге, салалы кәсіпорындарда ұйымдық- технологиялық деңгейімен және өндіріс
түрімен, технологиялық үрдіс сипатымен, шығарылып жатқан өнімнің
түрлерімен, өндіріске жұмсалған шығындарының әдістерін қолданумен және
тауардың өзіндік құнын калькуляциялау шарттары бойынша іске асырылады.
Аудитор кәсіпорындардағы технологиялық үрдіспен танысып, зерттеп,
оның ең көп шығын келтіретін әдісінің шығуы және тауардың сапасы;
бухгалтерлік есеппен бірге аудиторлық қараулардың технологиялық
құжаттарының сәйкестігін анықтап; технологтардың құжаттарымен тәжірибелік
талдаулардың көрсеткіштерін қолдану тексеру қорытындысының объективтілігіне
себеп болып саналады.
Аудитті жүргізгенде үлкен көңіл өнімнің ұйымды технологиялық деңгейіне
байланысты, басқарудың тиімді қолдануына техникамен технологиялардың
жағдайына еңбек ұйымының үрдісіне байланысты, яғни белгіленген көлемде
кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне көңіл бөлінуі керек. Аудитор
шаруашылықтағы нысанды меңгерсе белгілі стандарттар қызметтеріне шығарылып
жатқан өнімдердегі материалдарға және дайын өнімдерге белгілі тәртіп
бойынша баға орнату оңай болады. Өндірістік кәсіпорындардағы аудиторлық
тексерістің маңызды кезеңі болып материалдар мен шикізаттар мөлшері мен
сапасын талдау табылады, өйткені ол дайын өнімнің өндірілуіне тікелей әсер
ететін фактор.
Аса көп көңіл кәсіпорынды басқару дәрежесіне негізделуі керек,
өйткені мұндағы жұмысшылардың орташа саны, еңбекті ұйымдастыру деңгейі мен
нысандандыру, басқару орталықтарының деңгейі мен басқа функциялар және
есептік бақылау жоспары жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырулар ішкі бақылау
мен кәсіпорынның қызметтерінің көрсеткіштеріне тәуелді.
2.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН РЕТТЕУШІ НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЖАТТАР АРҚЫЛЫ
СӘЙКЕСТІККЕ ТЕКСЕРУ
Өндіріс процессі кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізі, сондықтан
өндіріс шығындары есебі мен аудиті- бухгалтерия жұмысы мен аудиторлық
тексерудің жауапты участкесі. Сондықтан осы циклды тексеруде аудитор
өндіріс пен дайын өнімді тиеуге, шикізатты, босалқы қорларды сақтауға
қатысты қолданылатын бақылау процедураларын түсінуі керек. Мұндай ақпаратқа
сүйене отырып, аудитор нақты шаруашылық операцияларына арналған бақылау
саясаты мен процедурасының дұрыс дайындалғанын және кәсіпорында дұрыс
қолданылып отырғанын анықтайды. Сәйкестік тексерулер ішкі бақылау жүйесі
сапасына және елде қабылданған нормативтік- құқықтық актілерге сәйкестігіне
бағытталғаны белгілі. өнім өндірісі циклы бойынша негізгі нормативтік-
құқықтық құжаттар 2- кестеде көрсетілген. Ішкі бақылау құрылымын зерттеу
үрдісінде аудитор параллельді түрде бақылауға тексеру жүргізіп, осының
арқасында бақылау процедураларының тиімді әрекет етуінің, ҚР- да әрекет
ететін нормативтік- құқықтық құжаттарға сәйкес дұрыс дайындалғанының
дәлелін ала алады.
2-кесте. Өндіріс циклын реттеуші нормативтік- құқықтық құжаттар
№ Құжат атауы
1 1999ж. №409-1 ҚР Азаматтық кодексі, 13 Меншік құқығын сатып алу
тарауы
2 12.06.2001ж. №209-2 ҚР Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы кодексі
3 Әкімшілік қылмыстар туралы ҚР 30.01.2001ж. №155-2 кодексі
4 ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 26.12.1995ж
№2732 заңы (11.06.2004ж. толықтыруларымен және өзгертулерімен)
5 Қаржылық есеп беруді дайындап тапсыру, бухгалтерлік есептің 30-
стандарты, ҚР-ның Қаржы министрінің 17.01.2003ж. №14 бұйрығы
6 Тауарлы материалдық құндылықтардың есебі, бухгалтерлік есептің 7-
стандарты, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссиясының
13.11.1996ж. №3 қаулысы
7 7- стандартқа әдістемелік нұсқаулықтар БЕ және АМД 21.05.1997ж.
бұйрығы
8 Шетелдік валютамен орындалатын операциялардың есебі бухгалтерлік
есептің 9- стандарты, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық
комиссиясының 13.01.1996ж №3 қаулысы
9 9- стандартқа әдістемелік ұстанымдар, БЕ және АМД 21.05.1997ж. бұйрығы
10 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің 24- стандарты
және оған әдістемелік ұстанымдар
11 Тауарлы материалдық құндылықтарды алуға сенімхат беру және оларды
сенім- хат бойынша босату тәртібі туралы 06.03.1998ж.№41 әдістемелік
ұстанымдар
12 Ғылыми- зерттеу және тәжірибе- конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын
шығындарды есепке алу, 29- бухгалтерлік есеп ережесі, ҚР Қаржы
министрлігінің 19.05.1999ж. №210бұйрығы (ҚР Қаржы министрінің
04.11.2002ж. №5583 бұйрығымен енгізілген толықтырулар мен өзгертулер)
Өндіріс циклындағы операцияларды есепке алу үшін кәсіпорын әдетте
бақылаудың негізгі қағидаларын белгілейді. Бұл кезде есеп саясаты немесе
стандарт келесідей аспектілерді сақтауы тиіс:
• тауарлы материалдық құндылықтарды бағалау әдісі барлық ТМҚ үшін бірдей
болуы тиіс;
• соның негізінде өнім өндірісі процесі бухгалтерлік есепте тіркелетін
бастапқы құжаттар тізімі;
• басшы бекіткен өндіріс циклы бойынша құжар айналымының графигі;
• тауарлы материалдық құндылықтарды есептен шығару, түгендеу тәртібі;
• тауарлы материалдық құндылықтар жіктелімі, бухгалтерлік есеп тізімі
және аналитикалық есепті ұйымдастыру.
Құжатпен айналысушы персоналға сұрақ қою арқылы аудитор танысу және
орындау үшін кәсіпорынның барлық қызметкерлеріне дейін құжат айналымы
графигі жеткізілген- жеткізілмегеніне көз жеткізеді.
Өндіріс циклындағы құжаттарды зерттей отырып: бухгалтерлік жазулар
бастапқы құжаттардың түпнұсқасымен бекітілуі, құжаттар мен жазулар үздіксіз
бірқалыпты нөмірлеріне ие болуы, барлық операциялар мен оқиғалар операцияны
іске асыру кезінде хронологиялық тіркелуі, синтетикалық есеп мәліметтері
аналитикалық есеп мәліметтерімен сәйкес кеуі керектігін аңғаруы керек.
2.2. ӨНДІРІСТЕГІ ШЫҒЫНДАР ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗДІЛІГІН ТЕКСЕРУ
Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 218
бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептіліктің № 1 стандартында
Кірістер – активтердің ағыны немесе өсуі немесе міндеттемелерді азайту
нысанында есепті кезеңнің ішінде экономикалық пайдалардың артуы, олар
капиталға қатысатын тұлғалардың жарналарына байланысты арттырудан
ерекшеленетін капиталды ұлғайтуға әкеп соқтырады. Ал шығыстар – активтердің
ығысып кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің туындауы нысанында есепті
кезеңнің ішінде экономикалық пайданы азайту, олар капиталда қатысатын
тұлғаларға бөлуге байланысты азайтудан ерекшеленетін капиталдың азаюына
әкеп соқтырады деп белгіленген. Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты
алу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге
асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.
Шығынның анықтамасы меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды
сатуға, жұмысты орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға
байланысты шығындарды қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттарды, материалды
қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің
тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.
Шаруашылықтың жұмысының сапасын бағалайтын анықтаушы негізгі
көрсеткіштердің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
(жұмыс, қызмет) сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құнның және өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде негізгі
және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын, тиімділік
дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді.
Өзіндік құн құнның басым бөлігі болуымен қатар, сондай-ақ өндіріс
шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш. Өйткені, бұйымның бағасын
белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Баға қоғамдық қажетті еңбек шығындарын мүмкіндігінше дәлірек көрсетуге
тиісті. Бұл шығындарды тікелей өлшеуге болмайды, өйткені өзіндік құн, бұл
шығындардың құралы ретінде қолданылады.
Баға белгілеуде өзіндік құн бағаның төменгі шегіне айналып, өндіріс
резервтерін жұмылдыруда ынталандыру қызметін атқарады. Нарықтық экономика
жағдайында шаруашылыққа қырсыздықты тиімді шаруашылықты жүргізу деп
көрсетумен айналысып, өзін-өзі алдаудың қажеті жоқ.
Өзіндік құн- баға элементі және шаруашылық жүргізуші субъектінің
шаруашылығын басқару құралы қызметін толық жүзеге асырады. Еңбек ұжымдары,
әкімшілік билігі жүйесінде орын алған қоймаға ғана емес, нарыққа да жұмыс
істеуді бастайды. Өзіндік құнның деңгейі шаруашылықтың экономикалық
жағдайын, бәсекелестік қабілетін сипаттайды. Өзіндік құн негізгі
экономикалық көрсеткіштер, табыс және рента белділікпен тығыз байланысты.
Әдетте, өзіндік құнды төмендету табыстың өсуіне тікелей байланысты
болғандықтан, ол ұжым үшін өте маңызды экономикалық ынталандыру құралы
болып табылады. Өзіндік құнның өсуінің төмендеуі бюджетке төленетін
төлемдерге және меншік иелеріне дивидендтерін төлеуге әсер етеді.
Шығынды дұрыс анықтау, табыстан салық алу кезінде салық алынатын
табыстарын жасыруға жол берген шаруашылық жүргізуші субъектілерге айып
санкциясын қолдануға кеңінен құқық берілген салық қызметкерлері даулы
мәселелерді болдырмауға көмектеседі.
Аудитор өндіріске кеткен шығындар есебінің жүйесін түсініп және
өндірістік операциялар бухгалтерлік есеп жүйесінде сенімді екеніне көз
жеткізу керек. Ұйымның спецификалық қызметіне байланысты технологиялық және
органикалық құрылымдардың түзілуі бойынша өндіріске кеткен шығындар есебі
туралы есеп саясатын таңдау мүмкіндігі бар. Аудиторлық тексеру жүргізудің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, өндіріс шығындарының есебіне аудит
жүргізгенде кеткен кемшіліктер мен жіберген қателіктерге,
бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:
- аяқталмаған өндірістегі еңбекақы, материалдық қорлар және т.б негізсіз
көлемі жоғарылатылған (төмендетілген) шығындарға;
- өндіріс шығындарына, заң актілеріне сәйкес арнайы көздердің есебіне
жатқызылған негізсіз енгізілген шығындарға;
- калькуляциялау объектісіне жатпайтын шығындарға;
- есепті кезеңнің өндірісшығындарына негізсіз ендірілген сатылмаған
тауардың қалдықтарына тасымалдау шығындарына;
- өндіріс шығындарына ендірілген негізгі құралдарға салынған күрделі
қаржыға;
- өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген шығындарға;
- негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы құжаттары жоқ
өзіндік құнға ендірілген шығындарға;
- құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік құнға
ендірілген амортизациялану сомасына;
- жеке тұлғаларға жалға берілген негізгі құралдардың өзіндік құнға
ендірілген шығындарына;
- өзіндік құнға емес негізгі құралдарды сақтау шығындарына.
Өндірістік шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей тұрып,
жоғарыда аталғандай алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен,
шаруашылықтың ұйымдастыру және технологиялық ерекшеліктерімен, өндіріс
тұрпатымен, шығарылған өнім түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысуы
қажет.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынадай мәселелерді
анықтауға міндетті:
- тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің әдісінің
тұрақтылығын, оның нормативтік құжаттарға сәйкестігін;
- есепті кезеңдер бойынша өнімнің өзіндік құныныа жатқызылған шығындарын
шектеудің сақталғанын;
- материалдық шығындарының өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып
жатқызылғандығын;
- негізгі құралдарға тозу дұрыс есептелгендігін;
- өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге есептелген
амортизациялану сомасының дұрыстығын;
- үстеме шығындар сомасының объектілері бойынша таратылу әдістерінің
негізділігін.
Өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындардың есебінің
дұрыстығын тексерген кезде, аудитор жылдың басында белгіленген өндіріс
шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің
тұрақтылығын және оның шаруашылықтың салалық және ұйымдастыру
ерекшеліктеріне сәкестігін анықтауға міндетті.
Арнайы әдебиеттерде өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынадай
топтарға сыныпталатыны белгілі:
- технологиялық үрдіске қатынасы бойынша-тапсырыстарға және іс-
әрекеттерге;
- калькуляция объектісі бойынша-тетіктерге, бөліктерге, бұйымдарға,
біртекті бұйымдар тобына үрдіске, іс-әрекеттерге, өндіріске,
тапсырысқа;
- шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз ететін ақпараттарды жинау әдісі
бойынша;
- алдын ала бақылау әдісі бойынша-нормативтік әдіске және күнделікті
бақылаудағы ағымдар шығындар есебінде.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы және практикасы үшін
нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерде кеңінен қолдау тапқан,
әсіресе АҚШ және Германияда Диркат Костинг жүйесі бойынша өндіріс
шығындарының есебін ұйымдастыру тәжірибесі ерекше ықыласқа ие. Оның басты
ерекшелігі-бұл жүйе бойынша жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының
есебінің әдістеріндегіге қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей,
айналым шығындарын ғана қамтитын қысқартылған (бөлшектеп) өзіндік құны
есептеледі. Өндіріс көлемі өскенімен, өзгермейтін, тұрақты шығындармен
салыстырғанда, айналымдағы шығындарды бақылауды күшейтуді талап етеді.
Сондықтан өндірістің өсуі-тұрақты шығындарын қысқартатын бастапқы резерві.
Шығарылған өнімнің өсуіне қарай өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.
Аудитор қолданылған өндіріс шығындарының есебінің әдістерінің
негізділігін және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін
бағалауға міндетті.
Өнімнің өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері
көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға қолданылған жолдарына
байланысты. Яғни, толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге, сондай-
ақ шығындарының топтарына да.
Бухгалтерлік есеп стандартына әдістемелік нұсқауларда жоспарлау және
талдау кезінде өнімнің өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынадай
топтау түрлері қолданылады:
1) шығынның пайда болу орны бойынша (өндіріс, цех, бөлімше т.б);
2) өнімнің, жұмыстың және қызметтің түрлері бойынша;
3) шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері бойынша.
Бұл аталған топтаулармен шектеліп қалмай, жалпы әдебиеттердегі өндіріс
шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып,өндіріс шығындарын
жіктеуді мынандай топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы зор. Жалпы
әдебиеттерде өндіріс шығындарын:
- жауапкершілік орталықтарына байланысты;
- құрамы бойынша;
- өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі бойынша;
- өндіріс көлеміне байланысты сипаттамасы бойынша;
- пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылуы немесе есепті
кезеңдері бойынша;
- тиімділігі бойынша;
- шығындардың түрі бойынша топталатынын ескерсек, жоғарыдағы аталған
топталулардың жеткіліксіз екендігі байқалады.
Шығындар есебін тексергенде өндірістік бөлімшелер (қай цехта немесе қай
учаскіде жетілдірілгенін) және өндіріс түрлері (негізгі, қосалқы) бойынша
қаншалықты жақсы ұйымдастырылғанына көз жеткізу керек. Өндірістік
бөлімшелер мен өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын жинақтау
бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетті. Өнімнің өзіндік құнын
бақылауды күшейту мақсатында ресурстардың өз мақсатына орынды жұмсалуын
әрбір шығындар орталығы бойынша бақылау қажет.
Аудиторлық тексеру барысында жауапкершілік орталығы шығынның пайда болу
орнымен сәйкес келмеуі де мүмкін. Егер құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері
шығынның деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда,
шығынның пайда болу орны мен жауапкершілікті орталығы сәйкес келеді. Бірақ
аудиторлық тәжірибе көрсеткендей жетекшілердің жауапкершілік аймағы мен
басқару қызметінің аймағы шығынның пайда болу орны бойынша тиісті
қызметтерден кең. Басшылық ету жаупкершілігі өндіріс бөлімшелеріне тарайтын
болғандықтан, жаупкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орнын
қамтиды.
Аудитор тексеру барысында өнімнің (қызмет, жұмыс) өндірістік өзіндік
құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық мағынасына сәкес келесі шығын
топтамаларына баса назар аударуы керек:
1) материалдық шығындар;
2) еңбекақы төлеу шығындары;
3) еңбекақы қорынан аударылатын аударымдар;
4) негізгі құралдардың тозуы;
5) үстеме шығындар.
Аталған шығындар баптары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі
көрсеткіштер болғандықтан, тексеру барысында оларға жеке-жеке тоқталуды
талап етеді. Материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс
жатқызылғандығын тексерген кезде, аудитордың мынадай мәселелерге назар
аударуын талап етеді:
- өнімнің (қызмет, жұмыс) өндірістік өзіндік құнына енетін шикізаттың
және материалдардың дұрыс бағаланғандығына;
- шаруашылыұ\қта қабылданған есеп саясатына байланысты бухгалтерлік
есепте материалды сатып алу және дайындау операцияларының дұрыс
көрсетілгендігіне;
- өндіріске пайдаланылған материалдарға ешқандай қатынасы жоқ
шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған фактілердің орын
алмағандығына, сондай- ақ өндіріс шоттарына ҚҚС құнын шығысқа шығарған
жағдайына;
- цехтарға, учаскілерге және т.б босатылған, бірақ нақты өндіріске
жұмсалмаған шикізаттардың, материалдардың құнын өнімнің (қызмет,
жұмыс) өндірістік өзіндік құнына ендіру фактілерінің орын
алмағандығына;
- құрылыс, жөндеу (амортизацияға бөлуді қоса) кезінде бөлінбеген табысқа
немесе басқа да қаржыландыру көздеріне шығысқа шығарылғандығына;
- әлеуметтік- мәдени бағыттағы объектілерді сақтауға жұмсалған
материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына жатқызылған
жағдайлардың орын алмағандығына жатқызылған жағдайлардың орын
алмағандығына. Басқа шаруашылықтарға көмек көрсету мақсатында
орындалған шығындар осындай тәртіп бойынша көрсетілгендігіне;
- техникалық жағдайлардың және өнім өндіру технологиясының деңгейіне
сәйкес шикізат және материалды жұмсау нормасының дұрыс
белгіленгендігіне;
- қайтарылған қалдықтардың дұрыс бағаланып, шығысқа шығарылғандығына;
- өнімнің өзіндік құнына ендірілген делдалдық қызметті қоса, тауар
биржаларының қызметін төлеу, делдалдық және сыртқы экономикалық
комиссиондық сыйақы төлеу шығындарының негізділігіне;
- өнімнің (қызмет, жұмыс) өндірістік өзіндік құнына қоймадағы және
өндірістегі кем шыққан құндылықтардың құнының кінәлі қызметкерлері
дәледенбеген немесе оны қараудан сот органдары бас тартқан жағдайда
шығысқа шығарылуының заңдылығына;
- шаруашылықтың материалды құндылқтармен бірге сатып алынған
сыйымдылықтар мен орау материалдарының есепте дұрыс көрсетілуіне.
Бұндай кезде егер сыйымдылықтың құны материалдың бағасына енсе, онда
материалдардың нақты өзіндік құнын, сыйымдылықтың құнын, мүмкін болған
жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына кемітудің қажет екендігін
есте сақтауы қажет;
- табиғи кему нормасының негізінде кем шыққан және жоғалған
материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылғандығына;
- материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнының, олардың есептік бағасы
бойынша шығысқа шығарылған құнынан ауытқудың негізділігіне.
Жоғарыда аталған материалды шығындармен қатар өзіндік құнның едәуір
бөлігін, кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс шығындарының
13 жуығын еңбекақы төлеу шығындары алады. Сондықтан өзіндік құнға шығынның
бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы қажет. Өнімнің
өзіндік құнына еңбекақы төлеу шығындарын, материалдар шығындары сияқты,
яғни пайда болу орнына байланысты көрсетілетінін ескеруі қажет.
Еңбекақы төлеу бабына шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне
есептелген еңбекақы, өндіріс нәтижелері үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
БЕТТЕР
КІРІСПЕ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 3-4
І БӨЛІМ.
1.1 ҰЙЫМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН АУДИТТЕУДІҢ МӘНІ ... 5-10
1.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ МӘНІ ... ... ... ... ... ... .11-13
ІІ БӨЛІМ.
2.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН РЕТТЕУШІ НОРМАТИВТІК-ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЖАТТАР АРҚЫЛЫ
СӘЙКЕСТІККЕ ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... 13-15
2.2 ӨНДІРІСТЕГІ ШЫҒЫНДАР ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗДІЛІГІН
ТЕКСЕРУ ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... ..15-24
2.3 ТӘЖІРИБЕДЕГІ ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ШОТТАРЫНЫҢ ӨЗАРА
БАЙЛАНЫСЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ...24-2 9
III БӨЛІМ.
3.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН АУДИТТЕУ БАҒДАРЛАМАСЫ ... ... ... ... ... ... .30-31
3.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ БОЙЫНША АУДИТОРЛЫҚ ҚОРЫТЫНДЫ ... ... 32-38
ҚОРЫТЫНДЫ ... ... ... ... ... ... .. ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
... ... ... ... ... ... ... ... ... .39
ПАЙДАЛАНЫЛҒАН
ӘДЕБИЕТТЕР ... ... ... ... ... ... . ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... ..
40
КІРІСПЕ
Жаңа Қазақстан өзінің дербес даму жолын таңдап, жылдан жылға әлемдік
қоғамдастықта зор құрмет пен беделге қол жеткізе отырып, алға қарай нық
сеніммен ілгерілеп келеді. Мұның өзі Қазақстанның одан әрі дамуын тұрлаулы,
осы заманғы және болашағы зор экономикалық, әлеуметтік және саяси негізге
қоюға мүмкіндік береді.
Елбасының халқымызға жолдаған жыл сайынғы Жолдауы Қазақстанды жеделдете
жан-жақты жаңғырта жаңарту жолы таңдалып алынғандығын көрсетеді. Яғни, жаңа
бәсекелестік артықшылықтар қалыптастыру арқылы елімізді жаһандық
экономикаға кіріктіруге бағытталған мемлекеттік саясат қабылданды.
Бухгалтерлік есепке алу және аудит саласын дамыту тұжырымдамасының міндеті
Қазақстан Республикасының экономикасында бухгалтерлік есепке алу, қаржылық
есеп беру және аудит жүйелерінің өздеріне тән функцияларды одан әрі дәйекті
түрде және ойдағыдай орындау үшін қолайлы жағдайлар мен алғышарттарды
қамтамасыз ету болып табылады.
Елбасымыз басқа елдердің бәсекелес өндірістері мен салаларына, сондай-ақ
нақ сол халықаралық нарықтарға қатысатын трансұлттық корпорацияларға
салыстырмалы талдау жүргізіп, біздің келешегі зор өндірістерді, соның
ішінде ішкі нарықты дамыту жөнінде жасалаған іс-қимылдың тиімділігіне баға
беріп, олардың экспорттық әлеуетін арттыру мүмкіндігін қарастыру
қажеттілігін атап көрсетті.
Сонымен қатар, Қазақстанда халықаралық бәсекеге қабілеттілік
деңгейіне жете алатын, жоғары технологиялық жаңа өндірістерді дамыту
қажетілігі мен өнеркәсіптік құрылымын өзгертуге қабілетті, әрі ауқымды зор
жобалар әзірлеу қажеттілігіне аса назар аударылды. Бүгінгі күні өндірістік
саланы алатын болсақ, ең алдыңғы қатардағы мәселелерге өндіретін өнім
түрлеріне зор мән бере отырып, өндіруге кеткен шығындардың ауқымын
неғұрлым азайтып және өзіндік құнын дұрыс, әрі дәл анықтау міндеті
жатады. Сондықтан, нарықтық экономиканың жағдайында аудиторлық есепті
жүргізу, басқару жүйесінің ең маңызды және міндетті шарты болып табылады.
Аудиторлық тексеру өндірістің хал-ахуалын, экономикалық жағдайын анықтап,
негізгі міндеттерді нақты сипаттайтын бірден- бір жүйе.
Шаруашылық тетіктегі өзгерістермен және нарықтық институттардың нақты
жасалып отырған іс шараларымен байланысты аудиторлық тексеру өзгерістерді
жеделдету, экономикадағы қаржылық ақпараттың сапасын арттыруға, ХҚЕС-тың
қолдану мүмкіншіліктерін дамытуға, сондай-ақ қаржылық тәртіптің күшейюіне
әсер етуі мүмкін. Ол өндіріс процесін, айналым, бөлу мен тұтыну және
кәсіпорын қаржы жағдайын айқын көрсетіп, басқарушылық шешім қабылдаудың
негізі болып табылады. Бухгалтерлік есеппен қатар аудиторлық тексеру
де басқару процесінің маңызды бөлігі ретінде, кәсіпорынның ағымдағы
қызметін бақылау, оның стратегиясы мен тактикасын, жоспарлау, ресурстарын
тиімді пайдаланып, нәтижесін бағалауға, сонымен қатар дұрыс басқарушы шешім
қабылдауға қажетті ақпараттармен қамтамасыз етеді. Әкімшіл- әміршіл
жүйеден экономиканы басқарудың нарықтық тетіктеріне көшу бизнестің әр түрлі
салаларындағы шаруашылық операциялар жөніндегі уақытылы және анық сенімді
ақпарат алуға деген қажеттіліктерді арттырады. Бухгалтерлік есеп, аудит
және экономикалық талдау бизнестің жағдайы туралы ақпаратты өңдеу мен
дұрыстығын тексерудің жалпы қабылданған жинақтау жүйелері ретінде қызмет
атқарады. Қазақстан Республикасында кезеңдік реформалау нәтижесінде
шаруашылық жүргізуші субъектілердің бухгалтерлік есебін, қаржылық бақылауы
мен іс- қызмет аудитін ұйымдастыру бойынша халықаралық талаптарға сай
құқықтық- нормативтік база жасалды.
Өнеркәсібі дамыған батыс елдерінің халықаралық іс- тәжірибесі
экономиканың тепе- теңдігін қамтамасыз етуде және өндірістік, ғылыми-
техникалық және қаржылық әлеуетті ұтымды пайдалануда нарықтық тетіктердің
тиімді екендігін дәлелдеді. Нарық жағдайында тәуелсіз тауар өндіруші болып
шығатын шаруашылық жүргізуші субъект экономиканың басты буыны болып
табылады. Нарық кәсіпорынды өзінің шаруашылық қызметін басқарудың жаңа
әдістері мен жүйелерін игеруге батыл әрекет жасауға ынталандырады.
Жоғарыдағыларды негізге ала отырып, курстық жұмысымның мақсаты: аудиттің,
соның ішінде өндіріс үрдісіндегі аудиттің кәсіпорын үшін маңызы; аудиттің
басқарушылық шешімдер қабылдаудағы мәні мен рөлі; өндіріс циклінің
кәсіпорынның қызмет нәтижесіне әсерін бағалау.
Осы мақсатқа жету үшін мен өз курстық жұмысымда кәсіпорынның шаруашылық
циклдерінің аудитінің ерекшелігін, оның ішінде өндірістік цикл аудитінің
мәні мен ерекшелігін зерттеу және аудиттеу үрдісін кәсіпорынның
тәжірибесінде іс жүзінде көру.
1.1 ҰЙЫМ ҚЫЗМЕТІНІҢ ҚҰРЫЛЫМДАРЫН АУДИТТЕУДІҢ МӘНІ.
Аудит - кәсіпорынға қызмет көрсету аясында жүргізілетін бақылау жүйесін
талдау үшін менеджмент арқылы анықталатын қызмет. Аудиттің көмегімен
бақылау және талдау іске асырылады, сонымен қатар жүйелерді жақсартуға,
жетілдіруге ұсыныстар беріледі. Оның басты міндеті- тексеру жүргізілген
ұйымның дайындап тапсырған қаржылық қорытынды есебінің шындыққа сәйкестігін
айқындау, оның белгілі бір кезеңдегі қызметінің нәтижесін және қаржылық
жағдайын бағалау. Аудиторлық қорытынды есеп негізінен жоғарғы тұрған
ұйымдарға, акционерлерге, кредиторларға және тағы басқаларға арналған.
Халықаралық тәжірибе көрсеткендей, егер тексеру сегменттері ретінде
шаруашылық операцияларын атқарған кезде пайда болған шаруашылық
операцияларының циклі деп аталатын, есептің жеке объектілері арасындағы
байланысты бөлсе, аудиторлық тексеруді жүргізу процесі оңтайлы болады. Іс
әрекеттің әр түрлі салаларында сан мен бірізділік бірдей болмағанмен,
экономиканың нақты секторындағы көптеген компаниялар үшін маңыздылары
мыналар:
1. Сатып алу циклі (алу мен дайындау), кредиторлық борыштың пайда болуына
әкелетін тауарлы- материалды құндылықтарды дайындау мен айналымнан тыс
активтерді жасау және алу жөніндегі шаруашылық операцияларды біріктіреді.
2. Өндіріс цикліне еңбек құралдарын (материалды емес активтер мен негізгі
құралдар), еңбек керек жарақтарын (тауарлы- материалды құндылықтарды)
және өнімді дайындау мен шығару үшін еңбектің өзін (өндірістік шаруашылық
жұмыстарын орындау мен оларға төлеу) өндірістік тұтыну бойынша шаруашылық
операциялары кіреді.
3. Өткізу мен табыс табу циклінде дайын өнімді өткізуге, дебиторлық
борыштың пайда болуы мен қаржылық қорытынды жасаумен байланысты
операциялар бар.
4. Қаржылық- инвестициялық цикл процестер мен операциялардың активтерді
алу, іс- әрекеттің әр түрлі салалары мен инвестициялау, бағалы қағаздарға
немесе басқа кәсіпорынға салу, дивидент пен пайыз алу жөніндегі сан
алуандық сипатталады.
5. Төлеу цикліне қолма- қол және қолма- қол емес ақша қозғалысына,
дебиторлық және кредиторлық борышты ақшалай төлеу жолымен де,өзара
талаптарды есепке алу немесе айырбас операциялар арқылы да өтеуге
байланысты шаруашылық операциялары жатады.
Бақылау жүйесінің тиімділігі көбіне есепті мерзімнің аяқталуына дейін
бағаланады, бұл аудиторларға әрбір цикл бойынша бақылаудың сапасын
бағалауға, тестілеу процедураларын жүзеге асыруға және жыл соңында
орындалатын тексерудің алдын- ала бағдарламасына өзгерістер енгізуге
мүмкіндік береді. Соңынан аудиторлық жұмыстың ақырғы жоспары жасалады.
Сонымен бірге әрбір циклдің жалпы және арнайы бағыттары бойынша тексерістің
нақтылы процедураларын анықтайды.
Өткізу циклін бақылау мен кірістерді алу тиімділігін бағалаған кезде
мыналардың барысында жүзеге асатын шаруашылық операциялары қарастырылады:
тапсырыстарды қабылдау; несиелер беру; тауарлар мен көрсетілген қызметтерді
ұсыну; тұтынушыларға шот көшірмелерін беру; борышты (мерзімі өткен
шоттарды) төлету; ақшалай түсім алу.
Шығарылған өнім тұтынушыларын айқындап алу, қаржыландыру көздерін, ақша
алуды, айналыман тыс актив қорларын сатып алуды, еңбек пен материалдардың
дайын өнімге айналуы, оларды өткізу мен кіріс алуды анықтау кіретінін, іс-
әрекеттің әрқилы түрлеріне циклдық амал- тәсілді қолдану қолайлы екенін
атап өткен жөн. Әдетте тауарлар мен көрсетілетін қызметтерді өткізу
процесіне қызметтің мынадай түрлері кіреді: сатып алушылардың тапсырыстарын
алу мен тіркеу; несие мен тауарларды жөнелту жағдайларын белгілеу;
тапсырыстарды орындау (тауарлар жөнелтуді тіркеу немесе көрсетілген қызмет
ұсыну) туралы белгі кіреді.
Аудитор кірістік операцияларды көрсетуде қолданылатын бухгалтерлік
есептің жүйесін, сондай- ақ бақылау әдістемесін талдағанда негізінде сауда
операциялары санкцияланғанын және тиісті тәртіппен тіркелгенін, яғни
бақылау мақсаттары орындалғандығын растайтын процедураларға көңіл бөлінеді.
Мұндай мақсаттар аудиттің кіріс алу шоттарының аяқталуы, дәлдігі мен болуы
сияқты міндеттерімен тығыз өндіріледі.
Саудамен айналысатын ұйымдарда сатып алушылардан тапсырыстар алу өткізу
циклі мен табыс табудың басы деп саналады. Тапсырыстарды түсу шамасына
қарай арнайы кітапқа жазады, алдын ала нөмірленген бланкілерде тіркейді,
одан әрі өңдеу үшін тігеді немесе компьютерге енгізеді.
Сатып алушылардың тапсырыстарын түсу шамасына қарай бақылаудың мақсаты
ықтимал тиеуге дайындық болып табылады. Мұндай бақылаудың болмауы немесе
тиімділігінің жеткіліксіздігі қаржылық есептерді бұрмалауға әкеліп
соқтырады. Дегенмен аудитор сауда тапсырыстары процедураларымен
транспорттық жүкқұжаттар жасалып болмаған мезетке дейін таныса алады. Сатып
алу циклі шығыстардың ең ірі циклінің ісі барысында мүлік шығарылатын
немесе алынатын, ақша мен капитал жинақталатын мәліметтердің барлығының
бөлігі болып табылатындықтан, оларды орындау мәліметтері де туындайды, онда
алғашында сатып алу, иелікке жұмсау циклінің аудиті негізгі мақсаттарына
жету деңгейін анықтау үшін іріктемелі тексерулер жүргізіледі.
Сатып алу, иелікке алу мен жұмсау циклінің аудиті бар болу мен көріну,
құқықтар мен міндеттемелер, бағалау немесе бөлу, ұсыну мен ашып көрсету
сияқты қаржылық есептің сапасын айқындау принциптері мен белгілеріне сәйкес
бейімделіп жүргізіледі.
Шаруашылық операциясының әрбір циклі бойынша аудиттің белгілі мақсатқа
жету деңгейі анықталуы керек. Аудиттің қабылданған бағдарламасына сәйкес
кәсіпорын іс әрекеттерінің кейбір операциялары немесе участкелері тұтас
немесе іріктемелі тәсілмен тексеріледі. Мысалы, тауарлар мен көрсетілген
қызметтер үшін төлемді алу сатысында ақшалай қаражатты қорғау бақылаудың
маңызды мақсаты болып табылады. Бұл мақсатқа жетуге бағытталған бақылаудың
процедуралары ақшаның банкке немесе тікелей компанияға түсу- түспеуіне
байланысты.
Eгер ақша компанияға почтамен жіберілсе, онда ол чек түрінде келеді,
қолма- қол ақша немесе чектерді сөренің ар жағында тексеруші, не болмаса,
сатушы қабылдайды. Клиенттің банк арқылы көбіне есеп шотқа аудару немесе
телеграфтық аударыммен жүзеге асады.
Cапа бойынша жеңілдіктер аз кездеседі, оларды растау қиын, әдетте сатып
алушының шағымын бағалауға негізделген. Сонымен қатар оларға санкция бере
алатын және қандай жағдайда екендігін шешетін компания бақылайды.
Санкциялау мен жеңілдіктерді құжаттауға қатысты тиісті шешімге жетуге
мүмкіндік беретін белгілі бір есептілік бар. Тіркелмелген жеңілдіктер
инкассаланбаған дебиторлық борышты қарау барысында анықталады.
Әдетте барлық кіргізілген мәліметтер жазылатын ақшалай түсімдер туралы
күн сайынғы есеп әзірленеді. Бір күн ішіндегі барлық түсімнің сомасын
енгізілгеннен кейін әдетте алғашқы тізіліммен немесе пакет сомасын және
мөрленген депозит салымы туралы бланк көшірмелерін немесе басқа банктік
түбіртектермен салыстырады, әдетте түсімдерді қабылдаумен шұғылданбайтын
адамның мұндай салыстыруды жүргізуі барлық түсімдердің тіркелуін қамтамасыз
етеді.
Тауарлар мен қызметтер үшін төлем алу процесінің соңғы кезеңі- Бас
кітапта қорытынды шығару. Еңбекті қолмен атқаруы ұйымдастыруда жиынтық сома
ақшалай түсімді тіркеу журналынан және жеңілдіктерді тіркеу журналынан
жазбаларды оқтын-оқтын (әдетте ай сайын) Бас кітапта көшіреді. Бұл
опрациялар компьютермен жасалса, толықтыруларды Бас кітапқа енгізу үшін
ақшалай түсімдердің файлы (мұнда сондай-ақ тұрақты сатып алушыларға
санкцияланған жеңілдіктер туралы мәліметтер болуы мүмкін) қолданылады.
Ақшалай түсімдер мен жеңілдіктер жайлы мәліметтер енгізу және оларды
өңдеуге қабылдау шамасына қарай дебиторлық шоттардың файлдары жеңілдетіліп,
босатылады. Жеңілдіктер туралы мәліметтер егер олар типтік тұрпатта
болмаса, әдетте жеке- жеке енгізіледі, егер олар өңдеуге қабылданса, онда
дебиторлық шоттардың файлы толықтырылды. Рет бойынша нөмірленген кредиттік
жазбалар және олардың файлына өзгерістер енгізіледі, ол сосын Бас кітапқа
толықтырулар енгізу үшін қолданылады.
Жазбаларды дебиторлар шоттарының аналитикалық есебі кітабына көшіруді
әдетте қаржы жұмысымен шұғылданбайтын адамдар атқарады; Бас кітапқа
жазбаларды көшіруді дебиторлық шоттардың аналитикалық есебі кітабына
толықтырулар немесе файл енгізілетін компьютер немесе адам орындайды.
Міндеттемелерді осылай бөлу дәлдік мақсаттарына да жауап береді. Мұндай
амалдың тиімділігі әдетте Бас кітаппен және дебиторлық шоттардың
аналитикалық есебі кітабымен жиі- жиі салыстырумен нығаяды. Сатып
алушыларға шоттардан көшірмені мезгіл- мезгіл есептеу де барлық ақшалай
түсімдер мен әртүрлі жеңілдіктерді толық тіркеуді қамтамасыз етуде
жәрдемдеседі.
Аудитор жоғарыда көрсетілген мақсаттарға кәсіпорынның есептік және
құрылымдық саясаты талаптарын жалпы тексеру амалын жүргізе отырып, жетеді.
Аналитикалық процедуралардың қорытындылары баланс баптарының тестілерін
анықтауда елеулі фактор болып табылады. Сатып алу, өндіріс, өткізу мен
кірістерді алу циклдеріндегі барлық шоттар негізділігіне, толықтығына,
дәлдігінің бар екендігіне, мерзімі сақталуына, есеп шоттары мен бағалау
белгілеріне, заңдылығына, мәліметтерді ұсыну мен ашып көрсетуге
тестіленеді. Аналитикалық процедуралардың ең маңызды типтерінің бірі- өткен
жылдар ішіндегі мәліметтермен салыстыру үшін салыстырмалы көрсеткіштерді
пайдалану. Дебиторлық және кредиторлық борышқа, өзара есептесулерді
орындауға, ірі және әдеттен тыс салалармен міндеттемелерге шолу жасау
қажет.
Ерекше көңіл бөлуге тұрарлық типтік және дебиторлар мен кредиторлардың
шоттары болып тікелей көрсетілмеген міндеттемелер, ұзақ уақыт бойы
төленбеген ірі айналымдар мен шоттар, еншілес компаниялардың дебиторлары
мен кредиторларының шоттары, ресми тұлғалардың, директорлардың және т.c.c.
шоттары табылады. Аудитор мәнділігі жөнінен әрі қарай қандай шоттар
қаралуға тиісті екендігін айқындау үшін баланс кезіндегі (уақыт бойынша
сынама баланс) шоттардың тізіліміне шолу жасауы тиіс.
Кезеңді зерттеу аяқталған соң аудиторлар тиімділігін өлшеу үшін
тексерілетін циклдің бақылау сапасын бағалауға тиіс. Бақылаудың күшті
жақтарын анықтау үшін әдетте ішкі бақылау жұмысы принциптеріне негізделетін
жүйелілік құрылымы қолданылады. Бақылаудың бағыттары егжей- тегжейлі және
ерекшелікті болуы мүмкін. Іс- тәжірибе жүзінде шаруашылық операцияларының
барлық түрлері жеті негізгі тармақ бойынша бақыланады: шынайылық, толықтық,
рұқсат, дәлдік, жіктеу, есеп пен мерзімділігі. Басшылық пен аудиторлық ұйым
қаржылық есеп көрсеткіштерінің анықтығына және қаралатын жүйенің әрбірі
үшін бақылаудың тиімділігі бағалауға қалай әсер ететіндігін түсіну үшін
шаруашылық операциялары циклдерінің қай жүйесіне күшті және әлсіз жақтары
бар екендігін анықтауы қажет. Cондықтан бақылаудың жеткіліксіздігі салдары
ретінде елеулі қателер жоқтығын дәлелдеуге болатын тиісті жыл сайынғы
процедураларды белгілеуді талап етіледі.
1.2 ӨНДІРІС ЦИКЛЫ ЖӘНЕ ОНЫҢ АУДИТІНІҢ МӘНІ
Өндіріс циклінің аудитін жүзеге асырудағы технологиялық процесінің
айрықшалылығына және саланың ерекшеліктеріне байланысты әр түрлі
айырмашылықтар болады. Белгілі болғандай, өндірістік цикл- белгілі бір
уақыт аралығында қатаң қайталанып отыратын және технологиялық кезекпен
атқарылатын операциялар жиыны. Әрбір өндірістік циклдің аралығында бір
уақытта көптеген шаруашылық операциялар орындалады, сондықтан да әрбір
кәсіпорында ішкі аудит қызметін ұйымдастыру қажет.
Сонымен қатар ақпараттың шынайылығы оның толықтығына (жеткіліктілігіне)
де тәуелді болады. Толықтылықты анықтау кезінде келесі қағидаларды есепе
алу қажет: тәуелсіз көзден (үшінші түлғадан) алынған ақпарат, экономикалық
субъектілердің қызметкерлерінен тікелей алынған ақпаратқа қарағанда
шынайылығы жоғары; аудиторлық қызметтің тексеруі немесе тәуелсіз өзіндік
талдау нәтижелерінде алынған ақпараттық шынайылығы басқа түлғалардан
алынған мәліметтерге қарағанда жоғары; құжаттар және жазбаша хабарламалар
түріндегі аудиторлық ақпарат ауызша формадағы ақпаратқа қарағанда
шынайылығы жоғары болады. Әр түрлі көздерден алынған ақпарат
сәйкестендірілуі қажет. Ақпараттың сапасы және дәлелділігі оның шынайы
көрсеткішке жақын болуына және уақтылығына байланысты болады, немесе кері
жағдайда ол кажетті емес немесе артық болуы мүмкін. Ақпаратты жинау
барысында аудиторлық тексерудің бағдарламасына және жалпы жоспарына немесе
басқа мақсаттарға, мысалы, төлем қабілеттілікті және рентабельділікті
жоспарлау, негіздеу қажет.
1-кесте. Өндіріс циклы бойынша ақпарат көздері
№ Нысан№ Нысандар атауы
1 Бизнес- жоспар, өндірістік бағдарлама
2 Қаржылық есеп беру
3 Есеп саясаты
4 Бас кітап, 1300-1350, 8100 т.б шоттар бойынша есепке алу
регистрлері (журнал- ордерлер, ведомостер)
5 Сметалық құжаттама, шикізат пен материалдар шығындарының
нормалары мен нормативтері
6 Материалды жауапты адамдармен шарт құру
7 Материалды қоймада есепке алу карточкалары, олардың тізімі
8 Түгендеу жүргізу туралы кәсіпорын басшысының бұйрығы,
комиссия құрамы туралы бұйрықтар
9 Түгендеудің қорытындысы туралы тексеру актілері
10 Талап- жүкқұжат
11 Лимитті алу карточкасы
12 Түгендеу жүргізудің дұрыстығын қорытынды тексерудің есепке
алу кітабы
13 Жеңіл және жүк автомобильдерінің жол қағазы
14 3-түг. Тауарлы- материалдық босалқыларының түгендеу тізімі
15 4-түг. Тиелген тауарларды түгендеу актісі
16 5-түг. Жауапты сақтауға қабылданылған (тапсырылған) тауарлы-
материалдық босалқылардың түгендеу тізімі
17 12-түг. Тауарлы- материалдық босалқыларының түгендеу нәтижелерінің
салыстыру ведомості
18 ТМБ-4а Дайындау, сақтау және өндіру процесіндегі тауарлы-
материалдық босалқыларының кемшіліктері мен ысыраптары
туралы акт
19 ТМБ-4б Тауарлы- материалдық босалқыларының бұзылуы, ұрынуы, сынуы
туралы акт
20 ТМБ-5 Тауарлы- материалдық босалқыларды есепке алу карточкасы
21 ТМБ-7 Қоймада қалған тауарлы- материалдық босалқылар қалдығын
есепке алу ведомості
Өндірістік циклды аудиторлық тексеру және ақпаратты таңдау үшін, аудит
бағдарламасының әр бөлімі бойынша және ұйым бойынша жалпы қажетті
нормативті-анықтамалық және есеп ақпараттарының негізгі тізімдерін жасау
және айқындалу қажет. Мысалы, өндірістік циклға аудиторлық тексеруді
жүргізу барысында Бухгалтерлік есеп туралы заң, ұйымның есеп саясаты
міндетті нормативті құжаттар болып табылады. Объектіге қатысты тексеру
жүргізуде аудиторлар кәсіпорында қолданылатын құжаттарды зерттейді. Өндіріс
циклы бойынша ақпарат көздерінің тізімі 1- кестеде келтірілген.
Әр тексеруші аудитор өзінің жұмысында жоғарыда келтірілген нормативтік-
құқықтық құжаттарды негізге ала отырып, бақылаудың әр түрлі әдістерін және
тәсілдерін неғұрлым ыңғайлы сәйкестірілсе, солғұрлым ол өзінің мақсатына
тиімді түрде қол жеткізеді. Осыған байланысты негізгі әдістерді және
тәсілдерді жақсы білу аудиторлық қызметтің тиімділігін елеулі дәрежеге
арттырады. Жалпы ғылыми әдістемелік тәсілдер таным әдістеріне негізделеді.
Өндірістік циклдың аудиттің басты міндеті - өндірісті басқару мақсаттарына
қол жеткізуді қамтамасыз ету. Бұл үшін ішкі аудит кәсіпорын басшылығын
дұрыс басқару шешімдерін қабылдау үшін жасалған талдаудың нәтижелерімен,
белгілі бір бөлімшенің қызметіне баға берумен, ұсыныстармен және уақытылы
дұрыс ақпаратпен қамтамасыз етеді.
Өндірістік цикл аудитінің әдістері - кәсіпорынның өндірістік және
қаржылық шаруашылық қызметін тексеру бойынша тәсілдердің және қаржы-
шаруашылық, экономикалық, ұйымдастырушылық, оперативті-техникалық және
нақты әдістердің жиынтығын білдіреді. Өндірістік цикл аудитін жүргізу
кезінде аудиторлық дәлелдемелерді алу үшін аудитор жоғарыда көрсетілген
1- сызбада көрсетілген тексерудің әр түрлі басқа тәсілдері және әдістерін
қалауы бойынша қолданады.
1-сызба. Тексеру барысында аудиторлық дәлелдемені алу әдістері
Жүргізу толықтылығына қарай аудит кешенді, функционалды және локальді
болады. Аудит түрлерінің әрқайсысының өзіндік ерекшелігі бар. Функционалды
аудит ретінде әр түрлі сатыдағы процесс, цикл және шаруашылық іс- қызметі
түрлері бойынша белгілі бір басқару функцияларын атқару жағдайын мақсатты
түрде бақылау түсіндіріледі. Операциялық аудиттің осы түрінің маңызды
сипаттамалары арасында ең алдымен зерттеудің тереңдігі мен аудитордың
бизнесті басқарудағы әр түрлі функциялары бойынша еңбекке мамандану
мүмкіндігін атап айтқан жөн. Функционалды аудит шеңберінде менеджмент,
маркетинг, қаржы, бухгалтерлік есеп, экономикалық талдау, еңбек,
материалдық және қаржылық ресурстарды басқару жағдайын ішкі шаруашылық
бақылау функцияларын орындауды тексеру жасалады.
Функционалды аудит өндірістік ресурстарды қолдану мен процестерді, сатылы
және циклдерді қалыптастыру бойынша жүргізіле алады. Өндірістік процесс -
өндірістің екінші сатысы, оның ерекшелігі өнімдерді өндіру шығындарын
қалыптастыру болып табылады.
Өндіріс циклінің ерекшелігі- бастапқы қүжаттардың негізгі бөлігін
кәсіпорынның қызметкерлері толтырып болған операцияларды тіркейді,
сондықтан ол кұжаттардың мәліметтері барлық уақытта шынайы болуына күмәнмен
қараған дұрыс сияқты. Өндірістік циклінің ішкі аудитін жүзеге асыру
барысында келесі тәртіпті қабылдаған дұрыс. Ең алдымен шығындардың есебі
бойынша, яғни басқару есебінің қағидаларының дұрыс орындалып жатқандығын
тексеру қажет.
Аудиторлық тексеруде ұйымның ішкі бақылауының сапалы іске асырылуы
сенімді болуы керек. Бұл үшін ішкі бақылауға мынадай шаралар яғни
арифметикалық тексеріс ұйымның құжат айналымы, инвентаризацияның
жүргізілуі, деректік мәліметтермен жоспарлы көрсеткіштің салыстырмасын,
өндірістік есептің және есеп берудің дайындығын іске асыру. Ішкі бақылаудың
жүйесі өндірістік көлеміне, спецификасына, тиімді және алдыға қойылған
мақсаты бойынша экономикалық субъектінің қызметіне сәйкес келуі керек. Ол
органикалық активтерге және барлық шаруашылық операциялардың бухгалтерлік
есеп регистрлерінде көрсетілуіне жол ашу керек.
Көптеген кәсіпорындар мекемелері кәсіпкерлік қызмет шартында – бұл
әртүрлі дәрежедегі механизациялар және тауарлар ассортиментті түріндегі жай
өндіріс.
2-сызба. Өндірістік циклдің құрылымы
Оларға тауардың бір түрін шығару тән. Көптеген кәсіпорындар
шикізаттар мен материалдар, сонымен қатар микробиологиялық, термикалық және
механикалық өңдеулердің жоғары шығын салмағымен сипатталады. Өндіріске
кеткен шығындардың әдістері және тауардың өзіндік құнының калькуляциясының
2 түрі: жартылай фабрикаттық және шала фабрикатсыз түрі бар. Сонымен
бірге, салалы кәсіпорындарда ұйымдық- технологиялық деңгейімен және өндіріс
түрімен, технологиялық үрдіс сипатымен, шығарылып жатқан өнімнің
түрлерімен, өндіріске жұмсалған шығындарының әдістерін қолданумен және
тауардың өзіндік құнын калькуляциялау шарттары бойынша іске асырылады.
Аудитор кәсіпорындардағы технологиялық үрдіспен танысып, зерттеп,
оның ең көп шығын келтіретін әдісінің шығуы және тауардың сапасы;
бухгалтерлік есеппен бірге аудиторлық қараулардың технологиялық
құжаттарының сәйкестігін анықтап; технологтардың құжаттарымен тәжірибелік
талдаулардың көрсеткіштерін қолдану тексеру қорытындысының объективтілігіне
себеп болып саналады.
Аудитті жүргізгенде үлкен көңіл өнімнің ұйымды технологиялық деңгейіне
байланысты, басқарудың тиімді қолдануына техникамен технологиялардың
жағдайына еңбек ұйымының үрдісіне байланысты, яғни белгіленген көлемде
кәсіпорынның табысты жұмыс істеуіне көңіл бөлінуі керек. Аудитор
шаруашылықтағы нысанды меңгерсе белгілі стандарттар қызметтеріне шығарылып
жатқан өнімдердегі материалдарға және дайын өнімдерге белгілі тәртіп
бойынша баға орнату оңай болады. Өндірістік кәсіпорындардағы аудиторлық
тексерістің маңызды кезеңі болып материалдар мен шикізаттар мөлшері мен
сапасын талдау табылады, өйткені ол дайын өнімнің өндірілуіне тікелей әсер
ететін фактор.
Аса көп көңіл кәсіпорынды басқару дәрежесіне негізделуі керек,
өйткені мұндағы жұмысшылардың орташа саны, еңбекті ұйымдастыру деңгейі мен
нысандандыру, басқару орталықтарының деңгейі мен басқа функциялар және
есептік бақылау жоспары жөніндегі жұмыстарды ұйымдастырулар ішкі бақылау
мен кәсіпорынның қызметтерінің көрсеткіштеріне тәуелді.
2.1 ӨНДІРІС ЦИКЛЫН РЕТТЕУШІ НОРМАТИВТІК- ҚҰҚЫҚТЫҚ ҚҰЖАТТАР АРҚЫЛЫ
СӘЙКЕСТІККЕ ТЕКСЕРУ
Өндіріс процессі кәсіпорынның шаруашылық қызметінің негізі, сондықтан
өндіріс шығындары есебі мен аудиті- бухгалтерия жұмысы мен аудиторлық
тексерудің жауапты участкесі. Сондықтан осы циклды тексеруде аудитор
өндіріс пен дайын өнімді тиеуге, шикізатты, босалқы қорларды сақтауға
қатысты қолданылатын бақылау процедураларын түсінуі керек. Мұндай ақпаратқа
сүйене отырып, аудитор нақты шаруашылық операцияларына арналған бақылау
саясаты мен процедурасының дұрыс дайындалғанын және кәсіпорында дұрыс
қолданылып отырғанын анықтайды. Сәйкестік тексерулер ішкі бақылау жүйесі
сапасына және елде қабылданған нормативтік- құқықтық актілерге сәйкестігіне
бағытталғаны белгілі. өнім өндірісі циклы бойынша негізгі нормативтік-
құқықтық құжаттар 2- кестеде көрсетілген. Ішкі бақылау құрылымын зерттеу
үрдісінде аудитор параллельді түрде бақылауға тексеру жүргізіп, осының
арқасында бақылау процедураларының тиімді әрекет етуінің, ҚР- да әрекет
ететін нормативтік- құқықтық құжаттарға сәйкес дұрыс дайындалғанының
дәлелін ала алады.
2-кесте. Өндіріс циклын реттеуші нормативтік- құқықтық құжаттар
№ Құжат атауы
1 1999ж. №409-1 ҚР Азаматтық кодексі, 13 Меншік құқығын сатып алу
тарауы
2 12.06.2001ж. №209-2 ҚР Салықтар мен бюджетке төленетін басқа да
міндетті төлемдер туралы кодексі
3 Әкімшілік қылмыстар туралы ҚР 30.01.2001ж. №155-2 кодексі
4 ҚР Бухгалтерлік есеп және қаржылық есеп беру туралы 26.12.1995ж
№2732 заңы (11.06.2004ж. толықтыруларымен және өзгертулерімен)
5 Қаржылық есеп беруді дайындап тапсыру, бухгалтерлік есептің 30-
стандарты, ҚР-ның Қаржы министрінің 17.01.2003ж. №14 бұйрығы
6 Тауарлы материалдық құндылықтардың есебі, бухгалтерлік есептің 7-
стандарты, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық комиссиясының
13.11.1996ж. №3 қаулысы
7 7- стандартқа әдістемелік нұсқаулықтар БЕ және АМД 21.05.1997ж.
бұйрығы
8 Шетелдік валютамен орындалатын операциялардың есебі бухгалтерлік
есептің 9- стандарты, ҚР бухгалтерлік есеп бойынша ұлттық
комиссиясының 13.01.1996ж №3 қаулысы
9 9- стандартқа әдістемелік ұстанымдар, БЕ және АМД 21.05.1997ж. бұйрығы
10 Бухгалтерлік қызметті ұйымдастыру бухгалтерлік есептің 24- стандарты
және оған әдістемелік ұстанымдар
11 Тауарлы материалдық құндылықтарды алуға сенімхат беру және оларды
сенім- хат бойынша босату тәртібі туралы 06.03.1998ж.№41 әдістемелік
ұстанымдар
12 Ғылыми- зерттеу және тәжірибе- конструкторлық жұмыстарға жұмсалатын
шығындарды есепке алу, 29- бухгалтерлік есеп ережесі, ҚР Қаржы
министрлігінің 19.05.1999ж. №210бұйрығы (ҚР Қаржы министрінің
04.11.2002ж. №5583 бұйрығымен енгізілген толықтырулар мен өзгертулер)
Өндіріс циклындағы операцияларды есепке алу үшін кәсіпорын әдетте
бақылаудың негізгі қағидаларын белгілейді. Бұл кезде есеп саясаты немесе
стандарт келесідей аспектілерді сақтауы тиіс:
• тауарлы материалдық құндылықтарды бағалау әдісі барлық ТМҚ үшін бірдей
болуы тиіс;
• соның негізінде өнім өндірісі процесі бухгалтерлік есепте тіркелетін
бастапқы құжаттар тізімі;
• басшы бекіткен өндіріс циклы бойынша құжар айналымының графигі;
• тауарлы материалдық құндылықтарды есептен шығару, түгендеу тәртібі;
• тауарлы материалдық құндылықтар жіктелімі, бухгалтерлік есеп тізімі
және аналитикалық есепті ұйымдастыру.
Құжатпен айналысушы персоналға сұрақ қою арқылы аудитор танысу және
орындау үшін кәсіпорынның барлық қызметкерлеріне дейін құжат айналымы
графигі жеткізілген- жеткізілмегеніне көз жеткізеді.
Өндіріс циклындағы құжаттарды зерттей отырып: бухгалтерлік жазулар
бастапқы құжаттардың түпнұсқасымен бекітілуі, құжаттар мен жазулар үздіксіз
бірқалыпты нөмірлеріне ие болуы, барлық операциялар мен оқиғалар операцияны
іске асыру кезінде хронологиялық тіркелуі, синтетикалық есеп мәліметтері
аналитикалық есеп мәліметтерімен сәйкес кеуі керектігін аңғаруы керек.
2.2. ӨНДІРІСТЕГІ ШЫҒЫНДАР ҚАЛЫПТАСУЫНЫҢ НЕГІЗДІЛІГІН ТЕКСЕРУ
Қазақстан Республикасы Қаржы министрінің 2007 жылғы 21 маусымдағы № 218
бұйрығымен бекітілген Ұлттық қаржылық есептіліктің № 1 стандартында
Кірістер – активтердің ағыны немесе өсуі немесе міндеттемелерді азайту
нысанында есепті кезеңнің ішінде экономикалық пайдалардың артуы, олар
капиталға қатысатын тұлғалардың жарналарына байланысты арттырудан
ерекшеленетін капиталды ұлғайтуға әкеп соқтырады. Ал шығыстар – активтердің
ығысып кетуі немесе азаюы немесе міндеттемелердің туындауы нысанында есепті
кезеңнің ішінде экономикалық пайданы азайту, олар капиталда қатысатын
тұлғаларға бөлуге байланысты азайтудан ерекшеленетін капиталдың азаюына
әкеп соқтырады деп белгіленген. Әдетте, шығын шығармай көздеген табысты
алу мүмкін емес. Өз кезегінде табыс алмай, шаруашылықтың дамуын жүзеге
асыру және әлеуметтік мәселелерді табысты шешу мүмкін емес.
Шығынның анықтамасы меншікті, өндірісті және тауарлы-материалдық қорларды
сатуға, жұмысты орындауға, қызмет көрсетуге және зиянды басқаруға
байланысты шығындарды қамтиды. Әдетте, ол ақша қаражаттарды, материалды
қорлар, қозғалмайтын мүліктер, құрылғылар және жабдықтар сияқты активтердің
тұрақтамау немесе пайдалану нысанында болады.
Шаруашылықтың жұмысының сапасын бағалайтын анықтаушы негізгі
көрсеткіштердің бірі жалпы шығында едәуір үлесі бар өндіріс және өнімді
(жұмыс, қызмет) сату шығындары мен оның өзіндік құны.
Өзіндік құнның және өсу деңгейі базистік және есепті кезеңдерде негізгі
және айналым қорларының қаншалықты тиімді пайдаланылғандығын, тиімділік
дәрежесін, еңбекті ұйымдастыру және үнемдеу режимін сақтауды көрсетеді.
Өзіндік құн құнның басым бөлігі болуымен қатар, сондай-ақ өндіріс
шығындарының көлемін сипаттайтын басты көрсеткіш. Өйткені, бұйымның бағасын
белгілеу үшін бастапқы базалық қызмет атқарады.
Баға қоғамдық қажетті еңбек шығындарын мүмкіндігінше дәлірек көрсетуге
тиісті. Бұл шығындарды тікелей өлшеуге болмайды, өйткені өзіндік құн, бұл
шығындардың құралы ретінде қолданылады.
Баға белгілеуде өзіндік құн бағаның төменгі шегіне айналып, өндіріс
резервтерін жұмылдыруда ынталандыру қызметін атқарады. Нарықтық экономика
жағдайында шаруашылыққа қырсыздықты тиімді шаруашылықты жүргізу деп
көрсетумен айналысып, өзін-өзі алдаудың қажеті жоқ.
Өзіндік құн- баға элементі және шаруашылық жүргізуші субъектінің
шаруашылығын басқару құралы қызметін толық жүзеге асырады. Еңбек ұжымдары,
әкімшілік билігі жүйесінде орын алған қоймаға ғана емес, нарыққа да жұмыс
істеуді бастайды. Өзіндік құнның деңгейі шаруашылықтың экономикалық
жағдайын, бәсекелестік қабілетін сипаттайды. Өзіндік құн негізгі
экономикалық көрсеткіштер, табыс және рента белділікпен тығыз байланысты.
Әдетте, өзіндік құнды төмендету табыстың өсуіне тікелей байланысты
болғандықтан, ол ұжым үшін өте маңызды экономикалық ынталандыру құралы
болып табылады. Өзіндік құнның өсуінің төмендеуі бюджетке төленетін
төлемдерге және меншік иелеріне дивидендтерін төлеуге әсер етеді.
Шығынды дұрыс анықтау, табыстан салық алу кезінде салық алынатын
табыстарын жасыруға жол берген шаруашылық жүргізуші субъектілерге айып
санкциясын қолдануға кеңінен құқық берілген салық қызметкерлері даулы
мәселелерді болдырмауға көмектеседі.
Аудитор өндіріске кеткен шығындар есебінің жүйесін түсініп және
өндірістік операциялар бухгалтерлік есеп жүйесінде сенімді екеніне көз
жеткізу керек. Ұйымның спецификалық қызметіне байланысты технологиялық және
органикалық құрылымдардың түзілуі бойынша өндіріске кеткен шығындар есебі
туралы есеп саясатын таңдау мүмкіндігі бар. Аудиторлық тексеру жүргізудің
тәжірибесі көрсетіп отырғандай, өндіріс шығындарының есебіне аудит
жүргізгенде кеткен кемшіліктер мен жіберген қателіктерге,
бұрмалаушылықтарға талдау жасауға мүмкіндік туады:
- аяқталмаған өндірістегі еңбекақы, материалдық қорлар және т.б негізсіз
көлемі жоғарылатылған (төмендетілген) шығындарға;
- өндіріс шығындарына, заң актілеріне сәйкес арнайы көздердің есебіне
жатқызылған негізсіз енгізілген шығындарға;
- калькуляциялау объектісіне жатпайтын шығындарға;
- есепті кезеңнің өндірісшығындарына негізсіз ендірілген сатылмаған
тауардың қалдықтарына тасымалдау шығындарына;
- өндіріс шығындарына ендірілген негізгі құралдарға салынған күрделі
қаржыға;
- өндірістік сипаты жоқ өзіндік құнға негізсіз ендірілген шығындарға;
- негізгі құжаттары жасалмаған және растаушы бастапқы құжаттары жоқ
өзіндік құнға ендірілген шығындарға;
- құжаттары мен расталмаған материалдық емес активтердің өзіндік құнға
ендірілген амортизациялану сомасына;
- жеке тұлғаларға жалға берілген негізгі құралдардың өзіндік құнға
ендірілген шығындарына;
- өзіндік құнға емес негізгі құралдарды сақтау шығындарына.
Өндірістік шығындарының есебін аудиторлық тексеруге кіріспей тұрып,
жоғарыда аталғандай алдымен аудитордың қабылданған есеп саясатымен,
шаруашылықтың ұйымдастыру және технологиялық ерекшеліктерімен, өндіріс
тұрпатымен, шығарылған өнім түрлері мен пайдаланылған ресурстарымен танысуы
қажет.
Есеп саясатының сақталуына байланысты аудитор мынадай мәселелерді
анықтауға міндетті:
- тексеру кезеңінің басында белгіленген шығындар есебінің әдісінің
тұрақтылығын, оның нормативтік құжаттарға сәйкестігін;
- есепті кезеңдер бойынша өнімнің өзіндік құныныа жатқызылған шығындарын
шектеудің сақталғанын;
- материалдық шығындарының өнімнің өзіндік құнына дұрыс таратылып
жатқызылғандығын;
- негізгі құралдарға тозу дұрыс есептелгендігін;
- өндіріс шығындарына ендірілген материалды емес активтерге есептелген
амортизациялану сомасының дұрыстығын;
- үстеме шығындар сомасының объектілері бойынша таратылу әдістерінің
негізділігін.
Өнім (жұмыс, қызмет) өндіруге жұмсалған өндірістік шығындардың есебінің
дұрыстығын тексерген кезде, аудитор жылдың басында белгіленген өндіріс
шығындар есебінің және өнімнің өзіндік құнын калькуляциялау әдістерінің
тұрақтылығын және оның шаруашылықтың салалық және ұйымдастыру
ерекшеліктеріне сәкестігін анықтауға міндетті.
Арнайы әдебиеттерде өндіріс шығындарының есебінің әдістері мынадай
топтарға сыныпталатыны белгілі:
- технологиялық үрдіске қатынасы бойынша-тапсырыстарға және іс-
әрекеттерге;
- калькуляция объектісі бойынша-тетіктерге, бөліктерге, бұйымдарға,
біртекті бұйымдар тобына үрдіске, іс-әрекеттерге, өндіріске,
тапсырысқа;
- шығындарға бақылау жасауды қамтамасыз ететін ақпараттарды жинау әдісі
бойынша;
- алдын ала бақылау әдісі бойынша-нормативтік әдіске және күнделікті
бақылаудағы ағымдар шығындар есебінде.
Қазақстан Республикасының бухгалтерлік есеп теориясы және практикасы үшін
нарықтық экономикасы дамыған Батыстағы елдерде кеңінен қолдау тапқан,
әсіресе АҚШ және Германияда Диркат Костинг жүйесі бойынша өндіріс
шығындарының есебін ұйымдастыру тәжірибесі ерекше ықыласқа ие. Оның басты
ерекшелігі-бұл жүйе бойынша жоғарыда баяндалған өндіріс шығындарының
есебінің әдістеріндегіге қарағанда толық өндірістік өзіндік құн есептелмей,
айналым шығындарын ғана қамтитын қысқартылған (бөлшектеп) өзіндік құны
есептеледі. Өндіріс көлемі өскенімен, өзгермейтін, тұрақты шығындармен
салыстырғанда, айналымдағы шығындарды бақылауды күшейтуді талап етеді.
Сондықтан өндірістің өсуі-тұрақты шығындарын қысқартатын бастапқы резерві.
Шығарылған өнімнің өсуіне қарай өнім бірлігіндегі үлесі кеми түседі.
Аудитор қолданылған өндіріс шығындарының есебінің әдістерінің
негізділігін және оның өнімнің өзіндік құнын дұрыс анықтауға әсерін
бағалауға міндетті.
Өнімнің өзіндік құнына шығындарының дұрыс жатқызылуын тексеру әдістері
көпшілігінде өнімнің өзіндік құнын калькуляциялауға қолданылған жолдарына
байланысты. Яғни, толық немесе қысқартылған өзіндік құн есептеуге, сондай-
ақ шығындарының топтарына да.
Бухгалтерлік есеп стандартына әдістемелік нұсқауларда жоспарлау және
талдау кезінде өнімнің өзіндік құнының өндірістік шығынын құрайтын мынадай
топтау түрлері қолданылады:
1) шығынның пайда болу орны бойынша (өндіріс, цех, бөлімше т.б);
2) өнімнің, жұмыстың және қызметтің түрлері бойынша;
3) шығындарын өнімнің өзіндік құнына жатқызу әдістері бойынша.
Бұл аталған топтаулармен шектеліп қалмай, жалпы әдебиеттердегі өндіріс
шығындарының топталу тәртіптерін басшылыққа ала отырып,өндіріс шығындарын
жіктеуді мынандай топтар бойынша кеңейте түсудің маңызы зор. Жалпы
әдебиеттерде өндіріс шығындарын:
- жауапкершілік орталықтарына байланысты;
- құрамы бойынша;
- өндіріс үрдісіндегі экономикалық рөлі бойынша;
- өндіріс көлеміне байланысты сипаттамасы бойынша;
- пайда болу кезеңі және өзіндік құнға шығысқа шығарылуы немесе есепті
кезеңдері бойынша;
- тиімділігі бойынша;
- шығындардың түрі бойынша топталатынын ескерсек, жоғарыдағы аталған
топталулардың жеткіліксіз екендігі байқалады.
Шығындар есебін тексергенде өндірістік бөлімшелер (қай цехта немесе қай
учаскіде жетілдірілгенін) және өндіріс түрлері (негізгі, қосалқы) бойынша
қаншалықты жақсы ұйымдастырылғанына көз жеткізу керек. Өндірістік
бөлімшелер мен өндіріс түрлері бойынша есеп және шығындарын жинақтау
бірінші кезекте шаруашылықтың өзі үшін қажетті. Өнімнің өзіндік құнын
бақылауды күшейту мақсатында ресурстардың өз мақсатына орынды жұмсалуын
әрбір шығындар орталығы бойынша бақылау қажет.
Аудиторлық тексеру барысында жауапкершілік орталығы шығынның пайда болу
орнымен сәйкес келмеуі де мүмкін. Егер құрылымдық бөлімшелердің жетекшілері
шығынның деңгейі және жұмыстың соңғы нәтижесі үшін жауап берген жағдайда,
шығынның пайда болу орны мен жауапкершілікті орталығы сәйкес келеді. Бірақ
аудиторлық тәжірибе көрсеткендей жетекшілердің жауапкершілік аймағы мен
басқару қызметінің аймағы шығынның пайда болу орны бойынша тиісті
қызметтерден кең. Басшылық ету жаупкершілігі өндіріс бөлімшелеріне тарайтын
болғандықтан, жаупкершілік орталығы бірнеше шығынның пайда болу орнын
қамтиды.
Аудитор тексеру барысында өнімнің (қызмет, жұмыс) өндірістік өзіндік
құнын құрайтын шығындар олардың экономикалық мағынасына сәкес келесі шығын
топтамаларына баса назар аударуы керек:
1) материалдық шығындар;
2) еңбекақы төлеу шығындары;
3) еңбекақы қорынан аударылатын аударымдар;
4) негізгі құралдардың тозуы;
5) үстеме шығындар.
Аталған шығындар баптары өнімнің өзіндік құнын қалыптастыратын негізгі
көрсеткіштер болғандықтан, тексеру барысында оларға жеке-жеке тоқталуды
талап етеді. Материалдық шығындардың өнімнің өзіндік құнына дұрыс
жатқызылғандығын тексерген кезде, аудитордың мынадай мәселелерге назар
аударуын талап етеді:
- өнімнің (қызмет, жұмыс) өндірістік өзіндік құнына енетін шикізаттың
және материалдардың дұрыс бағаланғандығына;
- шаруашылыұ\қта қабылданған есеп саясатына байланысты бухгалтерлік
есепте материалды сатып алу және дайындау операцияларының дұрыс
көрсетілгендігіне;
- өндіріске пайдаланылған материалдарға ешқандай қатынасы жоқ
шығындардың өзіндік құнға шығысқа шығарылған фактілердің орын
алмағандығына, сондай- ақ өндіріс шоттарына ҚҚС құнын шығысқа шығарған
жағдайына;
- цехтарға, учаскілерге және т.б босатылған, бірақ нақты өндіріске
жұмсалмаған шикізаттардың, материалдардың құнын өнімнің (қызмет,
жұмыс) өндірістік өзіндік құнына ендіру фактілерінің орын
алмағандығына;
- құрылыс, жөндеу (амортизацияға бөлуді қоса) кезінде бөлінбеген табысқа
немесе басқа да қаржыландыру көздеріне шығысқа шығарылғандығына;
- әлеуметтік- мәдени бағыттағы объектілерді сақтауға жұмсалған
материалдардың құны негізгі қызмет шығындарына жатқызылған
жағдайлардың орын алмағандығына жатқызылған жағдайлардың орын
алмағандығына. Басқа шаруашылықтарға көмек көрсету мақсатында
орындалған шығындар осындай тәртіп бойынша көрсетілгендігіне;
- техникалық жағдайлардың және өнім өндіру технологиясының деңгейіне
сәйкес шикізат және материалды жұмсау нормасының дұрыс
белгіленгендігіне;
- қайтарылған қалдықтардың дұрыс бағаланып, шығысқа шығарылғандығына;
- өнімнің өзіндік құнына ендірілген делдалдық қызметті қоса, тауар
биржаларының қызметін төлеу, делдалдық және сыртқы экономикалық
комиссиондық сыйақы төлеу шығындарының негізділігіне;
- өнімнің (қызмет, жұмыс) өндірістік өзіндік құнына қоймадағы және
өндірістегі кем шыққан құндылықтардың құнының кінәлі қызметкерлері
дәледенбеген немесе оны қараудан сот органдары бас тартқан жағдайда
шығысқа шығарылуының заңдылығына;
- шаруашылықтың материалды құндылқтармен бірге сатып алынған
сыйымдылықтар мен орау материалдарының есепте дұрыс көрсетілуіне.
Бұндай кезде егер сыйымдылықтың құны материалдың бағасына енсе, онда
материалдардың нақты өзіндік құнын, сыйымдылықтың құнын, мүмкін болған
жағдайда оларды пайдалану және сату бағасына кемітудің қажет екендігін
есте сақтауы қажет;
- табиғи кему нормасының негізінде кем шыққан және жоғалған
материалдардың құнының дұрыс шығысқа шығарылғандығына;
- материалдық ресурстардың нақты өзіндік құнының, олардың есептік бағасы
бойынша шығысқа шығарылған құнынан ауытқудың негізділігіне.
Жоғарыда аталған материалды шығындармен қатар өзіндік құнның едәуір
бөлігін, кейбір материалдық өндіріс салаларында барлық өндіріс шығындарының
13 жуығын еңбекақы төлеу шығындары алады. Сондықтан өзіндік құнға шығынның
бұл түрінің дұрыс жатқызылуына аудитордың баса назар аударуы қажет. Өнімнің
өзіндік құнына еңбекақы төлеу шығындарын, материалдар шығындары сияқты,
яғни пайда болу орнына байланысты көрсетілетінін ескеруі қажет.
Еңбекақы төлеу бабына шаруашылықтың негізгі өндіріс жұмыскерлеріне
есептелген еңбекақы, өндіріс нәтижелері үшін ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz