Салық қызметі
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
2. Салықтардың төлем айырмашылығы
3. Салықтардың атқаратын қызметі
Салық элементтері
Салықтардың жіктелуі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Негізгі бөлім
1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
2. Салықтардың төлем айырмашылығы
3. Салықтардың атқаратын қызметі
Салық элементтері
Салықтардың жіктелуі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және мемлекетгің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті үстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдьщ формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзатгың даму тарихында салықтың нысандары мен эдістері мемлекеттің сүранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге үшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі не-месе 10 пүт тұз жэне т.б. алынған. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Деген-мен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемле-кет жеңілген мемлекетгің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық эдебиеттерде эр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта бо-латын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп атап көрсетілген.
Салық - занды актілерге сэйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден теленетін төлем.
Салық дегеніміз - белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді қүраушы жүйе екендігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мүра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі - бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) жэне белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 70 пайызын құрайды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті үстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдьщ формада тұрақты түрде төлейтін жарналары қажет болады. Адамзатгың даму тарихында салықтың нысандары мен эдістері мемлекеттің сүранымдары мен қажеттеріне қарай бейімделіп, өзгерістерге үшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы: 1 адамнан 1 құндыз терісі не-месе 10 пүт тұз жэне т.б. алынған. Тауар-ақша қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Деген-мен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа, сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемле-кет жеңілген мемлекетгің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық эдебиеттерде эр түрлі анықтама мен түсініктеме берілген. Мәселен, Салық кодексінде «Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және өтеусіз сипатта бо-латын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар» деп атап көрсетілген.
Салық - занды актілерге сэйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден теленетін төлем.
Салық дегеніміз - белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді қүраушы жүйе екендігін байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мүра) төленеді. Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі - бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) жэне белгілі бір көлемде немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті салмағы 70 пайызын құрайды.
1. Қазақстан Республикасының Конститутциясы.
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындагы соттық жүйесі туралы» Заңы. 1991 жылы 25 желтоцсан.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджет-ке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлыгы 1995 жылы 24 сәуір.
4. Қазацстан Республикасының «Салъщ және бюджетке төле-нетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Зацы. 1999 жылы
16 шілде.
5. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 жылы 12 маусым.
6. Қазақстфн Республикасынъң «Салық және бюджетке төле-нетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салъқ кодексі) жасалган өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2006 жылы 1 қаңтар.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.
8. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
9. А.И. Худяков, Г.М. Бродский «Теория налогообложения». -Алма-тпы «Норма-К», 2002.
10. Крымова В. «Экономикалық теория» : кестелі оқу құралы, Ал-маты, 2003.
11. Керімбек Ғ.Е. «Сальқ және салық салу», әдістемелік оқу қүралы. Шымкент, 2004.
12. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік» — Астана, Фолиант, 2005.
13. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттер салық-тары», Алматы, 2004.
14. Аяпова Ж.М., Арыиов Е.М. «Іскер адамның орысша-қазақша экономикасының түсіндірме сөздігі». —Алматы, 1993.
15. Сүлеймен Рақымжанүлы Тоқсанбай «Толъқ экономикалық орысша-қазақша сөздік». -Алматы, 1999.
16. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №3 қаңтар 2004.
17. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №1 қаңтар 2006.
18. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №2 қаңтар 2006.
2. Қазақстан Республикасының «Қазақстан Республикасындагы соттық жүйесі туралы» Заңы. 1991 жылы 25 желтоцсан.
3. Қазақстан Республикасы Президентінің «Салық және бюджет-ке төленетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Заң күші бар Жарлыгы 1995 жылы 24 сәуір.
4. Қазацстан Республикасының «Салъщ және бюджетке төле-нетін басқа да міндетті төлемдер туралы» Зацы. 1999 жылы
16 шілде.
5. Қазақстан Республикасының «Салық және бюджетке төленетін
басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексі (Салық кодексі). 2001 жылы 12 маусым.
6. Қазақстфн Республикасынъң «Салық және бюджетке төле-нетін басқа да міндетті төлемдер туралы» кодексінде (Салъқ кодексі) жасалган өзгертулер мен толықтыруларды қоса. 2006 жылы 1 қаңтар.
7. Қазақстан Республикасының Бюджет кодексі.
8. Қазақстан Республикасының Кеден кодексі.
9. А.И. Худяков, Г.М. Бродский «Теория налогообложения». -Алма-тпы «Норма-К», 2002.
10. Крымова В. «Экономикалық теория» : кестелі оқу құралы, Ал-маты, 2003.
11. Керімбек Ғ.Е. «Сальқ және салық салу», әдістемелік оқу қүралы. Шымкент, 2004.
12. Үмбеталиев А.Д., Керімбек Ғ.Е. «Кәсіпорын экономикасы және кәсіпкерлік» — Астана, Фолиант, 2005.
13. Ермекбаева Б.Ж., Арзаева М.Ж. «Шет мемлекеттер салық-тары», Алматы, 2004.
14. Аяпова Ж.М., Арыиов Е.М. «Іскер адамның орысша-қазақша экономикасының түсіндірме сөздігі». —Алматы, 1993.
15. Сүлеймен Рақымжанүлы Тоқсанбай «Толъқ экономикалық орысша-қазақша сөздік». -Алматы, 1999.
16. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №3 қаңтар 2004.
17. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №1 қаңтар 2006.
18. «Бухгалтер бюллетені» журналы. №2 қаңтар 2006.
Жоспар
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
2. Салықтардың төлем айырмашылығы
3. Салықтардың атқаратын қызметі
1. Салық элементтері
2. Салықтардың жіктелуі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекетгің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
үстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдьщ формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзатгың даму тарихында салықтың
нысандары мен эдістері мемлекеттің сүранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге үшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі не-месе 10 пүт тұз жэне т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Деген-
мен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа,
сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемле-кет
жеңілген мемлекетгің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір
мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық эдебиеттерде эр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта бо-латын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық - занды актілерге сэйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден теленетін төлем.
Салық дегеніміз - белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді қүраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мүра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) жэне белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМ¥НЫ
1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құлдылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық телеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қараганда салық — салық
төлеушілерден мемлекетке қарай бел гілі бір мерзімде жэне белгіленген
тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқъқтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеггеме.
Салық құқығы — мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
коғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде - брі мемлекеттің табы-сы;
• Зандық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
больш табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетіл-гендерді
атауға болады:
• Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық - ақшалай нысанда төленеді;
• Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық - баламасыз сипатта болады;
• Салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі құрамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке жэне занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетгі
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипатгамасы мемлекет
салықгы белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатга болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытга ғана қозғалады,и яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• Біріншіден, ақша салық телеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық - баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық - бачамасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншікген
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономикалық қатынас тугызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Түрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мэселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қаты— настары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетгі
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты — мемлекет немесе уэкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық - мемлекетгің бір жақгы белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндетгемесі туындайды;
• салық — мәжбүрлеме сипатга болады;
• салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты беруге және енгізуге құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекетгің белгіленімі болып саналады.
Салық — осы белгісі арқылы басқа да міндетгі телемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеггің салық зандылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана
бекіте алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң тұрде жүзеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабалданған қүқықтық акт белгілі бір тәртіпке
сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту жэне енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі эдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нор-мативті акт
қабылданады.
Салық элементтері жэне салық салудың шартгары осы құқық-тық актіге
сэйкес белгіленеді, өзгертіледі жэне жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) жэне мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтың суверенитеті (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге жэне салық салу
объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндетптпемесі туындайды.
Қабылданған қүқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және занды
түлғаларға салық телеуші ретінде салық міндеттеме-лерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне
былайша түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп таңылады,
оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне түруға, салық салу
объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, алық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық
есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезенде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп
алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу қуқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс
өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен
қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекетгің меншігі болып
саналады. Айта кету керек "Салық - салық төлеушілердің құқық бүзушылықтары
немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде
қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдіктері;
• салық салу эдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдынала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
• салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен үлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алым мемлекетгік аппараггың шығындарын жабады, яғни
мемлекет занды іс-әрекет түрінде түлғаларға қызмет ұсына отырып, сол
қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетгі толығымен қаржыландыруға
жұмсалады;
• екіншіден, салықтың өтеусіз жэне баламасыз белгілері болады. Ал,
алым баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен
белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды түлғаларды
мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу
арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рүқсат алады немесе лицензиялық
алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз, яғни салық
төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі. Сонымен
салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық төлеуші телеуіне
айырбасқа ешнэрсе ала алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен
байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан
салық міндетгемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу эдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мэжбүрлі түрде өндіріп
алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп
отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Бүл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.
2. Салықтың төлемақыдан айырмашылыгы
Төлемақы дегеніміз - мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланган
кезде төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықгары бар. Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі жэне баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекетгің азаматтық құқыққа сәйкес азаматгық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылыгы
Мемлекеггік бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік орган-дардың, немесе
лауазымды адамдардың зандық мэні бар іс-қимылдар жасағаны үшін жэне
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетгі төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
• мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан
бүл баламалы төлем болып саналады;
• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекетгің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта кету
керек, бажды төлеген кезде тауар - ақша қатынастары жүзеге асады.
Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсақ:
• баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
• баждың мөлшері телеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына
байланысты болмайды, ал алым көрсетілген қызметтердің құнына орай
анықталады, яғни өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін шығындары
есепке алы-нады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы сияқты нақты болуы
тиіс.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекетгік каржы қорлары құрылады. Олар
мемлекетгің бюджеттік жэне бюджетген тыс қорларында (элеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан жэне мемлекет екінші
жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
• салық салу;
• облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс. Салық салу —
мемлекет қаржысын жэне табысты толыктыруды ретгеу әдісі болып саналады,
яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін
қанағаттандырады.
Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу - бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде
салық алынады.
Салық салудың объективті факторы - салықтың пайда болуы объективті
түрде мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу—кәсіпорындар, азаматтар және мем-лекетгер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретівде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжатгар:
• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру
материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат. Салық салуға қойылатын
талаптар:
• қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығьш қамтамасыз ету;
• мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
• әлеуметгік-әділетгілік болуы керек;
• салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру
керек;
• халықтың әлеуметгік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және
әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді жэне табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мэселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жоспарлау—салық міндеттемелер ін занды қысқарту әдістері.
Активтерді жэне табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мэселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы — салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім жэне
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі—салықты төлеу мерзімнің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі - салық жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттеме-лерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.
3. Салықтың атқаратын қызметтері
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметгі атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық жэне
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықгардың қазыналық қызметі — түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекетгік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеггің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі - бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады жэне қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді жэне бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысьш есептейді, соған
сәйкес ез қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет тұрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сэйкес жэне эр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай жэне өз уақгысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы Экономикалық
және элеуметтік процестерге эсер ету құралы ретін-де қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражатгары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мэселелерді шешуге бағытгалады,
элеуметгік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
элеуметтік тепе-тендіісті үстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орын-далуына
жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық - бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра оты-рып,
мемлекетгік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді жэне қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты — мемлекет эділетті түрде өз шығындарын да жоба отырып,
елдің әлеуметгік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық эдебиетгерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің жэне басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекетгің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бүл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар жэне нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық тұсімдерімен қатар салықтық
емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансфертгерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салық теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім жэне
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі- салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетгі
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салык міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу жэне алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды жэне жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы жэне тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділетгілік, тендік
жэне тұрақтылық тэрізді салық салу принциптері не-гізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі жэне кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағытгары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салыц алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде үхталып қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің деклара-цияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан
түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алы-нады).
Ал енді көптеген елдерде цолданылатын салъщтарга жататындарды атап
өтетін болсақ:
• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мем-лекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
• заңды түлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық
(корпорациялық салық деп те аталады);
• мұра мен сыйға салынатын салық;
• қосылған қүдға салынатын салық;
• тұтыну салығы;
• элеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
• айналымға салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы жэне басқа да.
3.1. Салық элементтері
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайьш анықгайтын құрамдас бөлікгерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда (1-сурет):
• салық субъектісі;
• салық объектісі;
• салық көзі;
• салық мөлшері;
• салық жеңілдіктері;
• салық ставкасы;
• салық кезеңі;
• салықты есептеу тэртібі;
• салық есептілігі;
• салықты төлеу тэртібі.
1. Салық субъектісі.
Салық субъектісі — заңды немесе жеке түлға, ягни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
• қызметекрлер -өз еңбегімен материалдық жэне материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
• шаруашылық субъектілері — капитал иелері, яғни занды түлғалар.
Салық төлеуші - салықты жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын түлға.
Тұлға — жеке тұлға жэне занды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға — Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекетгің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар - іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азамаггары.
Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің
зандарына сэйкес азаматтық, оның ішінде шаруа-шылық құқықтар мен міндетгер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік занды тұлға) немесе
кэсіпорын. Шет мемлекетгің зандарына сэйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мэртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңцы тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі.
Салық объектісі — салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын жэне жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар — қажеттілік пен түлынуды қанағаттандыратын зат. Ай-налымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез кел-ген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра - қайтыс болған азамат мулкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мүраға салық салынады.
Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі.
Салық көзі- салық төлеу үшін белгіленген жэне қолданылатын ақша
қаражаттары, бүл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша
қаржылары.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мэселенің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде -
үлтгық табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үіиін негізінен 5 көзі бар:
• табыс;
• қор жэне жинақ;
• өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
• қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.
Табыс — ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке түлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық телеушілердің, яғни жеке жэне занды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
• тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
• дивидендтер, рента;
• сыйақы, үтыстар, роялти;
• жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұларға табыс
салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор - мемлекетгің, кәсіпорынның немесе жеке түлғаның элде бір максатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдық қүддылықтар.
Жинац - кәсіпорынның немесе жеке түлғалардың банкілер-ге жэне жинақ
мекемелеріне салган, әдетге, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кэсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражатгар.
Рента — алушыдан кэсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден үдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде - меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы—біріншіден, эрбір қызметкер жүмсаған еңбектің саны мен сапасына
қарай бөлініп, олардың жеке түтынуына берілетін үлттық табыстың ақша
түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Сальқ мөлшері.
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді жэне ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері - табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін
үстеме салықты білдіреді, мэселен жеке табыс салығы, әлеуметгік салық, жеке
түлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге элеуметгік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға жэне басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентгі алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бүл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл
мәселеге кейін толығырақ тоқталамыз).
5. Салық жеңілдіктері.
Салық жеңілдіктері — төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1. Салық субьектілері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі. Жеке
тұлгалардың мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді
қызметтен өту (оқу) кезеңінде салық төлеуден босатылады.
2. Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
3. Салық базасы бойынша жеңілдіюпер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен жэне агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
4. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушілер негізінен 30 пайыздық
ставка бойынша салық төлесе, негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық телеушілер 10 пайыздық ставка бойынша салық төлейді.
5. Салық кезеңдері бойынша жеңглдіктер.
Мэселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі - күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші занды түлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
6. Салықты есептеу тәртібі бопынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған декларация
негізінде салық төлейді.
7. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер. Мәселен, шағын бизнестің
кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон немесе патент негізінде
телейді.
Қазіргі кезде кең тараган салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынган еді, ягни олар 3 топқа бөлінеді:
• алып тастау;
• жеңілдіктер;
• босату.
Алып тастау - салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер - салық базасын қысқарту.
Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңіл-діктер.
Салық жеңілдіктерінің мазмүнын былайша баяндауға болады:
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.
Салықтың түш бойынша салық төлеушілердің жекелеген түлғалары салық
төлеуден босатылады. Мэселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
түлғалар төлеуі тиіс. Ал, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет элеуметгік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүлікгерде
(табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есеп-теген кезде, жеке
түлғалардың зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке түлға үшін зейнетақы
төлемдері негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық
босатылады.
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасала-тын жеңілдіктер.
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
• салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің
(табыс) жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкала-рын
белгілеу. Мәселен, корпорацияльщ табыс салығьш төлеушілер үшін 30 пайызьш
салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер больш табылатьш
салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұнда
мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдікгерін
қарастырған;
• салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке
алмау, немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс
салығын төлеу кезінде салық салынатын та-быс есепке алынады, ал осы
табыстың қүрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент
кірмейді;
• салық төлеушілердің кейбір санатгары үшін олардың
қызметтеріне жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке
алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге қүқық беріледі.
Салық салудың объектісі ретінде есепке алмау немесе салық салудан алып
тастау салық мөлшерін төмендетуге экеледі, кейде шекгелген немесе
шектелмеген салық мөлшері болуы мүмкін.
Салық мөлшерін төмендетудегі шектелуі — салық салу объектісі ретінде
есепке алмауға немесе салық салудан алып тастауға сэйкес келетін заң
бойынша қарастырылған мүліктер (табыстар) бар. Мысалы, ¥лы Отан соғысы
ардагерлерінің, бірінші жэне екін-ші топ мүгедектерінің табыстары жеке
табыс салығы бойынша салық салудан босатылады, бірақ та 240 айлық есептік
көрсеткіш мелшерінде ғана.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі — мүліктер (табыс) салық салу
обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды, немесе салық салудан
алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік
төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салық
төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешқандай салық
төлемейді
Үшіншіден салық төлеудің мерзімін ұзарту.
Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе
кездейсоқ оқиғаларға сэйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде
қарастырылады.
Мұны уәкілетті мемлекеттік органдардың салық міндетгемелерін орындау
кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді улартуымен шатастыруға
болмайды.
Салық есебін жүргізуді, немесе немесе салық міндеттемелерін орындау
тәртібін оқашату арқылы берілетін жеңілдіктер.
Бұл салық төлеушілердің белгілі бір санатгарына ғана беріледі. Салық
төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану — салық
сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл, салық
міндеттемелерін орындауда жалпы тэртіпті оңайлату мақсатында жүзеге
асырылады.
Салық жеңілдіктері субъект персоналдарына немесе олардың көрсеткен
қызметтеріне қарай жасалады:
• бірінші жағдайда мемлекет алдында ерекше еңбек сіңірген
тұлғаларға жасалады. Мэселен, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, жоғары
мемлекетгік наградалармен марапатгалғандар, "Халық Қаһарманы" атағын
алғандар. Бүлардың қатарына элеуметтік қорғалмаған түлғалар да кіреді,
атап айтқанда: зейнеткерлер, мүгедектер, жетімдер. Бұл жерде мемлекет
элсіздерді элеуметгік қорғау қызметін атқарады, яғни салықгар мемлекеттің
элеуметгік қызметін жүргізудегі әдісі ретінде қолданылады.
• екінші жағдайда мемлекет салық салуды қоғамның экономикалық
дамуына эсер ететін құрал ретінде іске асырады. Мемлекет жеңілдіктер бере
отырып, экономиканың осы салаларын дамы-туды ынталандырады.
Преференциялар — үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе
өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша
жеңілдіктері.
Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.
Сонымен бірге, салық ғылымында мынадай зандылық бар:
"Неғұрлым салық жеңілдіктері көп болса, солғұрлым салық ставкалары
жоғары болады және кергсінше, салық жеңілдіктері аз болса, салық ставкалары
төмен болады ".
6. Салық ставкасы.
Салық ставкасы — салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Салық ставкасы — салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық
мөлшері. Салық ставкасы — салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе
абсалютті сомамен белгіленеді.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
• тұрлаулы (қатаң);
• пайызды.
Тең спгавка - кез келген салық төлеущіге бірдей мөлшерде салық сомасы
белгіленеді.
Тұрлаулы ставка - салық салудың эрбір бірлігіне бекітілген салық
мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне 1
теңгеден.
Пайызды ставка — салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2. Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:
• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.
Жалпы ставка — салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың
барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылган ставка - мемлекеттің ендіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка — әлеуметгік жағдайларға байланысты реттеліп
отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі. 3. Салық ставкасының
мазмұнына байланысты:
• маргинальды;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальды ставка— салық зандылықтарына байланысты бекітілген салық
ставкаларын атаймыз.
Нақты ставка — төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық стяавка—төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.
Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың
мақсаттары үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін жэне
салық телеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда,
мемлекеггің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да
жағдайларда кездеседі.
Салық базасы дегеніміз салық салу обьектісі мен салық салуға
байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салық жэне басқа да міндетті төлемдер
сомасы айқындалады.
7. Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап жэне салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезендері болады.
Салық кезеңі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық жэне басқа да міндетгі
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салыц кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады.
Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:
• бір күндік - салық кезеңі — күнтізбелік күн болып саналады, бір
жолғы талон негізінде салық төлеушілер;
• он күндік (декада) - салық кезеңі - күнтізбелік он күн болып
табылады, акциз салығында он күн ішінде жасалған операциялар бойынша
салықты есептейді;
• айльық — салық кезеңі — күнтізбелік ай болып саналады, қосылған
қүн салығы бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және әлеуметгік
салығын төлеушілер, патент негізінде салық төлеушілер;
• тоқсандық — салық кезеңі - күнтізбелік тоқсан болып есептеледі,
қосылған құл салығын төлеушілер, оңайлатылған декларация негізінде,
корпорациялық табыс салығы бойын-ша аванс төлеушілер;
• жылдық — салық кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен,
корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары
салығын төлеушілер.
Салық жылы — күнтізбелік жыл болып табылады. Жеңілдік кезеңі — салық
бойынша заңмен бекітілген жеңілдік берілген уақыт мерзімі.
8. Салықты есептеу тәртібі.
Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:
• бірінші — салық салынатын обьектіні есепке алу;
• екінші — салық салу обьектісінен салық базасын есептеу;
• үшінші - салық ставкаларын қолдану;
• төртінші - салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші - салық сомасын есептеу.
Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:
• біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мэселен, корпорациялық
табыс салығын төлеген кезде);
• екіншіден, салық органдарына (жеке тұлғалардың жер салығын
төлеуі);
• үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы). Салық есептеуді
жүзеге асыруға байланысты салық қызмет-
ақылы (салық органдары есептейді) жэне қызметақысыз (салық
төлеушілердің өздері немесе басқа түлғалар есептейді) болып
бөлінеді.
Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге жіберілген салық
хабарламасы арқылы жүзеге асырылады.
Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:
• салық төлеушілердің тегі, аты, экесінің аты немесе толық атауы;
• салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
• салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;
• шағым беру тэртібі көрсетілуі тиіс.
Қызметақылы салықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Кіріспе
Негізгі бөлім
1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
2. Салықтардың төлем айырмашылығы
3. Салықтардың атқаратын қызметі
1. Салық элементтері
2. Салықтардың жіктелуі
Қорытынды
Қолданылған әдебиеттер
КІРІСПЕ
Салықтар — тауарлы өндіріспен бірге, қоғамның топқа бөлінуімен және
мемлекетгің пайда болуымен, оған әскер, сот, қызметкерлер ұстауға
қаражаттың қажет болуынан пайда болды.
Салықтың экономикалық мәні - шаруашылық субьектілерінен, азаматтардан
ұлттық табыстың бір бөлігін алу жөніндегі өндірістік қатынастардың бір
бөлігі болып табылатындығында.
Салықтың мәні мемлекет өз пайдасына жалпы ішкі өнімнің белгілі
мөлшерін нақтылы жарна ретінде алып қалады.
Салықтар мемлекеттің өмір сүруінің негізі болып саналады. Мемлекетті
үстау үшін, халықтың ақшалай немесе натуралдьщ формада тұрақты түрде
төлейтін жарналары қажет болады. Адамзатгың даму тарихында салықтың
нысандары мен эдістері мемлекеттің сүранымдары мен қажеттеріне қарай
бейімделіп, өзгерістерге үшырап отырды.
Салықтар тауар-ақша қатынастарынан тыс қолданылады. Натуралды
салықтардың мөлшері мен түрі нақты жергілікті жағдайларға бағынған. Мысалы:
1 адамнан 1 құндыз терісі не-месе 10 пүт тұз жэне т.б. алынған. Тауар-ақша
қатынастарының нығаюымен натуралды салықтың рөлі айтарлықтай азайды. Деген-
мен, олар соңғы уақытқа дейін пайдаланылды (1953 жылға дейін жүн, жұмыртқа,
сүт, май өткізген).
Егер екі мемлекет бір-бірімен соғыс жүргізсе, жеңген мемле-кет
жеңілген мемлекетгің барлық байлығын тонап алады, болмаса белгілі бір
мөлшерде салық салып отырған.
Салықтарға экономикалық эдебиеттерде эр түрлі анықтама мен түсініктеме
берілген. Мәселен, Салық кодексінде Салықтар - мемлекет біржақты тәртіппен
заң жүзінде белгілеген, белгілі бір мөлшерде жүргізетін, қайтарымсыз және
өтеусіз сипатта бо-латын бюджетке төленетін міндетті ақшалай жарналар деп
атап көрсетілген.
Салық - занды актілерге сэйкес салық төлеушілермен жүзеге асырылатын
бюджетке төленетін міндетті төлем.
Салық — белгілі бір объектілерден теленетін төлем.
Салық дегеніміз - белгілі бір мерзімде және белгілі бір көлемде
алынатын, заң бойынша қарастырылған міндетті төлемдер.
Қорыта айтқанда, барлық анықтамалар бір негізді қүраушы жүйе екендігін
байқауға болады.
Салықты басқа да төлемдерден ажырата білуіміз керек. Себебі, салық
белгілі бір объектілерден (табыс, мүлік, тауар, жер, көлік, мүра) төленеді.
Сонымен қатар салықты төлеудің өзіндік бір мерзімі болады (салық кезеңі -
бір күндік, он күндік, айлық, тоқсандық, жылдық) жэне белгілі бір көлемде
немесе мөлшерде (салық ставкасы) алынады.
Қазақстан Республикасының мемлекеттік бюджетінде салықтардың меншікті
салмағы 70 пайызын құрайды.
САЛЫҚТАРДЫҢ ЭКОНОМИКАЛЫҚ МАЗМ¥НЫ
1. Салықтардың пайда болуы және экономикалық мәні
Салықты материалдық тұрғыдан алғанда — бұл, салық төлеушінің белгілі
бір мерзімде және белгіленген тәртіпте мемлекетке беретін белгілі бір ақша
сомасы болып табылады (салық натуралдық тұрғыда материалдық құлдылық болып
саналады).
Салықтың материалдық белгісі - салық төлеуші белгілі бір соманы
мемлекетке міндетті түрде беруі болып келеді.
Материалдық салықтық қатынастар - ақшалай қатынастар, өйткені ол ақша
қаржыларының салық телеушіден мемлекеттік ақша қорларына жылжуы дегенді
білдіреді.
Экономикалық категория тұрғысынан қараганда салық — салық
төлеушілерден мемлекетке қарай бел гілі бір мерзімде жэне белгіленген
тәртіпте бір бағыттағы ақшаның қозғалысы болып саналады.
Ал, құқъқтық тұрғыдан қарайтын болсақ, бұл мемлекеттік бекітілім, яғни
тұлғалардың мемлекетке белгілі бір ақша сомасын беруін (төлеуді) көздейтін
міндеггеме.
Салық құқығы — мемлекеттің салықтық әрекеті процесінде пайда болатын
коғамдық қатынастарды реттейтін құқықтық нормалардың жиынтығы.
Салық материалдық тұрғыда белгілі бір ақша сомасын (ақшалай нысанда)
немесе салық төлеушілердің мемлекетке беруі тиіс белгілі бір заттардың
санын (натуралдық заттай нысанда) білдіреді.
Сонымен салықтардың мазмұны мынадай:
• Материалдық категория жағынан - бұл белгілі бір ақша сомасы болса;
• Экономикалық категория ретінде - брі мемлекеттің табы-сы;
• Зандық категория жағынан, бұл заң жүзінде белгіленген міндеттеме
больш табылады.
• Салықтың экономикалық белгілері ретінде келесі көрсетіл-гендерді
атауға болады:
• Салық — мемлекетке тиесілі қоғамдық жиынтық өнімді бөледі;
• Салық - ақшалай нысанда төленеді;
• Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады;
• Салық - баламасыз сипатта болады;
• Салық - салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады;
• Салық - тұрақты экономикалық қатынас туғызады.
Ал, енді осы белгілердің мазмұнын тереңірек қарастырайық.
1. Салық — мемлекетке тиесілі құрамдық жиынтық өнімді бөледі.
Мемлекеттік аппарат мемлекетке тиесілі ақша сомасын өндірмейді.
Сондықтан мемлекет жеке жэне занды тұлғаларға салық салу арқылы қажетгі
соманы өндіріп алып отырады. Мұның экономикалық сипатгамасы мемлекет
салықгы белгілеу және өндіріп алу арқылы өндірілген қоғамдық жиынтық
өнімнің бір бөлігін өзіне тиесілі сома ретінде айналдырып алады. Бұл жерде
салық қатынасы бөлуші сипатга болады.
2. Салық — ақшалай нысанда төленеді.
Натуралдық нысанда төленуі де мүмкін. Мәселен, ауыл шаруашылығы
саласында жиналған өнімнің бір бөлігі салық ретінде төленеді.
Салық кодексінде салық ақшалай нысанда төленуі тиіс деп атап
көрсетілген.
3. Салық — қайтарылмайтын төлем болып табылады. Салықты төлеген кезде
ақша тек бір бағытга ғана қозғалады,и яғни салық төлеушіден мемлекетке
бағытталады.
Мұның қайтарымды төлемдерден (мысалы, мемлекеттік қарыз) айырмашылығы:
• Біріншіден, ақша салық телеушілерден мемлекетке қарай қозғалады;
• Екіншіден, кері қайтады, яғни мемлекеттен салық төлеушілерге
бағытталады (қайтарылады).
Ал, қайтарымсыздық дегеніміз — ақшаны мерзімсіз алуды білдіреді, яғни
ол соманың қашан қайтатыны белгісіз.
4. Салық - баламасыз сипатта болады.
Салық құнның ақшалай нысанда бір бағытта қозғалысын айқындайды,
төлеген салыққа қарсы тауар түрінде болса да қозғалыс жоқ. Толығырақ
айтқанда, салық қандай да бір тауарға, немесе мемлекеттік қызметке төлем
болып есептелмейді, яғни ақшаның өтеусіз алынуын көрсетеді.
Сондықтан салық - бачамасыз төлем болып табылады.
5. Салықты төлеген кезде меншік нысандары айқындалады. Салықты төлеген
кезде меншік нысандары ақша қаражаттарына, немесе материалдық құндылықтарда
жеке меншіктен мемлекеттік меншікке өтеді (ауысады). Анығын айтқанда, салық
салу мемлекетке тиесілі меншіктерді иеліктен шығарады, ал меншік иелері
арасындағы туындайтын салық қатынастарында мемлекет жеке меншікген
мемлекеттік меншікке салық төлемдерінде меншік құқықтарын өзгерте алады.
6. Салық — тұрақты экономикалық қатынас тугызады.
Салықты белгілеуде тұрақты салық қатынастары пайда болады.
Түрақтылықты мынадан байқауға болады, яғни салық жеке түрде емес,
нормативті құқықтық актілермен белгіленеді. Мэселен, бір тұлғаның нақты
салық салу объектісі бар болса, ол салық міндеттемелерін орындаушы болып
табылады.
Салық қатынастарының тұрақтылығы салық төлеу арқылы жүйелі төлемдерге
алып бармауы тиіс. Кейбір салықтарда салық төлеушілер үшін салық төлеу жеке
төлемдік сипатта болады (мысалы, мүлік салығын жеке азаматтар жылына бір
рет төлейді) немесе кейде кенеттен салық төлеу сипаты пайда болады
(мәселен, ойламаған жерден жасаған жұмысына жалақы алады).
Азаматтардың мүлік салығын төлеген кезде, оның салық қаты— настары
қысқартылмайды, қайта салық төлеушілердің ағымдағы кезеңде төлеген
салықтарымен қоса, келесі салық кезендерінде де салық төлеуге міндетгі
болады. Бұл процесс салық төлеушілердің меншік иесі ретінде құқынан
айырылғанға дейін жалғасын таба береді.
Сонымен қатар салықтың құқықтық бірнеше белгілері бар, атап айтқанда:
• салықты — мемлекет немесе уэкілдік берілген мемлекеттік орган
белгілейді;
• салық — құқықтық нысанда жүзеге асады;
• салық - мемлекетгің бір жақгы белгіленімі болып табылады;
• салықты белгілеу арқылы салық міндетгемесі туындайды;
• салық — мәжбүрлеме сипатга болады;
• салық төлеу арқылы ақшаны алу құқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Салықтың осы құқықтық белгілеріне кеңірек тоқталып өтейік.
1. Салықты тек мемлекет қана белгілейді.
Мемлекеттік органның ешбірі салықты беруге және енгізуге құқы жоқ.
Салық — бұл мемлекетгің белгіленімі болып саналады.
Салық — осы белгісі арқылы басқа да міндетгі телемдерден ерекшеленеді.
Сондықтан көптеген мемлекеггің салық зандылықтарында салықты былайша
қарастырады:
• біріншіден, салықты уәкілдік берілген мемлекеттік орган ғана
бекіте алады;
• екіншіден, салықты белгілеу белгілі бір заң немесе нормативтік-
құқықтық актілермен қатаң тұрде жүзеге асырылады;
• үшіншіден, осы қабалданған қүқықтық акт белгілі бір тәртіпке
сәйкес жүргізіледі.
2. Салық құқықтық нысанда жүзеге асады.
Мемлекет салықты бекіту жэне енгізу үшін құқықтық акт қабылдайды.
Мемлекеттің салық қызметін жүзеге асырудағы негізгі эдісі болып
нормативті актілерді шығару табылады.
Салықтың құқықтық негізі ретінде - мемлекет шығарған нор-мативті акт
қабылданады.
Салық элементтері жэне салық салудың шартгары осы құқық-тық актіге
сэйкес белгіленеді, өзгертіледі жэне жүзеге асырылады.
3. Салық мемлекеттің бір жақты белгіленімі болып табылады.
Салық ұлт (халық, қоғам, азамат) жэне мемлекет арасындағы еркін түрде
келісілген келісімнен кейін пайда болады. Мемлекет салықты белгілеуде
барлық салық төлеушілермен келісімге келмейді, яғни олардың белгілі бір
топтарымен немесе өкілдерімен ғана келісімге келуі мүмкін. Кейбір кездерде
салықтық сувернитет жүзеге асырылады.
Салықтың суверенитеті (егемендік) - мемлекеттің өзінің аймағындағы
кейбір салық түрлерін кез келген мөлшерде өзгертуге жэне салық салу
объектілерін белгілеуге, салық саясатын жүзеге асыруға құқы бар.
4. Салықты белгілеу арқылы салық міндетптпемесі туындайды.
Қабылданған қүқықтық акт негізінде белгіленген салық жеке және занды
түлғаларға салық телеуші ретінде салық міндеттеме-лерін жүктейді.
Салық төлеуші тұлғалар салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуге міндетті болып саналады.
Белгіленген салық заңды салық міндеттемесін туғызады.
Қазақстан Республикасының Салық кодексінде салық міндеттемесіне
былайша түсініктеме берілген: "Салық төлеушінің салық заңдарына сәйкес
мемлекет алдында туындаған міндеттемесі салық міндеттемесі деп таңылады,
оған сәйкес салық төлеуші салық органына тіркеу есебіне түруға, салық салу
объектілері мен салық салуға байланысты объектілерді айқындауға, алық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептеуге, салық
есептілігін жасауға, оны белгіленген мерзімде табыс етуге, салық және
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді төлеуге міндетті".
5. Салық мәжбүрлеме сипатта болады.
Салықтың мәжбүрлеме сипаты 3 кезенде байқалады:
• бірінші кезең, мемлекет салықты салық төлеушілердің еркінен тыс
белгілейді және енгізеді, яғни мәжбүрлі түрде;
• екінші кезең, салықты төлеген кезде салық төлеуші өзінің
меншігінің бір бөлігінен мәжбүрлі түрде айырылып отырады;
• үшінші кезең, салық төлеуші өзінің салық міндеттемелерін
орындамаған жағдайда, мемлекет бересілі соманы мәжбүрлі түрде өндіріп
алады.
6. Салық төлеу арқылы ақшаны алу қуқықтық сипатта жүзеге асырылады.
Бір жағынан алғанда, салықтарды салық төлеушілерден еркінен тыс
өндіріп алынады, ал екінші жағынан мемлекетті басқа да ақшалармен
қамтамасыз етеді, ал бұл құқықтық негізде мемлекетгің меншігі болып
саналады. Айта кету керек "Салық - салық төлеушілердің құқық бүзушылықтары
немесе құқыққа қарсы тәртіпсіздіктері үшін шараларға төлем ретінде
қарастырылмайды".
Салықтың жиналатын орындары:
• нарықтарда;
• сатушы мен сатып алушылардан;
• үй шаруашылығынан;
• табыс көзінен, шығын статьяларынан;
Салықты реттеудің тетіктері:
• салық түрлері;
• салық ставкалары;
• салық жеңілдіктері;
• салық салу эдістері;
Салық төлеуден қашу себептері:
• елеулі салық ауыртпалығы;
• салық заңының айқынсыздығы;
• субъектілердің саналы түрде алдынала салық мөлшерін төлемеуге
ұмтылуы;
• салық қызметін ұйымдастырудағы кемшіліктер болуы мүмкін.
Салық ауыртпалығы - салық жиналуының жалпы мөлшерінің бірлескен үлттық
өнімге қатынас ретінде анықталатын көрсеткіш.
Салықтардың алымнан айырмашылығы
Алымдар салық төлеушілерге белгілі бір құқықтық мәртебе берілгенде
немесе белгілі бір қызмет түрін бастар алдында төленеді.
Алым да төлем болып табылады. Ал, енді алымдардың салықтардан бірнеше
айырмашылықтары бар, атап айтқанда:
• біріншіден, алым мемлекетгік аппараггың шығындарын жабады, яғни
мемлекет занды іс-әрекет түрінде түлғаларға қызмет ұсына отырып, сол
қызметіне төлем қабылдайды. Ал салықтар мемлекетгі толығымен қаржыландыруға
жұмсалады;
• екіншіден, салықтың өтеусіз жэне баламасыз белгілері болады. Ал,
алым баламалы төлем болып саналады, яғни алымды төлеу арқылы мемлекеттен
белгілі бір құқық, мәртебе немесе рұқсат алынады. Мысалы, заңды түлғаларды
мемлекеттік тіркегені үшін алымды алсақ, салық төлеуші осы алымды төлеу
арқылы өзіне белгілі бір қызмет түрін ашуға рүқсат алады немесе лицензиялық
алым белгілі бір қызметпен айналысу үшін алынатын рұқсат қағаз, яғни салық
төлеушіге белгілі бір қызмет түрімен айналысуға құқық беріледі. Сонымен
салық жай ғана төлем ретінде төленеді, одан салық төлеуші телеуіне
айырбасқа ешнэрсе ала алмайды, ал алымда салық төлеуші мемлекеттік органмен
байланысты жетілдіре отырып, өзіне басқа да заңды іс-әрекеттер жасайды;
• үшіншіден, алым бір жолғы төлем болып табылады, яғни бір рет қана
төленеді. Ал, салық ұзақ мерзімді және тұрақты түрде төленіп отырады, қашан
салық міндетгемесі тоқтағанға дейін жалғаса береді;
• төртіншіден, салықты төлеуде күштеу эдісі қолданылады, яғни салық
төлеуші салық міндеттемесін орындамаған жағдайда, мэжбүрлі түрде өндіріп
алу іс-шаралары қолданылады. Салық төлеуші алымды ерікті түрде төлеп
отырады. Мысалы: бір тұлға мемлекеттік органға келіп, кәсіпкерлік қызметпен
айналысуға өтініш береді. Берілген рұқсат негізінде кез келген қызмет
түрімен айналысуға құқылы. Бүл жерде тұлға алымды өз еркімен төлейді.
2. Салықтың төлемақыдан айырмашылыгы
Төлемақы дегеніміз - мемлекет меншігіндегі объектілерді пайдаланган
кезде төленетін төлем.
Салық пен төлемақының бірнеше айырмашылықгары бар. Мәселен:
• біріншіден, төлемақы өтеулі жэне баламалы төлем, яғни төлемақыны
белгілі бір объектілерді пайдаланған кезде төлейді;
• екіншіден, төлемақы мемлекетгің азаматтық құқыққа сәйкес азаматгық-
құқықтық қатынастары кезінде туындайды;
• үшіншіден, тұлғалар төлемақы төлеу арқылы баламалы түрде осы және
басқа да объектілерді пайдалануға құқық алады.
Салықтың мемлекеттік баждан айырмашылыгы
Мемлекеггік бажда төлем болып саналады.
Мемлекеттік баж – уәкілдік берілген мемлекеттік орган-дардың, немесе
лауазымды адамдардың зандық мэні бар іс-қимылдар жасағаны үшін жэне
құжаттарды бергені үшін алынатын міндетгі төлем.
Мемлекеттік баждың салықтан айырмашылығы мынада:
• мемлекет тарапынан берілетін қызметке байланысты болады, сондықтан
бүл баламалы төлем болып саналады;
• мемлекеттік бажды мемлекет қызметіне төлем ретінде емес,
мемлекетгің қызметіне байланысты төлем ретінде қарау керек. Айта кету
керек, бажды төлеген кезде тауар - ақша қатынастары жүзеге асады.
Баждың алымнан айырмашылықтарына тоқталар болсақ:
• баж бюджеттің табысы, ал алым мемлекеттік мекемелердің көрсеткен
қызметтеріне орай табысы болып саналады;
• баждың мөлшері телеушілерге ұсынылған қызметтерінің құнына
байланысты болмайды, ал алым көрсетілген қызметтердің құнына орай
анықталады, яғни өтініш берушінің мемлекеттік органға келтіретін шығындары
есепке алы-нады. Сондықтан алымның мөлшері тауар бағасы сияқты нақты болуы
тиіс.
Салықтық жарналар арқылы да мемлекетгік каржы қорлары құрылады. Олар
мемлекетгің бюджеттік жэне бюджетген тыс қорларында (элеуметтік сақтандыру
қорлары, зейнетақы қорлары, жұмыспен қамту қоры, жол жөндеу қоры) жиналады.
Салықтың экономикалық мазмұны былайша көрсетіледі: Шаруашылық
субъектілерімен азаматтық қарым-қатынас бір жағынан жэне мемлекет екінші
жағынан қор құрастыру негізінде мемлекеттік қаржылардың 4 көзі қолданылады:
• салық салу;
• облигацияларды сату (қазыналық вексель);
• шетелдік қарыздардың тегін көмектері;
• ақша бірліктерін шығарудан түскен монополдық кіріс. Салық салу —
мемлекет қаржысын жэне табысты толыктыруды ретгеу әдісі болып саналады,
яғни мемлекет салық салу процесі арқылы өз қажеттіліктерін
қанағаттандырады.
Салық салу - мемлекеттің салықтарды бекітуде, енгізуде және оларды алу
жөніндегі қызметтерінің жиынтығы.
Тең салық салу - бұл ретте әрбір салық төлеушіден бірдей мөлшерде
салық алынады.
Салық салудың объективті факторы - салықтың пайда болуы объективті
түрде мемлекет бюджетіне байланысты.
Сонымен қатар салық салу—кәсіпорындар, азаматтар және мем-лекетгер
арасында табыстарды үлестіру әдісі ретівде қолданылады.
Салық салуда қолданылатын негізгі құжатгар:
• декларация;
• салық органдары жүргізген жеке тұлғалар қызметін тексеру
материалдары;
• табыс салығын төлеушілердің салықты төлегені туралы кәсіпорын
ақпараты;
• ағымдағы төлемдерді төлегені туралы құжат. Салық салуға қойылатын
талаптар:
• қаржы-қаражат жүйелерінің тұрақтылығьш қамтамасыз ету;
• мемлекеттік бюджеттің пайдалануын қамтиды;
• әлеуметгік-әділетгілік болуы керек;
• салықты - салық төлеушілерге бір қалыпты бөлуге мүмкіндік беру
керек;
• халықтың әлеуметгік кедей тобына арнайы жеңілдік жасау және
әлеуметтік ақталмаған кірісті азайту.
Активтерді жэне табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мэселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салықты жоспарлау—салық міндеттемелер ін занды қысқарту әдістері.
Активтерді жэне табысты ұтымды орналастыру, қаржыларды инвестициялау
мен жинау мэселелері салықты жоспарлаудың кезеңі болып табылады.
Салық теориясы — салықтың маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім жэне
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі—салықты төлеу мерзімнің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі - салық жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салық міндеттеме-лерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.
3. Салықтың атқаратын қызметтері
Салық экономикалық категория ретінде және өзінің қалыптасуы барысында
мынадай үш қызметгі атқарады.
Салықтың ең бірінші кезектегі атқаратын қызметі, бұл - қазыналық.
Мемлекет өз қазынасын толықтыру мақсатында табыс көздерін жасайды.
Салық төлеушілерге нормативтік құқықтық актілер негізінде салық жэне
бюджетке төленетін басқа да міндетті төлемдерді есептейді, салық ставкалары
мен төлеу мерзімін белгілейді. Салықгардың қазыналық қызметі — түрлі
субъектілер табысының бір бөлігі мемлекет пайдасына өтеді. Салықтың
қазыналық қызметі арқылы мемлекетгік бюджеттің кіріс бөлігі құралып,
салықтың қоғамдық міндеті артады. Қорыта айтқанда, мемлекеггің бюджет
саясаты жүзеге асырылады.
Салықтың келесі қызметтерінің бірі - бақылау (реттеу).
Мемлекет экономиканы дамыту жолында салықтық реттеу процесі арқылы
экономиканың кейбір салаларын дамытуды ынталандырады жэне қажет жағдайда
тежеп отырады (салық жеңілдіктері жасалады, салық ставкаларын төмендетеді).
Бюджетке түскен салық түсімдерін реттейді жэне бақылап отырады. Кез келген
қызмет түріне бақылау жасау қажет. Ал енді салық түсімдеріне бақылау өте
қажет екені даусыз. Мемлекет бюджеттің кірісі мен шығысьш есептейді, соған
сәйкес ез қызметін атқарады.
Салықтардың бақылау қызметінің арқасында салық жүйесінің тиімділігі
бағаланады, қаржы ағымдары мен қызмет тұрлеріне бақылау қамтамасыз етіледі.
Салықтың келесі атқаратын қызметтерінің бірі — қайта бөлу.
Бюджетке түскен салық түсімдерін қаржыландыруды қажет ететін
бағдарламалар жобасына сэйкес жэне эр салаларға мақсатқа сай бөлінуін
қарастырады. Салық түсімдерінің мақсатқа сай жэне өз уақгысында жұмсалуына
қадағалау жасайды.
Салықтың қайта бөлу қызметі мемлекетке салықты қоғамдағы Экономикалық
және элеуметтік процестерге эсер ету құралы ретін-де қолдануға мүмкіндік
береді.
Салықтардың қайта бөлу қызметінің көмегімен бюджетте ақша қаражатгары
жиналады, осыдан кейін жалпы мемлекеттік мэселелерді шешуге бағытгалады,
элеуметгік топтардың табыстары арасындағы қатынастарды өзгерту жолымен
элеуметтік тепе-тендіісті үстап тұрады.
Салық қызметінің міндеті - бюджеттің табыс бөлігінің орын-далуына
жауап беретін бірден бір мемлекеттік орган.
Салық - бірінші кезекте, бюджет саясатын жүзеге асыра оты-рып,
мемлекетгік бюджетті толықтыруды көздейді. Осы бюджетке түскен салық
түсімдеріне қайдан келеді жэне қайда кетеді жөнінде бақылау жасайды. Ал
енді осы қызметтердің қорытындысы ретінде бюджетке түскен салық және
салықтық емес түсімдерге қайта бөлу жасалады.
Мұның мақсаты — мемлекет эділетті түрде өз шығындарын да жоба отырып,
елдің әлеуметгік топтарына да қолдау көрсетіп, басқа да шығыстарды жаба
білу.
Көптеген экономикалық эдебиетгерде салықтардың бірнеше қызметтері атап
көрсетілген. Мәселен, ынталандырушы. Салықтардың ынталандырушы қызметінің
көмегімен мемлекет өндірістің жэне басқа да шаруашылық субъектілерінің
дамуын ынталандырады. Сонымен қатар салық жеңілдіктерін, төмен пайызды
салық ставкаларын енгізеді.
Салықтардың ынталандырмайтын қызметі оларды басу мақсатында әрекетгің
қандай да бір түріне арнайы салықты енгізу жолымен жүзеге асырылады.
Салықтардың тұрақтандырушы қызметі экономикалық өсу, техникалық
жаңару, халық санының өсуі үшін әр түрлі шаралар жасайды.
Салықтардың шектеу қызметі. Мемлекетке кейде бірсыпыра өндіріс
түрлерін дамыту тиімсіз болады. Салық саясаты арқылы мемлекет өндіріс
түрлерінің дамуын шектейді немесе тоқтатады, Қазақстан Республикасында бүл
қызмет 10-20-30 пайыздық салық ставкаларымен қатар жэне нөл пайыздық салық
ставкалары арқылы жүзеге асуда.
Бюджетті толықтырушы негізгі жүйеде салық тұсімдерімен қатар салықтық
емес түсімдерді де атап өтуге болады.
Салықтық емес түсімдер - Қазақстан Республикасының Салық кодексінде
белгіленген, негізгі капиталды, гранттарды сатудан түсетін түсімдерге
жатпайтындардан басқа, Қазақстан Республикасының басқа да заңнамалық
актілерінде белгіленген бюджетке төленетін міндетті, қайтарылмайтын
төлемдер, сондай-ақ, ресми трансфертгерден басқа, бюджетке өтеусіз негізде
берілетін ақшалар.
Салық теориясы - салық маңызы мен қызметі туралы ғылыми білім жэне
ұғымдардың жүйесі, мемлекеттік қаржы қызметіндегі олардың ролі.
Салық несиесі- салықты төлеу мерзімінің өзгеруін өрнектейтін жеңілдік.
Салық режимі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетгі
төлемдерді төлеу жөніндегі барлық салык міндеттемелерін есептеу кезінде
салық төлеуші қолданатын салық зандары нормаларының жиынтығы.
Қорыта келгенде, салықтар көптеген елдерде әр түрлі аталғанымен, кейде
оларға салық салу жэне алыну жолдары ұқсас болып келеді. Салық төлеуші
ретінде салық төлеу жауапкершілігі жүктелген занды жэне жеке тұлғалар
танылса, ал салық салу объектілері болып салық төлеушінің есепті кезеңде
алған табыстары, тауарлары, мүліктері, көлік құралдары, пайдасы жэне тағы
да басқалар табылады. Салық ақшалай және заттай түрде әділетгілік, тендік
жэне тұрақтылық тэрізді салық салу принциптері не-гізінде құрылған салық
ставкаларын қолдану арқылы алынады. Салық ставкалары тұрақты немесе пайыз
түрінде тағайындалады. Пайыздық ставкалар үйлесімді, үдемелі жэне кемімелі
болып бөлінеді. Ал салық жеңілдіктері сол мемлекеттің қазыналық саясатының
бағытгары мен бағдарламаларын ескере отырып жүзеге асырылады.
Сонымен қатар салыц алудың мынадай негізгі тәсілдері бар:
• төлем көзінен, яғни салық табыс алынған кезде үхталып қалады;
• декларация негізінде, яғни салық салық төлеушінің деклара-цияда
көрсеткен табыстары, шегерімдері мен жеңілдіктерін ескере отырып,
анықталады;
• кадастр бойынша (салық салу объектілерін тіркеу арқылы, одан
түсетін табыстың нақты мөлшеріне байланыссыз алы-нады).
Ал енді көптеген елдерде цолданылатын салъщтарга жататындарды атап
өтетін болсақ:
• жеке тұлғалардың табысына салынатын салық, кейбір мем-лекеттерде
азаматтардың табыстарына салынатын салық деп аталады;
• заңды түлғалардың табысына (пайдасына) салынатын салық
(корпорациялық салық деп те аталады);
• мұра мен сыйға салынатын салық;
• қосылған қүдға салынатын салық;
• тұтыну салығы;
• элеуметтік сақтандыру қорына аударылатын жарналар;
• айналымға салынатын салық;
• мүлік салығы;
• жер салығы;
• көлік салығы жэне басқа да.
3.1. Салық элементтері
Салық элементтері - салық заңы регламенттелген салықтың қолданылу
жағдайьш анықгайтын құрамдас бөлікгерінің жиынтығы. Салықтың бірнеше
элементтері бар, атап айтқанда (1-сурет):
• салық субъектісі;
• салық объектісі;
• салық көзі;
• салық мөлшері;
• салық жеңілдіктері;
• салық ставкасы;
• салық кезеңі;
• салықты есептеу тэртібі;
• салық есептілігі;
• салықты төлеу тэртібі.
1. Салық субъектісі.
Салық субъектісі — заңды немесе жеке түлға, ягни салықты төлеушілерді
атаймыз.
Салықты төлеушілер:
• қызметекрлер -өз еңбегімен материалдық жэне материалдық емес
игілік жасайтын, сонымен бірге белгілі бір түсім алатындар, яғни жеке
тұлғалар;
• шаруашылық субъектілері — капитал иелері, яғни занды түлғалар.
Салық төлеуші - салықты жэне бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерді төлеуші болып табылатын түлға.
Тұлға — жеке тұлға жэне занды тұлға болып бөлінеді.
Жеке тұлға — Қазақстан Республикасының азаматы, шет мемлекетгің
азаматы, азаматтығы жоқ адам.
Салық тасымалдаушылар - іс жүзінде салық ауыртпалығы түсетін жеке
тұлғалар, соңғы салық төлеушілер, яғни мемлекет азамаггары.
Заңды тұлға — Қазақстан Республикасының немесе шет мемлекеттің
зандарына сэйкес азаматтық, оның ішінде шаруа-шылық құқықтар мен міндетгер
субъектісі ретінде әрекет ететін ұйым (шетелдік занды тұлға) немесе
кэсіпорын. Шет мемлекетгің зандарына сэйкес құрылған компания, ұйым немесе
басқа да корпорациялық құралым.
Заңды тұлғаның өз балансы, елтаңбасы, мөрі және банкіде есеп айырысу
шот есебі болады.
Салық кодексінің мақсаттары үшін олар құрылған шет мемлекеттің заңды
тұлғасы мэртебесіне ие ме, жоқ па - оған қарамастан дербес заңцы тұлғалар
ретінде қарастырылады.
2. Салық объектісі.
Салық объектісі — салық есептелетін база, яғни салық не үшін
төленетінін қарастырады, мәселен: табыс, мүлік, тауар, мұра, жер және т.б.
Осы аталғандардан салық төленеді.
Мүлік жылжитын жэне жылжымайтын мүлік болып бөлінеді.
Тауар — қажеттілік пен түлынуды қанағаттандыратын зат. Ай-налымнан
алынбаған, сатуға немесе айырбасқа арналған кез кел-ген еңбек өнімі болып
табылады.
Мұра - қайтыс болған азамат мулкінің оның мұрагерлеріне көшуі.
Көптеген мемлекеттерде мүраға салық салынады.
Жер - белгілі бір өлшемдегі пайдалану мүмкіндігі орасан зор табиғи
байлық. Күнделікті пайдаланылады.
3. Салық көзі.
Салық көзі- салық төлеу үшін белгіленген жэне қолданылатын ақша
қаражаттары, бүл - жалақы, кіріс, дивидендтер, яғни салық неден
төленетіндігін анықтау.
Салық көзі - салық төлеуге арналған немесе қолданылатын ақша
қаржылары.
Салықтың займдық қаржылар көзі тек мэселенің қысқа мерзімде шешілуін
көрсетеді.
Макроэкономикалық деңгейде салық төлеудің негізгі көзі ретінде -
үлтгық табыс қатысады.
Салық төлеушілердің салық төлеу үіиін негізінен 5 көзі бар:
• табыс;
• қор жэне жинақ;
• өндірістік капиталдың ақша бөлігі, айналым қаражаттары қорын қоса
алғанда;
• қаражаттар, мүлікті өткізуден түскен, оның ішінде өндірістік
капиталдың мүліктік бөлігі, негізгі қорды қосқанда;
• қарыз қаражаттары.
Табыс — ұлттық табысты бөлу барысында мемлекетке, кәсіпорынға,
мекемеге немесе жеке түлғаға түсетін ақшалай немесе материалдық ресурстар.
Салық телеушілердің, яғни жеке жэне занды тұлғалардың салық төлеу
көздерінің айырмашылықтары бар.
Салық төлеушілердің табыстары, бұл кімнің табысы болып саналатынына
байланысты болады және бірнеше нысандары бар:
• тауарды (жұмыс, қызмет) өткізуден түскен табыс;
• дивидендтер, рента;
• сыйақы, үтыстар, роялти;
• жалақы, зейнетақы, стипендия, сақтандыру төлемдері (бұларға табыс
салығында толығырақ тоқталамыз).
Қор - мемлекетгің, кәсіпорынның немесе жеке түлғаның элде бір максатқа
арналған ақша қаражаты немесе материалдық қүддылықтар.
Жинац - кәсіпорынның немесе жеке түлғалардың банкілер-ге жэне жинақ
мекемелеріне салган, әдетге, талап ету мерзімі көрсетілмеген ақшалай
қаражаттар.
Айналым қаражаттары - өнім өндіру мен өткізудің жоспарлы және үздіксіз
процесін қамтамасыз ететін өндірістік айналым қорлары мен айналыс қорларын
құру үшін бірлестіктерге, кэсіпорындарға, ұйымдарға авансыланған ақшалай
қаражаттың жиынтығы.
Қарыз қаражаттары - бір жақ (қарыз беруші) екінші жаққа (қарыз
алушыға) меншікті немесе оперативті басқаруды, ақшаны немесе түр-түсі
белгіленген заттарды табыстайтын, ал қарыз алушы сол тектес және сапасы
сондай затты немесе ақшаны қайтаруға міндеттенетін шартқа сәйкес берілетін
қаражатгар.
Рента — алушыдан кэсіпкерлік қызметті талап етпейтін капиталдан,
мүліктен немесе жерден үдайы алынып отыратын табыс; көптеген капиталистік
елдерде - меншік иесінің мемлекеттік заем облигациялары бойынша алатын
табысы.
Жалақы—біріншіден, эрбір қызметкер жүмсаған еңбектің саны мен сапасына
қарай бөлініп, олардың жеке түтынуына берілетін үлттық табыстың ақша
түріндегі табысы; екіншіден, еңбек үшін сыйақы.
4. Сальқ мөлшері.
Салық мөлшері — салық төлеушінің табысына қарай алынатын салық сомасын
білдіреді жэне ол шекті, жеңілдікпен, орташа, нөлдік болып бөлінеді.
Салықтың шекті мөлшері - табыстың әр қосымша бірлігінен түсетін
үстеме салықты білдіреді, мэселен жеке табыс салығы, әлеуметгік салық, жеке
түлғалардың мүлік салығы.
Салықтың жеңілдік мөлшері болады, оны мемлекет өз тарапынан белгілі
бір салық төлеушілерге элеуметгік жағдайын ескере отырып, салық ставкалары
бойынша жеңілдік жасайды (мәселен, салықты төлеу мерзімін ұзартады,
мүгедектерге немесе жалғыз басты азаматтарға, көп балалы аналарға,
мемлекетке еңбек сіңірген азаматтарға жэне басқа да).
Салықтың орташа мөлшері деп салық төлеушінің табыстарын орта есеппен
алады да, сол сомадан салық төлейді. Мысал ретінде патентгі алуға болады.
Бюджетке түсетін салық түсімдерін есептеу үшін салықтың орташа мөлшері
қолданылады.
Ал, нөлдік салық мөлшері, бүл салық төлеуден босатылады (мысалы,
қосылған құн салығында нөлдік ставка бойынша салық төлеушілер бар, бұл
мәселеге кейін толығырақ тоқталамыз).
5. Салық жеңілдіктері.
Салық жеңілдіктері — төлем қабілетін, қоғамдық өндіріске қатысу және
басқа да факторларды ескеріп заңмен қарастырылған жалпы ережеден шығару.
Салық жеңілдіктері - заңға сәйкес салық төлеушіні біртіндеп немесе
салық төлеуден түгел босату.
Салық жеңілдіктерін бірнеше белгілер бойынша топтауға болады:
1. Салық субьектілері бойынша жеңілдіктер.
Салық төлеушілердің өзіне салық жеңілдіктері беріледі. Жеке
тұлгалардың мүлік салығында мерзімді қызметтегі әскери қызметшілер мерзімді
қызметтен өту (оқу) кезеңінде салық төлеуден босатылады.
2. Салық объектісі бойынша жеңілдіктер.
Бұл жерде салық салу обьектілеріне жеңілдік беріледі. Мысалы: көлік
құралдары салығында мамандандырылған медициналық көлік құралдары салық
төлеуден босатылған.
3. Салық базасы бойынша жеңілдіюпер.
Мәселен, жеке табыс салығы бойынша салық базасына мемлекеттік бағалы
қағаздармен жэне агенттік облигациялармен жасалған операциялардан түскен
табыс қосылмайды.
4. Салық ставкасы бойынша жеңілдіктер.
Корпорациялық табыс салығында салық төлеушілер негізінен 30 пайыздық
ставка бойынша салық төлесе, негізгі өндіріс құралы жер болып табылатын
салық телеушілер 10 пайыздық ставка бойынша салық төлейді.
5. Салық кезеңдері бойынша жеңглдіктер.
Мэселен, қосылған құн салығы бойынша салық кезеңі - күнтізбелік ай
болса, ал ауыл шаруашылық өнімдерін өндіруші занды түлғалар үшін салық
кезеңі бір жыл болып табылады.
6. Салықты есептеу тәртібі бопынша жеңілдіктер.
Шағын бизнес субъектілерінің белгілі бір бөлігі оңайлатылған декларация
негізінде салық төлейді.
7. Салық төлеу тәртібі бойынша жеңілдіктер. Мәселен, шағын бизнестің
кейбір субъектілері салықты бір жолғы талон немесе патент негізінде
телейді.
Қазіргі кезде кең тараган салық жеңілдіктерінің түрлерін С.Г.Пепеляев
ұсынган еді, ягни олар 3 топқа бөлінеді:
• алып тастау;
• жеңілдіктер;
• босату.
Алып тастау - салық салудың жекелеген обьектілері салық салудан алынып
тасталады.
Жеңілдіктер - салық базасын қысқарту.
Босату — салық ставкаларын төмендетуге бағытталған жеңіл-діктер.
Салық жеңілдіктерінің мазмүнын былайша баяндауға болады:
Біріншіден, салық төлеуден босату жөніндегі жеңілдіктер.
Салықтың түш бойынша салық төлеушілердің жекелеген түлғалары салық
төлеуден босатылады. Мэселен, жер салығын иелігінде жер учаскесі бар
түлғалар төлеуі тиіс. Ал, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, мүгедектер жер
салығын төлеуден босатылады. Мұнда мемлекеттің әлеуметтік саясаты жүзеге
асырылады, яғни мемлекет элеуметгік топтардың жекелеген түрлеріне салық
төлеуде жеңілдіктер қарастырған.
Салық төлеуден толық босатылу, салық салуға жатпайтын мүлікгерде
(табыс) жүзеге асырылады. Жеке табыс салығын есеп-теген кезде, жеке
түлғалардың зейнетақысына салық салынбайды. Егер жеке түлға үшін зейнетақы
төлемдері негізгі табыс көзі болса, онда ол салық төлеуден толық
босатылады.
Екіншіден, салық мөлшерін төмендету арқылы жасала-тын жеңілдіктер.
Бұл негізінен үш бағыт бойынша жүзеге асырылады:
• салық төлеушілердің кейбір санаттарына немесе мүліктердің
(табыс) жекелеген түрлеріне қатысты төмендетілген салық ставкала-рын
белгілеу. Мәселен, корпорацияльщ табыс салығьш төлеушілер үшін 30 пайызьш
салық ставкалары бекітілген, ал негізгі өндіріс құралы жер больш табылатьш
салық төлеушілер үшін 10 пайыздық салық ставкасы берілген, яғни мұнда
мемлекет ауыл шаруашылық өнімдерін өндірушілерге салық жеңілдікгерін
қарастырған;
• салық салу кезінде мүліктердің (табыс) белгілі бір түрін есепке
алмау, немесе кейбір мүліктер (табыс) салық салынуға жатпайды. Жеке табыс
салығын төлеу кезінде салық салынатын та-быс есепке алынады, ал осы
табыстың қүрамына балаларға немесе асырауындағы адамдарға алынған алимент
кірмейді;
• салық төлеушілердің кейбір санатгары үшін олардың
қызметтеріне жеңілдіктер беру тәртібінде салық базасын қатаң түрде есепке
алады, оның ішінде ерекше шегерімдерге қүқық беріледі.
Салық салудың объектісі ретінде есепке алмау немесе салық салудан алып
тастау салық мөлшерін төмендетуге экеледі, кейде шекгелген немесе
шектелмеген салық мөлшері болуы мүмкін.
Салық мөлшерін төмендетудегі шектелуі — салық салу объектісі ретінде
есепке алмауға немесе салық салудан алып тастауға сэйкес келетін заң
бойынша қарастырылған мүліктер (табыстар) бар. Мысалы, ¥лы Отан соғысы
ардагерлерінің, бірінші жэне екін-ші топ мүгедектерінің табыстары жеке
табыс салығы бойынша салық салудан босатылады, бірақ та 240 айлық есептік
көрсеткіш мелшерінде ғана.
Салық мөлшерін төмендетудің шектелмеуі — мүліктер (табыс) салық салу
обьектісі ретінде толық көлемінде есепке алынбайды, немесе салық салудан
алып тастауға сәйкес келетін мүліктер. Бұған мысал ретінде, мемлекеттік
төлем орталығынан берілетін зейнетақы төлемдерін алуға болады. Салық
төлеуші қандай көлемде зейнетақы алса да, бұл сомадан ешқандай салық
төлемейді
Үшіншіден салық төлеудің мерзімін ұзарту.
Бұл салық төлеушілердің материалдық жағдайы қиындағанда немесе
кездейсоқ оқиғаларға сэйкес берілетін салық жеңілдіктері ретінде
қарастырылады.
Мұны уәкілетті мемлекеттік органдардың салық міндетгемелерін орындау
кезіндегі мүмкінсіздіктеріне қарай мерзімді улартуымен шатастыруға
болмайды.
Салық есебін жүргізуді, немесе немесе салық міндеттемелерін орындау
тәртібін оқашату арқылы берілетін жеңілдіктер.
Бұл салық төлеушілердің белгілі бір санатгарына ғана беріледі. Салық
төлеушілердің кейбір түрлеріне арнаулы салық режимін қолдану — салық
сомасын анықтауда және оны төлеуде жеңілдетілген тәртіп беру, бұл, салық
міндеттемелерін орындауда жалпы тэртіпті оңайлату мақсатында жүзеге
асырылады.
Салық жеңілдіктері субъект персоналдарына немесе олардың көрсеткен
қызметтеріне қарай жасалады:
• бірінші жағдайда мемлекет алдында ерекше еңбек сіңірген
тұлғаларға жасалады. Мэселен, ¥лы Отан соғысына қатысқандар, жоғары
мемлекетгік наградалармен марапатгалғандар, "Халық Қаһарманы" атағын
алғандар. Бүлардың қатарына элеуметтік қорғалмаған түлғалар да кіреді,
атап айтқанда: зейнеткерлер, мүгедектер, жетімдер. Бұл жерде мемлекет
элсіздерді элеуметгік қорғау қызметін атқарады, яғни салықгар мемлекеттің
элеуметгік қызметін жүргізудегі әдісі ретінде қолданылады.
• екінші жағдайда мемлекет салық салуды қоғамның экономикалық
дамуына эсер ететін құрал ретінде іске асырады. Мемлекет жеңілдіктер бере
отырып, экономиканың осы салаларын дамы-туды ынталандырады.
Преференциялар — үшінші елге қатысты емес бір жақты тәртіпте немесе
өзара қатынас басында бір мемлекеттің екіншісіне беретін айрықша
жеңілдіктері.
Қорыта айтқанда, мемлекет салық жеңілдіктерін экономикалық және
әлеуметтік процестерге әсер етуші құрал ретінде қолдана алады.
Сонымен бірге, салық ғылымында мынадай зандылық бар:
"Неғұрлым салық жеңілдіктері көп болса, солғұрлым салық ставкалары
жоғары болады және кергсінше, салық жеңілдіктері аз болса, салық ставкалары
төмен болады ".
6. Салық ставкасы.
Салық ставкасы — салық базасының өлшем бірлігіне салық есептеулерінің
шамасын білдіреді.
Салық ставкасы — салық салу объектісіне пайызбен бекітілген салық
мөлшері. Салық ставкасы — салық өлшемі ретінде қарастырылады.
Салық ставкасы салық базасының өлшем бірлігіне пайызбен немесе
абсалютті сомамен белгіленеді.
Салық ставкасы бірнеше белгілер бойынша жіктеледі:
1. Салық сомасын анықтау тәсілі бойынша:
• тең;
• тұрлаулы (қатаң);
• пайызды.
Тең спгавка - кез келген салық төлеущіге бірдей мөлшерде салық сомасы
белгіленеді.
Тұрлаулы ставка - салық салудың эрбір бірлігіне бекітілген салық
мөлшері. Мысалы, өндірілген акцизделетін тауарлардың әрбір литріне 1
теңгеден.
Пайызды ставка — салық базасының құндық шамасынан белгілі бір пайыз
түріндегі салық мөлшері. Мысалы, адвокаттар мен жеке нотариустардың
табыстарына салық салынатын табысына 10 пайыз салық салынады.
2. Салық ставкаларын қолдану сипатына қарай:
• жалпы;
• жоғарылатылған;
• төмендетілген.
Жалпы ставка — салық салудың жалпы режимінде көрініс табады. Салықтың
барлық түрі бойынша салық ставкаларын қамтиды.
Жоғарылатылган ставка - мемлекеттің ендіріс саласында қолданылады.
Табысы жоғары қызметтерге жоғары салық ставкасын жүзеге асыру.
Төмендетілген ставка — әлеуметгік жағдайларға байланысты реттеліп
отырады. Салық салуда салық жеңілдіктері беріледі. 3. Салық ставкасының
мазмұнына байланысты:
• маргинальды;
• нақты;
• экономикалық болып бөлінеді.
Маргинальды ставка— салық зандылықтарына байланысты бекітілген салық
ставкаларын атаймыз.
Нақты ставка — төленетін салықтың салық базасына қатынасы ретінде
анықталады.
Экономикалық стяавка—төленетін салықтың сомасы алынған жалпы табысқа
қатынасы ретінде анықталады.
Салық салу процесінде көбіне маргинальды ставка қолданылады, ол салық
төлеушілердің салық міндеттемелерінің мөлшерін анықтайды.
Ал, нақты және экономикалық ставкалар экономикалық талдаудың
мақсаттары үшін қолданылады, яғни салық ауыртпалықтарының деңгейін жэне
салық телеушілердің алған жалпы табыстарын бөлу параметрлерін анықтауда,
мемлекеггің салық саясатының тиімділігін айқындау кезінде және басқа да
жағдайларда кездеседі.
Салық базасы дегеніміз салық салу обьектісі мен салық салуға
байланысты обьектінің құн, физикалық немесе өзге де сипаттамалары, олардың
негізінде бюджетке төленуге тиіс салық жэне басқа да міндетті төлемдер
сомасы айқындалады.
7. Салық кезеңдері.
Салық базасын анықтап жэне салық сомасын есептеп, төленуге тиісті
салықтарды төлеудің белгілі бір кезендері болады.
Салық кезеңі - салық және бюджетке төленетін басқа да міндетті
төлемдерге қатысты белгіленген уақыт кезеңі, ол аяқталған соң салық базасы
айқындалады және бюджетке төленуге тиіс салық жэне басқа да міндетгі
төлемдер сомасы есептеледі.
Көптеген салықтар үшін салыц кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады.
Сонымен қатар мынадай салық кезеңдері бар:
• бір күндік - салық кезеңі — күнтізбелік күн болып саналады, бір
жолғы талон негізінде салық төлеушілер;
• он күндік (декада) - салық кезеңі - күнтізбелік он күн болып
табылады, акциз салығында он күн ішінде жасалған операциялар бойынша
салықты есептейді;
• айльық — салық кезеңі — күнтізбелік ай болып саналады, қосылған
қүн салығы бойынша кейбір салық төлеушілер, жеке табыс және әлеуметгік
салығын төлеушілер, патент негізінде салық төлеушілер;
• тоқсандық — салық кезеңі - күнтізбелік тоқсан болып есептеледі,
қосылған құл салығын төлеушілер, оңайлатылған декларация негізінде,
корпорациялық табыс салығы бойын-ша аванс төлеушілер;
• жылдық — салық кезеңі - күнтізбелік жыл болып саналады, мәселен,
корпорациялық табыс салығы, жер салығы, мүлік салығы, көлік құралдары
салығын төлеушілер.
Салық жылы — күнтізбелік жыл болып табылады. Жеңілдік кезеңі — салық
бойынша заңмен бекітілген жеңілдік берілген уақыт мерзімі.
8. Салықты есептеу тәртібі.
Негізінде салықты есептеудің 5 кезеңі бар:
• бірінші — салық салынатын обьектіні есепке алу;
• екінші — салық салу обьектісінен салық базасын есептеу;
• үшінші - салық ставкаларын қолдану;
• төртінші - салық жеңілдіктерін қолдану;
• бесінші - салық сомасын есептеу.
Салық сомасын есептеуде мыналарға міндеттілік жүктеледі:
• біріншіден, салық төлеушілердің өзіне (мэселен, корпорациялық
табыс салығын төлеген кезде);
• екіншіден, салық органдарына (жеке тұлғалардың жер салығын
төлеуі);
• үшіншіден, салық агенттеріне (жеке табыс салығы). Салық есептеуді
жүзеге асыруға байланысты салық қызмет-
ақылы (салық органдары есептейді) жэне қызметақысыз (салық
төлеушілердің өздері немесе басқа түлғалар есептейді) болып
бөлінеді.
Қызметақылы салықты есептеу салық төлеушіге жіберілген салық
хабарламасы арқылы жүзеге асырылады.
Салық кодексінде көрсетілгендей салық хабарламасында:
• салық төлеушілердің тегі, аты, экесінің аты немесе толық атауы;
• салық төлеушілердің тіркеу нөмірі;
• салық міндеттемесінің орындалуы жөнінде талаптар;
• шағым беру тэртібі көрсетілуі тиіс.
Қызметақылы салықты ... жалғасы
Сіз бұл жұмысты біздің қосымшамыз арқылы толығымен тегін көре аласыз.
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz