Гандидің махатма ретінде қалыптасуы
Мазмұны
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.Гандидің Махатма ретінде қалыптасуы
1.1 Ганди өскен орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2 Ганди азаттық күрес жолында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.Гандизм және оның мәні.
2.1 Гандизм ілімі және оның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Ганди.пацифизмі ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Кіріспе ... ... ... ... ... ... ... ... ... .. 3
1.Гандидің Махатма ретінде қалыптасуы
1.1 Ганди өскен орта ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... . 16
1.2 Ганди азаттық күрес жолында ... ... ... ... ... ... ... ... ... ... 24
2.Гандизм және оның мәні.
2.1 Гандизм ілімі және оның қалыптасуы ... ... ... ... ... ... ... ... ... 33
2.2 Ганди.пацифизмі ... ... ... ... ... ... ... ... . 41
Қорытынды. ... ... ... ... ... ... ... ... ... 43
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихты жасайтын бұқара халық екені бұрыннан белгілі. Бірақ оның символы ретінде жеке адамдар тұрады. Мысалы, соның бірі Мохандас Карамчанд Гандиді айтуымызға болады. Үндістанның саясат санасындағы және саяси өміріндегі символы. Гандидың қайраткерлік және мұрагерлік жолында ерекшелік белгісі қалды, оның халықты отаршылдықтан азат ету және тәуелді елдерді жат елдің қысымнан босатуы, өжеттілікпен күресуін айтуымызға болады /1/.
Қазіргі заманғы өркениетті тарихта Махатма «Ұлы жан», «Бапу», «Ұлттар әкесі» ретінде танымал. Сол кезден бері төрт он жылдық уақыт өтсе де Ганди туралы, Гандидың жеке өміріне деген қызығушылық арта түсуде.
Бүгінгі таңда Гандидың адамзат тарихында зор роль атқарғанын көпшілік мойындауда. Дегенмен, бұл рольді бағалау қиынға соқпақ.
Үндістанның белгілі ақыны, Нобель сыйлығының лауреаты Рабиндранат Тагор Гандиді буддамен салыстыра отырып, оның адамдарға деген сүйіспеншілік күшін былай деп сипаттайды: «Ол бақытсыздыққа ұшыраған жандардың, жұпыны лашық үйлерінің табалдырығын аттаған, олар қай тілде сөйлесе, Ганди де сол тілде сөйлесті, бұл кітаптан алынған цитата емес, бұл шындық. Гандидың шақырған даусына ұлы бастаманың ашылуына Үндістан қайта жанданғандай. Дәл осылай, ерте кездерде Будда да барлық тірі жанның қиналған, қайғыларына ортақтасып шындықты жариялағаны белгілі» /2/.Үндістанның көрнекті мемлекет қайраткері, Үндістан Республикасының алғашқы премьер-министрі Джавахарлал Неру Ганди жайлы ол былай дейді: «Осы бір кішкентай ғана әлсіз адамның бойынан мызғымас болаттай қаттылықты, ешқандай күш-қайратқа ие бола алмайтын, биік болмаса да құз-жартастай... Ол асқан байсалдылықпен өзін қоршаған құрметтеушілікке, қадірлеушіллікке ие болды. Ол әрқашан қарапайым, артық сөз айтпайтын. Оның тыңдаушыларға айтқан сөзі өзінің ашық адам екені, жеке адам ретінде, өзінің ішкі жан дүниесінде сарқылмайтын рухани бұлақ жасырылғандай... Ішкі бейбітшілікті тауып, қоршаған төңіректегілерді онымен сәулелендіріп, өмірдің ирелеңі бар жолымен қорықпай, табанды қадам басты» /3/. Сонымен бірге Джавахарлал Неру Гандиді «Дін адамы» деп атады, бірақ ол ешқашан діншіл болған емес. Себебі Ганди ешқашан діни қауым мүшесі ретінде, не болмаса діни апологет есебінде сөз сөйлемеген. Оның айтуынша: діни тәжірибие және догманың ажыратылуы мүмкін, бірақ барлық діндерде этикалық принципі ортақ.
Қазіргі заманғылар Гандиді «Адамзат ары», әулие, пайғамбар, қасиетті адам деп атайды. Әйтседе олар Үндістанның тәуелсіздігі үшін британ империализміне қарсы күрескен рухани көсем ретінде таниды. Ганди тар мағынада саясатшы ғана емес, Үндістан тәуелсіздік алу жолында, Үндістан Ұлттық Конгрестің рухани басшысы ретінде танымал. Үндістан Ұлттық Конгресінің жетекшілері – Наороджи, Гокхале, Мотилал және Джавахарлал Нерулармен немесе басқа саяси қайраткерлер мен, мысалы: шығыс елдеріндегі өз халқының тәуелсіздігі үшін күрескен,- Сунь Ят-Сен, Кемал Ататүрікпен типологиялық тұрғыда ешқайсысы мен біріктіріп салыстыруға болмайды. Ол тәуелсіздік күресінің жаны болды және ол күрес жолында өзінің бірден-бір әрекетімен қимылдады. Сондықтан да Англиямен келіссөздер жүргізуде Үндістанның атынан өкілетті уәкіл ретінде қатысты. Бүгінгі таңда, Үндістан халқының Гандидың жетекшілігі мен тәуелсіздікке қол жеткізгенін мойындауымыз керек. Гандидың ұлы еңбегі саяси жетекші ретінде антиимпериалистік күресте халықтың тұңғиық сана-сезімінде отаршылдық құлдықты тоқтатуға қабілеттіліктерін арттыруға және шешім қабылдауда үлкен роль атқарды. Ол отаршылдыққа қарсы халықтың белсенді түрде ат салысуына сарқылмайтын бар күш-қайратын бағыттады. Ганди миллиондаған үндістандық шаруалардың, жұмысшылардың, қолөнершілердің тұрмыс, әдет-ғұрып, көңіл-күйін, ойын, ұмтылысын жақсы білді. Ол әрқашан ұлт-азаттық қозғалысқа қатысушы қарапайым халықтың жүрегінен тура жолға түсуіне жол салып беріп отырды. Англия, Оңтүстік Африка, Үндістан сияқты үш ірі мемлекеттің арасына шиыр-шиыр жол салған, туған халқының тәуелсіздігі мен ұлтық дамуы үшін күресе жүріп, осы күрес жолын, әдісін, бағыт-бағдарын үндістандықтардың қайсарлығы мен батырлығы Гандидың көрнекті лидер және ұлылығына негізделді.
Ганди ілімі мен жеке өмірі шығыс қайраткерлеріне өте зор ықпал етті. Ганди әдістері Африка халқының азаттық қозғалысында кең ауқымды түрде тарады. Кваме Нкруме тікелей мәлімдеме жасады: «Көп нәрсені мен ұлы Махатма Ганди идеяларын пайдалана отырып жасадым» - дейді. /4/. Гандизм принциптер мен идеялары Америкадағы негрлердің сегрецияны және нәсілдік кемсітушілікті жоюға үлкен күш берді. Ал Мартин Лютер Кинг Ганди жайлы былай деп көрсетеді: «қоғамдық өзгерістерде сүйіспеншілік Гандидың ең күшті қаруы болды. Дәл осы Ганди қолданатын сүйіспеншілік пен зорлық-зомбылықтың мәні мен көптеген айлар бойы іздеген әлеуметтік реформада әдісті таптым. Зорлық-зомбылық қысым көрген халықтың азаттық үшін күресіндегі бұл өте дұрыс жеке моральды және тәжірибе жүзіндегі әдіс екенін түсіндім». Махатма Ганди есімі тек гуманистік идеаларына ғана емес бүкіл әлем адамдарына қымбат есім. Ганди халықтар арасында достық қарым-қатынастың тең дәрежеде бірігуіне шақырды. Оның реалистік тұрғыда бейбітшілік үшін, мемлекеттер арасындағы істерде соғысты болдырмауға, күш көрсетпеуге жол ашылатынын көрсетті. Гандидың идеялары әскери қарсылық көрсету насихатында, Үндістанның жалпы ұйымдарында көптеген елдерде, континентте бейбітшілікті сақтау мақсатында пайдаланып, Махатма Гандидың бейбітшілік, татулық, тыныштықты сақтауға ұмтылу мұраты үлкен ықпал етті. Қоғамдық саяси қайраткер ретінде оның өмірі туралы баяндау тек академиялық қызығушылықты ғана емес, отаршылдық қанауға және ұлттық зорлық-зомбылыққа карсы күрескен гуманистік ойшылдығына бүкіл әлем жұртшылығы үлкен сыйластықтарын білдірді.
Диплом тақырыбының зерттелу дәрежесі. Бұрынғы Кеңестік тарихнамада
жалпы Үндістан тарихы, соның ішінде тікелей Махатма Ганди өмірі, саяси жолына арнаған зерттеулер жетерлік.
Ұлы Отан соғысы Үндістаннан информациялар алуды қиындатып, белгілі бір жағдайда Үндістанның қазіргі заман тарихын, ғылыми зерттеудің мүмкіндіктерін шектеді. Бірақ соғыс аяқтала салысы мен, үнді халқының ұлт азаттық қозғалысының көтерілуіне байланысты Үндістанда болып жатқан оқиғаларға қызығушылық ерекше өсті. Үндістанның тәуелсіздік алуы, үнді Республикасы мен Кеңес Одағы арасында сол кезде жақсы ынтымақтастық орнауы әсіресе мәдени айырбастың кең көлемде жүруі, осының бәрі қосылып, Үндістанның қазіргі заманғы тарихын зерттеу үшін кең перспективалар ашты. Соның ішінде Махатма Гандидың тарихи роліне де терең және жан-жақты талдау жасалына басталды.
1956 жылы «Новое время» журналы академик Е.М.Жуковтың «Об исторической роли Махатми Ганди» деген ашық хаты жарияланды. Дәл осы жылы «Международная жизнь» журналына академик А.А.Губердің осыған ұқсас материалы жарық көрді. Бұлардан кейін А.М.Дыяков, И.М.Рейснера сияқты ғалымдардың «Роль Ганди в Национально-освободительной борьбе народов Индии» деген зерттеулері дүниеге келді. Бұл публикацияларды гандизм, Гандидың азаттық қозғалысындағы ролі туралы терең зерттеулердің қажеттілігі айтылды. Бұлардың пікірлері басқа ғалымдар үшін маңызды стимул болды.
1950 жылдардың соңына қарай жинақталған тәжірибелер Гандидың қызметі мен көзқарастарына ғылыми-объективтік талдау жасауға мүмкіндік берді. Сол кезде жарық көрген «Үндістанның қазіргі заман тарихы» деп аталатын капиталды еңбекте үлкен фактілік материалдар негізінде М.Гандидың Үнділердің ұлттық тәуелсідігі үшін сіңірген еңбегі толығынан көрсетілді және қате түсініктер артта қалды.
1959 ж. КСРО-да Гандидің 90-жылдығы аталып өтіп, осыған орай оның «Моя жизнь» деген кітабы қайта басылып шықты және бір қатар статьялар жарық көрді. Ал, 1962 жылы А.В.Горев бастаған ғалымдар қаламынан үлкен көлемді зерттеу «Философские взгляды М.К.Ганди» жарық көрді. Бұдан басқа Ганди және гандизм туралы материалдар үлкен совет энциклопедиясы, педогогикалық энциклопедиясы, философиялық энциклопедиясы және философиялық сөздіктерде жариялана бастады. М.Гандидың 100 жылдығына орай О.В.Мартышинаның «Политические взгляды Ганди» кітаптары басылып шықты. М.Ганди туралы маңызды зерттеулер қатарына Ульяновтың «Политические портреты» еңбегін жатқызуға болады. Ол 1980 жылы баспадан жарық көріп Махатма Ганди туралы бүкіл өмір жолын зерттейтін, айтулы еңбектерінің жолын зерттейтін айтулы еңбектің бірі Горевтің «М.Ганди» болып табылады. Бұл еңбек М.Гандидың балалық шағынан бастап, оның мұраларының жүзеге асырылуына дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеудің хранологиялық шегі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты Махатма Гандидің күрескер ретінде қалыптасуын, Гандизм мәнің жан-жақты ашып қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысының мақсатына сай төмендегідей міндеттер алға қойылып отыр.
- Гандидің ұлт-азаттық күрескер ретінде қалыптасу жолына талдау жасау;
- Гандизм ілімін мәнің ашу;
- Гандидің пацифистік іліміне жан-жақты сипатама беру;
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Тақырыптың өзектілігі. Тарихты жасайтын бұқара халық екені бұрыннан белгілі. Бірақ оның символы ретінде жеке адамдар тұрады. Мысалы, соның бірі Мохандас Карамчанд Гандиді айтуымызға болады. Үндістанның саясат санасындағы және саяси өміріндегі символы. Гандидың қайраткерлік және мұрагерлік жолында ерекшелік белгісі қалды, оның халықты отаршылдықтан азат ету және тәуелді елдерді жат елдің қысымнан босатуы, өжеттілікпен күресуін айтуымызға болады /1/.
Қазіргі заманғы өркениетті тарихта Махатма «Ұлы жан», «Бапу», «Ұлттар әкесі» ретінде танымал. Сол кезден бері төрт он жылдық уақыт өтсе де Ганди туралы, Гандидың жеке өміріне деген қызығушылық арта түсуде.
Бүгінгі таңда Гандидың адамзат тарихында зор роль атқарғанын көпшілік мойындауда. Дегенмен, бұл рольді бағалау қиынға соқпақ.
Үндістанның белгілі ақыны, Нобель сыйлығының лауреаты Рабиндранат Тагор Гандиді буддамен салыстыра отырып, оның адамдарға деген сүйіспеншілік күшін былай деп сипаттайды: «Ол бақытсыздыққа ұшыраған жандардың, жұпыны лашық үйлерінің табалдырығын аттаған, олар қай тілде сөйлесе, Ганди де сол тілде сөйлесті, бұл кітаптан алынған цитата емес, бұл шындық. Гандидың шақырған даусына ұлы бастаманың ашылуына Үндістан қайта жанданғандай. Дәл осылай, ерте кездерде Будда да барлық тірі жанның қиналған, қайғыларына ортақтасып шындықты жариялағаны белгілі» /2/.Үндістанның көрнекті мемлекет қайраткері, Үндістан Республикасының алғашқы премьер-министрі Джавахарлал Неру Ганди жайлы ол былай дейді: «Осы бір кішкентай ғана әлсіз адамның бойынан мызғымас болаттай қаттылықты, ешқандай күш-қайратқа ие бола алмайтын, биік болмаса да құз-жартастай... Ол асқан байсалдылықпен өзін қоршаған құрметтеушілікке, қадірлеушіллікке ие болды. Ол әрқашан қарапайым, артық сөз айтпайтын. Оның тыңдаушыларға айтқан сөзі өзінің ашық адам екені, жеке адам ретінде, өзінің ішкі жан дүниесінде сарқылмайтын рухани бұлақ жасырылғандай... Ішкі бейбітшілікті тауып, қоршаған төңіректегілерді онымен сәулелендіріп, өмірдің ирелеңі бар жолымен қорықпай, табанды қадам басты» /3/. Сонымен бірге Джавахарлал Неру Гандиді «Дін адамы» деп атады, бірақ ол ешқашан діншіл болған емес. Себебі Ганди ешқашан діни қауым мүшесі ретінде, не болмаса діни апологет есебінде сөз сөйлемеген. Оның айтуынша: діни тәжірибие және догманың ажыратылуы мүмкін, бірақ барлық діндерде этикалық принципі ортақ.
Қазіргі заманғылар Гандиді «Адамзат ары», әулие, пайғамбар, қасиетті адам деп атайды. Әйтседе олар Үндістанның тәуелсіздігі үшін британ империализміне қарсы күрескен рухани көсем ретінде таниды. Ганди тар мағынада саясатшы ғана емес, Үндістан тәуелсіздік алу жолында, Үндістан Ұлттық Конгрестің рухани басшысы ретінде танымал. Үндістан Ұлттық Конгресінің жетекшілері – Наороджи, Гокхале, Мотилал және Джавахарлал Нерулармен немесе басқа саяси қайраткерлер мен, мысалы: шығыс елдеріндегі өз халқының тәуелсіздігі үшін күрескен,- Сунь Ят-Сен, Кемал Ататүрікпен типологиялық тұрғыда ешқайсысы мен біріктіріп салыстыруға болмайды. Ол тәуелсіздік күресінің жаны болды және ол күрес жолында өзінің бірден-бір әрекетімен қимылдады. Сондықтан да Англиямен келіссөздер жүргізуде Үндістанның атынан өкілетті уәкіл ретінде қатысты. Бүгінгі таңда, Үндістан халқының Гандидың жетекшілігі мен тәуелсіздікке қол жеткізгенін мойындауымыз керек. Гандидың ұлы еңбегі саяси жетекші ретінде антиимпериалистік күресте халықтың тұңғиық сана-сезімінде отаршылдық құлдықты тоқтатуға қабілеттіліктерін арттыруға және шешім қабылдауда үлкен роль атқарды. Ол отаршылдыққа қарсы халықтың белсенді түрде ат салысуына сарқылмайтын бар күш-қайратын бағыттады. Ганди миллиондаған үндістандық шаруалардың, жұмысшылардың, қолөнершілердің тұрмыс, әдет-ғұрып, көңіл-күйін, ойын, ұмтылысын жақсы білді. Ол әрқашан ұлт-азаттық қозғалысқа қатысушы қарапайым халықтың жүрегінен тура жолға түсуіне жол салып беріп отырды. Англия, Оңтүстік Африка, Үндістан сияқты үш ірі мемлекеттің арасына шиыр-шиыр жол салған, туған халқының тәуелсіздігі мен ұлтық дамуы үшін күресе жүріп, осы күрес жолын, әдісін, бағыт-бағдарын үндістандықтардың қайсарлығы мен батырлығы Гандидың көрнекті лидер және ұлылығына негізделді.
Ганди ілімі мен жеке өмірі шығыс қайраткерлеріне өте зор ықпал етті. Ганди әдістері Африка халқының азаттық қозғалысында кең ауқымды түрде тарады. Кваме Нкруме тікелей мәлімдеме жасады: «Көп нәрсені мен ұлы Махатма Ганди идеяларын пайдалана отырып жасадым» - дейді. /4/. Гандизм принциптер мен идеялары Америкадағы негрлердің сегрецияны және нәсілдік кемсітушілікті жоюға үлкен күш берді. Ал Мартин Лютер Кинг Ганди жайлы былай деп көрсетеді: «қоғамдық өзгерістерде сүйіспеншілік Гандидың ең күшті қаруы болды. Дәл осы Ганди қолданатын сүйіспеншілік пен зорлық-зомбылықтың мәні мен көптеген айлар бойы іздеген әлеуметтік реформада әдісті таптым. Зорлық-зомбылық қысым көрген халықтың азаттық үшін күресіндегі бұл өте дұрыс жеке моральды және тәжірибе жүзіндегі әдіс екенін түсіндім». Махатма Ганди есімі тек гуманистік идеаларына ғана емес бүкіл әлем адамдарына қымбат есім. Ганди халықтар арасында достық қарым-қатынастың тең дәрежеде бірігуіне шақырды. Оның реалистік тұрғыда бейбітшілік үшін, мемлекеттер арасындағы істерде соғысты болдырмауға, күш көрсетпеуге жол ашылатынын көрсетті. Гандидың идеялары әскери қарсылық көрсету насихатында, Үндістанның жалпы ұйымдарында көптеген елдерде, континентте бейбітшілікті сақтау мақсатында пайдаланып, Махатма Гандидың бейбітшілік, татулық, тыныштықты сақтауға ұмтылу мұраты үлкен ықпал етті. Қоғамдық саяси қайраткер ретінде оның өмірі туралы баяндау тек академиялық қызығушылықты ғана емес, отаршылдық қанауға және ұлттық зорлық-зомбылыққа карсы күрескен гуманистік ойшылдығына бүкіл әлем жұртшылығы үлкен сыйластықтарын білдірді.
Диплом тақырыбының зерттелу дәрежесі. Бұрынғы Кеңестік тарихнамада
жалпы Үндістан тарихы, соның ішінде тікелей Махатма Ганди өмірі, саяси жолына арнаған зерттеулер жетерлік.
Ұлы Отан соғысы Үндістаннан информациялар алуды қиындатып, белгілі бір жағдайда Үндістанның қазіргі заман тарихын, ғылыми зерттеудің мүмкіндіктерін шектеді. Бірақ соғыс аяқтала салысы мен, үнді халқының ұлт азаттық қозғалысының көтерілуіне байланысты Үндістанда болып жатқан оқиғаларға қызығушылық ерекше өсті. Үндістанның тәуелсіздік алуы, үнді Республикасы мен Кеңес Одағы арасында сол кезде жақсы ынтымақтастық орнауы әсіресе мәдени айырбастың кең көлемде жүруі, осының бәрі қосылып, Үндістанның қазіргі заманғы тарихын зерттеу үшін кең перспективалар ашты. Соның ішінде Махатма Гандидың тарихи роліне де терең және жан-жақты талдау жасалына басталды.
1956 жылы «Новое время» журналы академик Е.М.Жуковтың «Об исторической роли Махатми Ганди» деген ашық хаты жарияланды. Дәл осы жылы «Международная жизнь» журналына академик А.А.Губердің осыған ұқсас материалы жарық көрді. Бұлардан кейін А.М.Дыяков, И.М.Рейснера сияқты ғалымдардың «Роль Ганди в Национально-освободительной борьбе народов Индии» деген зерттеулері дүниеге келді. Бұл публикацияларды гандизм, Гандидың азаттық қозғалысындағы ролі туралы терең зерттеулердің қажеттілігі айтылды. Бұлардың пікірлері басқа ғалымдар үшін маңызды стимул болды.
1950 жылдардың соңына қарай жинақталған тәжірибелер Гандидың қызметі мен көзқарастарына ғылыми-объективтік талдау жасауға мүмкіндік берді. Сол кезде жарық көрген «Үндістанның қазіргі заман тарихы» деп аталатын капиталды еңбекте үлкен фактілік материалдар негізінде М.Гандидың Үнділердің ұлттық тәуелсідігі үшін сіңірген еңбегі толығынан көрсетілді және қате түсініктер артта қалды.
1959 ж. КСРО-да Гандидің 90-жылдығы аталып өтіп, осыған орай оның «Моя жизнь» деген кітабы қайта басылып шықты және бір қатар статьялар жарық көрді. Ал, 1962 жылы А.В.Горев бастаған ғалымдар қаламынан үлкен көлемді зерттеу «Философские взгляды М.К.Ганди» жарық көрді. Бұдан басқа Ганди және гандизм туралы материалдар үлкен совет энциклопедиясы, педогогикалық энциклопедиясы, философиялық энциклопедиясы және философиялық сөздіктерде жариялана бастады. М.Гандидың 100 жылдығына орай О.В.Мартышинаның «Политические взгляды Ганди» кітаптары басылып шықты. М.Ганди туралы маңызды зерттеулер қатарына Ульяновтың «Политические портреты» еңбегін жатқызуға болады. Ол 1980 жылы баспадан жарық көріп Махатма Ганди туралы бүкіл өмір жолын зерттейтін, айтулы еңбектерінің жолын зерттейтін айтулы еңбектің бірі Горевтің «М.Ганди» болып табылады. Бұл еңбек М.Гандидың балалық шағынан бастап, оның мұраларының жүзеге асырылуына дейінгі аралықты қамтиды.
Зерттеудің хранологиялық шегі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың ортасына дейінгі аралықты қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты Махатма Гандидің күрескер ретінде қалыптасуын, Гандизм мәнің жан-жақты ашып қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысының мақсатына сай төмендегідей міндеттер алға қойылып отыр.
- Гандидің ұлт-азаттық күрескер ретінде қалыптасу жолына талдау жасау;
- Гандизм ілімін мәнің ашу;
- Гандидің пацифистік іліміне жан-жақты сипатама беру;
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.
Мазмұны
Кіріспе ----------------
---------------------- 3
1.Гандидің Махатма ретінде қалыптасуы
1.1 Ганди өскен орта -------------------------
---------------- 16
1.2 Ганди азаттық күрес жолында -----------------------------------
----- 24
2.Гандизм және оның мәні.
2.1 Гандизм ілімі және оның қалыптасуы -----------------------------------
33
2.2 Ганди-пацифизмі -----------------
---------------- 41
Қорытынды. --------------
--------------------- 43
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихты жасайтын бұқара халық екені бұрыннан
белгілі. Бірақ оның символы ретінде жеке адамдар тұрады. Мысалы, соның бірі
Мохандас Карамчанд Гандиді айтуымызға болады. Үндістанның саясат
санасындағы және саяси өміріндегі символы. Гандидың қайраткерлік және
мұрагерлік жолында ерекшелік белгісі қалды, оның халықты отаршылдықтан азат
ету және тәуелді елдерді жат елдің қысымнан босатуы, өжеттілікпен күресуін
айтуымызға болады 1.
Қазіргі заманғы өркениетті тарихта Махатма Ұлы жан, Бапу, Ұлттар
әкесі ретінде танымал. Сол кезден бері төрт он жылдық уақыт өтсе де Ганди
туралы, Гандидың жеке өміріне деген қызығушылық арта түсуде.
Бүгінгі таңда Гандидың адамзат тарихында зор роль атқарғанын көпшілік
мойындауда. Дегенмен, бұл рольді бағалау қиынға соқпақ.
Үндістанның белгілі ақыны, Нобель сыйлығының лауреаты Рабиндранат Тагор
Гандиді буддамен салыстыра отырып, оның адамдарға деген сүйіспеншілік күшін
былай деп сипаттайды: Ол бақытсыздыққа ұшыраған жандардың, жұпыны лашық
үйлерінің табалдырығын аттаған, олар қай тілде сөйлесе, Ганди де сол тілде
сөйлесті, бұл кітаптан алынған цитата емес, бұл шындық. Гандидың шақырған
даусына ұлы бастаманың ашылуына Үндістан қайта жанданғандай. Дәл осылай,
ерте кездерде Будда да барлық тірі жанның қиналған, қайғыларына ортақтасып
шындықты жариялағаны белгілі 2.Үндістанның көрнекті мемлекет қайраткері,
Үндістан Республикасының алғашқы премьер-министрі Джавахарлал Неру Ганди
жайлы ол былай дейді: Осы бір кішкентай ғана әлсіз адамның бойынан
мызғымас болаттай қаттылықты, ешқандай күш-қайратқа ие бола алмайтын, биік
болмаса да құз-жартастай... Ол асқан байсалдылықпен өзін қоршаған
құрметтеушілікке, қадірлеушіллікке ие болды. Ол әрқашан қарапайым, артық
сөз айтпайтын. Оның тыңдаушыларға айтқан сөзі өзінің ашық адам екені, жеке
адам ретінде, өзінің ішкі жан дүниесінде сарқылмайтын рухани бұлақ
жасырылғандай... Ішкі бейбітшілікті тауып, қоршаған төңіректегілерді
онымен сәулелендіріп, өмірдің ирелеңі бар жолымен қорықпай, табанды қадам
басты 3. Сонымен бірге Джавахарлал Неру Гандиді Дін адамы деп атады,
бірақ ол ешқашан діншіл болған емес. Себебі Ганди ешқашан діни қауым мүшесі
ретінде, не болмаса діни апологет есебінде сөз сөйлемеген. Оның айтуынша:
діни тәжірибие және догманың ажыратылуы мүмкін, бірақ барлық діндерде
этикалық принципі ортақ.
Қазіргі заманғылар Гандиді Адамзат ары, әулие, пайғамбар, қасиетті
адам деп атайды. Әйтседе олар Үндістанның тәуелсіздігі үшін британ
империализміне қарсы күрескен рухани көсем ретінде таниды. Ганди тар
мағынада саясатшы ғана емес, Үндістан тәуелсіздік алу жолында, Үндістан
Ұлттық Конгрестің рухани басшысы ретінде танымал. Үндістан Ұлттық
Конгресінің жетекшілері – Наороджи, Гокхале, Мотилал және Джавахарлал
Нерулармен немесе басқа саяси қайраткерлер мен, мысалы: шығыс елдеріндегі
өз халқының тәуелсіздігі үшін күрескен,- Сунь Ят-Сен, Кемал Ататүрікпен
типологиялық тұрғыда ешқайсысы мен біріктіріп салыстыруға болмайды. Ол
тәуелсіздік күресінің жаны болды және ол күрес жолында өзінің бірден-бір
әрекетімен қимылдады. Сондықтан да Англиямен келіссөздер жүргізуде
Үндістанның атынан өкілетті уәкіл ретінде қатысты. Бүгінгі таңда, Үндістан
халқының Гандидың жетекшілігі мен тәуелсіздікке қол жеткізгенін
мойындауымыз керек. Гандидың ұлы еңбегі саяси жетекші ретінде
антиимпериалистік күресте халықтың тұңғиық сана-сезімінде отаршылдық
құлдықты тоқтатуға қабілеттіліктерін арттыруға және шешім қабылдауда үлкен
роль атқарды. Ол отаршылдыққа қарсы халықтың белсенді түрде ат салысуына
сарқылмайтын бар күш-қайратын бағыттады. Ганди миллиондаған үндістандық
шаруалардың, жұмысшылардың, қолөнершілердің тұрмыс, әдет-ғұрып, көңіл-
күйін, ойын, ұмтылысын жақсы білді. Ол әрқашан ұлт-азаттық қозғалысқа
қатысушы қарапайым халықтың жүрегінен тура жолға түсуіне жол салып беріп
отырды. Англия, Оңтүстік Африка, Үндістан сияқты үш ірі мемлекеттің арасына
шиыр-шиыр жол салған, туған халқының тәуелсіздігі мен ұлтық дамуы үшін
күресе жүріп, осы күрес жолын, әдісін, бағыт-бағдарын үндістандықтардың
қайсарлығы мен батырлығы Гандидың көрнекті лидер және ұлылығына негізделді.
Ганди ілімі мен жеке өмірі шығыс қайраткерлеріне өте зор ықпал етті.
Ганди әдістері Африка халқының азаттық қозғалысында кең ауқымды түрде
тарады. Кваме Нкруме тікелей мәлімдеме жасады: Көп нәрсені мен ұлы Махатма
Ганди идеяларын пайдалана отырып жасадым - дейді. 4. Гандизм принциптер
мен идеялары Америкадағы негрлердің сегрецияны және нәсілдік кемсітушілікті
жоюға үлкен күш берді. Ал Мартин Лютер Кинг Ганди жайлы былай деп
көрсетеді: қоғамдық өзгерістерде сүйіспеншілік Гандидың ең күшті қаруы
болды. Дәл осы Ганди қолданатын сүйіспеншілік пен зорлық-зомбылықтың мәні
мен көптеген айлар бойы іздеген әлеуметтік реформада әдісті таптым. Зорлық-
зомбылық қысым көрген халықтың азаттық үшін күресіндегі бұл өте дұрыс жеке
моральды және тәжірибе жүзіндегі әдіс екенін түсіндім. Махатма Ганди есімі
тек гуманистік идеаларына ғана емес бүкіл әлем адамдарына қымбат есім.
Ганди халықтар арасында достық қарым-қатынастың тең дәрежеде бірігуіне
шақырды. Оның реалистік тұрғыда бейбітшілік үшін, мемлекеттер арасындағы
істерде соғысты болдырмауға, күш көрсетпеуге жол ашылатынын көрсетті.
Гандидың идеялары әскери қарсылық көрсету насихатында, Үндістанның жалпы
ұйымдарында көптеген елдерде, континентте бейбітшілікті сақтау мақсатында
пайдаланып, Махатма Гандидың бейбітшілік, татулық, тыныштықты сақтауға
ұмтылу мұраты үлкен ықпал етті. Қоғамдық саяси қайраткер ретінде оның өмірі
туралы баяндау тек академиялық қызығушылықты ғана емес, отаршылдық қанауға
және ұлттық зорлық-зомбылыққа карсы күрескен гуманистік ойшылдығына бүкіл
әлем жұртшылығы үлкен сыйластықтарын білдірді.
Диплом тақырыбының зерттелу дәрежесі. Бұрынғы Кеңестік тарихнамада
жалпы Үндістан тарихы, соның ішінде тікелей Махатма Ганди өмірі, саяси
жолына арнаған зерттеулер жетерлік.
Ұлы Отан соғысы Үндістаннан информациялар алуды қиындатып, белгілі бір
жағдайда Үндістанның қазіргі заман тарихын, ғылыми зерттеудің
мүмкіндіктерін шектеді. Бірақ соғыс аяқтала салысы мен, үнді халқының ұлт
азаттық қозғалысының көтерілуіне байланысты Үндістанда болып жатқан
оқиғаларға қызығушылық ерекше өсті. Үндістанның тәуелсіздік алуы, үнді
Республикасы мен Кеңес Одағы арасында сол кезде жақсы ынтымақтастық орнауы
әсіресе мәдени айырбастың кең көлемде жүруі, осының бәрі қосылып,
Үндістанның қазіргі заманғы тарихын зерттеу үшін кең перспективалар ашты.
Соның ішінде Махатма Гандидың тарихи роліне де терең және жан-жақты талдау
жасалына басталды.
1956 жылы Новое время журналы академик Е.М.Жуковтың Об исторической
роли Махатми Ганди деген ашық хаты жарияланды. Дәл осы жылы Международная
жизнь журналына академик А.А.Губердің осыған ұқсас материалы жарық көрді.
Бұлардан кейін А.М.Дыяков, И.М.Рейснера сияқты ғалымдардың Роль Ганди в
Национально-освободительной борьбе народов Индии деген зерттеулері дүниеге
келді. Бұл публикацияларды гандизм, Гандидың азаттық қозғалысындағы ролі
туралы терең зерттеулердің қажеттілігі айтылды. Бұлардың пікірлері басқа
ғалымдар үшін маңызды стимул болды.
1950 жылдардың соңына қарай жинақталған тәжірибелер Гандидың қызметі
мен көзқарастарына ғылыми-объективтік талдау жасауға мүмкіндік берді. Сол
кезде жарық көрген Үндістанның қазіргі заман тарихы деп аталатын
капиталды еңбекте үлкен фактілік материалдар негізінде М.Гандидың
Үнділердің ұлттық тәуелсідігі үшін сіңірген еңбегі толығынан көрсетілді
және қате түсініктер артта қалды.
1959 ж. КСРО-да Гандидің 90-жылдығы аталып өтіп, осыған орай оның Моя
жизнь деген кітабы қайта басылып шықты және бір қатар статьялар жарық
көрді. Ал, 1962 жылы А.В.Горев бастаған ғалымдар қаламынан үлкен көлемді
зерттеу Философские взгляды М.К.Ганди жарық көрді. Бұдан басқа Ганди және
гандизм туралы материалдар үлкен совет энциклопедиясы, педогогикалық
энциклопедиясы, философиялық энциклопедиясы және философиялық сөздіктерде
жариялана бастады. М.Гандидың 100 жылдығына орай О.В.Мартышинаның
Политические взгляды Ганди кітаптары басылып шықты. М.Ганди туралы
маңызды зерттеулер қатарына Ульяновтың Политические портреты еңбегін
жатқызуға болады. Ол 1980 жылы баспадан жарық көріп Махатма Ганди туралы
бүкіл өмір жолын зерттейтін, айтулы еңбектерінің жолын зерттейтін айтулы
еңбектің бірі Горевтің М.Ганди болып табылады. Бұл еңбек М.Гандидың
балалық шағынан бастап, оның мұраларының жүзеге асырылуына дейінгі аралықты
қамтиды.
Зерттеудің хранологиялық шегі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың ортасына
дейінгі аралықты қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты Махатма Гандидің күрескер ретінде
қалыптасуын, Гандизм мәнің жан-жақты ашып қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысының мақсатына сай төмендегідей міндеттер алға қойылып
отыр.
- Гандидің ұлт-азаттық күрескер ретінде қалыптасу жолына талдау жасау;
- Гандизм ілімін мәнің ашу;
- Гандидің пацифистік іліміне жан-жақты сипатама беру;
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың
мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Гандидің Махатма ретінде қалыптасуы
1. Ганди өскен орта
Мохандас Карамчанд Ганди 1869 жылы қазанның екісінде Үндістанның -
өте күрделі салт-дәстүрлі кішкентай Катхиавад деп аталатын Солтүстік-батыс
түбекте орналасқан Порбандар князьдігінде дүниеге келген. Гандилер ата-
бабасы индуизм дінінің үшінші кастасы бания кастасына жатады. Олар бір
кездері бақташы болған. Соңғы ұрпақ өкілдері атасынан бастап, Катхиавар
князьдіктерінің бірсыпырасында бас министр қызметін атқарған. Атасы
Оттамчанд Ганди, оны Ота Ганди деп атаған. Ол өте бірбеткей, қайтпас адам
болған. Ота Ганди әйелі қайтыс болып, екінші рет үйленген. Бірінші әйелінен
төрт ұл, екінші әйелінен екі ұл көреді. Бірақ Ота Ганди балаларының
ешқайсысын бөліп жарған емес. Сондықтан олар екі анадан туғандарын білмей,
бір ананың баласындай тату болған. Осы алты ағайынның бесіншісі Карамчанд
Ганди, оны адамдар Каба Ганди деп атап кеткен. Карамчанд Ганди – Мохандас
Гандидың әкесі. Әкесінің мансабы – диван. (Үнді феодалдарының
сарайларындағы Жоғары Кеңес, өз алдына бөлек министр және жалпы ірі
шенеунік). Каба Ганди төрт рет үйленген. Бастапқы үш әйелі қайтыс болған.
Бірінші және үшінші әйелінен екі қыз қалған. Төртінші әйелі Путлибай оған
бір қыз және үш ұл сүйдірді. Мохандас Ганди – Путлибайдан туған үйдің
кенжесі.
Әкесі Каба Ганди – Раджастхан сотының мүшесі болған. Біраз уақыт
Раджкотта, Ванканерде бас министр қызметін атқарған. Каба Ганди сол кездегі
үнді князьдігіндегі жергілікті әкімшілік өкілдері секілді, балаларына
әжептеуір ағылшын білімін, ағылшындар ортасында өзін-өзі қалай ұстау керек
екенін, ағылшын әкімшілігінде жұмыс жүргізе білу, ағылшындықтардың киім
киюі, сөйлеу мәнерін үйренуге баулыды. Ганди отбасы Оңтүстік Үндістан
князьдігінің білімді ортасына жатты, бірақ мәдениет өкілдеріне немесе
жергілікті бай ақсүйектерге жатпады. Мохандастың ағаларының бірі – заңгер,
бірі – полиция инспекторы болды. Мохандастың әкесі тірі кезінде жергілікті
ағылшын орта мектебінде оқыды. Әкесі Гандиді князьдағы премьер-министірдің
қызметіне дайындады. Ганди әкесінен әкімшілік-басқару қабілетін, ер
мінезділігін өзіне алды.
Гандидің айтуы бойынша: Әкесі ешқандай білім алмаған тек мол тәжірибе
жинақтаған, әрі кеткенде гуджарат мектебінің бесінші сыныбына дейін оқыған.
Тарих және география пәндерінен мүлде хабарсыз еді. Бірақ өмірден
жинақтаған мол тәжірибесі небір қиын мәселелерді шешуге және жүздеген
адамдарды басқаруға септігін тигізді. Гандидың өзі: Әкем ешқашан байлыққа
қызыққан, ұмтылған емес еді - деп есіне алады. А.В.Горев Гандидың әкесі
жайлы былай деп жазады: Карамчанд Ганди – адамгершілігі мол, өжет, тік
мінезді, көбіне осы мінезімен ағылшын резиденттерімен қарсы жан-жалдасып
қала берген. Әкесінің діни дәрісі аз еді, дегенмен мінәжатханаларға барып,
діни уағыз тыңдағандықтан көптеген индустарға тән діни тәлімі болды 5.
Анасы Путлибай дінге сенгіш, діндар адам болады және де ұлы М.К.Гандиде
солай тәрбиеледі. Зерттеушілердің айтуы бойынша: Ганди өз анасынан және
ереже бойынша үнді қағида афоризмінде жазылған. Нет ничего выше истины
қағидасын үнемі есінен шығармаған. Сонымен қатар ол зиян келтірмеу және
зорлық көрсетпеу өте жоғары мейірбандық болып саналатынын ұғып алды (ахинса
парамо дхарма). Үндістанның барлық бөліктеріндегі үндістер арасында жалпыға
бірдей соңғы ереже, тәжірибе жүзінде әсіресе джайнистер мен вайшнавистерге
қатаң түрде қолданылады.
Ганди отбасында барлық діни дәстүрлер қатаң сақталынды. Анасы құлшылық
етіп алмайынша тамақ туралы тіпті ойламайтын. Вишнуиттердің мінәжатханасы
хавелиге күн сайын барып тұруды өзіне парыз санаған. Ол небір қатаң діни
ғұрыптарды ант-су ішіп мойнына алатын және оларды бұлжытпай сөзсіз
орындайтын. М.К.Ганди Менің өмірім атты кітабында анасы жайлы былай деп
есіне алады: Шешем әулие әйел ретінде есімде қалды. Бірде анасы чандраяма
кезінде қатты сырқаттанып қалады, бірақ сырқатта оның оразасын бұза алған
жоқ. Екі-үш күн қатарынан ораза ұстау ол үшін түк те емес еді. Тіпті
чатурмас кезінде күніне бір рет тамақтануға дағдыланған болатын. 6 Бұған
да қанағаттанбай, бір чатурмас кезінде ол күнара ауыз бекітетін еді. Кемесі
бір чатурмас кезінде күннің көзін көрмейінше нәр тартпасқа ант ететін.
Ондай күндерді біз, балалар, күннің көзі көріне қалса, шешемізге айта
қояйық деп, аспаннан көз алмайтынбыз.
Жауын-шашын күндерінде күннің көзінің мүлде көрінбей қоятыны бәрімізге
белгілі. Аяқ астынан бір көріне қалғаннын шешемізге айтайық деп алды-
артымызға қарамай жан ұшыра жүгіретініміз де әлі есімде. Өз көзімен көрмек
болып, ол да жүгіре басып келіп еді, бірақ күнің көзі бұлт тасасынан өтіп
кетіп, шешем тамақтана алмай қалды. Оқасы жоқ - деді ол жайрандап, -
бүгін менің тамақ ішкенімді құдай қаламаған ғой. Сосын қайтып келіп
парызын өтей берді. Негізі анасы Гандидың жарық дүниеде ақиқаттан артық,
ақиқаттан жоғары ештеңе жоқ екенін әрқашан ескертіп, түсіндіріп отырады.
Гандилар отбасында дәстүрлі діндердівайшнавизмді ұстанды. Ұлы пендені
жаратқан ием құдай орнатты деп сенімдерін белгісіз абсолют ретінде қабыл
алмау, танымал атрибуттар шегінен шығу деп санаған. Бұл сенімділіктерін
құдайшылдық пен өз пайдасынан бас тарту деп сипаттайды. Шіркеулерде құдайға
қызмет ету, киелі обет қабылдау, әртүрлі қасиетті мерекелерде (күндерде)
пост сақтау бәрі-бәрі құдайшыл вайшнавистің діни тәжірибесі осымен аяқталып
отырған. Ганди осындай атмосферада туылып, осындай ортада өсті. Ганди туып-
өскен жерде басқа діни сенімдер – джайнистер, мұсылмандар және
зороастрийлер өмір сүрді. Осылардың ішінде Гандидың әкесінің достары да
болды, олармен діни тақырыпта пікір таласып отырды. Ганди оларды бар
ынтасымен тыңдады . Ганди Менің өмірім атты кітабында гуджарат тілінде
Рамаяна (Үнді патшасы Раманың өмірі мен тарихы туралы), Бхагавагита
(Үндістандағы жартылай тарихи және жартылай аллегориялық трактат),
Манусмрити (Ежелгі Үндістандағы заң шығарушы Манустың – этикалық,
әлеуметтік және саяси заңдары) оқылды. Ганди кішкентай кезінде-ақ дін
туралы бірталай мағлұмат алған. Будда дінінің ілімі бойнша барлық
тіршіліктің дүниенің бастамасы танып білуге болмайтын рух, яғни Будда.
Бүкіл әлем, табиғат оның құбылыстары сол құдай мәнінің көріністері,
түрленулері Будданың үйретуінше: жер, көк және мәңгілік кеңістік дүниесі
бар. Жер дүниесінде – хайуанаттар, адамдар, түрлі рухтар: көк дүниесінде:
құдайлар, мәңгілік кеңістік дүниесінде Будда тұрады екен. Бұл діннің
философиялық негізінде төрт ақиқат алынған. Бірінші ақиқат - өмір
дегеніміз азап шегушілік. Екінші шындық – азап шегудің негізі нәпсіні
тыймаушылық. Үшінші шындық – азап шегуден нәпсіні тыю арқылы құтылуға
болады. Төртінші шындық – адам азаптан құтылу үшін Будда (Гаутама)
көрсеткен жолмен жүруі керек. Бұл жол Нирванаға – мәңгі тыныш өмір сүретін
жерге, Будда тұратын мәңгілік кеңістікке апарады екен. Будда дінінің бұл
философиялық уағыздары мен ілімдері Трипитака (Білімнің үш бұлағы)
деген діни кітапта баян етілген. Ол 29 томнан, 10 мың беттен тұрады.
Трипитака - Сутта-питака (Өсиеттер кітабы), Виная-питака (діни –кәде
жоралғылар кітабы), Абхидхама-писака діни негіздерін баяндайтын кітап)
деген үш бөлімнен тұрады.
Будда дінінің дүниеде азап шегу одан құтылу жолдарын көрсету идеясы
қаналушы бұқара ойынан орын тепкен. Феодалдар мен қанаушылардан ауыр
кемсіту көріп отырған халық, Будда уағыздарын әділеттік пен еркіндікке
жетудің бірден-бір жолы деп түсінді. Ерте дүние адамдары ілімін өздерінше
оқып, оған құлшылық етіп келген Дегенмен Үндістандағы христиан
әдебиеттері, миссионерлер мен шіркеу жас Гандиді қызықтыра алмады. Ганди
Автобиографиясында былай деп түсіндіреді: Только христианство было тогда
исключением. Во мне развилось какое-то чуство неприязни к нему. И на то
была свая пригина. В те дни християнские миссионеры, бывало, остановались
близ средней школы и грубо поносили индусов и их богов 7 Британ
империалистері құрған орта мектептер, колледждер мен унивеситетер арқылы
Үндістанда кең тарла бастаған ғасырлық идеялар мен дәстүрлер Батыс
ойшылдарына ықпал ете бастады. Жаңадан өсіп келе жатқан жас өспірім
жеткіншектер ашық түрде болмаса да, жасырын түрде көптеген дәстүрлерге
қарсы болды, бұған дәлел Үндістандағы саяси құлшылық пен физикалық
әлсіздіктен туындаған. Бір кездері Ганди үлкен студентердің ықпал етуімен,
жасырын түрде шылым шегуге, ет жеуге тыйым салынған жерлерге барды. Тыйым
салынған шығындарды төлеуі үшін алтын ақшаларды ұрлауға дейін барған.
Кейінірек Ганди өзінің істеген істеріне өкінішпен қарап, әкесіне өзінің
құлдырап бара жатқанын, қандай жаза қолданса да дайын екенін мойындайды.
Әкесі таңқалған кейіппен, үнсіз көзіне жас алып, баласын кешіреді. Ганди
бұдан былай ешнәрсе жасырмауға бейімделді. Бұл Ганди үшін алғашқы және
ұмытылмас қос сабақ болды. Шыншылдық күші мен махаббат (ахинса). Шыншылдық
махаббатқа шақырады, ал махаббат үнсіз жүректің өзгеруіне әсер етеді. Ганди
өмірде шындық пен махаббат – күннен-күнге ұлғая берген. Ганди өзінің
Автобиографиясында былай дейді: Это было для меня предметный урок
ахинсы ... когда ахинса становится свеохватывающей, она преобразует все,
чего бы ни коснулась. Нет предела ее силе 8
М.К.Ганди - өте әлжуаз, қорқақ, ұялшақ, басқа балалардан еш
айырмашылығы жоқ, бірақ тәртіпті адал және еңбек сүйгіш еді. Әкесі
Раджастхан сотының мүшесі болып тағайындалып, Порбандар князьдығынан
Раджкотқа көшіп келген кезде, жеті жасқа келген Ганди бастауыш мектепке
барады. Ганди мектепте өте нашар оқиды. Тек Ганди ешқашан мұғалімдеріне
немесе мектептегі жолдастарына өтірік айтпаған. Ганди ешкімен араласпаған,
өте именшек еді, балалардан қашқақтап жүретін. Бірден-бір серігі кітап пен
сабақ болатын. Жалпы оның оқығысы келмейтін. Тек қана оқулықтарды оқитын.
Сабаққа күн сайын дайындалатын, тек мұғалімнен ескерту алып қалмас үшін,
сонымен қатар оны алдағысы келмейтін, ол өте адал үлгілі бала болды 9
М.К.Ганди он үш жасқа толған кезінде үйленді. Сол уақыттарда Үндістанда
ерте некелесу болған. Жасөспірімдерді он үш, он төрт жасында үйлендірген,
дәлірек айтқанда Балалар некесі. Үндістанда неке қию, жанұялы болу, жас
жұбайларға ғана үлкен маңызды болып табылмайтын, ол туыстарына, қоршаған
ортасына да маңызды болып табылады. Тойға жігіттің де , қыздың да ата-
аналары түбегейлі шығындандырады. Себебі, тойға дайындық және де оны
өткізуге қаржы табу мерзімі бірнеше айға созылады. Мохандастың әкесі Каба
Бұл уақытта қартайған, аурушаң еді. Ол көзінің тірісінде баласын
үйлендіруді армандады. Ол ешқандай шығынға қарамастан, бәрін өз мойнына
алды. Сөйтіп, Гандидың, өзімен қатарлас Кастурбай атты қызға үйлендірді.
Ганди өте ерте некенің керек емес екенін былай деп жазды: Никаких
моральных доводов, которыми можно было бы оправдать столь нелепные ранние
браки 10
Ганди кейінірек осы құдай қосқан қосағы Кастурбай мен алпыс екі жыл
бірге тұрмыс тауқыметін өткізді. Олар бақытты ғұмыр кешті. Кастурбай
Гандидың балалық шағынан қартайғанға дейінгі ақылшысы, досы болды. Ол тән
жағынан, ой жағынан, рухани жағынан бірге өсті. Отбасында төрт ұл, бір қыз
тәрбиеледі. Ганди қызды аластатылғандардан асырып алған кезде көбі наразы
болды. Ганди Если мне докажут, что постыдная система неприкасаемых присуща
индуисткой реличии, открыто восстану против индуизма! - деп ашық түрде
жариялады. 11 Кастурбай барлық үндістандық әйелдерге тән үй шаруасымен
айналысқан. Әрқашанда күйеуімен бірге болды. Кастурбай Гандидың қоғамдық
және саяси жұмыстарына да көп көмек беріп отырды. Американдық биогроф Льюис
Фишер былай деп жазады: Ганди не боялся ни людей, ни правительства, ни
тюрьмы, ни бедности, ни смерти. Но он боялся своей жены 12
М.К.Ганди алты жасынан он алты жасына дейін оқыған білімін ары қарай
жалғатырмақшы оймен, қандай мамандық таңдау керек екенін, ойлана бастайды.
Мохандастың өз қалауы бойынша дәрігер болуды армандады. Дегенмен үлкен
ағасы үзілді-кесілді қарсы болды. Себебі: вишнуизм дінін тәубе етушілер,
индуизмнің, ағылшынның бірі, адамдар өлген адамдармен жұмыс жасамауы керек
екенін айтты. Әкесі Гандидың адвокат болуын армандаған, осы өтінішті
орындауын талап етті. Өте ұзақ ойландырудан кейін Мохандасты Лондонға оқуға
жіберетін болып шешті. Гандидың Англияға оқуға кететініне бания кастасының
басшысы қарсылық етті. Касатадан ешқашан да ешкім сыртқа шықпаған. Егер
шетелге шығатын болса, кастадан аластатылатының қатаң ескертеді 13 Бірақ
Гандидың оқуға деген құлшынысына еш нәрсе де бөгет бола алмады. Кастаның
жиналысында Егер кімде-кім оған көмек көрсететін болса және де портқа
дейін шығарып салатын болса, онда сол адамға бір рупий, төрт анна айыппұл
салынады - деп қорқытты. Ағасы Англияда оқып келген үнділік адвокаттарды
кездестіргенін, олардың ауыздарында шылым, киімдері де ерсілеу, тағам
талғамайтындықтарын, ағылшындар секілді өздерін ұстауы, сенімділік
өсиеттерін бұзғанын. Мохандастың ондай жолға түспеуін, негізінен діндар
(діншіл) үндіс Үндістанды тастап кетпеуі керек екенін айтып, түсіндірген
Анасынан батасын алып, арақ-шарап ішпеуге, ет жемеуге және де басқа
қылықтар жасамауға ант етті. Осыларды қатаң түрде орындауы Мохандастың көп
алдау, арбау, азғырулардан сақтап отырады. Ганди вегетериан мүшесі болды.
Өз елінде балалық шағынан белгілі діни принцептер джайнахимса – тірі жанға
зорлық –зомбылық көрсетпеу есінде жақсы сақталды. Лондонда жүрген кезінде
вегетериандықтар қауымының мүшесі болды. Во время одного из своих
странствий по городу в поисках вегетарианских кушаний Ганди попал в один
странный ресторан, где не только подавались вегетарианские блюда, но также
велась их пропаганда путем распространение летературы. Он купил здесь книгу
Солта В защиту вегетарианства, которая пробудила у него интерес к
диетике, ипознакомился с людьми, которые считались столпами
вегетарианства... Ганди вступил в Лондонское вегетарианское общество и
вскоре оказался в числе членов его исполнительного комитета. Он помог
обществу найти вегетарианский клуб в своем войне Бейсуотер и стал
секретарем. Он помистил девять статей об индийских обычаях и пище в журнале
Вегетарианец. 14
Гандидың Англияға келуі тек заңгерлік білім алумен қатар, оның рухани
жағынан баюына көп көмек берді. Ганди тек ағылшын әдебиеттерін ғана оқып
қана қойған жоқ. Сонымен қатар діни ағым өкілдерімен танысты. Ең ұлы, ең
бағалы нәрселерді оқыды. Формальді түрде университетте оқуға онша көңіл
бөлмеді. Лондонда емтихан тапсырар кезде латын, француз, ағылшын тілдері
сонымен қатар жаратылыс тану пәндерінен білуі керек болатын .Ганди көбінесе
өзінің білімін жетілдіру үшін көп кітаптар оқыды, пікір таластарға қатысты,
әңгіме жиындар өткізді. Ганди батыс ойшылдарымен танысты, үнді мәдениетін
де қандай элементтердің бар екеніне көз жеткізді. Гандиге үлкен көмек
берген Эдвин Арнольдтың Свет Азии кітабы, онда Будда өмірі жайлы
жазылған, Бхагавадгита Гитаны оқып үйренуіне жол ашты.15 Сонымен бірге
Мохандас студент кезінде атеизм мәнің түсініп, ұғуға ұмтылды. Атеистік
көзқарасты Свободомыслие ағылшын қоғамынын жетекшісі, парламент мүшесі
Чарльз Бредлоумен танысты. Ол туралы Ганди Автобиографиясында былай деп
жазды. Для атеистов, подобных Бредлоу, истина заминала токое же место,
какое для других заминал бог. Сонымен бірге ағылшын үкіметінің
оппоициянері, Лондонның қайыршылық пен адамдарды қорлаудың патшалығы Ист-
эндтің – Филантропиялық қаһарман аталған, Свободомыслие қоғамының
мүшесі Ирландық әйел Энни Безант, сонымен бірге Бернард Шоумен, Фабиан
қоғамының белсенді мүшесі, утопиялық социялизмның әулие пайғамбары, Теосов
орыс ханымы діни тілімінің Құдайды тану ілімінің негізін салушы Елена
Блаватскиймен танысты. Басынан бақайшығына дейін идеалист Энни Безант
Үнділерді азаттық пен ұлттық ар-намысы үшін, ежелгі адамгершілік
қағидаларды қайта тудыру жолындағы күреске шақырды.16 IX ғасырдың аяғы
XXғасырдың басында Үндістандағы діни реформа оны еліктіріп алды. Ол
Тазаланған мұраттар үнді халқына Европа цивилизациясының кемістігін
қайталамауға мүмкіндік беріп, Үндістан Безанттың өз Отанына Ирландияны
құл етіп отырған дөрекі материализм – Англияның қамалына кері саяси ықпал
жасар деп үміттенді.
Безант ұлы ойшылдар – Үнді патриоттары Свами Вивекананда,ауробидо,
Гхоша, Лакамания, Тилактардың замандасы еді. Мохандас Ганди көп жылдардан
сон 1893 жылы Үндістанда Энни Безант пен кездеседі. Энни Безант қалған
өмірін Үндістан халқының азаттық күресіне арнайтындығын айтады.
Ганди Англияда оқып жүрген кезінде Кармилидің Герой и георическое в
истории кітабынан ұлы әулиелердің ер жүректілігін, ұлылығы жайында оқып
біледі. Ол екі нәрсені жақсы білді. Біріншіден заңдардың 23 факт.
Кейінірек осы жайттарды өзінің заңды және саяси қайраткерлігіне пайдаланды.
17 Бұл оның үлкен мән берді. Екіншіден, ол ресми курстан меңгерген
принципі (қамқорлыққа алушылық, кейінірек тең дәрежелі түрде байлықа
байлардың көзін жеткізе отырып, өз еркілері мен халыққа үлестіріп беру
туралы идеяға шақырады. Лондонда жүрген кезінде ағасы жіберген ақшаны қалай
үнемдеп жұмсауға, әр жұмсаған ақшасының шығының ұқыпты түрде кітапшаға
жазып жүруді, әдетке айналдырады. Бұл әдетін өмірінің соңына дейін
тастамаған.
Гандиге Лондонда Дадабахай Наороджи Үндістан Ұлттық Конгресінің алғашқы
жетекшісі, ұйымдастырушысы дәріс береді. Ол өзінің либералды
көзқарастарымен және үлкен мол білімділігі мен танымал болады. Оны
Үндістандықтар Ұлы қарт деп үлкен сүйіспеншілік пен атады. Үндістанда
ғана емес сонымен бірге, Англияда да танымал. Ганди алғаш рет Британ
империализмі туралы, империализм деген сөздің мағанасын түсінді. Ганди осы
уақыттан бастап Үндістанның отар халқының тағдыры жайында ойлана бастады.
1.2Ганди ұлт-азаттық күрес жолында
Ганди өзінің бала кезіндегі именшіліктігінен тек Оңтүстік Африкада ғана
арыла бастайды. Оңтүстік Африкада жүрген кезінде М. К. Ганди бейбіт жолмен
қарсыласудың теориясы мен тактикасын белгілеп, оны сатьяграха (ақиқатқа
арқа сүйеу) деп атайды. Сатьягреха терминін Ганди былай деп түсіндірді.
Сатья - Сүйіспеншіліке толы ақиқат, саграха - ақиқатқа қажырлық
табандылық көрсету, Сатьяграха - ақиқатқа арқа сүйеу, зорлық –
зомбылықсыз. Ағылшын және орыс тілдерінде Сатьяграха былай деп аударылды.
енжар немесе керенау, зорлық- зомбылық көрсетуге қарсылық, азаматтық
бағынбау бұл аудармалардың ешқайсысы да сатьяграханың мазмұнын аша
алмаған. Сатьяграха ешқашан енжар немесе керенау болған емес. Осы уақытқа
дейін Гандидың саяси күресінде,Сатьяграха екі түрлі формада жүргізілді.
Азаматтық бағынбау және зорлық-зомбылықсыз күш көрсетпеу. 18. Ганди
осында Ағылшын – бурлар (1889-1902), Ағылшын – зулус (1908) соғысы кезінде
үнділерден санитарлық отрядтар құрып, ағылшындарға көмектеседі.
1899 жылы Ағылшын – бур соғысы басталады. Оңтүстік Африкадағы голланд
отаршылдарының ұрпағы-бұларға қарсы ағылшындар соғыс ашады. Трансваль және
Оранжевый деп аталатын екі тәуелсіз мемлекет құрған. Соғыстың шығуына
ағылшындар ағылшын қоныстанушыларын қорғауды сылтауратты. Бурлар
республикалары Англия мен Германия арасындағы империалистік бәсекелестіктің
объектісі болды. Ағылшын монополистері бүкіл Оңтүстік Африканы шикізат
көздерін және бай алтындарын басып алуды мақсат етті.
Соғыс екі европалық елдер арасында ағылшын-бурлар арасында Африкаға өз
басымдықтарын көрсету жолында өтті. Гандидың көзін жеткізген қарама-
қайшылық, халықаралық проблемаларды шешу құралы ретінде соғыс жүргізілді.
Бұл деген адамға сай емес, мораль жағынан төтен құбылыс еді.Ағылшын-бур
соғысы 1902 жылы 31 мамыр айында Преторийде бейбіт келісіммен аяқталды.
Ағылшындар өз дегеніне жетіп Оңтүстік Африкада монополиясын жүргізеді.
Ганди ағылшындарға көмектескен кезінде екі мақсатты көздейді. Біріншісі-
қиын кезде ағылшын империясының жағасына жармаспай бейбіт кезде Үндістан
тәуелсіздік беруін сұрайды. Екінші-соғыста жараланған бур, зулус,
индустарға ағылшындардың қайырымдылығына көзі жетіп, қара нәсілді
жаралыларға көмектесу еді. Ол осы мақсатын орындап шығады. Алайда
тәуелсіздік жөніндегі үміті аяқталмайды.
1914 жылы Ганди өз Отанына қайтып оралып, Үндістанның ұлт-азаттық
қозғалысына белсене араласады. Оның жұрт таныған көсеміне айналды. Оның күш
көрсетпеу қарсыласу жолындағы күресте ұлттық конгрестің ресми идеалогиясы
болады. 19
Мохандас Ганди Үндістанда алғаш рет Үндістан Ұлттық Конгресі сессиясына
қатысады. Конгресс сессиясы жылына бір рет үш күнге шақырылады. Сессия
жұмысы Гандиге өте үлкен әсер етті. Делегаттар өте ұзақ баяндамаларын
жасады. Қарарлар қабылдады, конгреске қатысушылардың ұлттық, әлеуметтік
және діни принциптері жағынан айырмашылық бар екені байқалады. Қарапайым
адамдарға түсініксіз ағылшын тілінде жүргізілді. Ганди Үндістан Ұлттық
конгресінің жетекшілері – Локаманья Тилакпен, Энни Безант пен, Гоккале мен
кездесті. Үндістанға барған сапарында Ганди ағылшын шенеуніктерінің
үнділіктерге жан түршігерлік қарым-қатынасын аяусыздық, айуандық
әрекеттерін көріп ағылшындарға деген ашу-ыза кернейді. Ағылшындардың
жіберілген сот төрелігін, әділ сот, әділеттік Ганди өкінішпен жүрегіне
былай деп сыр шертеді: Откуда ему было знать о страданиях бедной Инди?
Разве он мог понять нужды, нравы, взгляды и обычай народа? И как мог он,
привыкший оценивать вещи в золотах соверенах, начать считать на медяки?
Подпбно тому, слон бессилен мыслить по муравинному, несмотря на самые
лутшие намерения, так и англичанин бессилен мыслить понятиями индейцев, а
следовотельно, и устоновливать законы для них 20
Ганди өзінің саяси тәжірибесінде зорлық-зомбылық көрсету әрекеттеріне
әсер етуші үкіметтер немесе қоғамдық орнатуларға қарсы, бірақ азаматтық
құқықты тәртіпке келтіру мақсатында, ішкі агрессияға қарсылық көрсету мен
бірдей екені жөнінде талап қойды. Зорлық-зомбылықсыз қоғам мен зорлық-
зомбылықсыз өмір (бейбітшілік) оның идеалы болды. Саяси қайраткер ретінде
Ганди өзінің берген есебінде ұлттық отандыққа қол жеткізу үшін зорлық-
зомбылықсыз әдісін пйдалану тиімді екенін білді. Гандилік концепциялық
зорлық-зомбылық көрсетпеу және қару жарақсыз қара күштің әрекеттері Үнді
ұлт азаттық қозғалысында тарихи үндістер тарихи қарым-қатынаста біте
байланысып жатты. Дегенмен де 1857-1859 жылдардағы қозғалыстар халық
көтерулер орта ғасырлар типті, отар елдің басты қозғаушы күші – үнді
әскерлері (сипайлар), отар армияның, ағылшын басшылары қандай да болмасын
әр түрлі амал әрекеттермен әскерлер мен полициялар полицияны ұстап отырды.
Г.Ахмадабад қаласында ашрам құрды. Гандидың алғашқы жеңіске жетуіне
себепкер болған және оның қарсыластары Үндістанда әлеуметтік және саяси
мәселелер әдісі үшін шешім қабылдауға дайындық үстінде еді. Осыған орай
Сатьяграха ашрам деген ат берілді.21 Ашрам бай үнділі патриоттардың
құрбан етілуіне, әсіресе ҮҰК мүшелеріне байланысты құрылды. Осы уақытта
Гандидың көптеген конгресс мүшелерімен достық қарым-қатынасы орныға түскен
еді. Көрнекті үнді демократы Тилак және көптеген ҮҰК-ң радикальды мүшелері
Гандиді үнді дәстүріне көп көңіл аударуға тартты, дегенмен Гандиді
конгрестің либеральды мүшелерінің Үндістандық өзін-өзі басқаруға талпынуға
деген ұмтылыстарды көбірек қызықтырды. 90-шы жылдары Ганди алғаш рет
Оңтүстік Африкадан Үндістанға келген кезінде өзінің саяси істерде Гопал
Кришна Гокхалені ұстазы ретінде санады. Үндістанның әлеуметтік өмірі мен
саясатын жігерлендіруге, Гокхале үнемі талпындырып отырды. Ержүрек, өзін
құрбандыққа шалуға және жетекшелікке ұмтылысын мынадай үнді шастрмен
сілтейді. Ақиқат даналығы қандай да бір істі бастауында емес, қалай аяқтау
керек екенін білген жөн. 22
Ұлт-азаттық қозғалысқа Үнділіктер арасынан іріктелініп алынды. Гандидың
басқаруы мен конгресс өткізілді, ұлт-азаттық қозғалыстың өсу қарқыны,
алдағы уақытта анти империалистік компаниялардың арқасында азаттық үшін
ұмтылыс концепция зорлық-зомбылыққа қарсылық үнді ұлт-азаттық қозғалысымен
және ағылшын империалистік өкімет Үндістанмен бірге қарым-қатынаста болды.
1917 жылы Ганди алғаш рет өзінің сатьяграхасын Чампаране, Кхеле
қалаларында өткізді. Оның мәнін бағалау өте қиынға соқты. Олар тұрғындардың
саяси белсенділігін арттыруда өте зор роль атқарды. Қиналыс пен
әрекетсіздікті үнді халқының жағдайын Гандидың Үндістанға келген кезін,
Дж.Неру былай деп сипаттады: Он был подобен струе свежего воздуха,
заставивщего нас расправить плечи и глубоко вздохнуть; подобно лучу света,
он прорезал мраг, и пелена спала с наших глаз; подовно вихрю, он все
всколыхнул, и впервую очередь человеческого мышление. Ганди не спустился
сверху; казалось он вышел из миллионных масс индеийцев, он говорил их
языком и уделяло им и их ужасающему положению все внимание. 23
Сонымен бірге Гандиге зор ықпал жасаған ұлы орыс жазушысы және гуманисі
Лев Николайевич Толстой. Толстойдың Құдай өз жүрегімізде деген кітабы
мені әбден баурап алды, - деп жазды Ганди. Ол менін жаныма өшпес із
қалдырды. Ганди 1909жылы бірінші қазан айында Толстойда былай деп хат
жазады: Күрес әлі жүруде және қашан аяқталады белгісіз, дегенмен аяусыз
қанау, зорлық-зомбылық қауқарсыз болған жағдайда, әрқашан зұлымдыққа қарсы
тұру жеңуге тиіс - деді. Оңтүстік Африкадағы Үнділіктердің өте қиын
жағдайда екеніне және әділетсіз заңдардың тоқтатылуына ұмтылуына көңіл
аударуын сұрады. 24 Осы жазған хатында Ганди Толстойдан Үндіске хатын
Оңтүстік Африкадағы Үнділіктерге таратылуына рұқсат сұрады. Толстой мен
Гандидың ой пікірі бір екенін түсінді. Ұлы орыс жазушысы қайтыс болғанға
дейін бір-бірімен хат алысып тұрды. Ганди Толстойға Үндіске хатына алға
сөзін және Үндістанның өзін-өзі басқару деген кітабын жібереді. Толстой
Гандидың бұл кітабын өте жоғары бағалайды. Гандиді Үнді ойшылы және
Ағылшын билеушілеріне қарсы күрескер деп атады. В.Г.Чертковқа 1910 жылы
22 сәуірде жазған хатында былай деді: Очень он близкий нам, мне человек.
Ганди өзінің бүкіл өмірінде Толстоймен бір пікірлеспін деп санады. Ганди
жас өспірімдерге Толстойдың мынандай трактаттарын ұсынды: Сөйтіп не
істеуіміз керек, Өнер деген не, Құдай өз жүрегімізде т.б. 25
Конгресс басшылары қарсылық белгісі ретінде Гандидың ұсынысымен жапыға
ортақ хартал өткізуге бір күнге дүкендерді, оқу орындарын жауып, завод,
фабрикаларда, мекемелерде жұмысты доғаруды ұйғарды. 1919 жылдың 1-ші
наурызында раулет заң жобасының негізінде отаршыл үкіметті шексіз билікпен
қамтамасыз еткен заң қабылданды. Заңда: Үндістанның ұлт-азаттық қозғалысы
күштерімен күресте өкіментке шексіз права алып беретін болды. Дүниежүзілік
соғысының аяқталуы Үндістандағы толқу кезеңі мен тұспа-тұс келген еді.
Өнеркәсіп бүкіл елде қанат жайды. Капиталистардің байлығымен ықпалы еселеп
арта бастады. Қоғамның осы бір ат төбеліндей шағын тобының соғыс жылдарында
біраз дүниеге қолы жетті де, енді өз өктемдігін нығайтып, байлықтарын
көбейте беру үшін жиған тергендерін үлкен істерге қосуға әрекеттенді. Бірақ
ұлан ғайыр халықтын көпшілігінің ісі былайша оңға баса қойған жоқ та, олар
үстерінен зіл батпандай басқан торығушылықтан шығудың жолын қарастырды.
Орташа таптар конституциялық үлкен өзгерістер күтті. Бұл өзін-өзі басқаруға
кеңінен жол ашып. Айталмыш таптардың жағдайларын жақсартып, олардың алдынан
өсулеріне жол ашар еді. Бейбіт әрі толық конституциялық беті бар саяси үгіт
өз жемісін беріп, жұртшылық өз тағдырын өзі шешу мен өзін-өзі басқару
турасында сенім мен айта бастаған болатын. Бүкіл үндістанда әлденені
күтумен үміттену басым болды да, баған үрей мен қорқыныш сезім қосылды.
Гандидың өзі барлық Үндістандықтарды Үнділер мен мұсылмандарды 30-шы
наурызда өз істерін тастап, бұл күні құдайға құлшылық етумен ораза тұтуға
шақырды. Бірнеше апта бұрын Бомбейде Ганди ұйымдастырған Сатьяграха
Сабқаға қатысушылар егер өздеріне қолданылар болса заңға бағынбауға басқа
да осындай заңдарға отаршыл өкіметтің жарлықтарына құлақ аспауға ант су
ішті.
Әлде бір себептермен конгресс харталды 6-шы сәуірге шегерді, дегенмен
30-шы наурызда Делидің, Лахордың, Мултанның, Аллахабадтың тұрғындары
көшелер мен алаңдарға шықты. Көпшілігі Ганди шақырған құлшылық етумен
оразадан гөрі раулет заңын айыптаудан басталып, ағылшындардың үндістаннан
тайып тұруларын талап еткен демонстрациялар мен митингілерді хош көрген.
Бір аптадан кейін елдің бүкіл провинциялары харталаға ден қойды; астанада
Лахора, Ахмадабадта, Бомбейде,Калькутта да, Пенждаб қалаларында
демонстрациялар мен митингілерге қатысушылардың полиция мен қақтығыстары
болды. Полицияға жәрдемге әскер бөлімдері әкелінді. Бұдан соң Пенджабта
провенцияны сыртқы дүниеден бөліп тастаған соғыс жағдайы енгізілді. Бірнеше
айлар бойы Пенджаб ешбір кедергісіз кіріп шығуға түрмеші ағылшындардың
құқы бар алып түрмеге айналды.26 10-шы сәуірде олар Амритсар қаласында
ұлттық қозғалыстың екі лидерін тұтқындады. Осыған орай 13-ші сәуір 1919
жылы Амритсарда ағылшын өкіметінің жүгенсіздігімен зорлығына қарсы үлкен
митингі бейбіт түрде болып өтті. Алайда бұған қарсы әскер қолданылды, оқ
атылды. Жаппай тұтқындау ұрып соғу болды.
Амритсар оқиғасы Үндістанға үлкен қайғы алып келді. Анти империалистік
толқу барлық жерде орын алды. Кей жерлерде көтерілісшілер әскери пойыздарды
жолдан шығарып жіберді; көпірлерді жарды. Темір жолды бұзды, полиция
бөлімдерін қиратты. Бұған қарсы ағылшын отаршылдары аянбай соғысты. Ағылшын
авиациясы қорғансыз қалалар мен селоларды бомболады.
1919 жылдың ақырғы күндері ұлттық конгресс өз сессиясын Амритсарда
өткізді. Мұнда Үндістанның ұлт-азаттық қозғалысының Тилак, Энни Безант,
ағайынды Әли, М.А.Джинна, Ганди және әкелі-балалы Неру сияқты барлық
көрнекті қайраткерлері бас қосты. Сессия қызу өтті: Пенджаб жерінде
ағылшындардың жасаған қанды қырғыны конгресшілердің жадынан әлі шыға
қоймаған. Әрбір сөйлеушінің сөзінен Үнді халқының жендеттеріне деген текті
жеккөрушілік айқын есіп тұрды. Делегаттардың басым көпшілігін Монтегю-
Челмсфорд реформасын наразылықпен қабылдамай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе ----------------
---------------------- 3
1.Гандидің Махатма ретінде қалыптасуы
1.1 Ганди өскен орта -------------------------
---------------- 16
1.2 Ганди азаттық күрес жолында -----------------------------------
----- 24
2.Гандизм және оның мәні.
2.1 Гандизм ілімі және оның қалыптасуы -----------------------------------
33
2.2 Ганди-пацифизмі -----------------
---------------- 41
Қорытынды. --------------
--------------------- 43
Кіріспе
Тақырыптың өзектілігі. Тарихты жасайтын бұқара халық екені бұрыннан
белгілі. Бірақ оның символы ретінде жеке адамдар тұрады. Мысалы, соның бірі
Мохандас Карамчанд Гандиді айтуымызға болады. Үндістанның саясат
санасындағы және саяси өміріндегі символы. Гандидың қайраткерлік және
мұрагерлік жолында ерекшелік белгісі қалды, оның халықты отаршылдықтан азат
ету және тәуелді елдерді жат елдің қысымнан босатуы, өжеттілікпен күресуін
айтуымызға болады 1.
Қазіргі заманғы өркениетті тарихта Махатма Ұлы жан, Бапу, Ұлттар
әкесі ретінде танымал. Сол кезден бері төрт он жылдық уақыт өтсе де Ганди
туралы, Гандидың жеке өміріне деген қызығушылық арта түсуде.
Бүгінгі таңда Гандидың адамзат тарихында зор роль атқарғанын көпшілік
мойындауда. Дегенмен, бұл рольді бағалау қиынға соқпақ.
Үндістанның белгілі ақыны, Нобель сыйлығының лауреаты Рабиндранат Тагор
Гандиді буддамен салыстыра отырып, оның адамдарға деген сүйіспеншілік күшін
былай деп сипаттайды: Ол бақытсыздыққа ұшыраған жандардың, жұпыны лашық
үйлерінің табалдырығын аттаған, олар қай тілде сөйлесе, Ганди де сол тілде
сөйлесті, бұл кітаптан алынған цитата емес, бұл шындық. Гандидың шақырған
даусына ұлы бастаманың ашылуына Үндістан қайта жанданғандай. Дәл осылай,
ерте кездерде Будда да барлық тірі жанның қиналған, қайғыларына ортақтасып
шындықты жариялағаны белгілі 2.Үндістанның көрнекті мемлекет қайраткері,
Үндістан Республикасының алғашқы премьер-министрі Джавахарлал Неру Ганди
жайлы ол былай дейді: Осы бір кішкентай ғана әлсіз адамның бойынан
мызғымас болаттай қаттылықты, ешқандай күш-қайратқа ие бола алмайтын, биік
болмаса да құз-жартастай... Ол асқан байсалдылықпен өзін қоршаған
құрметтеушілікке, қадірлеушіллікке ие болды. Ол әрқашан қарапайым, артық
сөз айтпайтын. Оның тыңдаушыларға айтқан сөзі өзінің ашық адам екені, жеке
адам ретінде, өзінің ішкі жан дүниесінде сарқылмайтын рухани бұлақ
жасырылғандай... Ішкі бейбітшілікті тауып, қоршаған төңіректегілерді
онымен сәулелендіріп, өмірдің ирелеңі бар жолымен қорықпай, табанды қадам
басты 3. Сонымен бірге Джавахарлал Неру Гандиді Дін адамы деп атады,
бірақ ол ешқашан діншіл болған емес. Себебі Ганди ешқашан діни қауым мүшесі
ретінде, не болмаса діни апологет есебінде сөз сөйлемеген. Оның айтуынша:
діни тәжірибие және догманың ажыратылуы мүмкін, бірақ барлық діндерде
этикалық принципі ортақ.
Қазіргі заманғылар Гандиді Адамзат ары, әулие, пайғамбар, қасиетті
адам деп атайды. Әйтседе олар Үндістанның тәуелсіздігі үшін британ
империализміне қарсы күрескен рухани көсем ретінде таниды. Ганди тар
мағынада саясатшы ғана емес, Үндістан тәуелсіздік алу жолында, Үндістан
Ұлттық Конгрестің рухани басшысы ретінде танымал. Үндістан Ұлттық
Конгресінің жетекшілері – Наороджи, Гокхале, Мотилал және Джавахарлал
Нерулармен немесе басқа саяси қайраткерлер мен, мысалы: шығыс елдеріндегі
өз халқының тәуелсіздігі үшін күрескен,- Сунь Ят-Сен, Кемал Ататүрікпен
типологиялық тұрғыда ешқайсысы мен біріктіріп салыстыруға болмайды. Ол
тәуелсіздік күресінің жаны болды және ол күрес жолында өзінің бірден-бір
әрекетімен қимылдады. Сондықтан да Англиямен келіссөздер жүргізуде
Үндістанның атынан өкілетті уәкіл ретінде қатысты. Бүгінгі таңда, Үндістан
халқының Гандидың жетекшілігі мен тәуелсіздікке қол жеткізгенін
мойындауымыз керек. Гандидың ұлы еңбегі саяси жетекші ретінде
антиимпериалистік күресте халықтың тұңғиық сана-сезімінде отаршылдық
құлдықты тоқтатуға қабілеттіліктерін арттыруға және шешім қабылдауда үлкен
роль атқарды. Ол отаршылдыққа қарсы халықтың белсенді түрде ат салысуына
сарқылмайтын бар күш-қайратын бағыттады. Ганди миллиондаған үндістандық
шаруалардың, жұмысшылардың, қолөнершілердің тұрмыс, әдет-ғұрып, көңіл-
күйін, ойын, ұмтылысын жақсы білді. Ол әрқашан ұлт-азаттық қозғалысқа
қатысушы қарапайым халықтың жүрегінен тура жолға түсуіне жол салып беріп
отырды. Англия, Оңтүстік Африка, Үндістан сияқты үш ірі мемлекеттің арасына
шиыр-шиыр жол салған, туған халқының тәуелсіздігі мен ұлтық дамуы үшін
күресе жүріп, осы күрес жолын, әдісін, бағыт-бағдарын үндістандықтардың
қайсарлығы мен батырлығы Гандидың көрнекті лидер және ұлылығына негізделді.
Ганди ілімі мен жеке өмірі шығыс қайраткерлеріне өте зор ықпал етті.
Ганди әдістері Африка халқының азаттық қозғалысында кең ауқымды түрде
тарады. Кваме Нкруме тікелей мәлімдеме жасады: Көп нәрсені мен ұлы Махатма
Ганди идеяларын пайдалана отырып жасадым - дейді. 4. Гандизм принциптер
мен идеялары Америкадағы негрлердің сегрецияны және нәсілдік кемсітушілікті
жоюға үлкен күш берді. Ал Мартин Лютер Кинг Ганди жайлы былай деп
көрсетеді: қоғамдық өзгерістерде сүйіспеншілік Гандидың ең күшті қаруы
болды. Дәл осы Ганди қолданатын сүйіспеншілік пен зорлық-зомбылықтың мәні
мен көптеген айлар бойы іздеген әлеуметтік реформада әдісті таптым. Зорлық-
зомбылық қысым көрген халықтың азаттық үшін күресіндегі бұл өте дұрыс жеке
моральды және тәжірибе жүзіндегі әдіс екенін түсіндім. Махатма Ганди есімі
тек гуманистік идеаларына ғана емес бүкіл әлем адамдарына қымбат есім.
Ганди халықтар арасында достық қарым-қатынастың тең дәрежеде бірігуіне
шақырды. Оның реалистік тұрғыда бейбітшілік үшін, мемлекеттер арасындағы
істерде соғысты болдырмауға, күш көрсетпеуге жол ашылатынын көрсетті.
Гандидың идеялары әскери қарсылық көрсету насихатында, Үндістанның жалпы
ұйымдарында көптеген елдерде, континентте бейбітшілікті сақтау мақсатында
пайдаланып, Махатма Гандидың бейбітшілік, татулық, тыныштықты сақтауға
ұмтылу мұраты үлкен ықпал етті. Қоғамдық саяси қайраткер ретінде оның өмірі
туралы баяндау тек академиялық қызығушылықты ғана емес, отаршылдық қанауға
және ұлттық зорлық-зомбылыққа карсы күрескен гуманистік ойшылдығына бүкіл
әлем жұртшылығы үлкен сыйластықтарын білдірді.
Диплом тақырыбының зерттелу дәрежесі. Бұрынғы Кеңестік тарихнамада
жалпы Үндістан тарихы, соның ішінде тікелей Махатма Ганди өмірі, саяси
жолына арнаған зерттеулер жетерлік.
Ұлы Отан соғысы Үндістаннан информациялар алуды қиындатып, белгілі бір
жағдайда Үндістанның қазіргі заман тарихын, ғылыми зерттеудің
мүмкіндіктерін шектеді. Бірақ соғыс аяқтала салысы мен, үнді халқының ұлт
азаттық қозғалысының көтерілуіне байланысты Үндістанда болып жатқан
оқиғаларға қызығушылық ерекше өсті. Үндістанның тәуелсіздік алуы, үнді
Республикасы мен Кеңес Одағы арасында сол кезде жақсы ынтымақтастық орнауы
әсіресе мәдени айырбастың кең көлемде жүруі, осының бәрі қосылып,
Үндістанның қазіргі заманғы тарихын зерттеу үшін кең перспективалар ашты.
Соның ішінде Махатма Гандидың тарихи роліне де терең және жан-жақты талдау
жасалына басталды.
1956 жылы Новое время журналы академик Е.М.Жуковтың Об исторической
роли Махатми Ганди деген ашық хаты жарияланды. Дәл осы жылы Международная
жизнь журналына академик А.А.Губердің осыған ұқсас материалы жарық көрді.
Бұлардан кейін А.М.Дыяков, И.М.Рейснера сияқты ғалымдардың Роль Ганди в
Национально-освободительной борьбе народов Индии деген зерттеулері дүниеге
келді. Бұл публикацияларды гандизм, Гандидың азаттық қозғалысындағы ролі
туралы терең зерттеулердің қажеттілігі айтылды. Бұлардың пікірлері басқа
ғалымдар үшін маңызды стимул болды.
1950 жылдардың соңына қарай жинақталған тәжірибелер Гандидың қызметі
мен көзқарастарына ғылыми-объективтік талдау жасауға мүмкіндік берді. Сол
кезде жарық көрген Үндістанның қазіргі заман тарихы деп аталатын
капиталды еңбекте үлкен фактілік материалдар негізінде М.Гандидың
Үнділердің ұлттық тәуелсідігі үшін сіңірген еңбегі толығынан көрсетілді
және қате түсініктер артта қалды.
1959 ж. КСРО-да Гандидің 90-жылдығы аталып өтіп, осыған орай оның Моя
жизнь деген кітабы қайта басылып шықты және бір қатар статьялар жарық
көрді. Ал, 1962 жылы А.В.Горев бастаған ғалымдар қаламынан үлкен көлемді
зерттеу Философские взгляды М.К.Ганди жарық көрді. Бұдан басқа Ганди және
гандизм туралы материалдар үлкен совет энциклопедиясы, педогогикалық
энциклопедиясы, философиялық энциклопедиясы және философиялық сөздіктерде
жариялана бастады. М.Гандидың 100 жылдығына орай О.В.Мартышинаның
Политические взгляды Ганди кітаптары басылып шықты. М.Ганди туралы
маңызды зерттеулер қатарына Ульяновтың Политические портреты еңбегін
жатқызуға болады. Ол 1980 жылы баспадан жарық көріп Махатма Ганди туралы
бүкіл өмір жолын зерттейтін, айтулы еңбектерінің жолын зерттейтін айтулы
еңбектің бірі Горевтің М.Ганди болып табылады. Бұл еңбек М.Гандидың
балалық шағынан бастап, оның мұраларының жүзеге асырылуына дейінгі аралықты
қамтиды.
Зерттеудің хранологиялық шегі XIX ғасырдың аяғы XX ғасырдың ортасына
дейінгі аралықты қамтиды.
Диплом жұмысының мақсаты Махатма Гандидің күрескер ретінде
қалыптасуын, Гандизм мәнің жан-жақты ашып қарастыру болып табылады.
Диплом жұмысының мақсатына сай төмендегідей міндеттер алға қойылып
отыр.
- Гандидің ұлт-азаттық күрескер ретінде қалыптасу жолына талдау жасау;
- Гандизм ілімін мәнің ашу;
- Гандидің пацифистік іліміне жан-жақты сипатама беру;
Диплом жұмысының құрылымы зерттеліп отырған тақырыптың
мазмұнына сай кіріспе, екі тараудан, қорытынды және пайдаланған әдебиеттер
тізімінен тұрады.
Гандидің Махатма ретінде қалыптасуы
1. Ганди өскен орта
Мохандас Карамчанд Ганди 1869 жылы қазанның екісінде Үндістанның -
өте күрделі салт-дәстүрлі кішкентай Катхиавад деп аталатын Солтүстік-батыс
түбекте орналасқан Порбандар князьдігінде дүниеге келген. Гандилер ата-
бабасы индуизм дінінің үшінші кастасы бания кастасына жатады. Олар бір
кездері бақташы болған. Соңғы ұрпақ өкілдері атасынан бастап, Катхиавар
князьдіктерінің бірсыпырасында бас министр қызметін атқарған. Атасы
Оттамчанд Ганди, оны Ота Ганди деп атаған. Ол өте бірбеткей, қайтпас адам
болған. Ота Ганди әйелі қайтыс болып, екінші рет үйленген. Бірінші әйелінен
төрт ұл, екінші әйелінен екі ұл көреді. Бірақ Ота Ганди балаларының
ешқайсысын бөліп жарған емес. Сондықтан олар екі анадан туғандарын білмей,
бір ананың баласындай тату болған. Осы алты ағайынның бесіншісі Карамчанд
Ганди, оны адамдар Каба Ганди деп атап кеткен. Карамчанд Ганди – Мохандас
Гандидың әкесі. Әкесінің мансабы – диван. (Үнді феодалдарының
сарайларындағы Жоғары Кеңес, өз алдына бөлек министр және жалпы ірі
шенеунік). Каба Ганди төрт рет үйленген. Бастапқы үш әйелі қайтыс болған.
Бірінші және үшінші әйелінен екі қыз қалған. Төртінші әйелі Путлибай оған
бір қыз және үш ұл сүйдірді. Мохандас Ганди – Путлибайдан туған үйдің
кенжесі.
Әкесі Каба Ганди – Раджастхан сотының мүшесі болған. Біраз уақыт
Раджкотта, Ванканерде бас министр қызметін атқарған. Каба Ганди сол кездегі
үнді князьдігіндегі жергілікті әкімшілік өкілдері секілді, балаларына
әжептеуір ағылшын білімін, ағылшындар ортасында өзін-өзі қалай ұстау керек
екенін, ағылшын әкімшілігінде жұмыс жүргізе білу, ағылшындықтардың киім
киюі, сөйлеу мәнерін үйренуге баулыды. Ганди отбасы Оңтүстік Үндістан
князьдігінің білімді ортасына жатты, бірақ мәдениет өкілдеріне немесе
жергілікті бай ақсүйектерге жатпады. Мохандастың ағаларының бірі – заңгер,
бірі – полиция инспекторы болды. Мохандастың әкесі тірі кезінде жергілікті
ағылшын орта мектебінде оқыды. Әкесі Гандиді князьдағы премьер-министірдің
қызметіне дайындады. Ганди әкесінен әкімшілік-басқару қабілетін, ер
мінезділігін өзіне алды.
Гандидің айтуы бойынша: Әкесі ешқандай білім алмаған тек мол тәжірибе
жинақтаған, әрі кеткенде гуджарат мектебінің бесінші сыныбына дейін оқыған.
Тарих және география пәндерінен мүлде хабарсыз еді. Бірақ өмірден
жинақтаған мол тәжірибесі небір қиын мәселелерді шешуге және жүздеген
адамдарды басқаруға септігін тигізді. Гандидың өзі: Әкем ешқашан байлыққа
қызыққан, ұмтылған емес еді - деп есіне алады. А.В.Горев Гандидың әкесі
жайлы былай деп жазады: Карамчанд Ганди – адамгершілігі мол, өжет, тік
мінезді, көбіне осы мінезімен ағылшын резиденттерімен қарсы жан-жалдасып
қала берген. Әкесінің діни дәрісі аз еді, дегенмен мінәжатханаларға барып,
діни уағыз тыңдағандықтан көптеген индустарға тән діни тәлімі болды 5.
Анасы Путлибай дінге сенгіш, діндар адам болады және де ұлы М.К.Гандиде
солай тәрбиеледі. Зерттеушілердің айтуы бойынша: Ганди өз анасынан және
ереже бойынша үнді қағида афоризмінде жазылған. Нет ничего выше истины
қағидасын үнемі есінен шығармаған. Сонымен қатар ол зиян келтірмеу және
зорлық көрсетпеу өте жоғары мейірбандық болып саналатынын ұғып алды (ахинса
парамо дхарма). Үндістанның барлық бөліктеріндегі үндістер арасында жалпыға
бірдей соңғы ереже, тәжірибе жүзінде әсіресе джайнистер мен вайшнавистерге
қатаң түрде қолданылады.
Ганди отбасында барлық діни дәстүрлер қатаң сақталынды. Анасы құлшылық
етіп алмайынша тамақ туралы тіпті ойламайтын. Вишнуиттердің мінәжатханасы
хавелиге күн сайын барып тұруды өзіне парыз санаған. Ол небір қатаң діни
ғұрыптарды ант-су ішіп мойнына алатын және оларды бұлжытпай сөзсіз
орындайтын. М.К.Ганди Менің өмірім атты кітабында анасы жайлы былай деп
есіне алады: Шешем әулие әйел ретінде есімде қалды. Бірде анасы чандраяма
кезінде қатты сырқаттанып қалады, бірақ сырқатта оның оразасын бұза алған
жоқ. Екі-үш күн қатарынан ораза ұстау ол үшін түк те емес еді. Тіпті
чатурмас кезінде күніне бір рет тамақтануға дағдыланған болатын. 6 Бұған
да қанағаттанбай, бір чатурмас кезінде ол күнара ауыз бекітетін еді. Кемесі
бір чатурмас кезінде күннің көзін көрмейінше нәр тартпасқа ант ететін.
Ондай күндерді біз, балалар, күннің көзі көріне қалса, шешемізге айта
қояйық деп, аспаннан көз алмайтынбыз.
Жауын-шашын күндерінде күннің көзінің мүлде көрінбей қоятыны бәрімізге
белгілі. Аяқ астынан бір көріне қалғаннын шешемізге айтайық деп алды-
артымызға қарамай жан ұшыра жүгіретініміз де әлі есімде. Өз көзімен көрмек
болып, ол да жүгіре басып келіп еді, бірақ күнің көзі бұлт тасасынан өтіп
кетіп, шешем тамақтана алмай қалды. Оқасы жоқ - деді ол жайрандап, -
бүгін менің тамақ ішкенімді құдай қаламаған ғой. Сосын қайтып келіп
парызын өтей берді. Негізі анасы Гандидың жарық дүниеде ақиқаттан артық,
ақиқаттан жоғары ештеңе жоқ екенін әрқашан ескертіп, түсіндіріп отырады.
Гандилар отбасында дәстүрлі діндердівайшнавизмді ұстанды. Ұлы пендені
жаратқан ием құдай орнатты деп сенімдерін белгісіз абсолют ретінде қабыл
алмау, танымал атрибуттар шегінен шығу деп санаған. Бұл сенімділіктерін
құдайшылдық пен өз пайдасынан бас тарту деп сипаттайды. Шіркеулерде құдайға
қызмет ету, киелі обет қабылдау, әртүрлі қасиетті мерекелерде (күндерде)
пост сақтау бәрі-бәрі құдайшыл вайшнавистің діни тәжірибесі осымен аяқталып
отырған. Ганди осындай атмосферада туылып, осындай ортада өсті. Ганди туып-
өскен жерде басқа діни сенімдер – джайнистер, мұсылмандар және
зороастрийлер өмір сүрді. Осылардың ішінде Гандидың әкесінің достары да
болды, олармен діни тақырыпта пікір таласып отырды. Ганди оларды бар
ынтасымен тыңдады . Ганди Менің өмірім атты кітабында гуджарат тілінде
Рамаяна (Үнді патшасы Раманың өмірі мен тарихы туралы), Бхагавагита
(Үндістандағы жартылай тарихи және жартылай аллегориялық трактат),
Манусмрити (Ежелгі Үндістандағы заң шығарушы Манустың – этикалық,
әлеуметтік және саяси заңдары) оқылды. Ганди кішкентай кезінде-ақ дін
туралы бірталай мағлұмат алған. Будда дінінің ілімі бойнша барлық
тіршіліктің дүниенің бастамасы танып білуге болмайтын рух, яғни Будда.
Бүкіл әлем, табиғат оның құбылыстары сол құдай мәнінің көріністері,
түрленулері Будданың үйретуінше: жер, көк және мәңгілік кеңістік дүниесі
бар. Жер дүниесінде – хайуанаттар, адамдар, түрлі рухтар: көк дүниесінде:
құдайлар, мәңгілік кеңістік дүниесінде Будда тұрады екен. Бұл діннің
философиялық негізінде төрт ақиқат алынған. Бірінші ақиқат - өмір
дегеніміз азап шегушілік. Екінші шындық – азап шегудің негізі нәпсіні
тыймаушылық. Үшінші шындық – азап шегуден нәпсіні тыю арқылы құтылуға
болады. Төртінші шындық – адам азаптан құтылу үшін Будда (Гаутама)
көрсеткен жолмен жүруі керек. Бұл жол Нирванаға – мәңгі тыныш өмір сүретін
жерге, Будда тұратын мәңгілік кеңістікке апарады екен. Будда дінінің бұл
философиялық уағыздары мен ілімдері Трипитака (Білімнің үш бұлағы)
деген діни кітапта баян етілген. Ол 29 томнан, 10 мың беттен тұрады.
Трипитака - Сутта-питака (Өсиеттер кітабы), Виная-питака (діни –кәде
жоралғылар кітабы), Абхидхама-писака діни негіздерін баяндайтын кітап)
деген үш бөлімнен тұрады.
Будда дінінің дүниеде азап шегу одан құтылу жолдарын көрсету идеясы
қаналушы бұқара ойынан орын тепкен. Феодалдар мен қанаушылардан ауыр
кемсіту көріп отырған халық, Будда уағыздарын әділеттік пен еркіндікке
жетудің бірден-бір жолы деп түсінді. Ерте дүние адамдары ілімін өздерінше
оқып, оған құлшылық етіп келген Дегенмен Үндістандағы христиан
әдебиеттері, миссионерлер мен шіркеу жас Гандиді қызықтыра алмады. Ганди
Автобиографиясында былай деп түсіндіреді: Только христианство было тогда
исключением. Во мне развилось какое-то чуство неприязни к нему. И на то
была свая пригина. В те дни християнские миссионеры, бывало, остановались
близ средней школы и грубо поносили индусов и их богов 7 Британ
империалистері құрған орта мектептер, колледждер мен унивеситетер арқылы
Үндістанда кең тарла бастаған ғасырлық идеялар мен дәстүрлер Батыс
ойшылдарына ықпал ете бастады. Жаңадан өсіп келе жатқан жас өспірім
жеткіншектер ашық түрде болмаса да, жасырын түрде көптеген дәстүрлерге
қарсы болды, бұған дәлел Үндістандағы саяси құлшылық пен физикалық
әлсіздіктен туындаған. Бір кездері Ганди үлкен студентердің ықпал етуімен,
жасырын түрде шылым шегуге, ет жеуге тыйым салынған жерлерге барды. Тыйым
салынған шығындарды төлеуі үшін алтын ақшаларды ұрлауға дейін барған.
Кейінірек Ганди өзінің істеген істеріне өкінішпен қарап, әкесіне өзінің
құлдырап бара жатқанын, қандай жаза қолданса да дайын екенін мойындайды.
Әкесі таңқалған кейіппен, үнсіз көзіне жас алып, баласын кешіреді. Ганди
бұдан былай ешнәрсе жасырмауға бейімделді. Бұл Ганди үшін алғашқы және
ұмытылмас қос сабақ болды. Шыншылдық күші мен махаббат (ахинса). Шыншылдық
махаббатқа шақырады, ал махаббат үнсіз жүректің өзгеруіне әсер етеді. Ганди
өмірде шындық пен махаббат – күннен-күнге ұлғая берген. Ганди өзінің
Автобиографиясында былай дейді: Это было для меня предметный урок
ахинсы ... когда ахинса становится свеохватывающей, она преобразует все,
чего бы ни коснулась. Нет предела ее силе 8
М.К.Ганди - өте әлжуаз, қорқақ, ұялшақ, басқа балалардан еш
айырмашылығы жоқ, бірақ тәртіпті адал және еңбек сүйгіш еді. Әкесі
Раджастхан сотының мүшесі болып тағайындалып, Порбандар князьдығынан
Раджкотқа көшіп келген кезде, жеті жасқа келген Ганди бастауыш мектепке
барады. Ганди мектепте өте нашар оқиды. Тек Ганди ешқашан мұғалімдеріне
немесе мектептегі жолдастарына өтірік айтпаған. Ганди ешкімен араласпаған,
өте именшек еді, балалардан қашқақтап жүретін. Бірден-бір серігі кітап пен
сабақ болатын. Жалпы оның оқығысы келмейтін. Тек қана оқулықтарды оқитын.
Сабаққа күн сайын дайындалатын, тек мұғалімнен ескерту алып қалмас үшін,
сонымен қатар оны алдағысы келмейтін, ол өте адал үлгілі бала болды 9
М.К.Ганди он үш жасқа толған кезінде үйленді. Сол уақыттарда Үндістанда
ерте некелесу болған. Жасөспірімдерді он үш, он төрт жасында үйлендірген,
дәлірек айтқанда Балалар некесі. Үндістанда неке қию, жанұялы болу, жас
жұбайларға ғана үлкен маңызды болып табылмайтын, ол туыстарына, қоршаған
ортасына да маңызды болып табылады. Тойға жігіттің де , қыздың да ата-
аналары түбегейлі шығындандырады. Себебі, тойға дайындық және де оны
өткізуге қаржы табу мерзімі бірнеше айға созылады. Мохандастың әкесі Каба
Бұл уақытта қартайған, аурушаң еді. Ол көзінің тірісінде баласын
үйлендіруді армандады. Ол ешқандай шығынға қарамастан, бәрін өз мойнына
алды. Сөйтіп, Гандидың, өзімен қатарлас Кастурбай атты қызға үйлендірді.
Ганди өте ерте некенің керек емес екенін былай деп жазды: Никаких
моральных доводов, которыми можно было бы оправдать столь нелепные ранние
браки 10
Ганди кейінірек осы құдай қосқан қосағы Кастурбай мен алпыс екі жыл
бірге тұрмыс тауқыметін өткізді. Олар бақытты ғұмыр кешті. Кастурбай
Гандидың балалық шағынан қартайғанға дейінгі ақылшысы, досы болды. Ол тән
жағынан, ой жағынан, рухани жағынан бірге өсті. Отбасында төрт ұл, бір қыз
тәрбиеледі. Ганди қызды аластатылғандардан асырып алған кезде көбі наразы
болды. Ганди Если мне докажут, что постыдная система неприкасаемых присуща
индуисткой реличии, открыто восстану против индуизма! - деп ашық түрде
жариялады. 11 Кастурбай барлық үндістандық әйелдерге тән үй шаруасымен
айналысқан. Әрқашанда күйеуімен бірге болды. Кастурбай Гандидың қоғамдық
және саяси жұмыстарына да көп көмек беріп отырды. Американдық биогроф Льюис
Фишер былай деп жазады: Ганди не боялся ни людей, ни правительства, ни
тюрьмы, ни бедности, ни смерти. Но он боялся своей жены 12
М.К.Ганди алты жасынан он алты жасына дейін оқыған білімін ары қарай
жалғатырмақшы оймен, қандай мамандық таңдау керек екенін, ойлана бастайды.
Мохандастың өз қалауы бойынша дәрігер болуды армандады. Дегенмен үлкен
ағасы үзілді-кесілді қарсы болды. Себебі: вишнуизм дінін тәубе етушілер,
индуизмнің, ағылшынның бірі, адамдар өлген адамдармен жұмыс жасамауы керек
екенін айтты. Әкесі Гандидың адвокат болуын армандаған, осы өтінішті
орындауын талап етті. Өте ұзақ ойландырудан кейін Мохандасты Лондонға оқуға
жіберетін болып шешті. Гандидың Англияға оқуға кететініне бания кастасының
басшысы қарсылық етті. Касатадан ешқашан да ешкім сыртқа шықпаған. Егер
шетелге шығатын болса, кастадан аластатылатының қатаң ескертеді 13 Бірақ
Гандидың оқуға деген құлшынысына еш нәрсе де бөгет бола алмады. Кастаның
жиналысында Егер кімде-кім оған көмек көрсететін болса және де портқа
дейін шығарып салатын болса, онда сол адамға бір рупий, төрт анна айыппұл
салынады - деп қорқытты. Ағасы Англияда оқып келген үнділік адвокаттарды
кездестіргенін, олардың ауыздарында шылым, киімдері де ерсілеу, тағам
талғамайтындықтарын, ағылшындар секілді өздерін ұстауы, сенімділік
өсиеттерін бұзғанын. Мохандастың ондай жолға түспеуін, негізінен діндар
(діншіл) үндіс Үндістанды тастап кетпеуі керек екенін айтып, түсіндірген
Анасынан батасын алып, арақ-шарап ішпеуге, ет жемеуге және де басқа
қылықтар жасамауға ант етті. Осыларды қатаң түрде орындауы Мохандастың көп
алдау, арбау, азғырулардан сақтап отырады. Ганди вегетериан мүшесі болды.
Өз елінде балалық шағынан белгілі діни принцептер джайнахимса – тірі жанға
зорлық –зомбылық көрсетпеу есінде жақсы сақталды. Лондонда жүрген кезінде
вегетериандықтар қауымының мүшесі болды. Во время одного из своих
странствий по городу в поисках вегетарианских кушаний Ганди попал в один
странный ресторан, где не только подавались вегетарианские блюда, но также
велась их пропаганда путем распространение летературы. Он купил здесь книгу
Солта В защиту вегетарианства, которая пробудила у него интерес к
диетике, ипознакомился с людьми, которые считались столпами
вегетарианства... Ганди вступил в Лондонское вегетарианское общество и
вскоре оказался в числе членов его исполнительного комитета. Он помог
обществу найти вегетарианский клуб в своем войне Бейсуотер и стал
секретарем. Он помистил девять статей об индийских обычаях и пище в журнале
Вегетарианец. 14
Гандидың Англияға келуі тек заңгерлік білім алумен қатар, оның рухани
жағынан баюына көп көмек берді. Ганди тек ағылшын әдебиеттерін ғана оқып
қана қойған жоқ. Сонымен қатар діни ағым өкілдерімен танысты. Ең ұлы, ең
бағалы нәрселерді оқыды. Формальді түрде университетте оқуға онша көңіл
бөлмеді. Лондонда емтихан тапсырар кезде латын, француз, ағылшын тілдері
сонымен қатар жаратылыс тану пәндерінен білуі керек болатын .Ганди көбінесе
өзінің білімін жетілдіру үшін көп кітаптар оқыды, пікір таластарға қатысты,
әңгіме жиындар өткізді. Ганди батыс ойшылдарымен танысты, үнді мәдениетін
де қандай элементтердің бар екеніне көз жеткізді. Гандиге үлкен көмек
берген Эдвин Арнольдтың Свет Азии кітабы, онда Будда өмірі жайлы
жазылған, Бхагавадгита Гитаны оқып үйренуіне жол ашты.15 Сонымен бірге
Мохандас студент кезінде атеизм мәнің түсініп, ұғуға ұмтылды. Атеистік
көзқарасты Свободомыслие ағылшын қоғамынын жетекшісі, парламент мүшесі
Чарльз Бредлоумен танысты. Ол туралы Ганди Автобиографиясында былай деп
жазды. Для атеистов, подобных Бредлоу, истина заминала токое же место,
какое для других заминал бог. Сонымен бірге ағылшын үкіметінің
оппоициянері, Лондонның қайыршылық пен адамдарды қорлаудың патшалығы Ист-
эндтің – Филантропиялық қаһарман аталған, Свободомыслие қоғамының
мүшесі Ирландық әйел Энни Безант, сонымен бірге Бернард Шоумен, Фабиан
қоғамының белсенді мүшесі, утопиялық социялизмның әулие пайғамбары, Теосов
орыс ханымы діни тілімінің Құдайды тану ілімінің негізін салушы Елена
Блаватскиймен танысты. Басынан бақайшығына дейін идеалист Энни Безант
Үнділерді азаттық пен ұлттық ар-намысы үшін, ежелгі адамгершілік
қағидаларды қайта тудыру жолындағы күреске шақырды.16 IX ғасырдың аяғы
XXғасырдың басында Үндістандағы діни реформа оны еліктіріп алды. Ол
Тазаланған мұраттар үнді халқына Европа цивилизациясының кемістігін
қайталамауға мүмкіндік беріп, Үндістан Безанттың өз Отанына Ирландияны
құл етіп отырған дөрекі материализм – Англияның қамалына кері саяси ықпал
жасар деп үміттенді.
Безант ұлы ойшылдар – Үнді патриоттары Свами Вивекананда,ауробидо,
Гхоша, Лакамания, Тилактардың замандасы еді. Мохандас Ганди көп жылдардан
сон 1893 жылы Үндістанда Энни Безант пен кездеседі. Энни Безант қалған
өмірін Үндістан халқының азаттық күресіне арнайтындығын айтады.
Ганди Англияда оқып жүрген кезінде Кармилидің Герой и георическое в
истории кітабынан ұлы әулиелердің ер жүректілігін, ұлылығы жайында оқып
біледі. Ол екі нәрсені жақсы білді. Біріншіден заңдардың 23 факт.
Кейінірек осы жайттарды өзінің заңды және саяси қайраткерлігіне пайдаланды.
17 Бұл оның үлкен мән берді. Екіншіден, ол ресми курстан меңгерген
принципі (қамқорлыққа алушылық, кейінірек тең дәрежелі түрде байлықа
байлардың көзін жеткізе отырып, өз еркілері мен халыққа үлестіріп беру
туралы идеяға шақырады. Лондонда жүрген кезінде ағасы жіберген ақшаны қалай
үнемдеп жұмсауға, әр жұмсаған ақшасының шығының ұқыпты түрде кітапшаға
жазып жүруді, әдетке айналдырады. Бұл әдетін өмірінің соңына дейін
тастамаған.
Гандиге Лондонда Дадабахай Наороджи Үндістан Ұлттық Конгресінің алғашқы
жетекшісі, ұйымдастырушысы дәріс береді. Ол өзінің либералды
көзқарастарымен және үлкен мол білімділігі мен танымал болады. Оны
Үндістандықтар Ұлы қарт деп үлкен сүйіспеншілік пен атады. Үндістанда
ғана емес сонымен бірге, Англияда да танымал. Ганди алғаш рет Британ
империализмі туралы, империализм деген сөздің мағанасын түсінді. Ганди осы
уақыттан бастап Үндістанның отар халқының тағдыры жайында ойлана бастады.
1.2Ганди ұлт-азаттық күрес жолында
Ганди өзінің бала кезіндегі именшіліктігінен тек Оңтүстік Африкада ғана
арыла бастайды. Оңтүстік Африкада жүрген кезінде М. К. Ганди бейбіт жолмен
қарсыласудың теориясы мен тактикасын белгілеп, оны сатьяграха (ақиқатқа
арқа сүйеу) деп атайды. Сатьягреха терминін Ганди былай деп түсіндірді.
Сатья - Сүйіспеншіліке толы ақиқат, саграха - ақиқатқа қажырлық
табандылық көрсету, Сатьяграха - ақиқатқа арқа сүйеу, зорлық –
зомбылықсыз. Ағылшын және орыс тілдерінде Сатьяграха былай деп аударылды.
енжар немесе керенау, зорлық- зомбылық көрсетуге қарсылық, азаматтық
бағынбау бұл аудармалардың ешқайсысы да сатьяграханың мазмұнын аша
алмаған. Сатьяграха ешқашан енжар немесе керенау болған емес. Осы уақытқа
дейін Гандидың саяси күресінде,Сатьяграха екі түрлі формада жүргізілді.
Азаматтық бағынбау және зорлық-зомбылықсыз күш көрсетпеу. 18. Ганди
осында Ағылшын – бурлар (1889-1902), Ағылшын – зулус (1908) соғысы кезінде
үнділерден санитарлық отрядтар құрып, ағылшындарға көмектеседі.
1899 жылы Ағылшын – бур соғысы басталады. Оңтүстік Африкадағы голланд
отаршылдарының ұрпағы-бұларға қарсы ағылшындар соғыс ашады. Трансваль және
Оранжевый деп аталатын екі тәуелсіз мемлекет құрған. Соғыстың шығуына
ағылшындар ағылшын қоныстанушыларын қорғауды сылтауратты. Бурлар
республикалары Англия мен Германия арасындағы империалистік бәсекелестіктің
объектісі болды. Ағылшын монополистері бүкіл Оңтүстік Африканы шикізат
көздерін және бай алтындарын басып алуды мақсат етті.
Соғыс екі европалық елдер арасында ағылшын-бурлар арасында Африкаға өз
басымдықтарын көрсету жолында өтті. Гандидың көзін жеткізген қарама-
қайшылық, халықаралық проблемаларды шешу құралы ретінде соғыс жүргізілді.
Бұл деген адамға сай емес, мораль жағынан төтен құбылыс еді.Ағылшын-бур
соғысы 1902 жылы 31 мамыр айында Преторийде бейбіт келісіммен аяқталды.
Ағылшындар өз дегеніне жетіп Оңтүстік Африкада монополиясын жүргізеді.
Ганди ағылшындарға көмектескен кезінде екі мақсатты көздейді. Біріншісі-
қиын кезде ағылшын империясының жағасына жармаспай бейбіт кезде Үндістан
тәуелсіздік беруін сұрайды. Екінші-соғыста жараланған бур, зулус,
индустарға ағылшындардың қайырымдылығына көзі жетіп, қара нәсілді
жаралыларға көмектесу еді. Ол осы мақсатын орындап шығады. Алайда
тәуелсіздік жөніндегі үміті аяқталмайды.
1914 жылы Ганди өз Отанына қайтып оралып, Үндістанның ұлт-азаттық
қозғалысына белсене араласады. Оның жұрт таныған көсеміне айналды. Оның күш
көрсетпеу қарсыласу жолындағы күресте ұлттық конгрестің ресми идеалогиясы
болады. 19
Мохандас Ганди Үндістанда алғаш рет Үндістан Ұлттық Конгресі сессиясына
қатысады. Конгресс сессиясы жылына бір рет үш күнге шақырылады. Сессия
жұмысы Гандиге өте үлкен әсер етті. Делегаттар өте ұзақ баяндамаларын
жасады. Қарарлар қабылдады, конгреске қатысушылардың ұлттық, әлеуметтік
және діни принциптері жағынан айырмашылық бар екені байқалады. Қарапайым
адамдарға түсініксіз ағылшын тілінде жүргізілді. Ганди Үндістан Ұлттық
конгресінің жетекшілері – Локаманья Тилакпен, Энни Безант пен, Гоккале мен
кездесті. Үндістанға барған сапарында Ганди ағылшын шенеуніктерінің
үнділіктерге жан түршігерлік қарым-қатынасын аяусыздық, айуандық
әрекеттерін көріп ағылшындарға деген ашу-ыза кернейді. Ағылшындардың
жіберілген сот төрелігін, әділ сот, әділеттік Ганди өкінішпен жүрегіне
былай деп сыр шертеді: Откуда ему было знать о страданиях бедной Инди?
Разве он мог понять нужды, нравы, взгляды и обычай народа? И как мог он,
привыкший оценивать вещи в золотах соверенах, начать считать на медяки?
Подпбно тому, слон бессилен мыслить по муравинному, несмотря на самые
лутшие намерения, так и англичанин бессилен мыслить понятиями индейцев, а
следовотельно, и устоновливать законы для них 20
Ганди өзінің саяси тәжірибесінде зорлық-зомбылық көрсету әрекеттеріне
әсер етуші үкіметтер немесе қоғамдық орнатуларға қарсы, бірақ азаматтық
құқықты тәртіпке келтіру мақсатында, ішкі агрессияға қарсылық көрсету мен
бірдей екені жөнінде талап қойды. Зорлық-зомбылықсыз қоғам мен зорлық-
зомбылықсыз өмір (бейбітшілік) оның идеалы болды. Саяси қайраткер ретінде
Ганди өзінің берген есебінде ұлттық отандыққа қол жеткізу үшін зорлық-
зомбылықсыз әдісін пйдалану тиімді екенін білді. Гандилік концепциялық
зорлық-зомбылық көрсетпеу және қару жарақсыз қара күштің әрекеттері Үнді
ұлт азаттық қозғалысында тарихи үндістер тарихи қарым-қатынаста біте
байланысып жатты. Дегенмен де 1857-1859 жылдардағы қозғалыстар халық
көтерулер орта ғасырлар типті, отар елдің басты қозғаушы күші – үнді
әскерлері (сипайлар), отар армияның, ағылшын басшылары қандай да болмасын
әр түрлі амал әрекеттермен әскерлер мен полициялар полицияны ұстап отырды.
Г.Ахмадабад қаласында ашрам құрды. Гандидың алғашқы жеңіске жетуіне
себепкер болған және оның қарсыластары Үндістанда әлеуметтік және саяси
мәселелер әдісі үшін шешім қабылдауға дайындық үстінде еді. Осыған орай
Сатьяграха ашрам деген ат берілді.21 Ашрам бай үнділі патриоттардың
құрбан етілуіне, әсіресе ҮҰК мүшелеріне байланысты құрылды. Осы уақытта
Гандидың көптеген конгресс мүшелерімен достық қарым-қатынасы орныға түскен
еді. Көрнекті үнді демократы Тилак және көптеген ҮҰК-ң радикальды мүшелері
Гандиді үнді дәстүріне көп көңіл аударуға тартты, дегенмен Гандиді
конгрестің либеральды мүшелерінің Үндістандық өзін-өзі басқаруға талпынуға
деген ұмтылыстарды көбірек қызықтырды. 90-шы жылдары Ганди алғаш рет
Оңтүстік Африкадан Үндістанға келген кезінде өзінің саяси істерде Гопал
Кришна Гокхалені ұстазы ретінде санады. Үндістанның әлеуметтік өмірі мен
саясатын жігерлендіруге, Гокхале үнемі талпындырып отырды. Ержүрек, өзін
құрбандыққа шалуға және жетекшелікке ұмтылысын мынадай үнді шастрмен
сілтейді. Ақиқат даналығы қандай да бір істі бастауында емес, қалай аяқтау
керек екенін білген жөн. 22
Ұлт-азаттық қозғалысқа Үнділіктер арасынан іріктелініп алынды. Гандидың
басқаруы мен конгресс өткізілді, ұлт-азаттық қозғалыстың өсу қарқыны,
алдағы уақытта анти империалистік компаниялардың арқасында азаттық үшін
ұмтылыс концепция зорлық-зомбылыққа қарсылық үнді ұлт-азаттық қозғалысымен
және ағылшын империалистік өкімет Үндістанмен бірге қарым-қатынаста болды.
1917 жылы Ганди алғаш рет өзінің сатьяграхасын Чампаране, Кхеле
қалаларында өткізді. Оның мәнін бағалау өте қиынға соқты. Олар тұрғындардың
саяси белсенділігін арттыруда өте зор роль атқарды. Қиналыс пен
әрекетсіздікті үнді халқының жағдайын Гандидың Үндістанға келген кезін,
Дж.Неру былай деп сипаттады: Он был подобен струе свежего воздуха,
заставивщего нас расправить плечи и глубоко вздохнуть; подобно лучу света,
он прорезал мраг, и пелена спала с наших глаз; подовно вихрю, он все
всколыхнул, и впервую очередь человеческого мышление. Ганди не спустился
сверху; казалось он вышел из миллионных масс индеийцев, он говорил их
языком и уделяло им и их ужасающему положению все внимание. 23
Сонымен бірге Гандиге зор ықпал жасаған ұлы орыс жазушысы және гуманисі
Лев Николайевич Толстой. Толстойдың Құдай өз жүрегімізде деген кітабы
мені әбден баурап алды, - деп жазды Ганди. Ол менін жаныма өшпес із
қалдырды. Ганди 1909жылы бірінші қазан айында Толстойда былай деп хат
жазады: Күрес әлі жүруде және қашан аяқталады белгісіз, дегенмен аяусыз
қанау, зорлық-зомбылық қауқарсыз болған жағдайда, әрқашан зұлымдыққа қарсы
тұру жеңуге тиіс - деді. Оңтүстік Африкадағы Үнділіктердің өте қиын
жағдайда екеніне және әділетсіз заңдардың тоқтатылуына ұмтылуына көңіл
аударуын сұрады. 24 Осы жазған хатында Ганди Толстойдан Үндіске хатын
Оңтүстік Африкадағы Үнділіктерге таратылуына рұқсат сұрады. Толстой мен
Гандидың ой пікірі бір екенін түсінді. Ұлы орыс жазушысы қайтыс болғанға
дейін бір-бірімен хат алысып тұрды. Ганди Толстойға Үндіске хатына алға
сөзін және Үндістанның өзін-өзі басқару деген кітабын жібереді. Толстой
Гандидың бұл кітабын өте жоғары бағалайды. Гандиді Үнді ойшылы және
Ағылшын билеушілеріне қарсы күрескер деп атады. В.Г.Чертковқа 1910 жылы
22 сәуірде жазған хатында былай деді: Очень он близкий нам, мне человек.
Ганди өзінің бүкіл өмірінде Толстоймен бір пікірлеспін деп санады. Ганди
жас өспірімдерге Толстойдың мынандай трактаттарын ұсынды: Сөйтіп не
істеуіміз керек, Өнер деген не, Құдай өз жүрегімізде т.б. 25
Конгресс басшылары қарсылық белгісі ретінде Гандидың ұсынысымен жапыға
ортақ хартал өткізуге бір күнге дүкендерді, оқу орындарын жауып, завод,
фабрикаларда, мекемелерде жұмысты доғаруды ұйғарды. 1919 жылдың 1-ші
наурызында раулет заң жобасының негізінде отаршыл үкіметті шексіз билікпен
қамтамасыз еткен заң қабылданды. Заңда: Үндістанның ұлт-азаттық қозғалысы
күштерімен күресте өкіментке шексіз права алып беретін болды. Дүниежүзілік
соғысының аяқталуы Үндістандағы толқу кезеңі мен тұспа-тұс келген еді.
Өнеркәсіп бүкіл елде қанат жайды. Капиталистардің байлығымен ықпалы еселеп
арта бастады. Қоғамның осы бір ат төбеліндей шағын тобының соғыс жылдарында
біраз дүниеге қолы жетті де, енді өз өктемдігін нығайтып, байлықтарын
көбейте беру үшін жиған тергендерін үлкен істерге қосуға әрекеттенді. Бірақ
ұлан ғайыр халықтын көпшілігінің ісі былайша оңға баса қойған жоқ та, олар
үстерінен зіл батпандай басқан торығушылықтан шығудың жолын қарастырды.
Орташа таптар конституциялық үлкен өзгерістер күтті. Бұл өзін-өзі басқаруға
кеңінен жол ашып. Айталмыш таптардың жағдайларын жақсартып, олардың алдынан
өсулеріне жол ашар еді. Бейбіт әрі толық конституциялық беті бар саяси үгіт
өз жемісін беріп, жұртшылық өз тағдырын өзі шешу мен өзін-өзі басқару
турасында сенім мен айта бастаған болатын. Бүкіл үндістанда әлденені
күтумен үміттену басым болды да, баған үрей мен қорқыныш сезім қосылды.
Гандидың өзі барлық Үндістандықтарды Үнділер мен мұсылмандарды 30-шы
наурызда өз істерін тастап, бұл күні құдайға құлшылық етумен ораза тұтуға
шақырды. Бірнеше апта бұрын Бомбейде Ганди ұйымдастырған Сатьяграха
Сабқаға қатысушылар егер өздеріне қолданылар болса заңға бағынбауға басқа
да осындай заңдарға отаршыл өкіметтің жарлықтарына құлақ аспауға ант су
ішті.
Әлде бір себептермен конгресс харталды 6-шы сәуірге шегерді, дегенмен
30-шы наурызда Делидің, Лахордың, Мултанның, Аллахабадтың тұрғындары
көшелер мен алаңдарға шықты. Көпшілігі Ганди шақырған құлшылық етумен
оразадан гөрі раулет заңын айыптаудан басталып, ағылшындардың үндістаннан
тайып тұруларын талап еткен демонстрациялар мен митингілерді хош көрген.
Бір аптадан кейін елдің бүкіл провинциялары харталаға ден қойды; астанада
Лахора, Ахмадабадта, Бомбейде,Калькутта да, Пенждаб қалаларында
демонстрациялар мен митингілерге қатысушылардың полиция мен қақтығыстары
болды. Полицияға жәрдемге әскер бөлімдері әкелінді. Бұдан соң Пенджабта
провенцияны сыртқы дүниеден бөліп тастаған соғыс жағдайы енгізілді. Бірнеше
айлар бойы Пенджаб ешбір кедергісіз кіріп шығуға түрмеші ағылшындардың
құқы бар алып түрмеге айналды.26 10-шы сәуірде олар Амритсар қаласында
ұлттық қозғалыстың екі лидерін тұтқындады. Осыған орай 13-ші сәуір 1919
жылы Амритсарда ағылшын өкіметінің жүгенсіздігімен зорлығына қарсы үлкен
митингі бейбіт түрде болып өтті. Алайда бұған қарсы әскер қолданылды, оқ
атылды. Жаппай тұтқындау ұрып соғу болды.
Амритсар оқиғасы Үндістанға үлкен қайғы алып келді. Анти империалистік
толқу барлық жерде орын алды. Кей жерлерде көтерілісшілер әскери пойыздарды
жолдан шығарып жіберді; көпірлерді жарды. Темір жолды бұзды, полиция
бөлімдерін қиратты. Бұған қарсы ағылшын отаршылдары аянбай соғысты. Ағылшын
авиациясы қорғансыз қалалар мен селоларды бомболады.
1919 жылдың ақырғы күндері ұлттық конгресс өз сессиясын Амритсарда
өткізді. Мұнда Үндістанның ұлт-азаттық қозғалысының Тилак, Энни Безант,
ағайынды Әли, М.А.Джинна, Ганди және әкелі-балалы Неру сияқты барлық
көрнекті қайраткерлері бас қосты. Сессия қызу өтті: Пенджаб жерінде
ағылшындардың жасаған қанды қырғыны конгресшілердің жадынан әлі шыға
қоймаған. Әрбір сөйлеушінің сөзінен Үнді халқының жендеттеріне деген текті
жеккөрушілік айқын есіп тұрды. Делегаттардың басым көпшілігін Монтегю-
Челмсфорд реформасын наразылықпен қабылдамай ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz