Несие жүйесі жайлы ақпарат
Несиенің мәні және функциялары.
Несиенің мәні және қажеттілігі.
Несие жүйесі.
Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Несиенің мәні және қажеттілігі.
Несие жүйесі.
Несие жүйесінің ұғымы және оның құрылымы.
Пайдаланылған әдебиеттер тізімі
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола отырып, басқа фазалармен тығыз байланысты. Ұдайы өндіріс роцесі материалдық игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңару ретінде, оның әр түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты - өндіріс, үлестіру, айырбас жіне тұтыну белгілері бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен қамтамасыз етіледі.
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашы-лықтың несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастың тек бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсаты пайдаланушы қарыз алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ кредитор өндірістік процестің сыртында қалады. Демек, неисе бірегей ұдайы өндіріс процесінің субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан несиенің мәні ұдайы өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға болмайды.
Несие құнның белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның төліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйенс қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несие бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада несиелік қатынас бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны неиселік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өндірістің белгілі бір мағынасы бар.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдердың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықта-лады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасында негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәселесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. қарыз мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды; оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге асу формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынас-тар сипаттайды.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен қамтамасыз етіледі.
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашы-лықтың несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастың тек бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсаты пайдаланушы қарыз алушы ғана қатынаса алады. Екінші жақ кредитор өндірістік процестің сыртында қалады. Демек, неисе бірегей ұдайы өндіріс процесінің субъектілері арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан несиенің мәні ұдайы өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға болмайды.
Несие құнның белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды, өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның төліктері ұдайы өндіріс процесінің сәйенс қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несие бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді. Осы мағынада несиелік қатынас бұл өндірістегі қатынастар емес, оның сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны неиселік қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өндірістің белгілі бір мағынасы бар.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдердың қолдарына тиместен бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт, өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықта-лады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасында негізгі айырмашылық мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді, қарыз мәселесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. қарыз мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды; оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге асу формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынас-тар сипаттайды.
1. “Банк ісі” Н.Н.Хамитов
Алматы, 2006
2. “Ақша, несие, банктер” А.Б.Керімжанов
Б.О.Болатжанова
М.А.Слагулов
Алматы, 2004
3. “Кәсіпорын экономикасы” А.Қ.Мейірбеков
К.Ә.Әлімбетов
Алматы, 2001
Алматы, 2006
2. “Ақша, несие, банктер” А.Б.Керімжанов
Б.О.Болатжанова
М.А.Слагулов
Алматы, 2004
3. “Кәсіпорын экономикасы” А.Қ.Мейірбеков
К.Ә.Әлімбетов
Алматы, 2001
Несиенің мәні және функциялары.
Несиенің мәні және қажеттілігі.
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола
отырып, басқа фазалармен тығыз байланысты. Ұдайы өндіріс роцесі материалдық
игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңару ретінде, оның әр
түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты - өндіріс,
үлестіру, айырбас жіне тұтыну белгілері бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі.
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашы-лықтың
несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастың тек
бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсаты пайдаланушы қарыз алушы
ғана қатынаса алады. Екінші жақ кредитор өндірістік процестің сыртында
қалады. Демек, неисе бірегей ұдайы өндіріс процесінің субъектілері
арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан несиенің мәні ұдайы
өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға болмайды.
Несие құнның белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның төліктері ұдайы өндіріс
процесінің сәйенс қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несие
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді.
Осы мағынада несиелік қатынас бұл өндірістегі қатынастар емес, оның
сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны неиселік
қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өндірістің
белгілі бір мағынасы бар.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдердың қолдарына тиместен
бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт,
өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықта-лады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасында негізгі айырмашылық
мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді,
қарыз мәселесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асу формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынас-тар
сипаттайды.
Әртүрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен – несие - бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де
ауысып отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы
жүйесінің алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алдынғы
шаруашылық жүйесіндегі несиені жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақытан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарлы өндірістің экономикалық категория-сы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалектикалық даму-шы құбылыс ретінде де
қарастырылуы қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік
қатынастарының өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы
жүзеге асатын әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық шаруа-
шылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді; біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп
алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын
әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерге, тауар шаруашылығының
алғаш пайда болуы кезінде дамыған нарықтық шаруашы-лық дәуірінде де бар
болды.
Қарыз мәселесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетені және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірімен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және
және себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Тауардың бір тауар иесінен басқаға ауысуы нарықта айырбас арқылы
жүзеге асады. Тауар айырбасу сферасының несие үшін маңызы зор. Оның пайда
болуын ішкі тұтыну үшінөндірілген өнімдер сферасынан емес, тауар иелері
дербес заңды тұлға ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрған айырбас
сферасынан іздеу қажет.
Несиенің мүмкіндегі нақты болу үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екеу: 1-несиелік мәмілеге қатысушылар – кредитор және қарыз
алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің
орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес субъектілер ретінде
болуы керек. Несиелік атынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық
заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы
қажет; 2-несие қажеттігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері
сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады. Несиелік мәміле жасау үшін
оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар
бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді.
Несиенің құрылымы. Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және
несиелік қатынастар танымының сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде тұрақты,
өзгеріссіз қалады. Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие зерттеу
объектісі ретінде, бәрінен бұрын оның субъектілері болып табылатын
элементтерден тұрады. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші
және қарыз алушы болады. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар
өндірісі мен тауар айналысы негізінде жүреді.
Сатып алу-сату процесінде тауарларды өткізу сатушының олардың ақшалай
эквивалентін әр уақытта тез арада алуына мүмкіндік бермейді. Сатып алушы
тауарды белгілі бір мерзімінен кейін төлеуі мүмкін. Бір тауар иеленуші
қолма-қол тауарды сатады, ал басқасы ақшаның өкілі немесе болашақтағы
ақшаның өкілі ретінде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы – қарыз
беруші, ал сатып алушы – борышқор болады. Кредитор және қарыз алушы бір
плюсте эквивалент мерзімінің ұзартылуы, ал басқасында оның төленуі жүзеге
асатын жағдайлардың барлығына қатысады.
Бастапқыда кредитор және қарыз алушы қарапайым қатынастарда болады.
Мүліктік теңсіздіктің тереңдеуіне байланысты артық өнімдері бар рулық
қауымдастық мүшелері кредитор ретінде көріне алатын болады. Алғашқы
өсімқорлар металл ақшадан бұрын пайда болған. Өмісқор – саудагар, көпес
тәрізді ежелгі кәсіп. Қазіргі уақыттағы банкир болудын бұрын, ол өте үлкен
тарихи жолдан өтті. Кредитор ретінде храмдар, қоғамдағы шаруашылық
жүргізуші ьсубъектілердің едәуір байлықтарын жинақтайтын шаруашылық пен
тұтыну мақсаттарына қызмет көрсететін өзгеше банкирлік үйлер болды.
Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарылымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы щаруашылықта кредитор-банк қарызды тек өз меншігіндегі ресурстар
есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебінен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкир-лер
басқа барлық кредиторлардың өкілі болды. Банктер ұжымдық кредиторлар
ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір
жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да қарызға
беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын тауарларды
қарыз алушыға береді.
Тауардың жіберілуі факті, алайда, жүк жіберушіні кредмтор есептейді.
Тауарды жөнелту мен сатудан түсетін түсімнің арасындағы уақыт бойынша
үзіліс кредитордың пайда болуына әкелуі мүмкін. Бұл үшін тауарды қоюшы
эквивалент төленуінің кейінгі қалдырылуына рұқсат берілуі керек. мына
жағдайын ескерте ентейік: кредиторды сатып алу-сату, тауарды жіберу мен оны
төлеу арасындағы уақыт бойынша үзіліс факты тудырмайды, оны төлемнің
кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі бір уақыт
өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті жалпы
мипаттайтын анағұрлым кең түсінің. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің
өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының креди-тордан
айырмашылығы ол несиелік мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие.
Біріншіден, ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып
табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес, бөтен
біреудің ресурстарымен жұмыс істейді. Екіншіден, қарыз алушы қарызға
алынған қаражаттарды айналыс сферасында да, өндіріс сферасында да
пайдаланылады. Крндитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ айырбас фазасы
кезінде де қарызды ұсына алады.
Үшіншіден, қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған
қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитор-мен жеткілікті
түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы өндіріс
процесін өркендете түсу керек. төртіншіден, қарыз алушы уақытша пайдалануға
алынға құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар, қарыз пайызын да төлейді.
Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға
тәуелді болады. Қарыз алушының кредитордан экономикалық тәуелді болуы
қарызға алынған қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз
міндеттемелерін орындауға мәжбүр етеді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өзө
мақсаттары мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар
шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор
қарыз алушыға қарыз алушы кредиторға айналады.
Кредитор мен қарыз алушының өзара әрекеті қарама-қарсылықтардың
сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары ретінде кредитор және
қарыз алушы оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор – қарызды беруші
жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ, бүтіннің шеңберінде олардың
әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше жағдайларына байланысты өз
мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары пайыз қарызына мүдделі болса,
қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге мүдделі.
Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан
қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредиторға қарай кері
қозғалатын объекті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн жатады. Ол
құнның ерекше бөлігі ретінде болады.
Несиенің мәні оның қозғалысының заңдылықтарымен тағы толығырақ
ашылады. Төмендегідей түрде несиенің қозғалысын көрсетуге болады: несиені
орналастыру (НО) – қарыз алушылардың несиені алуы (НА) – несиені пайдалану
(НП) – ресурстардың босауы (РБ) – уақытша алынған құнның қайтарылуы (ҚҚ) –
несие формасында орналастырылған қаражат-тарды кредитордың алуы (ҚА).
Несиені орналастыру (НО) – оның қозғалысындағы маңызды кезең. Кредитор
өзінің ресурстары анағұрлым тиімді (рационалды) формада орна-ластырылғанына
сенімді болуы керек. банктер кредитор ретінде аяқтаушы кезеңнің талаптарына
сәйкес несие береді – қарыздың қайтарылуы, демек оның тиімді пайдаланылуы.
Қарыз алушының несиені алуы (НА) қарызға берілген құнның белгілі бір
уақытқа ұсынылғанын білдіреді. Несиені пайдалану процесінде (НП) берілу
объектісі ретінде оның тұтыну құны өткізіледі. Ресурстардың босауы (РБ)
қарыз алушының шаруашылық процесінде құнның шеңбер айналымы актінің
аяқталуымен сипатталады. Сондақтан несие қозғалысының бұл кезеңі оның
шеңбер айналымының келесі жаңа фазасына өтуі үшін материалдық алғы шарт
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (НҚ) уақытша алынған құнның қарыз алушыдан
кредиторға өткенін білдіреді. Несие қозғалысының соңғы сатысы – бұл уақытша
пайдалануға берілген (ҚА) құнды кредитордың алу актісі болады.
Осылайша, несие қозғалысының заңдылықтарын талдау процесінде біз бұл
қозғалыстың барлық сатылары қарызға берілген құнның толық шеңбер
айналымының бөліктері ретінде өзара байланыста және өзара шартты екенін
көреміз.
Несиенің формалары және түрлері. Несие экономикалық категория ретінде
формаларға ие. Форма әруақытта қандай да бір объектілерге тән тұрақты,
қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы
бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі
өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға
берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай
өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарас-
тырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияла-
нымдарда несие формаларына: тұтыну, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық
және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты – тауарды өткізуді жылдамдату.
Әртүрлі тауарды өндіру және өткізу бірдей емес уақыт кезеңін және
көбінесе белгілі бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір
тауар өндіруші өз тауарларын нарыққа ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп
тұрған басқа тауар өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін.
Нәтижесінде тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық
несиенің құрылымы вексель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол
оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде
көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құқық береді. Коммерциялық несиенің
шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталистердің
резервтік капиталдардың мөлшерімен шектелген, яғни олардың әрқайсысы
коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін қажет емес
капиталдың шегінде ғана бере алады. Екіншіден, коммерциялық несие өзінің
бағыты бойынша шектелген: оын өндіріс құралдарын шығаратын салаларға
береді, бірақ керісінше емес.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасы коммерциялық жалпы талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30℅-ға жетеді, француз фирмаларынікі –
20-25℅. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американ-дық және германиялық
компаниялар кіреді.
Коммерциялыұ несиенің сақталуының негізгі себептерінің бірі – тауар-
лардың ұдайы жеткізілуін талап ететін кәсіпорындардың экономикалық
байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Коммерциялық несменің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі – аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу-сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз келісімі
тауарларды өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру мерзімі
жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасаған уақытта жеке
анықталады. әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ең жоғары мерзімі 90 күнге
белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа
факторларға (мысалы, азық-түлік тауарларын төлек қысқа мерзім ішінде жүзеге
асырылады) байланысты. төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып алушы
мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының төлемдерімен
салыстыруға болады.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды өтеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әруақта жақсы хабардар болмайды, ал
олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекел туғызады. Төлеуді
кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (атап
айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты есептете
алатынына байланысты). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің ролін
төмендетеді.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелері-нің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады.
Банктік несие сферасына коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыс-тарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммер-циялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады. Өнеркәсіптің дамуы кезеңінде оған ұсыныс және
сұраныс жоғарлайды, ал дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары
әсерінен тауарлардың өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды
төлеу үшін банктік несиеге деген сұраныс өседі. өндірістің жаңданып,
жоғарылаған кезінде нағыз капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар
үшін банктік қарыздарға деген сұраныс жоғары-лайды. Қоғамдық капиталдың
ұдайы өндірілуі тұрғысынан банктік несие қарыз капиталына (қарыз алушылар
қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың көлемін ұлғайту үшін
пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алушылар қаражатты өздерінің
қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін алғанда) бөлінеді. Жеке капиталды ұдайы
өндіріс тұрғысынан алғанда, бұл бөліну қарыздың қамтамасыз етілуіне
байланысты және қарыз алушы капиталының шамасына несиенің әр түрлі әсерін
көрсетеді. Несие алу кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя
отырып, борышқор банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзқарасы
тұрғысынан, бұл – ақша қарызы.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәмілені екі қатысушылар мен
банкирлер және жұмыс істеп істеп жүрген капиталистер-мен шектеліп қоймайды.
Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі мекемелер
(қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады. Қарыз капиталы
мен мәміле жасаушы жаңа типтегі мекемелер кейде “банктік емес” деген атқа
ие, ал бұл жағдай олардың мәнін өзгертпейді (масыла, Ұлыбританиядағы
құрылыс қоғамы олардың қызметі тұрғын үй несиесін берумен байланысты).
Екінші жағынан, қарыз алуышлардың қызметі өзгереді. Жұмыс істеп тұрған
капиталистерден басқа (акционерлік компаниялар және жеке кәсіпорындар)
қарыз алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар, үкімет және
жергілікті үкімет органдары болып табылады. Банктік мекемелерде қарыз
алушыларға ақшалай қаражаттарды берудің әр түрлі мүмкіндіктері бар.
Несиелік мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар берілген қарыздардың
көлемдері де өзгереді. Несиелік операциялардың көлеміне ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Біріншіге банктің қолында бар ресурстардың көлемі
жатады. Ресурстардың өсуіне сәйкес оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді
және активтік операциялардың ұлғаюына жағдай жасайды.
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйткені көпте-ген
кәсіпорынның қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктері, бірінші кезекте,
банктік несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік
компаниялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражаттарын алудың анағұрлым
ыңғайлы формасы болып келеді. Осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі
банктер құрайды, ал банктік несие өзінің басмдық жағдайында қалады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Түтыну несиесінің негізгі
міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге деген
сұранысты тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несие-леудің өсуі төлем
қабілеттелігіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі
уақытта нарықтық тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немес кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
– мемлекеттік заемдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық
мінждеттемелер, тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады.
Қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік
міндеттемелер) ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін
шығарылады, бірақ іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Қазақстанда 1994 жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы
үнемі өткізіліп тұрады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды
қайтарылымдылық және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс
формасы. Кредитор және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің фирмадан айырмашылығы – диалектика категориясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрлдегі экономикалық қатынастар реінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1) Мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
ә) орта мерзімді (1 жылдан 3-
5 жылға дейін);
б) ұзақ мерзімді (3-5 жылдан
жоғары);
2) Несиелеу объектілері бойынша:
а) негізгі қорлдарға
берілетін несие;
ә) айналым қорларын
берілетін несие.
3) Несиелеу әдістері бойынша:
а) қалдық бойынша несиелеу;
ә) айналым бойынша несиелеу.
Несиелердің категориялары:
а) Қарыз алушының типі бойынша:
1. Тұтыну.
2. Бөлшек көтерме.
3. Ауыл шаруашылығы.
4. Коммерциялық өнеркәсіптік.
5. Қозғалмайтын мүлік.
6. Энергия.
7. Үкімет – (жергілікті үкімет, штаттар, ұлттық) федералдық.
ә) Мақсаты бойынша:
1. Тұтыну (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер).
2. Айналым капиталы.
3. Құрылғылар.
4. Ғимараттар.
5. Жобалар.
6. Лизингтік қаржыландыру
б)Әрекет ету мерзімі бойынша:
1. Қсықа мерзімді (бір жылдан кем емес).
2. Орта мерзімді (1 жылдан 4 жылға дейін).
3. Ұзақ мерзімді (5 жыл және одан жоғары).
в) Өтелу кестесі бойынша:
1. Бірдей төлемдермен (мысалы, тұтыну несиесі үшін ай сайын).
2. Кезеңді төлемдермен (тоқсан сайын, жарты жыл сайын, жеңілдікті
кезеңді немесе жеңілдіксіз кезеңді, модификацияланған несие –
“шар”, яғни өтелуі кезінде бұрын жүргізілген төлемдерге қарағанда
анағұрлым көп төлемді талап ететін несие).
3. Бір рет төлемді (қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие - “шар”).
г) Қамтамасыз етілуі бойынша:
1. Қамтамасыз етілмеген.
2. Кепілмен қамтамасыз етілген (қолма-қол бағалы қағаздармен,
дебиторлық қарыздармен, қорлармен, құрылғылармен, жермен,
ғимараттармен).
3. Кепілдендірілген.
4. Басқа да қамтамасыз етілулер (міндеттеме, келісім, міндеттемесі бар
хат).
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған.
1. Ұлттық банктің несиелері:
- аукциондық – Ұлттық банктік ақша несие саясатының уақытша құралы болып
табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие;
- ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі;
- бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министр-лігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен берілетін несие.
- Ұлттық банктің республикалық бюджеттегі несиелеуі қысқарып және бұл
1998 жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға көшумен
байланысты тоқтатылады.
2. Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
- өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыруға;
- күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
- ипотекалық;
- несиелік желі негізінде – қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие беру
туралы банктің заңдылық рәсімделген міндеттемесі;
- консорциялық – несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік операция-
ларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің қамқорлығымен
уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер беретін несие, бұл
кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір себептерге байланысты бұл
функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі мүмкін;
- тұтыну мақсаттарына;
- банкаралық.
Коммерциялық банк: міндеттері, функциялары, принциптері және негізгі
қызмет шарттары
Банк – бұл ақшалай қаражатты тарту үшін және оларды өз атынан
мерзімінде қайтару, төлеу шартымен орналастыруүшін құрылатын ұйым.
Банктің негізгі тағайындауы – ақшалай қаражатты несие берушіден қарыз
алушыға, сатушыдан сатып алушыға ауыстырудағы делдалдық.
Қаржылық тәуекелдіктің субъектісі ретінде банктердің екі негізгі
белгісі болады. Бұл белгілер оны басқа субъектілерден айрықшалап көрсетеді:
1. Банк қызметіне борыштық міндеттемелерді екі жақты (қосарлы)
айырбастау тән. Банктер өзінің борыштық міндеттемелерін депозиттерге, жинақ
ақша сертификаттарына және т.б. орналастырады, ал осының негізінде
жұмылдырылған қаражат қаржы нарығының өзге субъектілері шығарған борыштық
міндеттемелер мен құнды қағаздарға бағытталады.
2. Банктер заңды жіне жеке тұлғалардың алдында, мысалы, клиенттің
қаражатын шотқа және салым ақшаға орналастырғанда, депозит сертифи-каттарын
шығарғанда және т.б. тіркелген борыш сомасы бар сөзсіз міндеттемені
қабылдайды. Егер ресурстарды өзө акцияларын шығарудың негізінде
жұмылдырылатын инвестициялық қорларға тән емес. Борыш сомасы бойынша
тіркелген міндеттеме делдалдарға (банктерге) біршама қатер төндіреді,
өйткені, ол нарық конъюктурасына қарамастан толық төленуі керек, ал
инвестициялық компания (қор) өзінің активтері мен пассивтерінің құнына
қатысты өзгерістер тудырған барлық қатерді өз акционерлеріне бөліп береді.
Коммерциялық банк қызметінің принциптері.
1. Нақты қолда бар ресурстар шегінде жұмыс істеу. Коммерциялық банктер
өзінің ресурстары мен несие салымдарының арасын сандық арақатынаспен
қамтамасыз етіп қана қоймай, банк активтерінің сипатын жұмылдырылған
ресурстардың өзіндік ерекшелігіне сәйкестендіруге ұмтылуы керек.
2. Банктердің өз қызмет нәтижесі үшін экономикалық тұрғыдан жауап
беруін ұйғаратын толық экономикалық дербестік.
3. Банктердің клиентпен арадағы өзара байланысы нарықтық қатынастың
негізінде құрылады.
4. Коммерциялық банктің жұмысы тек жанама экономикалық (әкімшілік
әдіспен емес) әдістермен реттеледі.
Коммерциялық банктердің функциялары.
1. Несиедегі делдалдық.
2. Шаруашылықтарды қорлануға ынталандыру.
3. Жекелеген дербес субъектілердің арасындағы төлемдерде делдал болу.
4. Құнды қағаздармен жүзеге асырылатын операцияларда делдал болу.
Банктің басқару аппаратының құрылымы, оның негізгі бөлімшелерінің
міндеттері.
Блоктардың өзара байланысты жұмысына негізделген банк қызметі 1-
суретте көрсетілген.
Банк операцияларын жоспарлауды және дамытуды басқару мына бөлімдерді
қамтиды:
- банктің коммерциялық қызметін ұйымдастыру және банктің
өтімділігін басқару;
- клиенттің несиені өтеу қабілетін зерделеу және экономикалық
талдау;
- банктің коммерциялық қызметінің негіздерін және жоспарын
әзірлеу;
- маркетинг және клиентурамен байланыс.
Депозиттік операцияларды басқару депозиттік операция бөлімінен және
қор бөлімінен тұрады.
Несие операцияларын басқару мынадай бөлімдерде берілген:
- клиенттерді қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелермен
несиелеу;
- халықты несиелеу;
- несиелеумен байланысты дәстүрлі емес банк операциялары.
Делдалдық және өзге операцияларды басқару мына бөлімдерді қамтиды:
- кепілдікті операциялар және сенімхаттар бойынша операциялар;
- банктік қызмет көрсету;
- құнды қағаздармен операциялар жүргізу.
Халықаралық банк операцияларын ұйымдастыруды басқару несие және валюта
операцияларының бөлімінен, сондай-ақ, халықаралық есеп айырысу бөлімінен
тұрады.
Есептік операциялық басқару мына бөлімдерді қамтиды:
- операйиялық;
- кассалық операциялық;
- есеп айырысу.
Банк қызметінің бөлімшелеріне мына бөлімдер кіреді:
- әкімшілік-шаруашылық;
- заңдық;
- кадр;
- ЭВМ-ді енгізу және пайдалану;
- тексеру бөлімі.
Алайда, операцияларды және оларды ұйымдастырудың құқықтық формаларын
басқарудың орындалғанына қарамастын әрбір банк өзінің өзіндік ерекшелігі
бар өкілдері өндіреді әрі өздеріне міндетті басқарудың нақты блоктар
жиынына ие болады. Бұлар:
1. Банк кеңесі.
2. Басқарма.
3. Басқарудың жалпы мәселелері бойынша банк бөлімшесі.
4. Коммерциялық қызмет мәселелері бойынша банктің бөлімшесі.
Банк ресурастарын жоспарлау және реттеу.
Банк ресурстары банктің пассивтік операцияларын жүргізуінің
нәтижесінде пайда болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрініс табады.
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражат құрайды. Банк олардың жиынтығын активтік операция-ларды
жүзеге асыру үшін пайдаланады яғни, табыс алу мақсатында жұмылдырылған
ресурстарды орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің активтік
операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие саласындағы банк
саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі әсер етеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің
өзіндік капиталы болуы керек. бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді
болуы үшін қажет.
Банктің өзіндік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-ақ,
банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резервтері
және жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктік жарғылық қоры (капиталы) – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі. Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады.
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол банк
неисенің есебінен емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құралады. Тартылған ақшалай қаражат
жарғылық қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер (қатысушылар) салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады.
Аударылатын дивидендтердің мөлшері, аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланыс-ты (пайданың
мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін артықшылықты акция немесе жай
акция).
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Коммерциялық банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
залалдың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтердің төлем көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдар есебінен қалыптасады. Оның
шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25-100℅ деңгейінде
анықталады. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан резервтік қор
жарғылық қорға аударылады (капиталдандырылады) және оны есептеу қайтадан
басталады.
Коммерциялық банктерде резервтік қормен қатар пайдадан аударудың
есебінен арнайы қорлар (банктің өндірістік және әлеуметтік дамуына
арналған) құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің коммерциялық
есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі.
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві жатады. Ол
(сақтандыру резерві) – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының
нақты кемуіне және берілген ссуданың қайтарылмауына байланысты орын алатын
жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті қалыптастырудың
міндетті сипаты бар.
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз салымшылары
алдындағы міндеттемесін қамтамасыз ету. Ол шама ретінде қарастырылуы
мүмкін, оның шегінде банктің міндеттемесі бойынша жауапкершілігіне кепілдік
береді. Банк тәжірибесінде өзіндік қаражат ресурстардың ысырапқа ұшырау
салдарынан залалдың орынын алатынына қарамастан банктің төлем қабілетін
сақтауға мүмкіндік беретін резерв ретінде саналады, өйткені, өзіндік
қаражат акционерлерге міндетті түрдегі қайтарым жатпайды. Банктегі өзіндік
қаражаттың мөлшері оның қызмет ауқымын анықтап береді. Әдетте, Ұлттық банк
экономикалық нормативтерді банктердің материалдық базасын дамытудың көп
болып табылатын өзіндік қаражаттың мөлшеріне қарай белгілейді. Оның
есебінен банк өзіне қажетті ұй-ғимаратты, машинаны, құрал-жабдықты,
есептеуші техниканы және т.б. керек жарақтарды сатып алады. Аталмыш
шығындарды қаржыландырудың тікелей көзіне пайданың есебінен қалыптасатын,
банкті өндірісте және әлеуметтікжағынан дамытатын қор жатады.
Өзіндік қаражаттаң шамасын (мөлшерін) коммерциялық банктер көптеген
факторларға қарай дербес анықтайды. Оның ішінде, ол:
1) банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
2) өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
3) өзінің активтік операцияларының сипатына тәуелді;
4) Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына жіне немиелік
ресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді. Дамыған нарық
жағдайында несие саясатын ырықтандыратын болса, коммерциялық
банктер несие ресурстарына оңай қол жеткізе, әрі банкке қажетті
өзіндік қаражаттың дең-гейін кемітеді. Қаржы нарығының жеткіліксіз
дамуына қарай ұштастыра отырып несие саясатын күшейтетін болсақ,
өзіндік қаражатты тұрақты түрде өсіріп отыруға тура келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдалануы мүмкін:
- банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
- пайданы немесе шығарылатын акцияның санын (банк қайшы-
ларының санын) арттыру. Пайданы жинақтау банктің резервтік
және өзге де қорларын жылдам құру әрі оларды кейін
капиталдандыру формасында жүзе-ге асырылады. Жылдың соңында
пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы
жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан
акцияларды шығаруды (немесе жаңа пайшыларды тартуда) қосымша
шығынды қажет етпейді. Алайда, пайданы жинақтау өз кезегінде
банктің нарықтағы позициясын әлсіретуге әкеп соқтырып
мынадай жағдайға жол бермеуі мүмкін: пайданы жинақтау
ағымдағы жылдың ішінде акционерлерге төленетін дивидендтерді
кемітеді.
Отандық коммерциялық банктер әбден қалыптасқан нарықта өз
орнын(позициясын) тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі.
Алайда, оларды көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өссіруден гөрі
ағымдағы дивидендтер проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік
қаражаттың мөлшерін жаңа акцияларды шығарудың есебінен немесе жаңа
пайшыларды тартудың есебінен арттыруды жөн көреді.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекемесінің өзіндік
ерекшелігі мынада: оның көптеген ресурстары өзіндік қаражаттың есебінен
емес, қарыз қаражаттың есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әр
түрлі. Оның негізгі түріне банктің өз клиентурасымен жұмыс істеу процесінде
тартқан (депозит деп аталатын) қаражат және өзге несие мекеме-лерінен
қарызға банкаралық несие арқылы алынған қаражат жатады.
Депозиттік операция (латынша depozitum – сақтауға берілген зат) –
клиент қаражатының банкке – оның уақытша пайдалануына берілетінің
білдіретін экономикалық қатынас.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: депозит тек
салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депо-зиттердің
көбісі ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолмен кез
келген шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша проценттегі
және қарыз алушыдан алынған капитал процентіндегі айырмашылық банктің еркін
(бос) ақшалай қаражатты тарту бойынша және ссудалық капиталды орналастыру
бойынша жүргізген жұмысының сыйақысы балып табылады. Банктер бұл сыйақының
мөлшерін арттыру үшін жалған салым ақшаны құру арқылы өзінің ресурстық
базасын ұлғайтыға ұмтылады. Ал, бұл жалған салым ақшаның пайда болуына
талап етілмелі шот өз септігін тигізеді. Банктің Алтын ережесінде
қаржылық банк банк талабына шамасы мен мерзімі оның міндеттемесінің мөлшері
мен мерзіміне сәйкес келу керектігі айтылады. осы ережеге сәйкес банктер
ағымдағы шот бойынша қалдықтарды несие ресурсы ретінде пайдалана алмайды,
өйткені олар кез келген сәтте талап етілуі мүмкін. Алайда, әдеттегінше,
клиенттер өзінің барлық қаражатын бір менгілде өндіріп ала алмайды,
сондықтан да банктің қолма-қол резервтері салыстырмалы түрде көп болмайды.
Оның үстіне көптеген банк операциялары қолма-қол ақшасыз түрінде жүзеге
асырылады. Қолма-қол ақша сомасы кассалық резерв ретінде әрекет
етпейтіндіктен, бұл банктердің өтімділігін арттырады да, басқа клиенттерге
немесе ... жалғасы
Несиенің мәні және қажеттілігі.
Өндіріс, ұдайы өндіріс процесінің бастапқы пункті, шешуші жағдайы бола
отырып, басқа фазалармен тығыз байланысты. Ұдайы өндіріс роцесі материалдық
игіліктердің қоғамдық өндірісі процесінің үздіксіз жаңару ретінде, оның әр
түрлі сатыларының біртіндеп ауысуын ұлғайтады. Әрбір саты - өндіріс,
үлестіру, айырбас жіне тұтыну белгілері бір мағынаға ие.
Ұдайы өндіріс фазаларының бірлігі мен өзара әсері тауар-ақша
қатынастарының, құнның тауарлық және ақшалай формаларының бар болуымен
қамтамасыз етіледі.
Ұдайы өндіріс процесі фазаларының өзара әсері тауарлық шаруашы-лықтың
несиенің орнын айқындауда және оның мәнін ашуда елеулі мәнге ие. Өндірісте
несиелік қатынас жүргізілмейді. Өндірістік процеске несиелік қатынастың тек
бірінші жағы – алынған несиені өндірістік мақсаты пайдаланушы қарыз алушы
ғана қатынаса алады. Екінші жақ кредитор өндірістік процестің сыртында
қалады. Демек, неисе бірегей ұдайы өндіріс процесінің субъектілері
арасындағы экономикалық байланысты білдіреді. Сондықтан несиенің мәні ұдайы
өндіріс процесінің бір сатысымен ғана байланыстыруға болмайды.
Несие құнның белгіленіп үлгерген қызметіне байланысты болатын
қатынастарды білдіреді. Несие тек өндірісте ғана пайда бола алмайды,
өйткені мұндай өнім әлі жасалған жоқ, ал оның төліктері ұдайы өндіріс
процесінің сәйенс қатысушыларының иелігіне түскен жоқ. Сондықтан несие
бастаманы өндіріс сатысы емес өнімнің қозғалысының келесі сатылары береді.
Осы мағынада несиелік қатынас бұл өндірістегі қатынастар емес, оның
сыртындағы қатынастар болып табылады.
Осылайша, өндіріс сферасының айқындаушы мағынасы оны неиселік
қатынастардың түпкі мәнін есептеуге негіз болмайды, демек соңғысының
мағынасын толық бере алмайды. Айырбаспен өзара әрекет процесінде өндірістің
белгілі бір мағынасы бар.
Өндірілген өнім мен оның бөліктері индивидуумдердың қолдарына тиместен
бұрын айырбасты бастауға болмайды. Сондықтан айырбас өндіріске кіретін акт,
өндірісте тікелей бар болады немесе онымен анықта-лады.
Несие айырбас сатысында пайда бола отырып, қарыз мәмілесінің формасы
ретінде құн қозғалысының үздіксіздігін қамтамасыз етуге тиіс. Құн қозғалысы
несие қозғалысының ядросы болып табылады. Айырбас процесінде мәміленің екі
түрі ажыратылады: қарыз мәмілесі және сатып алу-сату мәмілесі. Несие қарыз
мәмілесі ретінде тауарлар айналысы процесіне себепші болады. Қарыз мәмілесі
тауар айналысының ерекше формасы және сатып алу-сату мәмілесіне қарсы қойып
салыстыру арқылы сипатталуы мүмкін. Олардың арасында негізгі айырмашылық
мынада: сатып алу-сату кезінде тауарларды өзара ұсыну бір мезгілде жүреді,
қарыз мәселесі кезінде эквиваленттің қайтарылуы кейінге қалдырылады.
Несиені экономикалық категория ретінде қарыз мәмілесі негізінде
көрінетін және дамитын өндірістік қатынас арқылы анықтау керек. қарыз
мәмілесі несиені экономикалық категория ретінде өз бетінше сипаттамайды;
оны осы мәміле негізінде пайда болатын өндірістік байланыстар немесе жүзеге
асу формасы – қарыз мәмілесі болып табылатын өндірістік қатынас-тар
сипаттайды.
Әртүрлі шаруашылық жүйелерінде кездесетін мәміле типтерінің формалды
ұқсастығы олардың бір атауымен – несие - бекітіледі, бірақ әр түрлі
дәуірлердің несиелік қатынастары бір атауды сақтай отырып әр түрлі мәнге,
мазмұнға, табиғатқа ие.
Несие шаруашылық жүйелерінің ауысуына жағдай жасай отырып өзі де
ауысып отырады, өз мазмұнын өзгертеді. Кез келген халық шаруашылығы
жүйесінің алдыңғы жүйені жеңетіні және жоққа шығаратыны сияқты несие де бір
шаруашылық жүйе жағдайындағы шаруашылық байланыстардың типі ретінде алдынғы
шаруашылық жүйесіндегі несиені жеңуші және жоққа шығарушы болып табылады.
Несие мәміле типі ретінде, тауар айналысының формасы, құн қозғалысының
әдісі ретінде натуралды шаруашылықтан тауар шаруашылығына өткен уақытан
бері дамып келеді. Несие айырбас процесінің өндірістік байланысының типі,
тауарлы өндірістің экономикалық категория-сы ретінде ғана емес, тауар
шаруашылығы шеңберінде диалектикалық даму-шы құбылыс ретінде де
қарастырылуы қажет. Тауар шаруашылығының әр түрлі сатыларының несиелік
қатынастарының өзара айырмашылығы, қолдан-қолға өтуі қарыз келісімі арқылы
жүзеге асатын әр түрлі объектілердің айырмашылығынан көрінеді.
Несие түсінігі келесі түрде белгіленеді. Бақыланылатын халық шаруа-
шылығы құбылыстарының барлық жиынтығының ішінен бәрінен бұрын қоғамдық
өмірде несие деп аталатындары іріктелініп алынады; сонан соң бұл құбылыстар
талданады, төмендегідей белгілерге бөлінеді; біріншіден, олардың барлығына
тән белгілері; екіншіден, бұл белгілердің ішінен тек осы іріктелініп
алынған құбылыстарға тән белгілер ғана сақталынады. Несие деп аталатын
әлеуметтік байланыстар: әр түрлі тарихи кезеңдерге, тауар шаруашылығының
алғаш пайда болуы кезінде дамыған нарықтық шаруашы-лық дәуірінде де бар
болды.
Қарыз мәселесі ретінде несиені екі көзқараста қарастыруға болады:
біріншіден, оның техникалық-заңдылық белгілері көзқарасынан, екіншіден,
әлеуметтік мазмұны, яғни осы келісім негізінде өсетені және дамитын немесе
онда өз көрінісін табатын өндірістік байланыстар типін сипаттайтын белгілер
тұрғысынан. Бұл екеуі бір-бірімен бөлінгісіз, олар өзара байланысты және
және себепші. Бірақ экономикалық талдау үшін маңыздысы қарыз мәмілесінің
экономикалық мазмұны, яғни өндірістік қатынастардың белгілі бір
формаларымен байланысты шаруашылық әдістері, жұмыс тәсілдері емес,
өндірістік қатынастардың өзі болып табылады.
Тауардың бір тауар иесінен басқаға ауысуы нарықта айырбас арқылы
жүзеге асады. Тауар айырбасу сферасының несие үшін маңызы зор. Оның пайда
болуын ішкі тұтыну үшінөндірілген өнімдер сферасынан емес, тауар иелері
дербес заңды тұлға ретінде бір-біріне қарама-қарсы тұрған айырбас
сферасынан іздеу қажет.
Несиенің мүмкіндегі нақты болу үшін белгілі бір шарттар қажет. Олар
кем дегенде екеу: 1-несиелік мәмілеге қатысушылар – кредитор және қарыз
алушы – экономикалық байланыстардан келіп шығатын міндеттемелердің
орындалуына материалдық кепілдік беретін заңды дербес субъектілер ретінде
болуы керек. Несиелік атынасқа түсуші заңды тұлғалар өз қызметтерін нарық
заңдары және экономикалық мүдделердің сәйкестігі негізінде жүзеге асырылуы
қажет; 2-несие қажеттігі, егер қарыз алушы мен қарыз беруші мүдделері
сәйкес келген жағдайда қажет болып табылады. Несиелік мәміле жасау үшін
оның қатысушылары өзара ықылас білдірулері қажет. Экономикалық қатынастар
бәрінен бұрын мүдделер ретінде көрінеді.
Несиенің құрылымы. Несиенің құрылымы белгілі бір мәнге айналған және
несиелік қатынастар танымының сатысы ретінде көрінеді. Ол несиеде тұрақты,
өзгеріссіз қалады. Құрылымдық талдау тұрғысынан алғанда несие зерттеу
объектісі ретінде, бәрінен бұрын оның субъектілері болып табылатын
элементтерден тұрады. Несиелік мәміледе қатынас субъектілері қарыз беруші
және қарыз алушы болады. Кредитор мен қарыз алушының қалыптасуы тауар
өндірісі мен тауар айналысы негізінде жүреді.
Сатып алу-сату процесінде тауарларды өткізу сатушының олардың ақшалай
эквивалентін әр уақытта тез арада алуына мүмкіндік бермейді. Сатып алушы
тауарды белгілі бір мерзімінен кейін төлеуі мүмкін. Бір тауар иеленуші
қолма-қол тауарды сатады, ал басқасы ақшаның өкілі немесе болашақтағы
ақшаның өкілі ретінде бола отырып тауарды сатып алады. Сатушы – қарыз
беруші, ал сатып алушы – борышқор болады. Кредитор және қарыз алушы бір
плюсте эквивалент мерзімінің ұзартылуы, ал басқасында оның төленуі жүзеге
асатын жағдайлардың барлығына қатысады.
Бастапқыда кредитор және қарыз алушы қарапайым қатынастарда болады.
Мүліктік теңсіздіктің тереңдеуіне байланысты артық өнімдері бар рулық
қауымдастық мүшелері кредитор ретінде көріне алатын болады. Алғашқы
өсімқорлар металл ақшадан бұрын пайда болған. Өмісқор – саудагар, көпес
тәрізді ежелгі кәсіп. Қазіргі уақыттағы банкир болудын бұрын, ол өте үлкен
тарихи жолдан өтті. Кредитор ретінде храмдар, қоғамдағы шаруашылық
жүргізуші ьсубъектілердің едәуір байлықтарын жинақтайтын шаруашылық пен
тұтыну мақсаттарына қызмет көрсететін өзгеше банкирлік үйлер болды.
Кредитор – несиелік мәміленің қарызды ұсынушы жағы. Қарыз беру үшін
кредитордың қарамағында белгілі бір қаражаттар болуы керек. оның көздері өз
қорлары, ресурстары, өз кезегінде қайтарылымдылық негізінде ұдайы өндіріс
процесінің басқа субъектілерінен алынған ресурстар бола алады. Қазіргі
уақыттағы щаруашылықта кредитор-банк қарызды тек өз меншігіндегі ресурстар
есебінен ғана емес, оның шоттарында сақтаулы тартылған қаражаттар есебінен
де, сонымен қатар акция және облигацияларды орналастыру арқылы жинақталған
қаражаттар есебінен де бере алады.
Банктердің құрылуымен кредиторлардың шоғырлануы жүреді. Банкир-лер
басқа барлық кредиторлардың өкілі болды. Банктер ұжымдық кредиторлар
ретінде бола отырып, несиелеу үшін шаруашылықта уақытша пайдаланылмайтын
ресурстарды жинақтай алады, сонымен қатар эмиссия жасай алады. Кейбір
жағдайларда босаған ресурстар болып табылатын құндылықтар да қарызға
беріледі. Коммерциялық несие кезінде кредитор сатылуға жататын тауарларды
қарыз алушыға береді.
Тауардың жіберілуі факті, алайда, жүк жіберушіні кредмтор есептейді.
Тауарды жөнелту мен сатудан түсетін түсімнің арасындағы уақыт бойынша
үзіліс кредитордың пайда болуына әкелуі мүмкін. Бұл үшін тауарды қоюшы
эквивалент төленуінің кейінгі қалдырылуына рұқсат берілуі керек. мына
жағдайын ескерте ентейік: кредиторды сатып алу-сату, тауарды жіберу мен оны
төлеу арасындағы уақыт бойынша үзіліс факты тудырмайды, оны төлемнің
кейінге қалдырылуын белгілейтін, төлемді тез арада емес белгілі бір уақыт
өткеннен кейін шешетін қосымша келісім тудырады.
Кредитор ретінде басқа шаруашылық иесіне белгілі бір мерзімге ресурс
беруші тұлға болады. Қағида бойынша кредитор ерікті түрде болады. Қарыз
алушы несиені белгіленген мерзімде қайтармаған жағдайда несиелік келісімнің
еріктілігі бұзылады, қарыз алушылармен анағұрлым қатаң қатынастарға әкеп
соғады. Кредиторлардың бар болуының уақыттық шекарасы несиенің мерзімімен
анықталады. Несиенің мерзімі өз кезегінде ұдайы өндіріс процесінің барысына
байланысты.
Қарыз алушы – несиелік қатынастың, несиені алушы және алған қарызды
қайтаруға міндетті жағы болып келеді. Борышқор және қарыз алушы – бір-
біріне жақын, бірақ шамасы бірдей түсінік емес. Борыш – міндетті жалпы
мипаттайтын анағұрлым кең түсінің. Несиелік мәмілеге сәйкес борышқор туралы
емес, қарыз алушы туралы айту керек.
Қазіргі уақытта банктерден басқа шаруашылық ұйымдары және мемлекеттің
өзі де қарыз алушылар ретінде болады. Қарыз алушының креди-тордан
айырмашылығы ол несиелік мәміледе төмендегідей ерекшеліктерге ие.
Біріншіден, ол қарызға берілетін қаражаттардың меншік иесі болып
табылмайды, олардың уақытша иесі ретінде болады; өзіне тиісті емес, бөтен
біреудің ресурстарымен жұмыс істейді. Екіншіден, қарыз алушы қарызға
алынған қаражаттарды айналыс сферасында да, өндіріс сферасында да
пайдаланылады. Крндитор өндіріске тікелей қатыспай-ақ айырбас фазасы
кезінде де қарызды ұсына алады.
Үшіншіден, қарыз алушы өзінің шаруашылығында шеңбер айналымын аяқтаған
қарызға алынған қаражаттарды қайтарады. Қарыз алушы кредитор-мен жеткілікті
түрде есеп айырысумен қоса қайтарымды толық өтеу үшін ұдайы өндіріс
процесін өркендете түсу керек. төртіншіден, қарыз алушы уақытша пайдалануға
алынға құнды ғана қайтарып қоймай, сонымен қатар, қарыз пайызын да төлейді.
Бесіншіден, қарыз алушы өзінің кредиторы қойған талаптарын орындауға
тәуелді болады. Қарыз алушының кредитордан экономикалық тәуелді болуы
қарызға алынған қаражаттарды ұтымды пайдалануға, қарыз алушы ретінде өз
міндеттемелерін орындауға мәжбүр етеді.
Кредитор және қарыз алушы несиелік қатынас жасай отырып, өзө
мақсаттары мен мүдделерінің бірлігін көрсетеді. Несиелік қатынастар
шеңберінде кредитор және қарыз алушының орындары ауысуы мүмкін: кредитор
қарыз алушыға қарыз алушы кредиторға айналады.
Кредитор мен қарыз алушының өзара әрекеті қарама-қарсылықтардың
сипатында болады. Несиелік қатынастың қатысушылары ретінде кредитор және
қарыз алушы оның қарама-қарсы жағында тұрады. Кредитор – қарызды беруші
жақ, қарыз алушы – берілген қарызды алушы жақ, бүтіннің шеңберінде олардың
әрқайсысының өздерінің ұдайы өндірістегі ерекше жағдайларына байланысты өз
мүдделері болады. Кредитор анағұрлым жоғары пайыз қарызына мүдделі болса,
қарыз алушы – анағұрлым арзан несиеге мүдделі.
Сондай-ақ, несиелік қатынастар құрылымының элементі, яғни кредитордан
қарыз алушыға берілетін және қарыз алушыдан кредиторға қарай кері
қозғалатын объекті болып табылады. Беру объектісіне қарыздық құн жатады. Ол
құнның ерекше бөлігі ретінде болады.
Несиенің мәні оның қозғалысының заңдылықтарымен тағы толығырақ
ашылады. Төмендегідей түрде несиенің қозғалысын көрсетуге болады: несиені
орналастыру (НО) – қарыз алушылардың несиені алуы (НА) – несиені пайдалану
(НП) – ресурстардың босауы (РБ) – уақытша алынған құнның қайтарылуы (ҚҚ) –
несие формасында орналастырылған қаражат-тарды кредитордың алуы (ҚА).
Несиені орналастыру (НО) – оның қозғалысындағы маңызды кезең. Кредитор
өзінің ресурстары анағұрлым тиімді (рационалды) формада орна-ластырылғанына
сенімді болуы керек. банктер кредитор ретінде аяқтаушы кезеңнің талаптарына
сәйкес несие береді – қарыздың қайтарылуы, демек оның тиімді пайдаланылуы.
Қарыз алушының несиені алуы (НА) қарызға берілген құнның белгілі бір
уақытқа ұсынылғанын білдіреді. Несиені пайдалану процесінде (НП) берілу
объектісі ретінде оның тұтыну құны өткізіледі. Ресурстардың босауы (РБ)
қарыз алушының шаруашылық процесінде құнның шеңбер айналымы актінің
аяқталуымен сипатталады. Сондақтан несие қозғалысының бұл кезеңі оның
шеңбер айналымының келесі жаңа фазасына өтуі үшін материалдық алғы шарт
болып табылады.
Несиенің қайтарылуы (НҚ) уақытша алынған құнның қарыз алушыдан
кредиторға өткенін білдіреді. Несие қозғалысының соңғы сатысы – бұл уақытша
пайдалануға берілген (ҚА) құнды кредитордың алу актісі болады.
Осылайша, несие қозғалысының заңдылықтарын талдау процесінде біз бұл
қозғалыстың барлық сатылары қарызға берілген құнның толық шеңбер
айналымының бөліктері ретінде өзара байланыста және өзара шартты екенін
көреміз.
Несиенің формалары және түрлері. Несие экономикалық категория ретінде
формаларға ие. Форма әруақытта қандай да бір объектілерге тән тұрақты,
қажетті байланыстардың жиынтығын білдіреді. Несиеге қатысты оның формасы
бұл несиелік қатынастар құрылымының, олардың әр түрлі сыртқы және ішкі
өзгерістер кезінде сақталатын негізгі қасиеттерінің көрінісі. Қарызға
берілген құнға қатысты кредитор мен қарыз алушы арасындағы байланыс қалай
өзгерсе де, несиенің формасы оның бүтін ретіндегі мазмұнын білдіреді.
Экономикалық әдебиетте, әдетте, несиенің негізгі екі формасы қарас-
тырылады: коммерциялық және банктік. Сонымен қатар көптеген жарияла-
нымдарда несие формаларына: тұтыну, халықаралық, үкіметаралық, фирмалық
және т.б. жатқызады.
Коммерциялық несие – бұл жеткізушінің сатып алушыға ұсынған тауары
немесе көрсетілген қызметі үшін төлемді кейінге қалдыру. Несиенің осы
формасының объектісі ретінде тауарлық капитал қызмет атқарады. Коммерциялық
несиенің ерекшелігі мынада: қарыз капиталы өнеркәсіптік капиталмен
біріккен, ал оның мақсаты – тауарды өткізуді жылдамдату.
Әртүрлі тауарды өндіру және өткізу бірдей емес уақыт кезеңін және
көбінесе белгілі бір маусымға сәйкестендіруді талап етеді. Қандай да бір
тауар өндіруші өз тауарларын нарыққа ұсынған кезде осы тауарды қажет етіп
тұрған басқа тауар өндірушінің қолма-қол ақшалай қаражаты болмауы мүмкін.
Нәтижесінде тауарларды несиеге сату қажеттілігі туындайды. Коммерциялық
несиенің құрылымы вексель – жазбаша қарыздық міндеттеме болып табылады. Ол
оның иесіне белгілі бір уақыт өткеннен кейін, борышқордан вексельде
көрсетілген ақшалай соманы талап етуге құқық береді. Коммерциялық несиенің
шектелген деңгейі бар. Біріншіден, ол жұмыс істеп тұрған капиталистердің
резервтік капиталдардың мөлшерімен шектелген, яғни олардың әрқайсысы
коммерциялық несиені тек өзіне, сол кезде айналым үшін қажет емес
капиталдың шегінде ғана бере алады. Екіншіден, коммерциялық несие өзінің
бағыты бойынша шектелген: оын өндіріс құралдарын шығаратын салаларға
береді, бірақ керісінше емес.
Коммерциялық несие Жапонияда және Францияда кең таралған. Жапондық
кәсіпорындар балансының жалпы сомасы коммерциялық жалпы талаптар мен
міндеттемелердің үлесі орта есеппен 30℅-ға жетеді, француз фирмаларынікі –
20-25℅. Олардан кейінгі орында ағылшындық, американ-дық және германиялық
компаниялар кіреді.
Коммерциялыұ несиенің сақталуының негізгі себептерінің бірі – тауар-
лардың ұдайы жеткізілуін талап ететін кәсіпорындардың экономикалық
байланыстарының үнемі ұлғаюы және жетілдірілуі болып табылады.
Коммерциялық несменің ерекшелігі мынада: қарыз келісімі – аясы тар
мақсат емес, ол сатып алу-сату келісіміне қосақталып жүреді. Қарыз келісімі
тауарларды өткізілуін жеңілдетеді. Төлемді кейінге қалдыру мерзімі
жабдықтаушы мен сатып алушы арасындағы сауда келісімі жасаған уақытта жеке
анықталады. әдетте төлеуді кейінге қалдырудың ең жоғары мерзімі 90 күнге
белгіленеді. Төлемді кейінге қалдыру тауарлардың түріне және басқа
факторларға (мысалы, азық-түлік тауарларын төлек қысқа мерзім ішінде жүзеге
асырылады) байланысты. төлемді кейінге қалдыру кезеңін ұзарту сатып алушы
мүддесіне сай келеді, оны өткізілетін тауарлар бағаларының төлемдерімен
салыстыруға болады.
Коммерциялық несиенің артықшылықтарымен қатар, кемшіліктері де бар.
Уақыт шектеулігі, өлшемдері, қозғалыс бағыты тәрізді белгілі кемшіліктерден
басқа төлемді белгілі бір дәрежеде кейінге қалдыру мәжбүрлік сипатына ие
болады; тауарларды өтеу мерзімі жиі бұзылады; жабдықтаушылар сатып
алушылардың қаржылық жағдайы туралы әруақта жақсы хабардар болмайды, ал
олардың шаруашылық қызметі үшін белгілі бір тәуекел туғызады. Төлеуді
кейінге қалдыру – банктік сфераның ықпалынан күшті әсер көреді (атап
айтқанда, ол жабдықтаушы оңай түрде банкте вексельді қаншалықты есептете
алатынына байланысты). Көрсетілген кемшіліктер коммерциялық несиенің ролін
төмендетеді.
Банктік несие – бұл банктердің, арнайы несие-қаржылық мекемелері-нің
қарыз алушыларға ақшалай қарыз түрінде беретін несиесі. Банктік несие
коммерциялық несиенің шектеулерін жояды. Бос ақшалай капиталдар кез келген
өндіріс саласына беріледі және банктік несие арқылы кез келген бағытта
қозғала алады.
Банктік несие сферасына коммерциялық несие сферасына қарағанда несиені
қолдану өрісі кең. Коммерциялық несие тек тауар айналысына қызмет етеді, ал
банктік несие қоғамның барлық топтарының ақшалай табыс-тарынан және
жинақтарын капиталға айналдыра отырып, капиталдың қорлануына қызмет етеді.
Банктік және коммерциялық несиенің динамикасы әр түрлі. Коммер-циялық
несиенің көлемі өндіріс пен тауар айналымының ұлғаюымен жоғарылайды және
олардың азаюымен қысқарады. Өнеркәсіптің дамуы кезеңінде оған ұсыныс және
сұраныс жоғарлайды, ал дағдарыстар кезінде азаяды. Өндіріс дағдарыстары
әсерінен тауарлардың өндірілуі мен өткізілуі де қысқарады, ал қарыздарды
төлеу үшін банктік несиеге деген сұраныс өседі. өндірістің жаңданып,
жоғарылаған кезінде нағыз капиталдың көлемі өседі, өндірістік мақсаттар
үшін банктік қарыздарға деген сұраныс жоғары-лайды. Қоғамдық капиталдың
ұдайы өндірілуі тұрғысынан банктік несие қарыз капиталына (қарыз алушылар
қаражаттарды жұмыс істеп тұрған капиталдың көлемін ұлғайту үшін
пайдаланғанда) және ақшалай қарызға (қарыз алушылар қаражатты өздерінің
қарыздық міндеттемелерін өтеу үшін алғанда) бөлінеді. Жеке капиталды ұдайы
өндіріс тұрғысынан алғанда, бұл бөліну қарыздың қамтамасыз етілуіне
байланысты және қарыз алушы капиталының шамасына несиенің әр түрлі әсерін
көрсетеді. Несие алу кезінде тауарларды, бағалы қағаздарды кепілдікке қоя
отырып, борышқор банктен қосымша капитал алмайды. Оның көзқарасы
тұрғысынан, бұл – ақша қарызы.
Банктік несие өзінің маңызды ерекшеліктерін сақтай отырып, едәуір
сандық және сапалық өзгерістерге ұшырайды. Олардың біреуі қарыз мәмілесінің
қатысушыларымен байланысты. Қазіргі уақытта ол мәмілені екі қатысушылар мен
банкирлер және жұмыс істеп істеп жүрген капиталистер-мен шектеліп қоймайды.
Бір жағынан, қарыз капиталын беруді банктерден басқа әр түрлі мекемелер
(қаржылық компаниялар, өзара несие банктері) жүзеге асырады. Қарыз капиталы
мен мәміле жасаушы жаңа типтегі мекемелер кейде “банктік емес” деген атқа
ие, ал бұл жағдай олардың мәнін өзгертпейді (масыла, Ұлыбританиядағы
құрылыс қоғамы олардың қызметі тұрғын үй несиесін берумен байланысты).
Екінші жағынан, қарыз алуышлардың қызметі өзгереді. Жұмыс істеп тұрған
капиталистерден басқа (акционерлік компаниялар және жеке кәсіпорындар)
қарыз алушылар – несиелік-қаржылық мекемелер, тұрғындар, үкімет және
жергілікті үкімет органдары болып табылады. Банктік мекемелерде қарыз
алушыларға ақшалай қаражаттарды берудің әр түрлі мүмкіндіктері бар.
Несиелік мүмкіндіктер ғана емес, сонымен қатар берілген қарыздардың
көлемдері де өзгереді. Несиелік операциялардың көлеміне ішкі және сыртқы
факторлар әсер етеді. Біріншіге банктің қолында бар ресурстардың көлемі
жатады. Ресурстардың өсуіне сәйкес оның несиелік мүмкіндіктеріне әсер етеді
және активтік операциялардың ұлғаюына жағдай жасайды.
Кредитор ретінде банктердің ролі біршама төмендегеніне қарамастан, ол
едәуір шамада қысқаруы мүмкін деп есептеуге негіз жоқ. Өйткені көпте-ген
кәсіпорынның қосымша қаражаттарға деген қажеттіліктері, бірінші кезекте,
банктік несие есебінен қанағаттандырылуы мүмкін, ол өнеркәсіптік
компаниялар үшін, жеке тұлғалар үшін де қарыз қаражаттарын алудың анағұрлым
ыңғайлы формасы болып келеді. Осылайша, несиелік жүйенің негізін ірі
банктер құрайды, ал банктік несие өзінің басмдық жағдайында қалады.
Тұтыну несиесі – бұл тұрғындарға тұтыну тауарларын сатып алу және
тұрмыстық қызметтерді төлеу үшін коммерциялық (бөлшек сауда орындары арқылы
төлемді кейінге қалдыра отырып, тауарды сату) және банктік (тұтыну
мақсатына қарыздар) формада берілетін несие. Түтыну несиесінің негізгі
міндеті – тұрғындарға тауарларды сатуға қолдау көрсету. Бұл несие бөлшек
саудамен тығыз байланысты: бір жағынан – тауар айналымының ұлғаюымен
несиенің көлемі де өседі, өйткені тауарларға болған сұраныс несиеге деген
сұранысты тудырады; екінші жағынан – тұрғындарды несие-леудің өсуі төлем
қабілеттелігіне сұранысты күшейтеді. Бұл тәуелділік, әсіресе, қазіргі
уақытта нарықтық тауарлармен толығу жағдайында көрінеді.
Ипотекалық несие – жылжымайтын мүліктерді: жерді, тұрғын үй және
өндірістік ғимараттарды кепілдікке ала отырып берілетін қарыз.
Мемлекеттік несие – азаматтарға және заңды тұлғаларға қатысты қарыз
алушы немес кредитор ретінде мемлекет және жергілікті билік органдары
болатын несиелік қатынастар жиынтығы. Мемлекеттік несиенің негізгі формасы
– мемлекеттік заемдар, сонымен қатар қысқа мерзімді қазыналық
мінждеттемелер, тұрғындардың жинақ кассасындағы салымдар болып табылады.
Қысқа мерзімді қазыналық міндеттемелер (вексельдер және де басқа несиелік
міндеттемелер) ресми түрде бюджеттегі уақытша кассалық үлесті жабу үшін
шығарылады, бірақ іс жүзінде – бюджет тапшылығына байланысты шығарылады.
Қазақстанда 1994 жылдың сәуір айынан бастап қазыналық вексельдер аукционы
үнемі өткізіліп тұрады.
Халықаралық несие – валюталық және тауарлық ресурстарды
қайтарылымдылық және пайыздар төлеу шарттарымен беру бойынша байланысты
халықаралық экономикалық қатынастар сферасындағы қарыз капиталының қозғалыс
формасы. Кредитор және қарыз алушылар ретінде банктер, жеке тұлғалар,
кәсіпорындар, мемлекеттік мекемелер, сонымен қатар халықаралық және
аймақтық ұйымдар қатынасады.
Несиенің түрлері бұл белгілі бір түрдегі экономикалық қатынас ретінде
несиеден келіп шығатын белгілі бір қасиеттерге ие оның бір түрі.
Түрдің фирмадан айырмашылығы – диалектика категориясы болып
табылмайды, ол несиені ерекше түрлдегі экономикалық қатынастар реінде
түсінуді анықтайтын жіктеудің категориясы болады.
Осыған байланысты несие түрлері төмендегідей жіктеледі:
1) Мерзімдері бойынша: а) қысқа мерзімді (1 жылға дейін);
ә) орта мерзімді (1 жылдан 3-
5 жылға дейін);
б) ұзақ мерзімді (3-5 жылдан
жоғары);
2) Несиелеу объектілері бойынша:
а) негізгі қорлдарға
берілетін несие;
ә) айналым қорларын
берілетін несие.
3) Несиелеу әдістері бойынша:
а) қалдық бойынша несиелеу;
ә) айналым бойынша несиелеу.
Несиелердің категориялары:
а) Қарыз алушының типі бойынша:
1. Тұтыну.
2. Бөлшек көтерме.
3. Ауыл шаруашылығы.
4. Коммерциялық өнеркәсіптік.
5. Қозғалмайтын мүлік.
6. Энергия.
7. Үкімет – (жергілікті үкімет, штаттар, ұлттық) федералдық.
ә) Мақсаты бойынша:
1. Тұтыну (мысалы, тұтыну тауарлары, автомобильдер).
2. Айналым капиталы.
3. Құрылғылар.
4. Ғимараттар.
5. Жобалар.
6. Лизингтік қаржыландыру
б)Әрекет ету мерзімі бойынша:
1. Қсықа мерзімді (бір жылдан кем емес).
2. Орта мерзімді (1 жылдан 4 жылға дейін).
3. Ұзақ мерзімді (5 жыл және одан жоғары).
в) Өтелу кестесі бойынша:
1. Бірдей төлемдермен (мысалы, тұтыну несиесі үшін ай сайын).
2. Кезеңді төлемдермен (тоқсан сайын, жарты жыл сайын, жеңілдікті
кезеңді немесе жеңілдіксіз кезеңді, модификацияланған несие –
“шар”, яғни өтелуі кезінде бұрын жүргізілген төлемдерге қарағанда
анағұрлым көп төлемді талап ететін несие).
3. Бір рет төлемді (қысқа, орта және ұзақ мерзімді несие - “шар”).
г) Қамтамасыз етілуі бойынша:
1. Қамтамасыз етілмеген.
2. Кепілмен қамтамасыз етілген (қолма-қол бағалы қағаздармен,
дебиторлық қарыздармен, қорлармен, құрылғылармен, жермен,
ғимараттармен).
3. Кепілдендірілген.
4. Басқа да қамтамасыз етілулер (міндеттеме, келісім, міндеттемесі бар
хат).
Қазақстанда несиелердің келесі түрлері дамыған.
1. Ұлттық банктің несиелері:
- аукциондық – Ұлттық банктік ақша несие саясатының уақытша құралы болып
табылатын және екінші деңгейдегі банктерге аукциондық негізде,
республика банктерінің 1 айдан 3 айға берілетін қысқа мерзімді
несиелерге деген қажеттіліктерін қанағаттандыру мақсатындағы берілетін
несие;
- ломбардтық – Ұлттық банктің мемлекеттік бағалы қағаздарды кепілге ала
отырып, жоғары пайызбен берілетін қысқа мерзімді несиенің түрі;
- бюджеттік – Ұлттық банк Қазақстан Республикасы Қаржы министр-лігіне
қайтарымдылық (нарықтық) шартымен берілетін несие.
- Ұлттық банктің республикалық бюджеттегі несиелеуі қысқарып және бұл
1998 жылдан бастап бюджет тапшылығын инфляциялық емес жабуға көшумен
байланысты тоқтатылады.
2. Екінші деңгейдегі банктердің несиелері:
- өз айналым қаражаттарының жеткіліксіздігін уақытша толықтыруға;
- күрделі жұмсалымдарды қаржыландыруға;
- импорттық бойынша контрактілерді төлеу үшін берілетін импорт;
- ипотекалық;
- несиелік желі негізінде – қарыз алушының бірінші талап етуі бойынша
және белгілі бір кезең бойында келісілген лимит шегінде оған несие беру
туралы банктің заңдылық рәсімделген міндеттемесі;
- консорциялық – несиелік, кепілдік немесе басқа да банктік операция-
ларды бірігіп жүзеге асыру үшін қандай да бір ірі банктің қамқорлығымен
уақытша бірлескен екі немесе одан да көп банктер беретін несие, бұл
кезде бір банктің мүмкіншілігі қандай да бір себептерге байланысты бұл
функцияларды дербес жүргізуге жетпеуі мүмкін;
- тұтыну мақсаттарына;
- банкаралық.
Коммерциялық банк: міндеттері, функциялары, принциптері және негізгі
қызмет шарттары
Банк – бұл ақшалай қаражатты тарту үшін және оларды өз атынан
мерзімінде қайтару, төлеу шартымен орналастыруүшін құрылатын ұйым.
Банктің негізгі тағайындауы – ақшалай қаражатты несие берушіден қарыз
алушыға, сатушыдан сатып алушыға ауыстырудағы делдалдық.
Қаржылық тәуекелдіктің субъектісі ретінде банктердің екі негізгі
белгісі болады. Бұл белгілер оны басқа субъектілерден айрықшалап көрсетеді:
1. Банк қызметіне борыштық міндеттемелерді екі жақты (қосарлы)
айырбастау тән. Банктер өзінің борыштық міндеттемелерін депозиттерге, жинақ
ақша сертификаттарына және т.б. орналастырады, ал осының негізінде
жұмылдырылған қаражат қаржы нарығының өзге субъектілері шығарған борыштық
міндеттемелер мен құнды қағаздарға бағытталады.
2. Банктер заңды жіне жеке тұлғалардың алдында, мысалы, клиенттің
қаражатын шотқа және салым ақшаға орналастырғанда, депозит сертифи-каттарын
шығарғанда және т.б. тіркелген борыш сомасы бар сөзсіз міндеттемені
қабылдайды. Егер ресурстарды өзө акцияларын шығарудың негізінде
жұмылдырылатын инвестициялық қорларға тән емес. Борыш сомасы бойынша
тіркелген міндеттеме делдалдарға (банктерге) біршама қатер төндіреді,
өйткені, ол нарық конъюктурасына қарамастан толық төленуі керек, ал
инвестициялық компания (қор) өзінің активтері мен пассивтерінің құнына
қатысты өзгерістер тудырған барлық қатерді өз акционерлеріне бөліп береді.
Коммерциялық банк қызметінің принциптері.
1. Нақты қолда бар ресурстар шегінде жұмыс істеу. Коммерциялық банктер
өзінің ресурстары мен несие салымдарының арасын сандық арақатынаспен
қамтамасыз етіп қана қоймай, банк активтерінің сипатын жұмылдырылған
ресурстардың өзіндік ерекшелігіне сәйкестендіруге ұмтылуы керек.
2. Банктердің өз қызмет нәтижесі үшін экономикалық тұрғыдан жауап
беруін ұйғаратын толық экономикалық дербестік.
3. Банктердің клиентпен арадағы өзара байланысы нарықтық қатынастың
негізінде құрылады.
4. Коммерциялық банктің жұмысы тек жанама экономикалық (әкімшілік
әдіспен емес) әдістермен реттеледі.
Коммерциялық банктердің функциялары.
1. Несиедегі делдалдық.
2. Шаруашылықтарды қорлануға ынталандыру.
3. Жекелеген дербес субъектілердің арасындағы төлемдерде делдал болу.
4. Құнды қағаздармен жүзеге асырылатын операцияларда делдал болу.
Банктің басқару аппаратының құрылымы, оның негізгі бөлімшелерінің
міндеттері.
Блоктардың өзара байланысты жұмысына негізделген банк қызметі 1-
суретте көрсетілген.
Банк операцияларын жоспарлауды және дамытуды басқару мына бөлімдерді
қамтиды:
- банктің коммерциялық қызметін ұйымдастыру және банктің
өтімділігін басқару;
- клиенттің несиені өтеу қабілетін зерделеу және экономикалық
талдау;
- банктің коммерциялық қызметінің негіздерін және жоспарын
әзірлеу;
- маркетинг және клиентурамен байланыс.
Депозиттік операцияларды басқару депозиттік операция бөлімінен және
қор бөлімінен тұрады.
Несие операцияларын басқару мынадай бөлімдерде берілген:
- клиенттерді қысқа мерзімді және ұзақ мерзімді несиелермен
несиелеу;
- халықты несиелеу;
- несиелеумен байланысты дәстүрлі емес банк операциялары.
Делдалдық және өзге операцияларды басқару мына бөлімдерді қамтиды:
- кепілдікті операциялар және сенімхаттар бойынша операциялар;
- банктік қызмет көрсету;
- құнды қағаздармен операциялар жүргізу.
Халықаралық банк операцияларын ұйымдастыруды басқару несие және валюта
операцияларының бөлімінен, сондай-ақ, халықаралық есеп айырысу бөлімінен
тұрады.
Есептік операциялық басқару мына бөлімдерді қамтиды:
- операйиялық;
- кассалық операциялық;
- есеп айырысу.
Банк қызметінің бөлімшелеріне мына бөлімдер кіреді:
- әкімшілік-шаруашылық;
- заңдық;
- кадр;
- ЭВМ-ді енгізу және пайдалану;
- тексеру бөлімі.
Алайда, операцияларды және оларды ұйымдастырудың құқықтық формаларын
басқарудың орындалғанына қарамастын әрбір банк өзінің өзіндік ерекшелігі
бар өкілдері өндіреді әрі өздеріне міндетті басқарудың нақты блоктар
жиынына ие болады. Бұлар:
1. Банк кеңесі.
2. Басқарма.
3. Басқарудың жалпы мәселелері бойынша банк бөлімшесі.
4. Коммерциялық қызмет мәселелері бойынша банктің бөлімшесі.
Банк ресурастарын жоспарлау және реттеу.
Банк ресурстары банктің пассивтік операцияларын жүргізуінің
нәтижесінде пайда болады әрі банктегі баланстың пассивінде көрініс табады.
Банк ресурстарын банктердің өзіндік қаражаты, қарыз қаражаты және
тартылған қаражат құрайды. Банк олардың жиынтығын активтік операция-ларды
жүзеге асыру үшін пайдаланады яғни, табыс алу мақсатында жұмылдырылған
ресурстарды орналастырады.
Пассивтік және активтік операциялар бір-бірімен тығыз байланысты.
Мәселен, пассивтердің құрылымы мен сипаты көп жағынан банктің активтік
операцияларды жүргізудегі мүмкіндігін анықтайды, ал несие саласындағы банк
саясатының өзгеруі ресурстардың сипатына елеулі әсер етеді.
Банк ресурстарын қалыптастырудың негізгі көздеріне банк клиенттерінің
салым ақшалары жатады. Алайда, бөтен капиталды тарту үшін банктердің
өзіндік капиталы болуы керек. бұл қиын сәттерде несие берушінің сенімді
болуы үшін қажет.
Банктің өзіндік қаражатына жарғылық және резервтік қорлары, сондай-ақ,
банк пайдасы есебінен қалыптасқан өзге де қорлар, сақтандыру резервтері
және жыл ішінде бөлінген пайда жатады.
Банктік жарғылық қоры (капиталы) – банк ісін ұйымдастырудың бастапқы
нүктесі. Оның формасына қарай жарғылық капиталдың қалыптасуы әр түрлі
болады.
Банктің ұйымдық-құқықтық формасына қарамастан оның жарғылық қоры
толықтай қатысушылардың – заңды және жеке тұлғалардың салым ақшаларының
есебінен қалыптасады әрі олардың міндеттемесін қамтамасыз етеді. Ол банк
неисенің есебінен емес, тек ақшалай қаражатпен ғана, әрі-беріден соң банк
қатысушыларының өзіндік қаражатымен құралады. Тартылған ақшалай қаражат
жарғылық қордың жарнасы үшін пайдаланылмайды.
Банктің жарғылық капиталына акционерлер (қатысушылар) салым ақшаны
салумен қатар жыл сайын дивидендтер түрінде банк пайдасының бір бөлігін
алып отырады.
Аударылатын дивидендтердің мөлшері, аударылатын кезегі мен тәртібі
акциялардың түрлерімен және шығарылатын шарттарымен байланыс-ты (пайданың
мөлшеріне қарай табыстың деңгейін түзететін артықшылықты акция немесе жай
акция).
Банкке түскен пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтерді есептеу резервтік қордың есебінен жүргізіледі.
Коммерциялық банктің резервтік қоры активтік операциялардан болған
залалдың орнын толтыруға арналған, банк облигациясы бойынша төлем көзі
ретінде әрі алынған пайда жеткіліксіз болған жағдайда артықшылықты акция
бойынша дивидендтердің төлем көзі ретінде қызмет етеді. Резервтік қор
түскен пайдадан жыл сайын аударылатын аударымдар есебінен қалыптасады. Оның
шекті мөлшері банктің жарғысында жарғылық қор шамасының 25-100℅ деңгейінде
анықталады. Шекті мөлшерге жеткеннен кейін қалыптасқан резервтік қор
жарғылық қорға аударылады (капиталдандырылады) және оны есептеу қайтадан
басталады.
Коммерциялық банктерде резервтік қормен қатар пайдадан аударудың
есебінен арнайы қорлар (банктің өндірістік және әлеуметтік дамуына
арналған) құрылады. Олардың қалыптасуы мен жұмсалуы банктің коммерциялық
есеп айырысу туралы ережесімен реттеледі.
Банктегі өзіндік қаражаттың айрықша құрамдас бөлігіне банктің нақты
операцияларды орындау арқылы қалыптастыратын сақтандыру резерві жатады. Ол
(сақтандыру резерві) – банк сатып алған құнды қағаздардың нарықтық құнының
нақты кемуіне және берілген ссуданың қайтарылмауына байланысты орын алатын
жағымсыз салдарды жою үшін тағайындалады. Бұл резервті қалыптастырудың
міндетті сипаты бар.
Банктегі өзіндік қаражаттың маңызды функциясы – банктің өз салымшылары
алдындағы міндеттемесін қамтамасыз ету. Ол шама ретінде қарастырылуы
мүмкін, оның шегінде банктің міндеттемесі бойынша жауапкершілігіне кепілдік
береді. Банк тәжірибесінде өзіндік қаражат ресурстардың ысырапқа ұшырау
салдарынан залалдың орынын алатынына қарамастан банктің төлем қабілетін
сақтауға мүмкіндік беретін резерв ретінде саналады, өйткені, өзіндік
қаражат акционерлерге міндетті түрдегі қайтарым жатпайды. Банктегі өзіндік
қаражаттың мөлшері оның қызмет ауқымын анықтап береді. Әдетте, Ұлттық банк
экономикалық нормативтерді банктердің материалдық базасын дамытудың көп
болып табылатын өзіндік қаражаттың мөлшеріне қарай белгілейді. Оның
есебінен банк өзіне қажетті ұй-ғимаратты, машинаны, құрал-жабдықты,
есептеуші техниканы және т.б. керек жарақтарды сатып алады. Аталмыш
шығындарды қаржыландырудың тікелей көзіне пайданың есебінен қалыптасатын,
банкті өндірісте және әлеуметтікжағынан дамытатын қор жатады.
Өзіндік қаражаттаң шамасын (мөлшерін) коммерциялық банктер көптеген
факторларға қарай дербес анықтайды. Оның ішінде, ол:
1) банктегі активтік операциялардың шекті мөлшерін анықтайды;
2) өз клиенттерінің өзіндік ерекшеліктеріне тәуелді;
3) өзінің активтік операцияларының сипатына тәуелді;
4) Ұлттық банктің жүргізіп отырған несие саясатына жіне немиелік
ресурстар нарығының даму деңгейіне тәуелді. Дамыған нарық
жағдайында несие саясатын ырықтандыратын болса, коммерциялық
банктер несие ресурстарына оңай қол жеткізе, әрі банкке қажетті
өзіндік қаражаттың дең-гейін кемітеді. Қаржы нарығының жеткіліксіз
дамуына қарай ұштастыра отырып несие саясатын күшейтетін болсақ,
өзіндік қаражатты тұрақты түрде өсіріп отыруға тура келеді.
Бұл арада банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін жинақтау түрінде
арттырудың екі әдісі пайдалануы мүмкін:
- банктегі өзіндік қаражаттың мөлшерін;
- пайданы немесе шығарылатын акцияның санын (банк қайшы-
ларының санын) арттыру. Пайданы жинақтау банктің резервтік
және өзге де қорларын жылдам құру әрі оларды кейін
капиталдандыру формасында жүзе-ге асырылады. Жылдың соңында
пайданың бір бөлігін жарғылық қорға тікелей қосу арқылы
жүзеге асырылуы мүмкін. Бұл әдіс ең арзан әдіс болғандықтан
акцияларды шығаруды (немесе жаңа пайшыларды тартуда) қосымша
шығынды қажет етпейді. Алайда, пайданы жинақтау өз кезегінде
банктің нарықтағы позициясын әлсіретуге әкеп соқтырып
мынадай жағдайға жол бермеуі мүмкін: пайданы жинақтау
ағымдағы жылдың ішінде акционерлерге төленетін дивидендтерді
кемітеді.
Отандық коммерциялық банктер әбден қалыптасқан нарықта өз
орнын(позициясын) тұрақты, сенімді, берік ету үшін әрекеттенетіні белгілі.
Алайда, оларды көбінесе пайданы ұзақ мерзімді келешекте өссіруден гөрі
ағымдағы дивидендтер проблемасы қинайды. Сол себепті де олар өзіндік
қаражаттың мөлшерін жаңа акцияларды шығарудың есебінен немесе жаңа
пайшыларды тартудың есебінен арттыруды жөн көреді.
Коммерциялық кәсіпорынның бір түрі ретінде банк мекемесінің өзіндік
ерекшелігі мынада: оның көптеген ресурстары өзіндік қаражаттың есебінен
емес, қарыз қаражаттың есебінен қалыптасады. Банк қаражатының құрамы әр
түрлі. Оның негізгі түріне банктің өз клиентурасымен жұмыс істеу процесінде
тартқан (депозит деп аталатын) қаражат және өзге несие мекеме-лерінен
қарызға банкаралық несие арқылы алынған қаражат жатады.
Депозиттік операция (латынша depozitum – сақтауға берілген зат) –
клиент қаражатының банкке – оның уақытша пайдалануына берілетінің
білдіретін экономикалық қатынас.
Жоғарыда айтылғандардан мынадай тұжырым жасауға болады: депозит тек
салымшыға ғана емес, сонымен бірге, банкке де пайдалы. Депо-зиттердің
көбісі ссудалық капиталды құра алады, содан кейін, ол пайдалы жолмен кез
келген шаруашылық саласына орналастырылады. Депозит бойынша проценттегі
және қарыз алушыдан алынған капитал процентіндегі айырмашылық банктің еркін
(бос) ақшалай қаражатты тарту бойынша және ссудалық капиталды орналастыру
бойынша жүргізген жұмысының сыйақысы балып табылады. Банктер бұл сыйақының
мөлшерін арттыру үшін жалған салым ақшаны құру арқылы өзінің ресурстық
базасын ұлғайтыға ұмтылады. Ал, бұл жалған салым ақшаның пайда болуына
талап етілмелі шот өз септігін тигізеді. Банктің Алтын ережесінде
қаржылық банк банк талабына шамасы мен мерзімі оның міндеттемесінің мөлшері
мен мерзіміне сәйкес келу керектігі айтылады. осы ережеге сәйкес банктер
ағымдағы шот бойынша қалдықтарды несие ресурсы ретінде пайдалана алмайды,
өйткені олар кез келген сәтте талап етілуі мүмкін. Алайда, әдеттегінше,
клиенттер өзінің барлық қаражатын бір менгілде өндіріп ала алмайды,
сондықтан да банктің қолма-қол резервтері салыстырмалы түрде көп болмайды.
Оның үстіне көптеген банк операциялары қолма-қол ақшасыз түрінде жүзеге
асырылады. Қолма-қол ақша сомасы кассалық резерв ретінде әрекет
етпейтіндіктен, бұл банктердің өтімділігін арттырады да, басқа клиенттерге
немесе ... жалғасы
Ұқсас жұмыстар
Пәндер
- Іс жүргізу
- Автоматтандыру, Техника
- Алғашқы әскери дайындық
- Астрономия
- Ауыл шаруашылығы
- Банк ісі
- Бизнесті бағалау
- Биология
- Бухгалтерлік іс
- Валеология
- Ветеринария
- География
- Геология, Геофизика, Геодезия
- Дін
- Ет, сүт, шарап өнімдері
- Жалпы тарих
- Жер кадастрі, Жылжымайтын мүлік
- Журналистика
- Информатика
- Кеден ісі
- Маркетинг
- Математика, Геометрия
- Медицина
- Мемлекеттік басқару
- Менеджмент
- Мұнай, Газ
- Мұрағат ісі
- Мәдениеттану
- ОБЖ (Основы безопасности жизнедеятельности)
- Педагогика
- Полиграфия
- Психология
- Салық
- Саясаттану
- Сақтандыру
- Сертификаттау, стандарттау
- Социология, Демография
- Спорт
- Статистика
- Тілтану, Филология
- Тарихи тұлғалар
- Тау-кен ісі
- Транспорт
- Туризм
- Физика
- Философия
- Халықаралық қатынастар
- Химия
- Экология, Қоршаған ортаны қорғау
- Экономика
- Экономикалық география
- Электротехника
- Қазақстан тарихы
- Қаржы
- Құрылыс
- Құқық, Криминалистика
- Әдебиет
- Өнер, музыка
- Өнеркәсіп, Өндіріс
Қазақ тілінде жазылған рефераттар, курстық жұмыстар, дипломдық жұмыстар бойынша біздің қор #1 болып табылады.
Ақпарат
Қосымша
Email: info@stud.kz